Ommaviy axborot rivojlantirishga ta’siri vositalarning bola ma’naviyatini rivojlantirishga ta’siri - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	876.1KB
Покупки	2
Дата загрузки	01 Август 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Ommaviy axborot rivojlantirishga ta’siri vositalarning bola ma’naviyatini rivojlantirishga ta’siri

Купить

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘ RTA MAXSUS
T A‘ LIM VAZIRLIGI URGANCH INNOVATSION
UNIVERSITETI
Ijtimoiy-gumanitar fanlar va p edagogika fakulteti
“ Boshlang‘ich ta‘lim ” yo‘nalishi 22/02 guruh talabasi
NURMONOVA SOLIYAJONNING
“Boshlang‘ich ta‘lim pedagogikasi” fanidan tayyorlagan
KURS ISHI
MAVZU: Ommaviy axborot rivojlantirishga ta’siri vositalarning bola
ma’naviyatini rivojlantirishga ta’siri
Topshirdi:
Qabul qildi:
Urganch
1

MUNDARIJA
KIRISH........................................................................................................................ 3
I.BOB. BOLA SHAXSI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYASIDA OMMAVIY
AXBOROT VOSITALARINING O’RNI
1.1. Ommaviy axborot vositalari xaqida tushuncha …………....................................6
1.2. Bola tarbiyasiga ommaviy axborot vositalarining
ta’siri…...................................16
II.BOB. OCHIQ AXBOROT KOMUNIKATSIYA TIZIMIDA INSONNING
AXBOROT TAXDIDLARINI BAXOLASH VA XAVFSIZLIKNI
TA’MINLASH IMKONIYATLARI
2.1. Oilaning komunikativ funksiyasida ommaviy axborot vositalarining
axamiyatlilik
darajasi……………………………………………………………..........................20
2.2. Shaxsning ma’naviy axloqiy ta’limin shakllantirishda ommaviy axborot
vositalarining imkoniyatlari……………....................................................................26
III. XULOSA.............................................................................................................29
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR...........................................................31
2

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda dunyo shiddat bilan o‘zgarmoqda.
Barcha sohalarda axborot olish va uni yetkazish, ta’sirchan jamoatchilik fikrini
shakllantirish zaruratga aylangan. Bunday murakkab sharoitda hayot yangidan-yangi
talab va vazifalarni oldimizga qo‘ymoqda [1]. Ommaviy axborot vositalari eng
asosiy, qudratli va ta’sirchan mafkura vositasidir. Chunki ommaviy axborot
vositalari ommaning o‘ziga xos tarbiyachisi, muhim tadbirlarning tashkilotchisi,
dolzarb muammolarni hal qilishning ta’sirchan quroli bo‘lib xizmat qiladi. Aynan
ommaviy axborot vositalari orqali milliy qadriyatlarimiz va umuminsoniy
qadriyatlar,milliy g‘oya va demokratik tamoyillar targ‘ib-tashviq qilinadi. Ommaviy
axborot vositalari doimo demokratiya va so‘z erkinligining o‘ziga xos o‘lchovi,
ko‘rsatkichi bo‘lib kelgan. Erkin va mustaqil ommaviy axborot vositalari
demokratik taraqqiyotni rag‘batlantiradi va mustahkamlaydi. Ommaviy axborot
vositalari orqali milliy istiqlol g‘oyasini singdirishning yana bir muhim jihati mavjud.
Bu jihat -axborot terroriga, mafkuraviy tahdidlarga munosib javob berish, ma’naviy-
mafkuraviy jihatdan xalqimizni tobe etishga intilishlarning payini kesish va
O‘zbekiston fuqarolarida mafkuraviy immunitetni shakllantirish bilan bog‘liq. Ommaviy
axborot vositalarining ta’sir kuchini kursatadigan shunday bir gap bor “har qanday puch
g‘oya, uydirma haftasiga uch martadan to‘rt yil davomida takrorlansa –“haqiqat”
tayyor bo‘ladi, odamlar unga chippachin ishonadilar”[1]. Oxirgi paytlarda informatsion
hurujlarning tez-tez uyushtirilayotgani aslida urushga munosabatning
o‘zgarganligidan, qurolning yangi turi kashf qilinganidan darak beradi. Bu qurol -
axborotdir. Bunday qurol yordamida olib boriladigan informatsion urushlarda insonning
ongi va qalbi nishonga olinadi. Garchi u daydi o‘q singari insonni jismonan yo‘q
qila olmasada, uning qo‘poruvchilik kuchi, keltiradigan talofotlari har qanday
ommaviy qirg‘in qurolinikidan kam emas. Chunki, bu qurol yordamida onga
berilgan zarbalar kishini adashtiradi, uni o‘z manfaatlariga zid harakat qilishga
3

undaydi va demak insonni boshqarish, uning ustidan hukmronlik qilish imkonini
beradi. Aslida, axborot maqsadga erishishning eng arzon vositasi ham sanaladi. Haqiqatan
ham, informatsion hurujlar uyushtirish uchun u qadap ko‘p mehnat, u qadap ko‘p harakat,
u qadap ko‘p harajat talab etilmaydi. Garchi bunday mafkuraviy ekspansiya otishmalar
va qon tukishlarni keltirib chiqarmasada, milliy o‘zlikni anglashni zaiflashtirish evaziga
tanazzulga olib keladi.Internet bugungi axborot makonining muhim bo‘g‘iniga
aylandi. Hozirda internetdan nafaqat kompyuter tarmog‘i, balki kosmik aloqa
yo‘ldoshlari, radiosignal, kabel televideniyesi, telefon, uyali aloqa orqali ham
foydalanish mumkin. Internet kishilar hayotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda.
Bugungi kunda 2 milliard ortiqroq kishi u yoki bu darajada undan foydalanishi ham
mazkur fikrlarning to‘g‘riligini tasdiqlaydi. 50 millionlik auditoriyaga erishib,
ommalashish uchun radioga 38 yil, televideniyega 13 yil, kabel televideniyega 10 yil
kerak bo‘lgani holda, bu bosqichni internet 5 yilda bosib o‘tdi.[3] Internet odamlar ongi va
hissiyotlariga, tafakkur tarziga, 2023556xulq-atvorlariga ta’sir ko‘rsatishda katta
imkoniyatlarga ega. Internetning bugungi kundagi rivoji g‘oyaviy ta’sir o‘tkazishning
miqyosi va ko‘lamining keskin darajada o‘sishiga olib keldi.Internet bugungi axborot
makonining muhim bo‘g‘iniga aylandi.Internet kishilar hayotining ajralmas qismiga
aylanib borayotganini quyidagi raqamlardan bilib olish mumkin: 2000 yildan 2012
yil oxiriga qadar dunyoda internetdan foydalanuvchilar soni 9,6 barobarga oshib,2,4
milliard kishiga etdi, mobil aloqa abonentlari soni esa 13,4 barobarga oshib, 6,7
milliardni tashkil etdi. Internetdan foydalanuvchilarning 44,8 % (1,1 mlrd. kishi)
Osiyo, 21,6 % (519 mln. kishi) Yevropa, 11,4%(274 mln. kishi) Shimoliy Amerika
qit’alariga to‘g‘ri keladi. Jahon veb-auditoriyasining 45 %ini 25 yoshgacha bo‘lgan
shaxslar tashkil etadi. Mazkur o‘smirlarning 68 % har kuni kimgadir SMS-xabar
jo‘natadi, 51 % ijtimoiy tarmoqlarga kiradi, 30 % elektron pochtadan foydalanadi.
Ayni vaqtda virtual olamda 600 mln.ga yaqin internet saytlar mavjud bo‘lib, har
4

oyda o‘rtacha 201,4 trln. videorolik ko‘rib chiqiladi, har kuni 144 mlrd. elektron maktub
jo‘natiladi.
Kurs ishning maqsadi. Ommaviy axborot vositalarning bola ma’naviyatini rivojlantirish
kompetensiyalarini rivojlantirish.
Kurs ishning vazifalari:
— Ommaviy axborot vositalari va innovatsion texnologiyalar yordamida tarbiyalash
tamoyillarni va tajribalarni o‘rganish;
— Ommaviy axborot vositalarining bola tarbiyasiga ta’sirini taxlil qilish;
Kurs ishining ob’ekti: Ommaviy axborot vositalrining bola ma’naviyatini o‘rgatishning
kasbiy komponentlari.
Kurs ishning predmedi: ommaviy axborot rivojlantirishga ta’siri, vositalarning bola
ma’naviyatini rivojlanishiga ta’sirini yoritilish jarayoni.
Kurs ishi tuzilishi: Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
va ilovadan iborat .
5

I.BOB. BOLA SHAXSI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYASIDA OMMAVIY
AXBOROT VOSITALARINING O‘RNI.
1.1. Ommaviy axborot vositalari xaqida tushuncha
Bugungi kunda dunyo shiddat bilan o zgarmoqda. ʻ Barcha sohalarda axborot
olish va uni yetkazish, ta sirchan jamoatchilik fikrini shakllantirish zaruratga
ʼ
aylangan. Bunday murakkab sharoitda hayot yangidan-yangi talab va vazifalarni
oldimizga qo ymoqda [1]. Ommaviy axborot vositalari eng asosiy, qudratli va
ʻ
ta sirchan mafkura vositasidir. Chunki ommaviy axborot vositalari ommaning o‘ziga
‟
xos tarbiyachisi, muhim tadbirlarning tashkilotchisi, dolzarb muammolarni hal
qilishning ta sirchan quroli bo lib xizmat qiladi. Aynan ommaviy axborot vositalari
‟ ʻ
orqali milliy qadriyatlarimiz va umuminsoniy qadriyatlar, milliy g oya va demokratik
ʻ
tamoyillar targ ib-tashviq qilinadi. Ommaviy axborot vositalari doimo demokratiya
ʻ
va so z erkinligining o ziga xos o lchovi, ko rsatkichi bo lib kelgan. Erkin va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mustaqil ommaviy axborot vositalari demokratik taraqqiyotni rag batlantiradi va
ʻ
mustahkamlaydi. Ommaviy axborot vositalari orqali milliy istiqlol g oyasini
ʻ
singdirishning yana bir muhim jihati mavjud. Bu jihat - axborot terroriga, mafkuraviy
tahdidlarga munosib javob berish, ma naviy-mafkuraviy jihatdan xalqimizni tobe
‟
etishga intilishlarning payini kesish va O zbekiston fuqarolarida mafkuraviy
ʻ
immunitetni shakllantirish bilan bog liq.
ʻ Hozirda internetdan nafaqat kompyuter
tarmog‘i, balki kosmik aloqa yo‘ldoshlari, radiosignal, kabel televideniyesi, telefon,
uyali aloqa orqali ham foydalanish mumkin. Internet kishilar hayotining
ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Bugungi kunda 2 milliard ortiqroq kishi u
yoki bu darajada undan foydalanishi ham mazkur fikrlarning to‘g‘riligini
6

tasdiqlaydi. 50 millionlik auditoriyaga erishib, ommalashish uchun radioga
38 yil, televideniyega 13 yil, kabel televideniyega 10 yil kerak bo‘lgani holda, bu
bosqichni internet 5 yilda bosib o‘tdi. Internet odamlar ongi va hissiyotlariga,
tafakkur tarziga, xulq-atvorlariga ta’sir ko‘rsatishda katta imkoniyatlarga ega.
Internetning bugungi kundagi rivoji g‘oyaviy ta’sir o‘tkazishning miqyosi va
ko‘lamining keskin darajada o‘sishiga olib keldi.Internet bugungi axborot
makonining muhim bo‘g‘iniga aylandi. Internet kishilar hayotining ajralmas
qismiga aylanib borayotganini quyidagi raqamlardan bilib olish mumkin: 2000
yildan 2012 yil oxiriga qadar dunyoda internetdan foydalanuvchilar soni 9,6
barobarga oshib,2,4 milliard kishiga etdi, mobil aloqa abonentlari soni esa 13,4
barobarga oshib, 6,7 milliardni tashkil etdi. Internetdan foydalanuvchilarning
44,8 % (1,1 mlrd. kishi) Osiyo, 21,6 % (519 mln. kishi) Yevropa, 11,4%(274
mln. kishi) Shimoliy Amerika qit’alariga to‘g‘ri keladi. Jahon veb-
auditoriyasining 45 %ini 25 yoshgacha bo‘lgan shaxslar tashkil etadi. Mazkur
o‘smirlarning 68 % har kuni kimgadir SMS-xabar jo‘natadi, 51 % ijtimoiy
tarmoqlarga kiradi, 30 % elektron pochtadan foydalanadi. Ayni vaqtda virtual
olamda 600 mln.ga yaqin internet saytlar mavjud bo‘lib, har oyda o‘rtacha
201,4 trln. videorolik ko‘rib chiqiladi, har kuni 144 mlrd. elektron maktub
jo‘natiladi.Ko‘pgina Internet foydalanuvchilari mobil qurilmalar yordamida
Intemetga kirishni afzal ko‘rishadi 2018-yilda keng polosali ulanishning ulanish
soni 5,3 milliardga yetdi, 2007 -yildagi 268 millionga nisbatan. Dunyoda 100
kishiga to‘g‘ri keladigan ushbu turdagi aloqa ulushi 2007 -yildagi 4% dan 2018
-yilda 69,3% gacha o‘sdi. 2018-yil oxiriga kelib 1,1 milliard simli internet aloqasi
qayd etildi. 4 milliard Internet foydalanuvchisi 2018-yil yanvar oyining oxirida biz
"We Are Social" global media-agentligi va "Instagram" ijtimoiy media
boshqaruv platformasini ishlab chiquvchisi hisobot chiqardi, unga ko‘ra dunyo
bo‘ylab to‘rt milliarddan ortiq odam Internetdan foydalanadi. Internetdan
foydalanuvchilar soni 2018 -yil oxiriga kelib 4,021 milliardni (dunyo aholisining
7

53 foizini) tashkil etdi, bu 2017 -yilning shu davriga nisbatan 7 foizga
ko‘pdir.Aholining keng qatlamlari foydalanishi mumkin bo‘lgan smartfonlar va
mobil aloqaning tarif rejalari narxlarining pasayishi tufayli yangi
foydalanuvchilarning aksariyati tarmoqda paydo bo‘ldi.[5] 2017-yilda 200
milliondan ortiq kishi birinchi marta mobil qurilmani sotib oldi. Shunday qilib,
dunyo aholisining uchdan ikki qismidan ko‘prog‘i mobil telefonlarni
(asosan, smartfon) sotib olgan. Foydalanuvchilar soni mobil telefonlar 2018
-yilda bu 5,175 milliard kishini (68%) tashkil etadi, bu 2017-yilning shu davriga
nisbatan 4 foizga ko‘pdir. O‘zbekistonda internet xizmatidan foydalanuvchilar soni
22,1 milliondan oshdi. Shundan mobil internet foydalanuvchilari soni 19
millionni tashkil etmoqda. Mamlakat bo‘yicha aholi punktlarining mobil aloqa
bilan qamrab olinishi darajasi 97 foizni, mobil internet qamrovi esa 87 foizni
tashkil etdi.[6] 26 mingga yaqin “uz” domenidagi veb-saytlar faoliyat olib
bormoqda. 200 dan ortiq vebsayt ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatga
olingan. Internetning ta’sir kuchi beriladigan materiallaming tezkorligi,
ko‘tarilayotgan masalalarning dolzarbligi hamda tahliliylik darajasi va mavjud
muammolarning samarali echimlarini taklif etishiga ko‘p darajada bog‘liq.Birinchi
prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, shuni unutmaslik kerakki,
“bugungi kunda inson ma’naviyatiga qarshi yo‘naltirilgan, bir qarashda arzimas
bo‘lib tuyuladigan kichkina xabar ham axborot olamidagi globallashuv
shiddatidan kuch olib, ko‘zga ko‘rinmaydigan, lekin zararini hech narsa bilan qoplab
bo‘lmaydigan ulkan ziyon yetkazishi mumkin”[13].
8

1.2. Bola tarbiyasiga ommaviy axborot vositalarining ta’siri.
Zamonaviy dunyoda o'z hayotingizni Internetdan foydalanmasdan tasavvur
qilish qiyin. Internet yordamida siz juda ko'p foydali ma'lumotlarni olishingiz
mumkin. Bu har bir inson uchun hayotning ajralmas qismiga aylangan butun dunyo
bo'ylab tarmoq. Ammo ko'plab mutaxassislar Internet zararli ekanligini ta'kidlaydilar,
ammo avval uning foydalarini ko'rib chiqamiz. Dunyoda har kuni kompyuterdan
foydalanadiganlar ko'p. Ular o'z hayotlarini butunjahon tarmog'isiz tasavvur qila
olmaydilar, aksincha, bu dunyodagi eng katta yutuq deb hisoblaydilar. Axir siz endi
kutubxonalarga borishingiz, u yerda bo'lmasligi mumkin bo'lgan ma'lumotlarni
qidirishingiz yoki kimdir undan foydalanishini kutishingiz shart emas. Ammo
Internetda har bir foydalanuvchi xohlagan hamma narsani topishingiz mumkin.
Aynan Umumjahon tarmog'i juda tezroq rivojlanishi mumkin bo'lgan ma'lumotlarni
taqdim etadi. Shuning uchun, odam bilimdon va o'ziga yuklatilgan ko'plab vazifalarni
hal qila oladi. Nogironlar uchun katta imkoniyatlar mavjud. Va ba'zilari Internet
yordamida kerakli ma'lumotga , qo'shimcha kasb yoki ko'nikmaga ega bo'lishlari
mumkin.
Bundan tashqari, Internet uzoq masofada aloqa qilish imkoniyatini beradi. Axir,
oldin odam xatni va javobni kelishini kutishi kerak edi. Ammo bugun siz istalgan
qit'aga kunning istalgan vaqtida qo'ng'iroq qilishingiz va hatto suhbatdoshingizni
ko'rishingiz mumkin. Global veb shahar va mamlakatlar o'rtasidagi chegaralarni
o'chirib tashladi - elektron pochta, ijtimoiy tarmoqlar, Skype qo'ng'iroqlari,
9

dunyoning istalgan nuqtasida odamlar bilan aloqa o'rnatishga imkon beradi. Va bu
kamdan-kam ko'radigan va zerikadiganlar uchun juda qulaydir. Internetda juda
qiziqarli va ko'ngilochar narsalarni topish mumkin: sevimli yoki o'tkazib yuborilgan
filmingizni, dasturingizni tomosha qiling. Tarmoqda siz xotirani, e'tiborni, mantiqni,
muvofiqlashtirishni o'rgatadigan ta'lim o'yinlarini topishingiz mumkin.
Ammo bundan tashqari, Internet zararli degan fikr mavjud. Yuqoridagi dalillardan
xulosa qilishimiz mumkinki, butun dunyo tarmog'i zamonaviy inson uchun juda
zarurdir.Bundan tashqari, mutaxassislar va ota-onalar Internetning zarari bolalarga
ham sezilishini aytishmoqda. Aynan qanday? Internetning zarariga ishora qiluvchi
ma'lum sabablar mavjud. Ayniqsa, bolalar uchun. Internetning inson ruhiyatiga
birinchi salbiy ta'siri barqaror qaramlikdir. Endi siz qanday qilib odam kompyuterda
soatlab o'tirganini va u o'tayotgan hayotni sezmayotganini ko'rishingiz mumkin.
So'nggi tadqiqotlarga qaraganda, Internetga qaram bo'lganlar soni tobora o'sib
bormoqda va sayyoramizning barcha aholisining 10 foizidan oshib ketgan. Va
ularning yarmi, umuman olganda, butun dunyo tarmog'isiz bir kun yashay
olmaydiganlar, uni hayot manbalaridan biri deb bilishadi. Rivojlangan mamlakatlarda
Internetga qaramlik insoniyat uchun muammo sifatida qabul qilinadi. Shuning uchun,
ular unga qarshi kurashishga intilishadi. Bu faqat bitta sabab edi. Boshqalari ham bor.
Masalan, keyingi muammo shundaki, monitor oldida uzoq vaqt o'tkazish odamning
ko'rishiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Bu, ayniqsa, bolalar uchun to'g'ri keladi.
Bundan tashqari, odam uzoq vaqt davomida noto'g'ri pozitsiyada bo'lsa, bu
mushaklar-skelet tizimida muammolarga olib keladi.
Internetning bolalar uchun zarari qanday? Ma'lumotlar butun dunyo bo'ylab veb-
saytda mavjud. Natijada, bola o'zi uchun mo'ljallanmagan narsani ko'ra oladi.
Masalan, bu zo'ravonlik aks etgan videolar, pornografik rasmlar, zo'ravonlik sahnalari
bo'lgan filmlar bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, tarmoqda ko'plab firibgarlar bor,
10

ular bola yoki zaif odamning hiyla-nayrang yordamida shaxsiy ma'lumotlarini yoki
pullarini chiqarib olishlari mumkin. Ba'zi odamlar Internetda qo'pol munosabatda
bo'lishadi, haqorat yozishadi va tahdid qilishadi. Ota-onalar farzandiga uydagi
manzil, telefon raqami va boshqa har qanday shaxsiy ma'lumotlar kabi shaxsiy
ma'lumotlarini Internetda tarqatish xavfli ekanligini tushuntirishlari kerak.[13]
Internetda juda ko'p vaqt sarflash, bola haqiqat va virtual hayot o'rtasidagi aniq
chegarani yo'qotadi, Internetga qaramlik paydo bo'ladi. Bu bolada onlayn bo'lishga
bo'lgan kuchli istak bilan tavsiflanadi, bu oila va do'stlar bilan vaqt o'tkazishni,
maktabga borishni va uy vazifasini bajarishni istamasligiga olib keladi. Bola tashqi
ko'rinishini kuzatishni to'xtatishi mumkin, kompyuterdan chalg'itishni so'rab murojaat
qilganida og'riqli munosabatda bo'la boshlaydi va o'z vaqtini boshqarishni yo'qotadi.
Zamonaviy dunyoda bolalarda Internet bilan tanishish ko'pincha ular kompyuterga
qiziqadigan paytdan boshlab boshlanadi. Maktablarda informatika darslari o'tkaziladi.
Faqat u yerda bolalar o'qituvchi nazorati ostida o'qiydilar. Ammo bolalar uyga kelib,
kompyuter oldida o'tirganda, doimo band bo'lgan ota-onalar har doim ham bolani
qanday ma'lumotga qiziqishini ko'rib chiqishga vaqt topolmaydilar. Farzandingizni
boshqarish uchun unga Internetda ko'rganlarini aytib berishni o'rgatish kerak. Agar
bolaga elektron pochta kerak bo'lsa, umumiy oilaviy pochta qutisidan foydalanishga
arziydi. Bu bolani nazorat qilishda davom etadi. Kattaroq yoshda bolalar o'zlarining
sevimli mashg'ulotlariga ega, butun dunyo bo'ylab tarmoq tufayli vazifalarni
bajaradilar. Ota-onalar har doim farzandlari bilan u yerda nimani topish mumkinligi,
qaysi saytlar zararli va qaysi biri foydali bo'lishi haqida suhbatlashishlari kerak.
Bundan tashqari, unga xavfli odamlar nafaqat haqiqiy dunyoda, balki virtual
makonda ham borligini o'rgatish kerak. Depressiv yoshlar oqimlari bolaga chandiqlar
eng yaxshi bezak ekanligini, o'z joniga qasd qilish muammolardan xalos bo'lishning
bir usuli ekanligini ilhomlantirishi mumkin. “Moviy kit “kabi turli xil mashhur
guruhlar ta'sirchan o'spirinlarning ko'plab hayotlarini qurbon qilishda.[13]
11

Albatta, Internetning hamma uchun ta'siri ijobiy va salbiy tomonlariga ega,
ammo baribir, bizning dunyomiz to'liq kompyuterlashtirilganligini hisobga olsak,
butun dunyo tarmog'isiz buni qilish juda qiyin. Internetning insoniyatga keltiradigan
foydalari juda katta. Ammo shunga qaramay, qabul qilingan ma'lumotlar va umuman
tarmoqqa kirish odamga zarar yetkazmasligi uchun mutanosiblikni his qilish kerak.
II.BOB. OCHIQ AXBOROT KOMUNIKATSIYA TIZIMIDA INSONNING
AXBOROT TAXDIDLARINI BAXOLASH VA XAVFSIZLIKNI
TA’MINLASH IMKONIYATLARI
2.1Oilaning komunikativ funksiyasida ommaviy axborot vositalarining
axamiyatlilik darajasi.
Ijtimoiy muhitning asosi bo‘lgan oila, shaxs xulq-atvorining shakllanishiga
katta ta’sir o‘tkazadi, oilada olingan tarbiya bir umrga saqlanib qoladi. Oilaning
tarbiya instituti sifatida muhimligi shundaki, voyaga yetib kelayotgan shaxs
hayotining ko‘p qismini o‘tkazadi va shaxsga ta’sir etuvchi muddati bo‘yicha birorta
ham tarbiya institutlari oilaga teng kela olmaydi. Farzand tarbiyasida oilaning
birlamchi roli haqida E.Fromm: “Oila — o‘ziga xos jamiyatning “psixologik
vositachisi”, shuning uchun oilada adaptatsiya jarayonida bola keyinchalik jamiyatda
adaptatsiya va turli ijtimoiy muammolarni yechish asosi bo‘lib qoladigan xarakterni
shakllantiradi", degan edi. Shaxs oilada o‘zlashtirgan xarakter xislatlarini o‘zida aks
ettiradi va uni ijtimoiy muhitda namoyon qiladi, ba`zan tajovuzlorlikning oilada
namoyon bo‘lish shakllari turlicha kechishi mumkin: bu bevosita ijtimoiy yoki jinsiy
tajovuzkorlik, sovuqqonlik, salbiy baholar, boshqa bir shaxsni ruhan ezish, tazyiq
o‘tkazish, boshq bir shaxsni emotsional qabul qilmaslik bo‘lishi mumkin. Tajovuzkor
xatti-harakatlarning paydo bo‘lishiga turli oilaviy omillar ta’sir etishi mumkin.
Masalan, oilaviy birlashishning quyi darajasi, o‘zaro to‘qnashuvlar, bola va ota-ona
o‘rtasidagi yetarli darajadagi emotsional yaqinlikning yo‘qligi, bolalar o‘rtasidagi
salbiy munosabatlar, oila tarbiyasining noadekvat usuli. Masalan, o‘ta qattiq jazo
12

qo‘llaydigan, o‘ta qattiq nazorat qiluvchi ota-onalar yoki bolalarning mashg‘
ulotlarini nazorat qilmaydigan, farzandining hayotiy rejalariga e`tiborsiz ota-onalar
tajovuzkor xulqqa ko‘proq duch kelishadi. Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra,
shaxsning agressiv xatti-harakatiga ta’sir etuvchi xususiyatlardan biri — bu
frustratsiyani ko‘tara olmaslik qobiliyatidr. Ma’lumki, frustratsiya ehtiyojlarni
qondirishda yoki maqsadga erishish yo‘lida paydo bo‘lgan to‘siqlar tufayli kelib
chiqqan holatdir. Bolada agressiv xulqning shakllanishida asosan ota-onaning ta’siri
kuzatiladi va oila tarbiyasidagi quyidagi omillar katta rol o‘ynaydi:
—bola harakatidan qoniqmagan ota-ona reaksiyasi;
—bolalar va ota-onalar o‘rtasidagi munosabatlar;
—oiladagi o‘zaro uyg‘ unlik darajasi;
—aka-uka, opa-sing'illar o‘rtasidagi munosabatlar;
—ota-ona va farzand o‘rtasidagi keskin vaziyatlar;
Ijtimoiylashuvning ikkilamchi maskanlari ham mavjudki, unga barcha
bosqichdagi ta’lim muassasalari, Mehribonlik uylari, ixtisoslashgan maxsus maktab-
internatlar hamda harbiy bilim yurtlari kiradi, chunki u yerda nisbatan uzoq vaqt
mobaynida bola ta`lim oladi va tarbiyalandi, ijtimoiy normalari, qadriyatli
yo‘nalishlari 72 ta’sirida dunyoqarashi shakllanadi, shaxs bo‘lib yetishadi. Shunday
qilib, tor ma’noda ijtimoiylashuv shaxsning ijtimoiy muhitga kirib borishi, unda
singib ketishi, tashqi ijtimoiy muhit normalarini qabul qilib ularga rioya qilishi yoki
qilmasligini tushuntiruvchi jarayondir. Ijtimoiylashuv tushunchasi ma’no jihatdan
yaqin bo‘lgan “tarbiya” va “moslashuv”[8] tushunchalari uzviy ravishda bog‘liq.
Ijtimoiylashuv tushunchasi tarbiya jarayonidan ancha keng ma`noga egadir, chunki
uning mazmunida har doim ham qolipga solib bo‘lmaydigan, har doim ham shaxs
tomonidan anglanmaydigan xolatlar ham mavjud bo‘ladi. Moslashuv esa
ijtimoiylashuv jarayonining muayyan bir tarkibiy qismi, uning harakatga keltiruvchi
13

omili sifatida qaralishi mumkin. Ijtimoiy-psixologik moslashuv ya’ni, shaxsning
ijtimoiy munosabatlarga qadam qo‘yishi, ijtimoiy normalarni egallashi, ko‘nikishi va
moslashishi orqali orttirgan tajribasi umumiy ijtimoiylashuvning bir ko‘rinishidir.
Ijtimoiylashuv jarayonida shaxs jamiyatdagi ijtimoiy normalarni o‘zlashtiradi, turli
rollarni bajarishga o‘rganadi, jamoatchilik sharoitida o‘zini tutish ko‘nikmalarini
hosil qiladi. Shaxsning ijtimoiylashuvi uning ijtimoiy ta’sirlarni qabul qilishi, ijtimoiy
borliqni bilishi va anglashiga asoslanadi. Ijtimoiylashuv manbalariga quyidagilar
kiradi: Bolalik davrida orttirilgan tajriba – bu jarayon psixik funktsiyalarning
shakllanishi va dastlabki ijtimoiy xulq normalarining namoyon bo‘lishi bilan parallel
ravishda kechadi; Ijtimoiy institutlar – ta’lim va tarbiya tizimi; oiladan boshlab, to
oliy o‘quv yurtlari va undan yuqori pog‘ onalardagi ta’lim olishga imkon beruvchi
maskanlar, mehnat jamoalari shular jumlasidandir; Muloqot va hamkorlikdagi
faoliyat jarayonidagi odamlarning ta’siri. Bu o‘rinda ham rasmiy, ham norasmiy
sharoitlarda odamlarning bir-birlari bilan muloqoti, muomala maromlari nazarda
tutiladi.
Ijtimoiylashuv jarayonlarining ro‘y beradigan shart-sharoitlarini ijtimoiy
institutlar deb ataymiz. Bunday institutlarga oiladan boshlab, mahalla, rasmiy davlat
muassasalari (bog‘cha, maktab, maxsus ta’lim o‘choqlari, oliygohlar, mehnat
jamoalari) hamda norasmiy uyushmalar, nodavlat tashkilotlari kiradi. Bu institutlar
orasida bizning sharoitimizda oila va mahallaning roli o‘ziga xosdir, insondagi
dastlabki ijtimoiy tajriba va ijtimoiy xulq-atvor namunalari aynan oilada, oilaviy
munosabatlar tizimida shakllanadi. Oilaviy ijtimoiylashuv va uning o‘ziga xosligi:
Oilaviy ijtimoiylashuvning qadri va ahamiyati shundaki, uning ta’sirida birinchidan,
shaxs katta, mustaqil hayotga, jumladan, oilaviy hayotga tayyorlanadi, o‘ziga yarasha
sifat va fazilatlarni shakllantirib boradi, ikkinchidan, har tomonlama yetuk, barkamol,
aqlli, sog‘ va salomat shaxs bo‘lib yetishish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Oila va uning
sog‘lom ma’naviy muhiti bolani jamiyatda yashashga, o‘ziga o‘xshash shaxslar bilan
14

murosa qilish, hamkorlikda faoliyat yuritish, kasb-hunarli bo‘lish, muomalada ahloq-
odob normalariga bo‘ysunishga o‘rgatadi, psixologik jihatdan tayyorlaydi. Rus
sotsiolog olimi A.Antonovning ta’kidlashicha, oila ijtimoiy-psixologik yaxlitlik
sifatida shaxsga shunday normativ va axborot ta’sirlarini ko‘rsatadiki, oqibatda bola
avvalo, jamiyatdagi qonuniy normalar, xulq andozalarini egallaydi. Oila qanchalik
inoq, uyushgan va mustahkam bo‘lsa, uning ta’siri ham shunchalik ijobiy va samarali
bo‘ladi, bunday oilada milliy va ijtimoiy qadriyatlar, qonunqoidalar va ahloq
me’yorlari hurmat qilinadi. Oila bu kichik jamiyat, jamiyatning kichiklashgan
andozasi, oila mustahkam bo‘lsa, jamiyat ham mustahkam bo‘ladi. Mustaqil
Vatanimizda oila qo‘rg‘ oni qadrlanadi, nikoh muqaddas rishta sifatida e’zozlanadi.
Mamlakatimiz Prezidenti tomonidan yurtimizda oila institutini
mustahkamlash, yosh avlodni ma’naviy jihatdan barkamol bo‘lib voyaga yetishini
ta’minlashga qaratilgan farmonlar va qarorlar, unda ko‘zda tutilgan vazifalarning
bajarilishi oilaviy ijtimoiylashuvning samaradorligini ta’minlaydi. Bolaning
ijtimoiylashuv jarayoniga bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatuvchi bir qator ijtimoiy
omillar mavjud. Masalan, jamiyat miqyosida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamdagi
islohotlar, davlatning yoshlarga oid siyosati, ta’lim muassasalari, oila, maktab va
mahallaning o‘zaro hamkorligi kabi bir qator jarayonlar ushbu masalaning mazmuni
va mohiyatini belgilaydi. Oila muhitining o‘zi ham ayrim holatlarda salbiy ma’nodagi
ijtimoiylashuvga aloqador bo‘lib qolishi mumkin. Bolaning ijtimoiylashuv jarayoniga
ta’sir ko‘rsatuvchi quyidagi omillarni ko‘rsatish mumkin:
 ota-onalar o‘rtasida murosaning yo‘qligi, oilaviy o‘zaro munosabatlarni
mustahkamlash borasida aniq belgilangan ahloqiy tamoyillarning mavjud emasligi;
 ota-onalarning ruhiy nosog‘ lomligi va qonunbuzarligi;
 yashash sharoitlarining yaxshi emasligi, bolaning to‘laqonli o‘sishi, dars
tayyorlashi, jismonan chiniqishi uchun sharoitlarning yetarli emasligi;
15

 maktab sharoitining talab darajasida emasligi;
 mahalla xududida oila obro‘sining yaxshi emasligi, notinch, noqobil oila maqomiga
egalik;
 jumladan, Internet tarmog‘i orqali bola ongiga yetib kelayotgan 74 turli ma’lumot,
ig‘ vo, uydirma, mish-mish, oila qadriyatlariga zid axloq namunalari va boshqalar
oxirgi yillarda bola ijtimoiylashuviga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan ijtimoiy omillar
jumlasidandir. Xalqimizda “Qush uyasida ko‘rganini qiladi” degan maqol bor, ya’ni,
shaxsiy sifatlarining dastlabki qoliplari oilada olinadi va bu jamiyatdagi boshqa
guruhlar ta’siri ostida sayqal topib, takomillashib boradi. Bizning o‘zbek millatiga
xos bo‘lgan eng qadimiy, milliy qadriyatlarimizdan biri har bir oilaning mahalla bilan
o‘zaro yaqinligi, qadrdonligi sanaladi.
Oila bilan bir qatorda mahalla ham ulkan tarbiya, ibrat maskani,
ijtimoiylashuv o‘chog‘i sifatida muhim o‘rinni egallaydi. Ayrim mahallalarda tongda
turib ko‘chalarni supurish, suv sepish odatga aylangan bolib, hamma ko‘cha
ozodaligiga rioya etadi va barcha oilalar udumni buzmaydilar.[6] Shunga o‘hshash
normalar tizimi har bir ko‘cha-mahallaning bir-biridan farqi, afzallik va kamchilik
tomonlarini belgilaydi, oxirgilar esa shu mahallaga katta bo‘layotgan yoshlar
ijtimoiylashuvida bevosita ta’sirini ko‘rsatadi. Yana bir muhim ijtimoiylashuv
o‘choqlariga maktab va boshqa ta’lim maskanlari kiradi. Aynan shu yerda
ijtimoiylashuv va tarbiya jarayonlari maxsus tarzda uyg‘unlashtiriladi. Bizning
ijtimoiy tasavvurlarimiz shundayki, maktabni biz ta’lim oladigan, bola bilimlar
tizimini o‘zlashtiradigan maskan sifatida qabul qilamiz, shu bilan birga bu yer
ijtimoiylashuv yuz beradigan maskandir. Umuman olganda ta’lim maskanidagi
ijtimoiy-ma’naviy muxit e’tiborga olinadi. Yana bir muhim ijtimoiylashuv muhiti –
bu mehnat jamoalaridir. Bu muhitning ahamiyati va o‘ziga xosligi shundaki, bu yerga
shaxs odatda ancha aqli pishib qolgan, ma’lum tajribaga ega bo‘lgan, hayot haqidagi
tasavvurlari shakllangan paytda keladi. Ijtimoiylashuv sohalari: Shaxsning egallagan
16

mutaxassisligi, olgan bilimlari, ko‘nikma va amaliy mehnat malakalari, hayotiy
faoliyat uchun juda muhim bo‘lib, shu muhitdagi ijtimoiy normalar xarakteriga ta’sir
qiladi, shaxsning kimlar bilan, qanday o‘zaro munosabatda ekanligi, uning qaysi
muhit ta’sirida ekanligi uning yetuklik davridagi ijtimoiylashuvining muhim mezoni
sanaladi. Ishga kirishdagi asosiy motivlardan biri – o‘sha jamoaning qanday ekanligi,
bu yerdagi o‘zaro munosabatlar, rahbarning kimligi va uning jamoaga munosabati
bo‘lib, ko‘pincha oylik-maosh masalasi ana shulardan keyin o‘rganiladi. Shuning
uchun mehnat jamoalarida yaxshi, sog‘lom ma’naviy muhit, adolat va samimiyatga
asoslangan munosabatlar har bir inson taqdirida katta rol o‘ynaydi. Katta yoshdagi
ijtimoiylashuvning o‘ziga xosligi shundaki, unda individualizatsiya jarayoni aniqroq,
sezilarliroq kechadi, chunki katta yoshdagi odam nafaqat tashqi 75 ta’sirlarni
o‘zlashtiradi, balki o‘zidagi hayotiy tajriba, bilim amaliy ko‘nikma va malakalari
bilan boshqalarga ham tarbiyaviy ta’sir etadi, shaxsiy o‘rnak ko‘rsatish imkoniyatiga
ega bo‘ladi. Shu nuqtai nazaridan, keksalik davrining ijtimoiy mohiyati shundaki,
otabobolarimiz, onaxonlarimiz asosan o‘zlaridagi mavjud ijtimoiy tajribani
boshqalarga (farzandlar, nabiralar, mahalladagi yoshlar va hokazo) uzatish bilan
shug‘ ullanadilar va bu narsa ayniqsa, sharq xalqlarida juda e’zozlanadi. Hozirgi
kundagi ijtimoiylashuv mexanizmlari yoshlarida yangicha tafakkur shakllanishiga,
yurtga sadoqat, Vatan hissini shakllantirishga o‘z xissasini qo‘shadi. Shaxs
ijtimoiylashuvining eng asosiy mahsuli — bu uning hayotda o‘z o‘rnini topib,
jamiyatga manfaat keltiruvchi faoliyatlarda ishtirok etishidir.
17

2.2. Shaxsning ma’naviy axloqiy ta’limin shakllantirishda ommaviy axborot
vositalarining imkoniyatlari
Shaxs ma naviyati – har bir kishining o zini insoniyat farzandi, muayyan millatʼ ʻ
vakili, davlat fuqarosi deb bilgani holda o z Vatani tuprog i, suvi, havosi – jamiki
ʻ ʻ
boyliklarini ko z qorachig iday asrash, uning obodligi, ravnaqi, har bir fuqaroning
ʻ ʻ
huquq va erkinliklarini hurmat qilish, izzatini joyiga qo yish yo lida chin vijdon,
ʻ ʻ
iymon, e tiqod, sadoqat, ishonch, halollik, dovyuraklik, beg arazlik, hurmat, katta
ʼ ʻ
fidoyilik va aqliy teranlik bilan faoliyat olib borishga qaratilgan ichki ruhiy va aqliy
olamining majmuini anglatuvchi tushuncha. Shaxs ma naviyati jamiyatda ijtimoiy
ʼ
hayotda shaxsning baxtli yashashi uchun to g ri fikrlash, so z va amalning birligi,
ʻ ʻ ʻ
rost so zlash, halol mehnat qilish, xush axloqqa ega bo lishdan iboratdir. Shaxs
ʻ ʻ
ma naviyati darajasi uning kishilik jamiyatining yuksak axloqiy qadriyatlariga qay
ʼ
darajada rioya qilib yashashi bilan belgilanadi. Axloq inson ma naviyatining muhim
ʼ
mezonlaridan biri bo lgani bois shaxs ma naviyati deganda, avvalambor, uning
ʻ ʼ
axloqan barkamolligi, o z faoliyatida ma naviy qadriyatlarga, chunonchi, adolat,
ʻ ʼ
go zallik va ezgulik g oyalariga tayanib ish ko rishi nazarda tutiladi. U insonni
ʻ ʻ ʻ
bunyodkorlik faoliyatiga, ezgu amallarga yetaklaydigan, jamiyat hayotidagi g oyaviy,
ʻ
mafkuraviy, ma rifiy, madaniy, diniy va axloqiy qarashlarni o zida to liq mujassam
ʼ ʻ ʻ
etadigan kuch sifatida namoyon bo ladi. Shaxs ma naviyati deganda xalqimiz uzoq
ʻ ʼ
tarixi davomida turli sinovlardan o tib sayqal topib kelayotgan va faqat ijobiy
ʻ
fazilatlar tarzida e zozlanadigan ma naviy-axloqiy qadriyatlar tushu niladi. Shaxs
ʼ ʼ
ma naviyati xal qimizning turmush tarzi, urf-odatlari hamda an analariga, uning boy
ʼ ʼ
og zaki va yozma ijodi, mumtoz adabiyoti va san atiga singib ketgan bo lib, inson
ʻ ʼ ʻ
ma naviy takomilida beqiyos ahamiyat kasb etadi. “Olim bo lish oson, odam bo lish
ʼ ʻ ʻ
qiyin”, “Otang bolasi bo lma, odam bolasi bo l”, “O zingga ravo ko rmaganni
ʻ ʻ ʻ ʻ
18

boshqaga ham ravo ko rma”, “Yomon o z g amida, yaxshi – el g amida” singariʻ ʻ ʻ ʻ
hikmatlarda ham ajdodlarimiz ardoqlab kelgan yuksak ma naviy fazilatlar
ʼ
ifodalangan. Shaxsning axloqiy madaniyati – individ tomonidan axloqiy ong orqali
jamiyat madaniyatini idrok etish darajasi; axloq talablari inson xatti-harakatlari
jamiyatning shakllantiruvchi ta siri ostida qay darajada chuqur va uyg un ekanligi
ʼ ʻ
ko rsatkichidir.[13] Shaxsning axloqiy madaniyati turli omillar ta sirida: hayotiy
ʻ ʼ
tajriba va tarbiya; bilim va san at vositasida shaxs jamiyatning axloqiy madaniyati
ʼ
yutuqlarini turli darajada o z ongi va xatti-harakatlarida jamlaydi. Shaxsning axloqiy
ʻ
madaniyati murakkab hodisa bo lib, unga ko ra inson kundalik faoliyatda axloq
ʻ ʻ
talablari asosida ish yuritadi, ongning ijodiy elementlari – axloqiy aql, intuitsiya
yordamida keskin vaziyatlarda oqilona axloqiy qarorlar qabul qilish tajribasini
qamrab oladi. Shaxsning axloqiy madaniyatini shakllantirishdan maqsad – an anaviy
ʼ
va ijodiy elementlarning uyg unligiga erishish, shaxs tajribasini jamoa axloqiy merosi
ʻ
bilan birlashtirishdir. Shaxsning axloqiy madaniyati unsurlarining yaxlit tizimi
mavjud bo lib, bu axloqiy fikrlash madaniyati (axloqiy mulohaza yuritish qobiliyati,
ʻ
etik bilimlardan foydalana olish, yaxshilik va yomonlikni ajratish, yuzaga kelgan
vaziyatning o ziga xos xususiyatlariga axloqiy me yorlarni qo llay bilish va
ʻ ʼ ʻ
hokazo)ni qamrab oladi. Shaxsning axloqiy madaniyati tuyg ular madaniyati,
ʻ
insonning “axloqiy rezonansga” qobilligi, hamdardligi va jonkuyarligini; axloqiy
tajribada his-tuyg u va o ylarning amalga oshirilish shaklini, ularning kundalik
ʻ ʻ
hayotda xatti-harakat me yoriga aylanib borish darajasini xarakterlovchi xulq-atvor
ʼ
madaniyati; shakllarni belgilab beradigan qoidalarga amal qilish odobini, muloqotda
shaxsning o zini tuta bilishini o z ichiga oladi. Shaxsning axloqiy madaniyati –
ʻ ʻ
umumiy axloqiy tamoyillarni bilish, ularni chuqur his etilgan qarashlarga aylantirish,
xatti-harakatlarning eng oqilona shaklini qo llay bilishdir. Uning har bir elementini
ʻ
o zlashtirish Shaxsning axloqiy madaniyatini shakllantirish va takomillashtirishga
ʻ
yordam beradi. Shaxsning axloqiy madaniyati oliy darajasini “axloqiy donolik”
sifatida axloqiy faoliyatining optimalligi va uyg unligini ta minlab bera olish, har
ʻ ʼ
19

qanday vaziyatda ham munosib xatti-harakat qila olish deb ta riflashʼ
mumkin. Shaxsning axloqiy madaniyati masalasi Sharq va G arb mutafakkirlari,
ʻ
masalan, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, al-Forobiy, Ibn Sino, A.Navoiy, J.Rumiy,
Bobur, N.Xisrav, Fitrat, A.Avloniy, Behbudiy, Suqrot, Aflotun, Arastu, Gobbs,
Didro, Lametri, Rassel, Gegel, M.Kant, Feyerbax, V.Solovyov, N.Berdyayevlarning
ilmiy-falsafiy qarashlarida keng yoritib berilgan. Shaxsning axloqiy madaniyati juda
keng qirrali tushuncha bo lib, shaxsning moddiy va ma naviy hayotdagi ezgu
ʻ ʼ
intilishlari, tashqi ko rinishi, xulq-atvori, turish-turmushi, o zini tuta bilishi, kiyinishi,
ʻ ʻ
ovqatlanish madaniyati, umuman, boshqalar uchun ibratli fazilatlarini ifoda etadi.
Qur oni Karimda Alloh xushxulqlarni sevadi, bir-birlaringiz bilan go zal muomalada
ʼ ʻ
bo ling, deya da vat etiladi. Shaxsning axloqiy madaniyati murakkab serqirra jarayon
ʻ ʼ
va hodisa hisoblanib, davlat va jamiyat taraqqiyoti, sivilizatsiya jarayonlari bilan
bog liq holda kechadi, milliy va umumbashariy qadriyatlarda namoyon bo ladi.
ʻ ʻ
Chunki shaxs turfa ko rinishlarga ega bo lib, u o zida sharqona va g arbona axloqiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
madaniyatni o zida mujassam etadi.[13] Globallashuv jarayonida dunyo miqyosida
ʻ
axborot oqimining kuchayishi va qadriyatlarning ommalashuvi, ayniqsa, G arb
ʻ
olamida ko zga tashlanayotgan ma naviy inqiroz g arbona turmush-tarzi va
ʻ ʼ ʻ
qadriyatlarni, “ommaviy madaniyat” namunalarini targ ib etish orqali axloqiy
ʻ
madaniy va ma naviy qadriyatlarimizga, yoshlarimizning ong-shuuriga ta sir
ʼ ʼ
ko rsatmoqda. Shu bois farzandlarimizni milliy urf-odat, an analarimiz, boy sharqona
ʻ ʼ
merosimizga sadoqat ruhida tarbiyalash, ularda yuksak ma naviyat tuyg ularini
ʼ ʻ
shakllantirish orqali har tomonlama barkamol avlodni, shaxsni voyaga yetkazish
lozim. Milliylik xalqning ruhiyati va ma`naviyati, ayniqsa, san`at va adabiyot rivojida
yorqin ifodalanadi. Ezgulik va poklikni, insoniylik va haqqoniylikni kuylagan buyuk
asarlar, qaysi janrda yoki qaysi tilda yaratilganidan qat`iy nazar, jahonga taniladi,
pirovardida yana shu millatning xalqaro nufuzini yuksaltiradi. Milliy ma`naviy
qadriyatlar tizimida axloqiy sifat, diniy qadriyatlar munosib o‘rin egallaydi va milliy
o‘zlikni anglashning muhim sharti, omili sifatida namoyon bo‘ladi. Axloqiy va diniy
20

qadriyatlar aksari hollarda o‘zaro bog‘liq bo‘lib, jamiyatning ma`naviy yuksalishida,
yosh avlod tarbiyasida birdek muhim ahamiyatga ega. Har bir xalq, millat yaratgan
ma`naviy qadriyatlar, uning dunyoga qarashi va hayotga munosabati, o‘ziga xos
betakror xususiyatlari, ayniqsa, urf-odat va marosimlarda to‘laqonli namoyon bo‘ladi.
Marosimchilik bir qator ijtimoiy funksiyalarni bajaradi, milliy o‘zlikni saqlashda,
yoshlarni tarbiyalashda, muayyan royalarni ruhiyatga singdirishda katta ahamiyat
kasb etadi. Tarbiya va ta’limning milliy xususiyatlari ham ma`naviy qadriyatlar
tizimida o‘z o‘rniga ega. Xalqning kelajagi yoshlarga bog‘liq ekanligi qanchalik
haqiqat bo‘lsa, bularni milliy ruhni tarbiyalash zarurati ham umum e`tirof etilgandir.
Milliy tarbiya-xalqning o‘z-o‘zini saqlash va istiqbolini ta`minlash omilidir.
Barkamol avlod tarbiyasida milliy qadriyatlarimizning o‘rni juda katta. O‘zbek
xalqining yoshlari milliy g’oya, qadriyatlar bilan yo‘g’irilgan tarbiyani olishi kerak.
Yoshlarmiz bugungi kunda xar tomonlama barkamol avlod bo‘lib etishib kelmoqda.
[3] Zamonaviy taraqqiyot bizning yoshlarmiz dunyoqarashiga xam kuchli ta’sir
ko‘rsatmoqda albatta. Ana shunday sharoitda xam biz kattalar yoshlarning barkamol
bo‘lib shakllanishiga katta e’tibor qaratib, ularning milliy qadriyatlarmizni
e’zozlashlariga o‘rgatib bormog’imiz asosiy vazifalarimizdan biridir. Bugungi kun
yoshlari milliy urf-odatlarimizning shakllarini, aniq mazmunlarini chuqur anglagan
bo‘lishlari lozim. Ana shundagina kelajak avlod o‘zbek millatining qadriyatlarni,
ma’naviyatini, madaniyatini saqlab qoladigan, vatanni ximoya qiladigan insonlar
bo‘lib etishadilar.
21

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, asrlar davomida avloddan avlodga o‘tib kelgan milliy
ma`naviy qadriyatlar milliy g‘ oyaga ma`naviy zamin, negiz bo‘lib xizmat qilmoqsa.
Unga xalq, millat, jamiyat amal qilish uchun kuchli, qudratli, ta’sirli milliy mafkura
kerak. Milliy ma`naviy qadriyatlarning har bir tarkibiy qismi xalqning mustaqilligini
mustahkamlash va kelajagini ta`minlashda muhim ahamiyatga ega. Har tomonlama
rivojlangan, gormonik rivojlangan, milliy qadriyatlarimizni e’zozlaydigan barkamol
avlod tarbiyasida mahalla, ota-onalar va pedagoglarning o‘zaro xamjixatligi asosiy
omillardan xisoblanadi. Milliy qadriyatlarimizni e’zozlaydigan, o‘z hayot faoliyatida
doimo millat g’ururi bilan ish olib boradigan yoshlarning tarbiyalanishi millat
kelajagini, rivojlanishini ta’minlaydi. Milliy qadriyatlar xalqning kundalik hayoti va
turmugs tarzida o‘ziga xos mezon vazifasini o‘taydi. Ushbu qadriyatlar vositasida
turli hodisa va holatlarga, yangi paydo bo‘layotgan faoliyat turlari va rasmrusumlarga
baho beriladi. Yosh avlodning hayotiy mo‘ljallari, “zamona qahramoni” haqidagi
tasavvurlari ham ma’naviy qadriyatlardan kelib chiqib shakllanadi. Milliy ma’naviy
qadriyatlar ijobiy axloqiy sifatlarni takomillashtirish, davlat va millat rivojiga
to‘g‘anoq bo‘ladigan salbiy illatlarni bartaraf etish omilidir. Ma’naviyat, qadriyatlar
va milliy g‘oya - jamiyat hayotining juda murakkab va serqirra, o‘zaro uzviy
aloqadorlikda bo‘lgan sohalaridir.[3] Ma’naviyat, milliy qadriyatlar va istikdol
g‘oyalari alohida olingan har bir shaxs hayotida ham, jamiyatdagi turli guruh va
qatlamlar faoliyatida ham, umuman insoniyat taraqqiyotida ham katta ahamiyatga
ega. Millat va davlat taraqqiyotining ma’lum davrlarida ma’naviyat va milliy g‘oya
eng dolzarb, hal qiluvchi omil bo‘lib maydonga chiqadi. O‘zbekiston istiqlolining
asoschisi Islom Karimov tomonidan mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab
22

taraqqiyotning o‘ziga xos va o‘ziga mos yo‘lini belgilovchi milliy ma`naviy
qadriyatlar masalasiga juda katta e’tibor qaratildi. Xalqimiz ma’naviyatini
yuksaltirishning ilmiy nazariy, fundamental konsepsiyasi ishlab chiqildi. Milliy
o‘zlikni anglash aynan ma’naviy qadriyatlarni o‘zlashtirish, o‘z xalqining tarixi,
madaniy merosini o‘rganish, bugungi holati va ertanga istiqbolini aniq tasavvur
etishdan boshlanadi. Har bir insonning mehnati, faoliyati, hayotiy maqsadlari ma’lum
bir qadriyatlarga erishish, moddiy va ma’naviy boyliklarga ega bo‘lishga
yo‘naltirilgan bo‘ladi.

23

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1. Mirziyoyev Sh.M. “Matbuot va ommaviy axborot vositalari xodimlari kuni”
bayram tabrigidagi nutqi.T.:- 2019.
2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Uzluksiz ta’lim tizimini
darsliklar va o‘quv va dabiyotlari bilan ta’minlashni takomillashtirish
to‘g‘risida”gi Qarori. (1998 yil 5 yanvar). Oliy ta’lim. Me’yoriy hujjatlar
to‘plami. –T: «Sharq», 2001.
3. Mirziyoyev Sh.M. “Matbuot va ommaviy axborot vositalari xodimlari
kuni” bayram tabrigidagi nutqi.T.:-2019.
4. O ‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. Oliy ta’lim.
Me’yoriy hujjatlar to‘plami. – T.: «Sharq». 2001
5. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
– har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – T.:
“O‘zbekiston”, 2017.
6. Abdullayeva D., Yarqulov R., Atabayeva N. Oila psixologiyasi. T.:”Tafakkur
Bo’stoni”. 2015.
7. E . G ‘озиев . Умумий психология. Т.2010.
8. Hasanboyev J., To’raqulov X.A., Ravshanov O.A., Kushvaktov N.H. Milliy
pedagogikamiz tarixiy ildizlari va barkamol avlod tarbiyasi. – Jizzax: 2007.
9. Haydarov F., Halilova N. Umumiy psixologiya. T .2010.
10. Ivanov P.I. Zufarova M. Umumiy psixologiya T. 2008.
24

11. Ibragimova G., To’raqulov X.A., Alibekova R. "Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy
tushuncha va tamoyillar" fani bo’yicha yordamchi uslubiy qo’llanma. -
Toshkent: Cho’lpon, 2003.
12. Maqsudova M. Muloqot psixologiyasi. T.2006.
13. Ommaviy axborot vositalari mustaqilligini ta’minlash hamda davlat organlari
va tashkilotlari axborot xizmatlari faoliyatini rivojlantirish bo‘yicha
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining Qarori (Manba: uza.uz)-2013
14. O‘zbekiston Respublikasining “Jinoyat Kodeksi” (155 -modda, terrorizmga
qarshi)-1994.
15. O‘zbekiston Respublikasining “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar
to‘g‘risida”gi qonuni.T.:-1998.
16. G’оziev E. Psixologiya. T. 2008.
17. Yusupov E. Inson kamolotining ma’naviy asoslari. – Toshkent, Universitet,
1998 18. O‘G‘Li, J. S. S. (2021). ABU ALI IBN SINONING FALSAFIY
QARASHLARIDA AXLOQ MASALASI VA UNING BUGUNGI
KUNDAGI AHAMIYATI. Oriental renaissance: Innovative, educational,
natural and social sciences, 1(3), 11-14.
18. Sulaymonov, J. B. (2021). IBN XALDUNNING „MUQADDIMA
“ASARIDA JAMIYAT TARAQQIYOTIGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR
TALQINI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social
sciences, 1(4), 732-737 6.
19. Sulaymonov, J. Abdurahmon ibn Xaldunning tamaddun taraqqiyoti haqidagi
qarashlarida jamiyat tahlili. Academic Research in Educational Sciences, 2,
451-455. 20.
20. Shоumаrоv G’.B. “Оilа psiхоlоgiyasi”. Tоshkеnt. “Shаrq”.2008.
25

Ommaviy axborot rivojlantirishga ta’siri vositalarning bola ma’naviyatini rivojlantirishga ta’siri

Купить