Ommaviy axborot rivojlantirishga ta’siri vositalarning bola ma’naviyatini rivojlantirishga ta’siri

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI   OLIY VA  O‘ RTA MAXSUS
T A‘ LIM VAZIRLIGI   URGANCH  INNOVATSION
UNIVERSITETI
  Ijtimoiy-gumanitar fanlar va p edagogika fakulteti
“ Boshlang‘ich ta‘lim ”  yo‘nalishi 22/02 guruh talabasi
NURMONOVA SOLIYAJONNING
“Boshlang‘ich ta‘lim pedagogikasi” fanidan tayyorlagan
KURS  ISHI
MAVZU:  Ommaviy axborot rivojlantirishga ta’siri vositalarning bola
ma’naviyatini rivojlantirishga ta’siri
Topshirdi:                                          
 Qabul qildi:                                       
Urganch
1                                               
MUNDARIJA
KIRISH........................................................................................................................ 3
I.BOB.   BOLA   SHAXSI   MA’NAVIY-AXLOQIY   TARBIYASIDA   OMMAVIY
AXBOROT VOSITALARINING O’RNI
1.1. Ommaviy axborot vositalari xaqida tushuncha …………....................................6
1.2.   Bola   tarbiyasiga   ommaviy   axborot   vositalarining
ta’siri…...................................16
II.BOB.   OCHIQ   AXBOROT   KOMUNIKATSIYA   TIZIMIDA   INSONNING
AXBOROT   TAXDIDLARINI   BAXOLASH   VA   XAVFSIZLIKNI
TA’MINLASH IMKONIYATLARI 
2.1.   Oilaning   komunikativ   funksiyasida   ommaviy   axborot   vositalarining
axamiyatlilik
darajasi……………………………………………………………..........................20
2.2.   Shaxsning   ma’naviy   axloqiy   ta’limin   shakllantirishda   ommaviy   axborot
vositalarining imkoniyatlari……………....................................................................26
III. XULOSA.............................................................................................................29
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR...........................................................31
2 KIRISH.
                      Mavzuning  dolzarbligi.   Bugungi     kunda    dunyo    shiddat     bilan   o‘zgarmoqda.
Barcha   sohalarda   axborot olish     va     uni     yetkazish,     ta’sirchan     jamoatchilik     fikrini
shakllantirish    zaruratga aylangan.  Bunday  murakkab   sharoitda  hayot  yangidan-yangi
talab     va     vazifalarni   oldimizga   qo‘ymoqda   [1].     Ommaviy       axborot       vositalari       eng
asosiy,       qudratli       va       ta’sirchan       mafkura   vositasidir.     Chunki     ommaviy     axborot
vositalari     ommaning   o‘ziga     xos     tarbiyachisi,   muhim     tadbirlarning     tashkilotchisi,
dolzarb  muammolarni  hal  qilishning  ta’sirchan quroli   bo‘lib   xizmat   qiladi.   Aynan
ommaviy       axborot       vositalari       orqali       milliy   qadriyatlarimiz   va     umuminsoniy
qadriyatlar,milliy   g‘oya     va     demokratik     tamoyillar   targ‘ib-tashviq     qilinadi.     Ommaviy
axborot     vositalari     doimo     demokratiya     va     so‘z   erkinligining   o‘ziga     xos   o‘lchovi,
ko‘rsatkichi     bo‘lib     kelgan.     Erkin     va     mustaqil   ommaviy           axborot           vositalari
demokratik         taraqqiyotni         rag‘batlantiradi         va mustahkamlaydi. Ommaviy   axborot
vositalari  orqali  milliy  istiqlol g‘oyasini  singdirishning  yana bir  muhim  jihati  mavjud.
Bu  jihat -axborot  terroriga,  mafkuraviy  tahdidlarga  munosib   javob   berish,   ma’naviy-
mafkuraviy       jihatdan       xalqimizni       tobe       etishga   intilishlarning     payini     kesish     va
O‘zbekiston  fuqarolarida  mafkuraviy  immunitetni shakllantirish bilan bog‘liq. Ommaviy
axborot vositalarining ta’sir kuchini kursatadigan shunday bir gap bor “har   qanday  puch
g‘oya,     uydirma     haftasiga     uch     martadan     to‘rt     yil     davomida   takrorlansa   –“haqiqat”
tayyor  bo‘ladi, odamlar unga chippachin ishonadilar”[1]. Oxirgi  paytlarda     informatsion
hurujlarning       tez-tez       uyushtirilayotgani       aslida       urushga   munosabatning
o‘zgarganligidan,     qurolning     yangi     turi     kashf     qilinganidan     darak   beradi.   Bu   qurol   -
axborotdir. Bunday  qurol  yordamida olib boriladigan informatsion  urushlarda    insonning
ongi   va   qalbi   nishonga   olinadi.   Garchi   u   daydi o‘q   singari insonni   jismonan   yo‘q
qila     olmasada,     uning     qo‘poruvchilik     kuchi,     keltiradigan   talofotlari     har     qanday
ommaviy     qirg‘in     qurolinikidan     kam     emas.     Chunki,     bu     qurol   yordamida     onga
berilgan     zarbalar     kishini     adashtiradi,     uni   o‘z     manfaatlariga     zid   harakat     qilishga
3 undaydi     va     demak     insonni     boshqarish,     uning     ustidan     hukmronlik   qilish   imkonini
beradi. Aslida, axborot maqsadga erishishning eng arzon vositasi ham sanaladi. Haqiqatan
ham, informatsion hurujlar uyushtirish uchun u qadap ko‘p mehnat, u qadap ko‘p harakat,
u   qadap   ko‘p   harajat   talab   etilmaydi.   Garchi   bunday   mafkuraviy   ekspansiya     otishmalar
va  qon  tukishlarni  keltirib  chiqarmasada,  milliy o‘zlikni anglashni zaiflashtirish evaziga
tanazzulga   olib   keladi.Internet       bugungi       axborot       makonining       muhim       bo‘g‘iniga
aylandi.       Hozirda   internetdan   nafaqat   kompyuter   tarmog‘i,   balki   kosmik   aloqa
yo‘ldoshlari,   radiosignal,   kabel     televideniyesi,     telefon,     uyali     aloqa     orqali     ham
foydalanish  mumkin.  Internet kishilar  hayotining  ajralmas  qismiga  aylanib  bormoqda.
Bugungi  kunda  2  milliard ortiqroq  kishi  u  yoki  bu  darajada  undan  foydalanishi  ham
mazkur     fikrlarning   to‘g‘riligini   tasdiqlaydi.   50       millionlik       auditoriyaga       erishib,
ommalashish     uchun     radioga     38 yil, televideniyega 13 yil, kabel televideniyega 10 yil
kerak bo‘lgani holda, bu bosqichni internet 5 yilda bosib o‘tdi.[3]   Internet odamlar ongi va
hissiyotlariga,   tafakkur   tarziga,   2023556xulq-atvorlariga     ta’sir     ko‘rsatishda     katta
imkoniyatlarga     ega.     Internetning     bugungi   kundagi   rivoji   g‘oyaviy   ta’sir   o‘tkazishning
miqyosi   va   ko‘lamining   keskin   darajada   o‘sishiga   olib   keldi.Internet   bugungi   axborot
makonining   muhim   bo‘g‘iniga   aylandi.Internet     kishilar     hayotining     ajralmas     qismiga
aylanib   borayotganini   quyidagi raqamlardan   bilib   olish   mumkin:   2000   yildan   2012
yil   oxiriga   qadar   dunyoda internetdan   foydalanuvchilar   soni   9,6 barobarga   oshib,2,4
milliard   kishiga   etdi, mobil   aloqa   abonentlari   soni    esa    13,4   barobarga   oshib,   6,7
milliardni     tashkil     etdi.   Internetdan     foydalanuvchilarning     44,8     %     (1,1     mlrd.     kishi)
Osiyo,   21,6   %   (519   mln. kishi) Yevropa, 11,4%(274   mln.   kishi)   Shimoliy   Amerika
qit’alariga   to‘g‘ri keladi.   Jahon   veb-auditoriyasining   45   %ini   25   yoshgacha   bo‘lgan
shaxslar     tashkil   etadi.     Mazkur   o‘smirlarning     68     %     har     kuni     kimgadir     SMS-xabar
jo‘natadi,   51   % ijtimoiy   tarmoqlarga   kiradi,   30   %   elektron   pochtadan   foydalanadi.
Ayni   vaqtda virtual   olamda   600   mln.ga   yaqin   internet   saytlar   mavjud   bo‘lib,   har
4 oyda o‘rtacha 201,4 trln. videorolik ko‘rib chiqiladi, har kuni 144 mlrd. elektron maktub
jo‘natiladi.
Kurs ishning maqsadi.   Ommaviy axborot vositalarning bola ma’naviyatini rivojlantirish
kompetensiyalarini rivojlantirish.
Kurs ishning vazifalari:  
— Ommaviy   axborot   vositalari   va   innovatsion   texnologiyalar   yordamida   tarbiyalash
tamoyillarni va tajribalarni  o‘rganish;
— Ommaviy axborot vositalarining bola tarbiyasiga ta’sirini taxlil qilish;
Kurs   ishining   ob’ekti:   Ommaviy axborot  vositalrining  bola ma’naviyatini   o‘rgatishning
kasbiy komponentlari.
Kurs   ishning   predmedi:   ommaviy   axborot   rivojlantirishga   ta’siri,   vositalarning   bola
ma’naviyatini rivojlanishiga ta’sirini yoritilish jarayoni.
Kurs ishi tuzilishi:  Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
va ilovadan iborat .  
5 I.BOB. BOLA SHAXSI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYASIDA OMMAVIY
AXBOROT VOSITALARINING O‘RNI.
1.1. Ommaviy axborot vositalari xaqida tushuncha
                  Bugungi  kunda dunyo shiddat  bilan o zgarmoqda.  ʻ Barcha sohalarda axborot
olish   va   uni   yetkazish,   ta sirchan   jamoatchilik   fikrini   shakllantirish   zaruratga	
ʼ
aylangan.   Bunday   murakkab   sharoitda   hayot   yangidan-yangi   talab   va   vazifalarni
oldimizga   qo ymoqda   [1].   Ommaviy   axborot   vositalari   eng   asosiy,   qudratli   va	
ʻ
ta sirchan mafkura vositasidir. Chunki ommaviy axborot vositalari ommaning o‘ziga	
‟
xos   tarbiyachisi,   muhim   tadbirlarning   tashkilotchisi,   dolzarb   muammolarni   hal
qilishning ta sirchan  quroli bo lib xizmat  qiladi. Aynan ommaviy axborot  vositalari	
‟ ʻ
orqali milliy qadriyatlarimiz va umuminsoniy qadriyatlar, milliy g oya va demokratik	
ʻ
tamoyillar   targ ib-tashviq   qilinadi.   Ommaviy   axborot   vositalari   doimo   demokratiya	
ʻ
va   so z   erkinligining   o ziga   xos   o lchovi,   ko rsatkichi   bo lib   kelgan.   Erkin   va	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mustaqil   ommaviy   axborot   vositalari   demokratik   taraqqiyotni   rag batlantiradi   va	
ʻ
mustahkamlaydi.   Ommaviy   axborot   vositalari   orqali   milliy   istiqlol   g oyasini	
ʻ
singdirishning yana bir muhim jihati mavjud. Bu jihat - axborot terroriga, mafkuraviy
tahdidlarga   munosib   javob   berish,   ma naviy-mafkuraviy   jihatdan   xalqimizni   tobe	
‟
etishga   intilishlarning   payini   kesish   va   O zbekiston   fuqarolarida   mafkuraviy	
ʻ
immunitetni   shakllantirish   bilan   bog liq.	
ʻ   Hozirda   internetdan   nafaqat   kompyuter
tarmog‘i, balki kosmik aloqa yo‘ldoshlari, radiosignal, kabel  televideniyesi,  telefon,
uyali     aloqa     orqali     ham     foydalanish     mumkin.     Internet   kishilar     hayotining
ajralmas  qismiga  aylanib  bormoqda.  Bugungi  kunda  2  milliard ortiqroq  kishi  u
yoki     bu     darajada     undan     foydalanishi     ham     mazkur     fikrlarning   to‘g‘riligini
6 tasdiqlaydi. 50     millionlik     auditoriyaga     erishib,     ommalashish     uchun     radioga
38   yil,   televideniyega   13   yil,   kabel   televideniyega   10   yil   kerak   bo‘lgani   holda,   bu
bosqichni   internet   5   yilda   bosib   o‘tdi.   Internet   odamlar   ongi   va   hissiyotlariga,
tafakkur   tarziga,   xulq-atvorlariga     ta’sir     ko‘rsatishda     katta     imkoniyatlarga     ega.
Internetning     bugungi   kundagi   rivoji   g‘oyaviy   ta’sir   o‘tkazishning   miqyosi   va
ko‘lamining   keskin   darajada   o‘sishiga   olib   keldi.Internet   bugungi   axborot
makonining   muhim   bo‘g‘iniga   aylandi.   Internet     kishilar     hayotining     ajralmas
qismiga   aylanib   borayotganini   quyidagi raqamlardan   bilib   olish   mumkin:   2000
yildan    2012    yil     oxiriga     qadar     dunyoda   internetdan     foydalanuvchilar     soni     9,6
barobarga  oshib,2,4  milliard  kishiga  etdi, mobil  aloqa  abonentlari  soni  esa  13,4
barobarga     oshib,     6,7     milliardni     tashkil     etdi.   Internetdan     foydalanuvchilarning
44,8   %   (1,1   mlrd.   kishi)   Osiyo,   21,6   %   (519   mln. kishi) Yevropa, 11,4%(274
mln.     kishi)     Shimoliy     Amerika     qit’alariga     to‘g‘ri   keladi.     Jahon     veb-
auditoriyasining   45   %ini   25   yoshgacha   bo‘lgan   shaxslar   tashkil etadi.   Mazkur
o‘smirlarning     68     %     har     kuni     kimgadir     SMS-xabar     jo‘natadi,     51     %   ijtimoiy
tarmoqlarga   kiradi,   30   %   elektron   pochtadan   foydalanadi.   Ayni   vaqtda virtual
olamda     600     mln.ga     yaqin     internet     saytlar     mavjud     bo‘lib,     har     oyda   o‘rtacha
201,4   trln.   videorolik   ko‘rib   chiqiladi,   har   kuni   144   mlrd.   elektron   maktub
jo‘natiladi.Ko‘pgina     Internet     foydalanuvchilari     mobil     qurilmalar     yordamida
Intemetga kirishni   afzal   ko‘rishadi 2018-yilda   keng   polosali   ulanishning   ulanish
soni   5,3 milliardga   yetdi,   2007 -yildagi   268   millionga   nisbatan.   Dunyoda   100
kishiga  to‘g‘ri keladigan  ushbu  turdagi  aloqa  ulushi  2007 -yildagi  4%  dan  2018
-yilda   69,3%   gacha o‘sdi. 2018-yil oxiriga kelib 1,1 milliard simli internet aloqasi
qayd   etildi.   4   milliard   Internet   foydalanuvchisi   2018-yil   yanvar   oyining   oxirida   biz
"We   Are   Social"   global   media-agentligi       va       "Instagram"       ijtimoiy       media
boshqaruv       platformasini       ishlab   chiquvchisi   hisobot   chiqardi,   unga   ko‘ra   dunyo
bo‘ylab   to‘rt   milliarddan   ortiq   odam   Internetdan     foydalanadi.     Internetdan
foydalanuvchilar  soni  2018 -yil  oxiriga  kelib 4,021  milliardni  (dunyo  aholisining
7 53     foizini)     tashkil     etdi,     bu     2017   -yilning     shu   davriga   nisbatan   7   foizga
ko‘pdir.Aholining   keng   qatlamlari   foydalanishi   mumkin  bo‘lgan  smartfonlar  va
mobil   aloqaning     tarif     rejalari     narxlarining     pasayishi     tufayli     yangi
foydalanuvchilarning   aksariyati     tarmoqda     paydo     bo‘ldi.[5]     2017-yilda     200
milliondan  ortiq  kishi  birinchi marta  mobil  qurilmani  sotib  oldi.  Shunday  qilib,
dunyo     aholisining     uchdan     ikki   qismidan           ko‘prog‘i           mobil           telefonlarni
(asosan,     smartfon)     sotib     olgan. Foydalanuvchilar  soni  mobil  telefonlar  2018
-yilda   bu   5,175   milliard   kishini   (68%) tashkil etadi, bu 2017-yilning shu davriga
nisbatan   4   foizga   ko‘pdir.   O‘zbekistonda   internet   xizmatidan   foydalanuvchilar   soni
22,1   milliondan   oshdi.   Shundan       mobil       internet       foydalanuvchilari       soni   19
millionni       tashkil       etmoqda.   Mamlakat   bo‘yicha   aholi   punktlarining   mobil   aloqa
bilan   qamrab   olinishi   darajasi   97   foizni,     mobil     internet     qamrovi     esa     87     foizni
tashkil     etdi.[6]     26     mingga     yaqin     “uz”   domenidagi     veb-saytlar     faoliyat     olib
bormoqda.   200   dan   ortiq   vebsayt   ommaviy axborot   vositasi   sifatida   ro‘yxatga
olingan.     Internetning     ta’sir     kuchi     beriladigan   materiallaming   tezkorligi,
ko‘tarilayotgan   masalalarning   dolzarbligi   hamda   tahliliylik   darajasi   va   mavjud
muammolarning   samarali   echimlarini   taklif   etishiga   ko‘p   darajada   bog‘liq.Birinchi
prezidentimiz     Islom     Karimov     ta’kidlaganlaridek,     shuni     unutmaslik   kerakki,
“bugungi  kunda  inson  ma’naviyatiga  qarshi  yo‘naltirilgan,  bir  qarashda arzimas
bo‘lib     tuyuladigan     kichkina     xabar     ham     axborot     olamidagi     globallashuv
shiddatidan kuch olib, ko‘zga ko‘rinmaydigan, lekin zararini hech narsa bilan qoplab
bo‘lmaydigan ulkan ziyon yetkazishi mumkin”[13].
8 1.2. Bola tarbiyasiga ommaviy axborot vositalarining ta’siri.
                Zamonaviy   dunyoda   o'z   hayotingizni   Internetdan   foydalanmasdan   tasavvur
qilish   qiyin.   Internet   yordamida   siz   juda   ko'p   foydali   ma'lumotlarni   olishingiz
mumkin. Bu har bir inson uchun hayotning ajralmas qismiga aylangan butun dunyo
bo'ylab tarmoq.  Ammo ko'plab mutaxassislar Internet zararli ekanligini ta'kidlaydilar,
ammo   avval   uning   foydalarini   ko'rib   chiqamiz.   Dunyoda   har   kuni   kompyuterdan
foydalanadiganlar   ko'p.   Ular   o'z   hayotlarini   butunjahon   tarmog'isiz   tasavvur   qila
olmaydilar, aksincha, bu dunyodagi eng katta yutuq deb hisoblaydilar. Axir siz endi
kutubxonalarga   borishingiz,   u   yerda   bo'lmasligi   mumkin   bo'lgan   ma'lumotlarni
qidirishingiz   yoki   kimdir   undan   foydalanishini   kutishingiz   shart   emas.   Ammo
Internetda   har   bir   foydalanuvchi   xohlagan   hamma   narsani   topishingiz   mumkin.
Aynan   Umumjahon   tarmog'i   juda   tezroq  rivojlanishi   mumkin   bo'lgan   ma'lumotlarni
taqdim etadi. Shuning uchun, odam bilimdon va o'ziga yuklatilgan ko'plab vazifalarni
hal   qila   oladi.   Nogironlar   uchun   katta   imkoniyatlar   mavjud.   Va   ba'zilari   Internet
yordamida   kerakli   ma'lumotga   ,   qo'shimcha   kasb   yoki   ko'nikmaga   ega   bo'lishlari
mumkin.
        Bundan tashqari, Internet uzoq masofada aloqa qilish imkoniyatini beradi. Axir,
oldin   odam   xatni   va   javobni   kelishini   kutishi   kerak   edi.   Ammo   bugun   siz   istalgan
qit'aga   kunning   istalgan   vaqtida   qo'ng'iroq   qilishingiz   va   hatto   suhbatdoshingizni
ko'rishingiz   mumkin.   Global   veb   shahar   va   mamlakatlar   o'rtasidagi   chegaralarni
o'chirib   tashladi   -   elektron   pochta,   ijtimoiy   tarmoqlar,   Skype   qo'ng'iroqlari,
9 dunyoning   istalgan   nuqtasida   odamlar   bilan   aloqa   o'rnatishga   imkon   beradi.   Va   bu
kamdan-kam   ko'radigan   va   zerikadiganlar   uchun   juda   qulaydir.   Internetda   juda
qiziqarli va ko'ngilochar narsalarni topish mumkin: sevimli yoki o'tkazib yuborilgan
filmingizni, dasturingizni tomosha qiling. Tarmoqda siz xotirani, e'tiborni, mantiqni,
muvofiqlashtirishni o'rgatadigan ta'lim o'yinlarini topishingiz mumkin.
     Ammo bundan tashqari, Internet zararli degan fikr mavjud. Yuqoridagi dalillardan
xulosa   qilishimiz   mumkinki,   butun   dunyo   tarmog'i   zamonaviy   inson   uchun   juda
zarurdir.Bundan   tashqari,   mutaxassislar   va   ota-onalar   Internetning   zarari   bolalarga
ham   sezilishini   aytishmoqda.   Aynan   qanday?   Internetning   zarariga   ishora   qiluvchi
ma'lum   sabablar   mavjud.   Ayniqsa,   bolalar   uchun.   Internetning   inson   ruhiyatiga
birinchi salbiy ta'siri barqaror qaramlikdir. Endi siz qanday qilib odam kompyuterda
soatlab   o'tirganini   va   u   o'tayotgan   hayotni   sezmayotganini   ko'rishingiz   mumkin.
So'nggi   tadqiqotlarga   qaraganda,   Internetga   qaram   bo'lganlar   soni   tobora   o'sib
bormoqda   va   sayyoramizning   barcha   aholisining   10   foizidan   oshib   ketgan.   Va
ularning   yarmi,   umuman   olganda,   butun   dunyo   tarmog'isiz   bir   kun   yashay
olmaydiganlar, uni hayot manbalaridan biri deb bilishadi. Rivojlangan mamlakatlarda
Internetga qaramlik insoniyat uchun muammo sifatida qabul qilinadi. Shuning uchun,
ular unga qarshi kurashishga intilishadi. Bu faqat bitta sabab edi. Boshqalari ham bor.
Masalan,   keyingi   muammo   shundaki,   monitor   oldida   uzoq   vaqt   o'tkazish   odamning
ko'rishiga   salbiy   ta'sir   ko'rsatishi   mumkin.   Bu,   ayniqsa,   bolalar   uchun   to'g'ri   keladi.
Bundan   tashqari,   odam   uzoq   vaqt   davomida   noto'g'ri   pozitsiyada   bo'lsa,   bu
mushaklar-skelet tizimida muammolarga olib keladi.
       Internetning bolalar uchun zarari qanday? Ma'lumotlar butun dunyo bo'ylab veb-
saytda   mavjud.   Natijada,   bola   o'zi   uchun   mo'ljallanmagan   narsani   ko'ra   oladi.
Masalan, bu zo'ravonlik aks etgan videolar, pornografik rasmlar, zo'ravonlik sahnalari
bo'lgan   filmlar   bo'lishi   mumkin.   Bundan   tashqari,   tarmoqda   ko'plab   firibgarlar   bor,
10 ular   bola   yoki   zaif   odamning   hiyla-nayrang   yordamida   shaxsiy   ma'lumotlarini   yoki
pullarini   chiqarib   olishlari   mumkin.   Ba'zi   odamlar   Internetda   qo'pol   munosabatda
bo'lishadi,   haqorat   yozishadi   va   tahdid   qilishadi.   Ota-onalar   farzandiga   uydagi
manzil,   telefon   raqami   va   boshqa   har   qanday   shaxsiy   ma'lumotlar   kabi   shaxsiy
ma'lumotlarini Internetda tarqatish xavfli ekanligini tushuntirishlari kerak.[13]
           Internetda juda ko'p vaqt sarflash, bola haqiqat va virtual hayot o'rtasidagi aniq
chegarani   yo'qotadi,   Internetga   qaramlik   paydo   bo'ladi.   Bu   bolada   onlayn   bo'lishga
bo'lgan   kuchli   istak   bilan   tavsiflanadi,   bu   oila   va   do'stlar   bilan   vaqt   o'tkazishni,
maktabga   borishni   va   uy   vazifasini   bajarishni   istamasligiga   olib   keladi.   Bola   tashqi
ko'rinishini kuzatishni to'xtatishi mumkin, kompyuterdan chalg'itishni so'rab murojaat
qilganida og'riqli munosabatda bo'la boshlaydi va o'z vaqtini boshqarishni yo'qotadi.
Zamonaviy   dunyoda   bolalarda   Internet   bilan   tanishish   ko'pincha   ular   kompyuterga
qiziqadigan paytdan boshlab boshlanadi. Maktablarda informatika darslari o'tkaziladi.
Faqat u yerda bolalar o'qituvchi nazorati ostida o'qiydilar. Ammo bolalar uyga kelib,
kompyuter   oldida   o'tirganda,   doimo   band   bo'lgan   ota-onalar   har   doim   ham   bolani
qanday   ma'lumotga   qiziqishini   ko'rib   chiqishga   vaqt   topolmaydilar.   Farzandingizni
boshqarish   uchun   unga   Internetda   ko'rganlarini   aytib   berishni   o'rgatish   kerak.   Agar
bolaga elektron pochta kerak bo'lsa, umumiy oilaviy pochta qutisidan foydalanishga
arziydi. Bu bolani nazorat qilishda davom etadi. Kattaroq yoshda bolalar o'zlarining
sevimli   mashg'ulotlariga   ega,   butun   dunyo   bo'ylab   tarmoq   tufayli   vazifalarni
bajaradilar. Ota-onalar har doim farzandlari bilan u yerda nimani topish mumkinligi,
qaysi   saytlar   zararli   va   qaysi   biri   foydali   bo'lishi   haqida   suhbatlashishlari   kerak.
Bundan   tashqari,   unga   xavfli   odamlar   nafaqat   haqiqiy   dunyoda,   balki   virtual
makonda ham borligini o'rgatish kerak. Depressiv yoshlar oqimlari bolaga chandiqlar
eng yaxshi bezak ekanligini, o'z joniga qasd qilish muammolardan xalos bo'lishning
bir   usuli   ekanligini   ilhomlantirishi   mumkin.   “Moviy   kit   “kabi   turli   xil   mashhur
guruhlar ta'sirchan o'spirinlarning ko'plab hayotlarini qurbon qilishda.[13]
11                   Albatta,   Internetning   hamma   uchun   ta'siri   ijobiy   va   salbiy   tomonlariga   ega,
ammo   baribir,   bizning   dunyomiz   to'liq   kompyuterlashtirilganligini   hisobga   olsak,
butun dunyo tarmog'isiz buni qilish juda qiyin. Internetning insoniyatga keltiradigan
foydalari juda katta. Ammo shunga qaramay, qabul qilingan ma'lumotlar va umuman
tarmoqqa kirish odamga zarar yetkazmasligi uchun mutanosiblikni his qilish kerak.
II.BOB. OCHIQ AXBOROT KOMUNIKATSIYA TIZIMIDA INSONNING
AXBOROT TAXDIDLARINI BAXOLASH VA XAVFSIZLIKNI
TA’MINLASH IMKONIYATLARI
2.1Oilaning komunikativ funksiyasida ommaviy axborot vositalarining
axamiyatlilik darajasi.
                    Ijtimoiy  muhitning  asosi   bo‘lgan  oila,  shaxs   xulq-atvorining  shakllanishiga
katta   ta’sir   o‘tkazadi,   oilada   olingan   tarbiya   bir   umrga   saqlanib   qoladi.   Oilaning
tarbiya   instituti   sifatida   muhimligi   shundaki,   voyaga   yetib   kelayotgan   shaxs
hayotining ko‘p qismini o‘tkazadi va shaxsga ta’sir etuvchi muddati bo‘yicha birorta
ham   tarbiya   institutlari   oilaga   teng   kela   olmaydi.   Farzand   tarbiyasida   oilaning
birlamchi   roli   haqida   E.Fromm:   “Oila   —   o‘ziga   xos   jamiyatning   “psixologik
vositachisi”, shuning uchun oilada adaptatsiya jarayonida bola keyinchalik jamiyatda
adaptatsiya va turli  ijtimoiy muammolarni  yechish asosi  bo‘lib qoladigan xarakterni
shakllantiradi", degan edi. Shaxs oilada o‘zlashtirgan xarakter xislatlarini o‘zida aks
ettiradi   va   uni   ijtimoiy   muhitda   namoyon   qiladi,   ba`zan   tajovuzlorlikning   oilada
namoyon bo‘lish shakllari turlicha kechishi mumkin: bu bevosita ijtimoiy yoki jinsiy
tajovuzkorlik,   sovuqqonlik,   salbiy   baholar,   boshqa   bir   shaxsni   ruhan   ezish,   tazyiq
o‘tkazish, boshq bir shaxsni emotsional qabul qilmaslik bo‘lishi mumkin. Tajovuzkor
xatti-harakatlarning   paydo   bo‘lishiga   turli   oilaviy   omillar   ta’sir   etishi   mumkin.
Masalan,  oilaviy  birlashishning   quyi  darajasi,   o‘zaro  to‘qnashuvlar,  bola  va  ota-ona
o‘rtasidagi   yetarli   darajadagi   emotsional   yaqinlikning   yo‘qligi,   bolalar   o‘rtasidagi
salbiy   munosabatlar,   oila   tarbiyasining   noadekvat   usuli.   Masalan,   o‘ta   qattiq   jazo
12 qo‘llaydigan,   o‘ta   qattiq   nazorat   qiluvchi   ota-onalar   yoki   bolalarning   mashg‘
ulotlarini   nazorat   qilmaydigan,   farzandining   hayotiy   rejalariga   e`tiborsiz   ota-onalar
tajovuzkor   xulqqa   ko‘proq   duch   kelishadi.   Tadqiqotchilarning   fikriga   ko‘ra,
shaxsning   agressiv   xatti-harakatiga   ta’sir   etuvchi   xususiyatlardan   biri   —   bu
frustratsiyani   ko‘tara   olmaslik   qobiliyatidr.   Ma’lumki,   frustratsiya   ehtiyojlarni
qondirishda   yoki   maqsadga   erishish   yo‘lida   paydo   bo‘lgan   to‘siqlar   tufayli   kelib
chiqqan holatdir. Bolada agressiv  xulqning shakllanishida  asosan ota-onaning ta’siri
kuzatiladi va oila tarbiyasidagi quyidagi omillar katta rol o‘ynaydi: 
—bola harakatidan qoniqmagan ota-ona reaksiyasi; 
—bolalar va ota-onalar o‘rtasidagi munosabatlar; 
—oiladagi o‘zaro uyg‘ unlik darajasi; 
—aka-uka, opa-sing'illar o‘rtasidagi munosabatlar; 
—ota-ona va farzand o‘rtasidagi keskin vaziyatlar; 
                Ijtimoiylashuvning   ikkilamchi   maskanlari   ham   mavjudki,   unga   barcha
bosqichdagi ta’lim muassasalari, Mehribonlik uylari, ixtisoslashgan maxsus maktab-
internatlar   hamda   harbiy   bilim   yurtlari   kiradi,   chunki   u   yerda   nisbatan   uzoq   vaqt
mobaynida   bola   ta`lim   oladi   va   tarbiyalandi,   ijtimoiy   normalari,   qadriyatli
yo‘nalishlari   72   ta’sirida   dunyoqarashi   shakllanadi,   shaxs   bo‘lib   yetishadi.   Shunday
qilib,   tor   ma’noda   ijtimoiylashuv   shaxsning   ijtimoiy   muhitga   kirib   borishi,   unda
singib ketishi, tashqi ijtimoiy muhit normalarini qabul qilib ularga rioya qilishi yoki
qilmasligini   tushuntiruvchi   jarayondir.   Ijtimoiylashuv   tushunchasi   ma’no   jihatdan
yaqin   bo‘lgan   “tarbiya”   va   “moslashuv”[8]   tushunchalari   uzviy   ravishda   bog‘liq.
Ijtimoiylashuv   tushunchasi   tarbiya   jarayonidan   ancha   keng   ma`noga   egadir,   chunki
uning   mazmunida   har   doim   ham   qolipga   solib   bo‘lmaydigan,   har   doim   ham   shaxs
tomonidan   anglanmaydigan   xolatlar   ham   mavjud   bo‘ladi.   Moslashuv   esa
ijtimoiylashuv jarayonining muayyan bir tarkibiy qismi, uning harakatga keltiruvchi
13 omili   sifatida   qaralishi   mumkin.   Ijtimoiy-psixologik   moslashuv   ya’ni,   shaxsning
ijtimoiy munosabatlarga qadam qo‘yishi, ijtimoiy normalarni egallashi, ko‘nikishi va
moslashishi   orqali   orttirgan   tajribasi   umumiy   ijtimoiylashuvning   bir   ko‘rinishidir.
Ijtimoiylashuv   jarayonida   shaxs   jamiyatdagi   ijtimoiy   normalarni   o‘zlashtiradi,   turli
rollarni   bajarishga   o‘rganadi,   jamoatchilik   sharoitida   o‘zini   tutish   ko‘nikmalarini
hosil qiladi. Shaxsning ijtimoiylashuvi uning ijtimoiy ta’sirlarni qabul qilishi, ijtimoiy
borliqni   bilishi   va   anglashiga   asoslanadi.   Ijtimoiylashuv   manbalariga   quyidagilar
kiradi:   Bolalik   davrida   orttirilgan   tajriba   –   bu   jarayon   psixik   funktsiyalarning
shakllanishi va dastlabki ijtimoiy xulq normalarining namoyon bo‘lishi bilan parallel
ravishda  kechadi;    Ijtimoiy  institutlar  –  ta’lim   va  tarbiya  tizimi;  oiladan   boshlab,  to
oliy   o‘quv   yurtlari   va   undan   yuqori   pog‘   onalardagi   ta’lim   olishga   imkon   beruvchi
maskanlar,   mehnat   jamoalari   shular   jumlasidandir;   Muloqot   va   hamkorlikdagi
faoliyat   jarayonidagi   odamlarning   ta’siri.   Bu   o‘rinda   ham   rasmiy,   ham   norasmiy
sharoitlarda   odamlarning   bir-birlari   bilan   muloqoti,   muomala   maromlari   nazarda
tutiladi.                    
                Ijtimoiylashuv   jarayonlarining   ro‘y   beradigan   shart-sharoitlarini   ijtimoiy
institutlar deb ataymiz. Bunday institutlarga oiladan boshlab, mahalla, rasmiy davlat
muassasalari   (bog‘cha,   maktab,   maxsus   ta’lim   o‘choqlari,   oliygohlar,   mehnat
jamoalari)   hamda   norasmiy   uyushmalar,   nodavlat   tashkilotlari   kiradi.   Bu   institutlar
orasida   bizning   sharoitimizda   oila   va   mahallaning   roli   o‘ziga   xosdir,   insondagi
dastlabki   ijtimoiy   tajriba   va   ijtimoiy   xulq-atvor   namunalari   aynan   oilada,   oilaviy
munosabatlar   tizimida   shakllanadi.   Oilaviy   ijtimoiylashuv   va   uning   o‘ziga   xosligi:
Oilaviy ijtimoiylashuvning qadri va ahamiyati shundaki, uning ta’sirida birinchidan,
shaxs katta, mustaqil hayotga, jumladan, oilaviy hayotga tayyorlanadi, o‘ziga yarasha
sifat va fazilatlarni shakllantirib boradi, ikkinchidan, har tomonlama yetuk, barkamol,
aqlli, sog‘ va salomat shaxs bo‘lib yetishish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Oila va uning
sog‘lom ma’naviy muhiti bolani jamiyatda yashashga, o‘ziga o‘xshash shaxslar bilan
14 murosa qilish, hamkorlikda faoliyat yuritish, kasb-hunarli bo‘lish, muomalada ahloq-
odob   normalariga   bo‘ysunishga   o‘rgatadi,   psixologik   jihatdan   tayyorlaydi.   Rus
sotsiolog   olimi   A.Antonovning   ta’kidlashicha,   oila   ijtimoiy-psixologik   yaxlitlik
sifatida shaxsga shunday normativ va axborot ta’sirlarini ko‘rsatadiki, oqibatda bola
avvalo,   jamiyatdagi   qonuniy   normalar,   xulq   andozalarini   egallaydi.   Oila   qanchalik
inoq, uyushgan va mustahkam bo‘lsa, uning ta’siri ham shunchalik ijobiy va samarali
bo‘ladi,   bunday   oilada   milliy   va   ijtimoiy   qadriyatlar,   qonunqoidalar   va   ahloq
me’yorlari   hurmat   qilinadi.   Oila   bu   kichik   jamiyat,   jamiyatning   kichiklashgan
andozasi,   oila   mustahkam   bo‘lsa,   jamiyat   ham   mustahkam   bo‘ladi.   Mustaqil
Vatanimizda oila qo‘rg‘ oni qadrlanadi, nikoh muqaddas rishta sifatida e’zozlanadi.  
                          Mamlakatimiz   Prezidenti   tomonidan   yurtimizda   oila   institutini
mustahkamlash,   yosh   avlodni   ma’naviy   jihatdan   barkamol   bo‘lib   voyaga   yetishini
ta’minlashga   qaratilgan   farmonlar   va   qarorlar,   unda   ko‘zda   tutilgan   vazifalarning
bajarilishi   oilaviy   ijtimoiylashuvning   samaradorligini   ta’minlaydi.   Bolaning
ijtimoiylashuv   jarayoniga   bevosita   va   bilvosita   ta’sir   ko‘rsatuvchi   bir   qator   ijtimoiy
omillar mavjud. Masalan, jamiyat miqyosida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamdagi
islohotlar,   davlatning   yoshlarga   oid   siyosati,   ta’lim   muassasalari,   oila,   maktab   va
mahallaning o‘zaro hamkorligi kabi bir qator jarayonlar ushbu masalaning mazmuni
va mohiyatini belgilaydi. Oila muhitining o‘zi ham ayrim holatlarda salbiy ma’nodagi
ijtimoiylashuvga aloqador bo‘lib qolishi mumkin. Bolaning ijtimoiylashuv jarayoniga
ta’sir ko‘rsatuvchi quyidagi omillarni ko‘rsatish mumkin: 
   ota-onalar   o‘rtasida   murosaning   yo‘qligi,   oilaviy   o‘zaro   munosabatlarni
mustahkamlash borasida aniq belgilangan ahloqiy tamoyillarning mavjud emasligi;
    ota-onalarning ruhiy nosog‘ lomligi va qonunbuzarligi;  
   yashash   sharoitlarining   yaxshi   emasligi,   bolaning   to‘laqonli   o‘sishi,   dars
tayyorlashi, jismonan chiniqishi uchun sharoitlarning yetarli emasligi; 
15   maktab sharoitining talab darajasida emasligi; 
  mahalla xududida oila obro‘sining yaxshi emasligi, notinch, noqobil oila maqomiga
egalik; 
   jumladan, Internet tarmog‘i orqali bola ongiga yetib kelayotgan 74 turli ma’lumot,
ig‘   vo,   uydirma,   mish-mish,   oila   qadriyatlariga   zid   axloq   namunalari   va   boshqalar
oxirgi   yillarda   bola   ijtimoiylashuviga   salbiy   ta’sir   ko‘rsatayotgan   ijtimoiy   omillar
jumlasidandir. Xalqimizda “Qush uyasida ko‘rganini qiladi” degan maqol bor, ya’ni,
shaxsiy   sifatlarining   dastlabki   qoliplari   oilada   olinadi   va   bu   jamiyatdagi   boshqa
guruhlar   ta’siri   ostida   sayqal   topib,   takomillashib   boradi.   Bizning   o‘zbek   millatiga
xos bo‘lgan eng qadimiy, milliy qadriyatlarimizdan biri har bir oilaning mahalla bilan
o‘zaro yaqinligi, qadrdonligi sanaladi. 
                              Oila   bilan   bir   qatorda   mahalla   ham   ulkan   tarbiya,   ibrat   maskani,
ijtimoiylashuv o‘chog‘i sifatida muhim o‘rinni egallaydi. Ayrim mahallalarda tongda
turib   ko‘chalarni   supurish,   suv   sepish   odatga   aylangan   bolib,   hamma   ko‘cha
ozodaligiga   rioya   etadi   va   barcha   oilalar   udumni   buzmaydilar.[6]   Shunga   o‘hshash
normalar   tizimi   har   bir   ko‘cha-mahallaning   bir-biridan   farqi,   afzallik   va   kamchilik
tomonlarini   belgilaydi,   oxirgilar   esa   shu   mahallaga   katta   bo‘layotgan   yoshlar
ijtimoiylashuvida   bevosita   ta’sirini   ko‘rsatadi.   Yana   bir   muhim   ijtimoiylashuv
o‘choqlariga   maktab   va   boshqa   ta’lim   maskanlari   kiradi.   Aynan   shu   yerda
ijtimoiylashuv   va   tarbiya   jarayonlari   maxsus   tarzda   uyg‘unlashtiriladi.   Bizning
ijtimoiy   tasavvurlarimiz   shundayki,   maktabni   biz   ta’lim   oladigan,   bola   bilimlar
tizimini   o‘zlashtiradigan   maskan   sifatida   qabul   qilamiz,   shu   bilan   birga   bu   yer
ijtimoiylashuv   yuz   beradigan   maskandir.   Umuman   olganda   ta’lim   maskanidagi
ijtimoiy-ma’naviy  muxit  e’tiborga  olinadi.  Yana  bir   muhim  ijtimoiylashuv  muhiti  –
bu mehnat jamoalaridir. Bu muhitning ahamiyati va o‘ziga xosligi shundaki, bu yerga
shaxs odatda ancha aqli pishib qolgan, ma’lum tajribaga ega bo‘lgan, hayot haqidagi
tasavvurlari shakllangan paytda keladi. Ijtimoiylashuv sohalari: Shaxsning egallagan
16 mutaxassisligi,   olgan   bilimlari,   ko‘nikma   va   amaliy   mehnat   malakalari,   hayotiy
faoliyat uchun juda muhim bo‘lib, shu muhitdagi ijtimoiy normalar xarakteriga ta’sir
qiladi,   shaxsning   kimlar   bilan,   qanday   o‘zaro   munosabatda   ekanligi,   uning   qaysi
muhit ta’sirida ekanligi uning yetuklik davridagi ijtimoiylashuvining muhim mezoni
sanaladi. Ishga kirishdagi asosiy motivlardan biri – o‘sha jamoaning qanday ekanligi,
bu   yerdagi   o‘zaro   munosabatlar,   rahbarning   kimligi   va   uning   jamoaga   munosabati
bo‘lib,   ko‘pincha   oylik-maosh   masalasi   ana   shulardan   keyin   o‘rganiladi.   Shuning
uchun   mehnat   jamoalarida   yaxshi,   sog‘lom   ma’naviy   muhit,   adolat   va   samimiyatga
asoslangan   munosabatlar   har   bir   inson   taqdirida   katta   rol   o‘ynaydi.   Katta   yoshdagi
ijtimoiylashuvning o‘ziga xosligi shundaki, unda individualizatsiya jarayoni aniqroq,
sezilarliroq   kechadi,   chunki   katta   yoshdagi   odam   nafaqat   tashqi   75   ta’sirlarni
o‘zlashtiradi,   balki   o‘zidagi   hayotiy   tajriba,   bilim   amaliy   ko‘nikma   va   malakalari
bilan boshqalarga ham tarbiyaviy ta’sir etadi, shaxsiy o‘rnak ko‘rsatish imkoniyatiga
ega   bo‘ladi.   Shu   nuqtai   nazaridan,   keksalik   davrining   ijtimoiy   mohiyati   shundaki,
otabobolarimiz,   onaxonlarimiz   asosan   o‘zlaridagi   mavjud   ijtimoiy   tajribani
boshqalarga   (farzandlar,   nabiralar,   mahalladagi   yoshlar   va   hokazo)   uzatish   bilan
shug‘   ullanadilar   va   bu   narsa   ayniqsa,   sharq   xalqlarida   juda   e’zozlanadi.   Hozirgi
kundagi   ijtimoiylashuv   mexanizmlari   yoshlarida   yangicha   tafakkur   shakllanishiga,
yurtga   sadoqat,   Vatan   hissini   shakllantirishga   o‘z   xissasini   qo‘shadi.   Shaxs
ijtimoiylashuvining   eng   asosiy   mahsuli   —   bu   uning   hayotda   o‘z   o‘rnini   topib,
jamiyatga manfaat keltiruvchi faoliyatlarda ishtirok etishidir.
17 2.2. Shaxsning ma’naviy axloqiy ta’limin shakllantirishda ommaviy axborot
vositalarining imkoniyatlari
        Shaxs ma naviyati – har bir kishining o zini insoniyat farzandi, muayyan millatʼ ʻ
vakili,   davlat   fuqarosi   deb   bilgani   holda   o z   Vatani   tuprog i,   suvi,   havosi   –   jamiki	
ʻ ʻ
boyliklarini   ko z   qorachig iday   asrash,   uning   obodligi,   ravnaqi,   har   bir   fuqaroning	
ʻ ʻ
huquq   va   erkinliklarini   hurmat   qilish,   izzatini   joyiga   qo yish   yo lida   chin   vijdon,	
ʻ ʻ
iymon,   e tiqod,   sadoqat,   ishonch,   halollik,   dovyuraklik,   beg arazlik,   hurmat,   katta	
ʼ ʻ
fidoyilik va aqliy teranlik bilan faoliyat olib borishga qaratilgan ichki ruhiy va aqliy
olamining   majmuini   anglatuvchi   tushuncha.   Shaxs   ma naviyati   jamiyatda   ijtimoiy	
ʼ
hayotda   shaxsning   baxtli   yashashi   uchun   to g ri   fikrlash,   so z   va   amalning   birligi,	
ʻ ʻ ʻ
rost   so zlash,   halol   mehnat   qilish,   xush   axloqqa   ega   bo lishdan   iboratdir.   Shaxs	
ʻ ʻ
ma naviyati   darajasi   uning   kishilik   jamiyatining   yuksak   axloqiy   qadriyatlariga   qay	
ʼ
darajada rioya qilib yashashi  bilan belgilanadi. Axloq inson ma naviyatining muhim	
ʼ
mezonlaridan   biri   bo lgani   bois   shaxs   ma naviyati   deganda,   avvalambor,   uning	
ʻ ʼ
axloqan   barkamolligi,   o z   faoliyatida   ma naviy   qadriyatlarga,   chunonchi,   adolat,	
ʻ ʼ
go zallik   va   ezgulik   g oyalariga   tayanib   ish   ko rishi   nazarda   tutiladi.   U   insonni	
ʻ ʻ ʻ
bunyodkorlik faoliyatiga, ezgu amallarga yetaklaydigan, jamiyat hayotidagi g oyaviy,	
ʻ
mafkuraviy,  ma rifiy,  madaniy,  diniy  va  axloqiy  qarashlarni   o zida  to liq  mujassam	
ʼ ʻ ʻ
etadigan   kuch   sifatida   namoyon   bo ladi.   Shaxs   ma naviyati   deganda   xalqimiz   uzoq	
ʻ ʼ
tarixi   davomida   turli   sinovlardan   o tib   sayqal   topib   kelayotgan   va   faqat   ijobiy	
ʻ
fazilatlar   tarzida   e zozlanadigan   ma naviy-axloqiy   qadriyatlar   tushu   niladi.   Shaxs	
ʼ ʼ
ma naviyati xal qimizning turmush tarzi, urf-odatlari hamda an analariga, uning boy	
ʼ ʼ
og zaki   va   yozma   ijodi,   mumtoz   adabiyoti   va   san atiga   singib   ketgan   bo lib,   inson
ʻ ʼ ʻ
ma naviy takomilida beqiyos ahamiyat kasb etadi. “Olim bo lish oson, odam bo lish
ʼ ʻ ʻ
qiyin”,   “Otang   bolasi   bo lma,   odam   bolasi   bo l”,   “O zingga   ravo   ko rmaganni	
ʻ ʻ ʻ ʻ
18 boshqaga   ham   ravo   ko rma”,   “Yomon   o z   g amida,   yaxshi   –   el   g amida”   singariʻ ʻ ʻ ʻ
hikmatlarda   ham   ajdodlarimiz   ardoqlab   kelgan   yuksak   ma naviy   fazilatlar	
ʼ
ifodalangan.   Shaxsning   axloqiy   madaniyati   –   individ   tomonidan   axloqiy   ong   orqali
jamiyat   madaniyatini   idrok   etish   darajasi;   axloq   talablari   inson   xatti-harakatlari
jamiyatning   shakllantiruvchi   ta siri   ostida   qay   darajada   chuqur   va   uyg un   ekanligi	
ʼ ʻ
ko rsatkichidir.[13]   Shaxsning   axloqiy   madaniyati   turli   omillar   ta sirida:   hayotiy	
ʻ ʼ
tajriba   va   tarbiya;   bilim   va   san at   vositasida   shaxs   jamiyatning   axloqiy   madaniyati	
ʼ
yutuqlarini turli darajada o z ongi va xatti-harakatlarida jamlaydi. Shaxsning axloqiy	
ʻ
madaniyati   murakkab   hodisa   bo lib,   unga   ko ra   inson   kundalik   faoliyatda   axloq	
ʻ ʻ
talablari   asosida   ish   yuritadi,   ongning   ijodiy   elementlari   –   axloqiy   aql,   intuitsiya
yordamida   keskin   vaziyatlarda   oqilona   axloqiy   qarorlar   qabul   qilish   tajribasini
qamrab oladi. Shaxsning axloqiy madaniyatini shakllantirishdan maqsad – an anaviy	
ʼ
va ijodiy elementlarning uyg unligiga erishish, shaxs tajribasini jamoa axloqiy merosi	
ʻ
bilan   birlashtirishdir.   Shaxsning   axloqiy   madaniyati   unsurlarining   yaxlit   tizimi
mavjud bo lib, bu axloqiy fikrlash madaniyati (axloqiy mulohaza yuritish qobiliyati,	
ʻ
etik   bilimlardan   foydalana   olish,   yaxshilik   va   yomonlikni   ajratish,   yuzaga   kelgan
vaziyatning   o ziga   xos   xususiyatlariga   axloqiy   me yorlarni   qo llay   bilish   va	
ʻ ʼ ʻ
hokazo)ni   qamrab   oladi.   Shaxsning   axloqiy   madaniyati   tuyg ular   madaniyati,	
ʻ
insonning   “axloqiy   rezonansga”   qobilligi,   hamdardligi   va   jonkuyarligini;   axloqiy
tajribada   his-tuyg u   va   o ylarning   amalga   oshirilish   shaklini,   ularning   kundalik	
ʻ ʻ
hayotda   xatti-harakat   me yoriga   aylanib   borish   darajasini   xarakterlovchi   xulq-atvor	
ʼ
madaniyati; shakllarni belgilab beradigan qoidalarga amal qilish odobini, muloqotda
shaxsning   o zini   tuta   bilishini   o z   ichiga   oladi.   Shaxsning   axloqiy   madaniyati   –	
ʻ ʻ
umumiy axloqiy tamoyillarni bilish, ularni chuqur his etilgan qarashlarga aylantirish,
xatti-harakatlarning   eng   oqilona   shaklini   qo llay   bilishdir.   Uning   har   bir   elementini	
ʻ
o zlashtirish   Shaxsning   axloqiy   madaniyatini   shakllantirish   va   takomillashtirishga	
ʻ
yordam   beradi.   Shaxsning   axloqiy   madaniyati   oliy   darajasini   “axloqiy   donolik”
sifatida   axloqiy   faoliyatining   optimalligi   va   uyg unligini   ta minlab   bera   olish,   har	
ʻ ʼ
19 qanday   vaziyatda   ham   munosib   xatti-harakat   qila   olish   deb   ta riflashʼ
mumkin.   Shaxsning   axloqiy   madaniyati   masalasi   Sharq   va   G arb   mutafakkirlari,	
ʻ
masalan,   Yusuf   Xos   Hojib,   Kaykovus,   al-Forobiy,   Ibn   Sino,   A.Navoiy,   J.Rumiy,
Bobur,   N.Xisrav,   Fitrat,   A.Avloniy,   Behbudiy,   Suqrot,   Aflotun,   Arastu,   Gobbs,
Didro, Lametri, Rassel,  Gegel, M.Kant, Feyerbax, V.Solovyov, N.Berdyayevlarning
ilmiy-falsafiy qarashlarida keng yoritib berilgan. Shaxsning axloqiy madaniyati juda
keng   qirrali   tushuncha   bo lib,   shaxsning   moddiy   va   ma naviy   hayotdagi   ezgu	
ʻ ʼ
intilishlari, tashqi ko rinishi, xulq-atvori, turish-turmushi, o zini tuta bilishi, kiyinishi,	
ʻ ʻ
ovqatlanish   madaniyati,   umuman,   boshqalar   uchun   ibratli   fazilatlarini   ifoda   etadi.
Qur oni Karimda Alloh xushxulqlarni sevadi, bir-birlaringiz bilan go zal muomalada	
ʼ ʻ
bo ling, deya da vat etiladi. Shaxsning axloqiy madaniyati murakkab serqirra jarayon
ʻ ʼ
va   hodisa   hisoblanib,   davlat   va   jamiyat   taraqqiyoti,   sivilizatsiya   jarayonlari   bilan
bog liq   holda   kechadi,   milliy   va   umumbashariy   qadriyatlarda   namoyon   bo ladi.
ʻ ʻ
Chunki shaxs turfa ko rinishlarga ega bo lib, u o zida sharqona va g arbona axloqiy	
ʻ ʻ ʻ ʻ
madaniyatni   o zida   mujassam   etadi.[13]   Globallashuv   jarayonida   dunyo   miqyosida	
ʻ
axborot   oqimining   kuchayishi   va   qadriyatlarning   ommalashuvi,   ayniqsa,   G arb	
ʻ
olamida   ko zga   tashlanayotgan   ma naviy   inqiroz   g arbona   turmush-tarzi   va	
ʻ ʼ ʻ
qadriyatlarni,   “ommaviy   madaniyat”   namunalarini   targ ib   etish   orqali   axloqiy	
ʻ
madaniy   va   ma naviy   qadriyatlarimizga,   yoshlarimizning   ong-shuuriga   ta sir	
ʼ ʼ
ko rsatmoqda. Shu bois farzandlarimizni milliy urf-odat, an analarimiz, boy sharqona	
ʻ ʼ
merosimizga   sadoqat   ruhida   tarbiyalash,   ularda   yuksak   ma naviyat   tuyg ularini	
ʼ ʻ
shakllantirish   orqali   har   tomonlama   barkamol   avlodni,   shaxsni   voyaga   yetkazish
lozim. Milliylik xalqning ruhiyati va ma`naviyati, ayniqsa, san`at va adabiyot rivojida
yorqin ifodalanadi. Ezgulik va poklikni, insoniylik va haqqoniylikni kuylagan buyuk
asarlar,   qaysi   janrda   yoki   qaysi   tilda   yaratilganidan   qat`iy   nazar,   jahonga   taniladi,
pirovardida   yana   shu   millatning   xalqaro   nufuzini   yuksaltiradi.   Milliy   ma`naviy
qadriyatlar tizimida axloqiy sifat, diniy qadriyatlar munosib o‘rin egallaydi va milliy
o‘zlikni anglashning muhim sharti, omili sifatida namoyon bo‘ladi. Axloqiy va diniy
20 qadriyatlar aksari hollarda o‘zaro bog‘liq bo‘lib, jamiyatning ma`naviy yuksalishida,
yosh  avlod  tarbiyasida   birdek  muhim  ahamiyatga   ega.  Har   bir  xalq,  millat  yaratgan
ma`naviy   qadriyatlar,   uning   dunyoga   qarashi   va   hayotga   munosabati,   o‘ziga   xos
betakror xususiyatlari, ayniqsa, urf-odat va marosimlarda to‘laqonli namoyon bo‘ladi.
Marosimchilik   bir   qator   ijtimoiy   funksiyalarni   bajaradi,   milliy   o‘zlikni   saqlashda,
yoshlarni   tarbiyalashda,   muayyan   royalarni   ruhiyatga   singdirishda   katta   ahamiyat
kasb   etadi.   Tarbiya   va   ta’limning   milliy   xususiyatlari   ham   ma`naviy   qadriyatlar
tizimida   o‘z   o‘rniga   ega.   Xalqning   kelajagi   yoshlarga   bog‘liq   ekanligi   qanchalik
haqiqat bo‘lsa, bularni milliy ruhni tarbiyalash zarurati ham umum e`tirof etilgandir.
Milliy   tarbiya-xalqning   o‘z-o‘zini   saqlash   va   istiqbolini   ta`minlash   omilidir.
Barkamol   avlod   tarbiyasida   milliy   qadriyatlarimizning   o‘rni   juda   katta.   O‘zbek
xalqining yoshlari  milliy g’oya, qadriyatlar  bilan  yo‘g’irilgan tarbiyani  olishi  kerak.
Yoshlarmiz bugungi kunda xar tomonlama barkamol avlod bo‘lib etishib kelmoqda.
[3]   Zamonaviy   taraqqiyot   bizning   yoshlarmiz   dunyoqarashiga   xam   kuchli   ta’sir
ko‘rsatmoqda albatta. Ana shunday sharoitda xam biz kattalar yoshlarning barkamol
bo‘lib   shakllanishiga   katta   e’tibor   qaratib,   ularning   milliy   qadriyatlarmizni
e’zozlashlariga   o‘rgatib   bormog’imiz   asosiy   vazifalarimizdan   biridir.   Bugungi   kun
yoshlari   milliy   urf-odatlarimizning   shakllarini,   aniq   mazmunlarini   chuqur   anglagan
bo‘lishlari   lozim.   Ana   shundagina   kelajak   avlod   o‘zbek   millatining   qadriyatlarni,
ma’naviyatini,   madaniyatini   saqlab   qoladigan,   vatanni   ximoya   qiladigan   insonlar
bo‘lib etishadilar.
21 XULOSA
                 Xulosa qilib aytganda, asrlar davomida avloddan avlodga o‘tib kelgan milliy
ma`naviy qadriyatlar milliy g‘ oyaga ma`naviy zamin, negiz bo‘lib xizmat qilmoqsa.
Unga xalq, millat, jamiyat amal qilish uchun kuchli, qudratli, ta’sirli milliy mafkura
kerak. Milliy ma`naviy qadriyatlarning har bir tarkibiy qismi xalqning mustaqilligini
mustahkamlash   va   kelajagini   ta`minlashda   muhim   ahamiyatga   ega.   Har   tomonlama
rivojlangan,   gormonik   rivojlangan,   milliy   qadriyatlarimizni   e’zozlaydigan   barkamol
avlod   tarbiyasida   mahalla,   ota-onalar   va   pedagoglarning   o‘zaro   xamjixatligi   asosiy
omillardan xisoblanadi. Milliy qadriyatlarimizni e’zozlaydigan, o‘z hayot faoliyatida
doimo   millat   g’ururi   bilan   ish   olib   boradigan   yoshlarning   tarbiyalanishi   millat
kelajagini, rivojlanishini  ta’minlaydi. Milliy qadriyatlar xalqning kundalik hayoti va
turmugs   tarzida   o‘ziga   xos   mezon   vazifasini   o‘taydi.   Ushbu   qadriyatlar   vositasida
turli hodisa va holatlarga, yangi paydo bo‘layotgan faoliyat turlari va rasmrusumlarga
baho   beriladi.   Yosh   avlodning   hayotiy   mo‘ljallari,   “zamona   qahramoni”   haqidagi
tasavvurlari  ham   ma’naviy  qadriyatlardan  kelib  chiqib shakllanadi.  Milliy  ma’naviy
qadriyatlar   ijobiy   axloqiy   sifatlarni   takomillashtirish,   davlat   va   millat   rivojiga
to‘g‘anoq bo‘ladigan salbiy illatlarni  bartaraf  etish omilidir. Ma’naviyat, qadriyatlar
va   milliy   g‘oya   -   jamiyat   hayotining   juda   murakkab   va   serqirra,   o‘zaro   uzviy
aloqadorlikda   bo‘lgan   sohalaridir.[3]   Ma’naviyat,   milliy   qadriyatlar   va   istikdol
g‘oyalari   alohida   olingan   har   bir   shaxs   hayotida   ham,   jamiyatdagi   turli   guruh   va
qatlamlar   faoliyatida   ham,   umuman   insoniyat   taraqqiyotida   ham   katta   ahamiyatga
ega.  Millat  va   davlat   taraqqiyotining  ma’lum   davrlarida  ma’naviyat  va  milliy  g‘oya
eng   dolzarb,   hal   qiluvchi   omil   bo‘lib   maydonga   chiqadi.   O‘zbekiston   istiqlolining
asoschisi   Islom   Karimov   tomonidan   mustaqillikning   dastlabki   kunlaridan   boshlab
22 taraqqiyotning   o‘ziga   xos   va   o‘ziga   mos   yo‘lini   belgilovchi   milliy   ma`naviy
qadriyatlar   masalasiga   juda   katta   e’tibor   qaratildi.   Xalqimiz   ma’naviyatini
yuksaltirishning   ilmiy   nazariy,   fundamental   konsepsiyasi   ishlab   chiqildi.   Milliy
o‘zlikni   anglash   aynan   ma’naviy   qadriyatlarni   o‘zlashtirish,   o‘z   xalqining   tarixi,
madaniy   merosini   o‘rganish,   bugungi   holati   va   ertanga   istiqbolini   aniq   tasavvur
etishdan boshlanadi. Har bir insonning mehnati, faoliyati, hayotiy maqsadlari ma’lum
bir   qadriyatlarga   erishish,   moddiy   va   ma’naviy   boyliklarga   ega   bo‘lishga
yo‘naltirilgan bo‘ladi.
           
23                              FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1. Mirziyoyev   Sh.M.   “Matbuot   va   ommaviy   axborot   vositalari   xodimlari   kuni”
bayram tabrigidagi nutqi.T.:- 2019.
2. O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   “Uzluksiz   ta’lim   tizimini
darsliklar   va   o‘quv   va   dabiyotlari   bilan   ta’minlashni   takomillashtirish
to‘g‘risida”gi   Qarori.   (1998   yil   5   yanvar).   Oliy   ta’lim.   Me’yoriy   hujjatlar
to‘plami. –T: «Sharq», 2001. 
3. Mirziyoyev     Sh.M.     “Matbuot     va     ommaviy     axborot     vositalari     xodimlari
kuni” bayram tabrigidagi nutqi.T.:-2019.
4. O ‘zbekiston   Respublikasining   “Ta’lim   to‘g‘risida”gi   Qonuni.   Oliy   ta’lim.
Me’yoriy hujjatlar to‘plami. – T.: «Sharq». 2001
5. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
–   har   bir   rahbar   faoliyatining   kundalik   qoidasi   bo‘lishi   kerak.   –   T.:
“O‘zbekiston”, 2017.
6. Abdullayeva D., Yarqulov R., Atabayeva  N. Oila psixologiyasi. T.:”Tafakkur
Bo’stoni”. 2015.
7. E . G ‘озиев . Умумий психология.  Т.2010.
8. Hasanboyev J., To’raqulov X.A., Ravshanov O.A., Kushvaktov N.H. Milliy 
pedagogikamiz tarixiy ildizlari va barkamol avlod tarbiyasi. – Jizzax: 2007.
9. Haydarov F., Halilova N. Umumiy psixologiya. T .2010. 
10.   Ivanov P.I. Zufarova M. Umumiy psixologiya T. 2008.
24 11.   Ibragimova G., To’raqulov X.A., Alibekova R. "Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy
tushuncha   va   tamoyillar"   fani   bo’yicha   yordamchi   uslubiy   qo’llanma.   -
Toshkent: Cho’lpon, 2003.
12.   Maqsudova M. Muloqot psixologiyasi. T.2006. 
13. Ommaviy   axborot   vositalari   mustaqilligini   ta’minlash   hamda   davlat   organlari
va   tashkilotlari     axborot     xizmatlari     faoliyatini     rivojlantirish     bo‘yicha
qo‘shimcha     chora-tadbirlar       to‘g‘risida   O‘zbekiston       Respublikasi
Prezidentining   Qarori   (Manba: uza.uz)-2013
14.  O‘zbekiston  Respublikasining  “Jinoyat  Kodeksi”  (155 -modda,  terrorizmga
qarshi)-1994.
15. O‘zbekiston     Respublikasining     “Vijdon     erkinligi     va     diniy     tashkilotlar
to‘g‘risida”gi qonuni.T.:-1998.
16. G’оziev E. Psixologiya. T. 2008. 
17. Yusupov   E.   Inson   kamolotining   ma’naviy   asoslari.   –   Toshkent,   Universitet,
1998   18.   O‘G‘Li,   J.   S.   S.   (2021).   ABU   ALI   IBN   SINONING   FALSAFIY
QARASHLARIDA   AXLOQ   MASALASI   VA   UNING   BUGUNGI
KUNDAGI   AHAMIYATI.   Oriental   renaissance:   Innovative,   educational,
natural and social sciences, 1(3), 11-14. 
18.   Sulaymonov,   J.   B.   (2021).   IBN   XALDUNNING   „MUQADDIMA
“ASARIDA JAMIYAT TARAQQIYOTIGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR
TALQINI.   Oriental   renaissance:   Innovative,   educational,   natural   and   social
sciences, 1(4), 732-737 6.
19.   Sulaymonov,   J.   Abdurahmon   ibn   Xaldunning   tamaddun   taraqqiyoti   haqidagi
qarashlarida   jamiyat   tahlili.   Academic   Research   in   Educational   Sciences,   2,
451-455. 20. 
20. Shоumаrоv G’.B. “Оilа psiхоlоgiyasi”. Tоshkеnt. “Shаrq”.2008.
25                                                             ILOVA.
26 27 28