Ommaviy axborot vositalarining bolalarning ijtimoiy tarbiyasiga ta’siri kurs ishi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	49.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

54 Sotish

Ommaviy axborot vositalarining bolalarning ijtimoiy tarbiyasiga ta’siri kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Ommaviy axborot vositalarining bolalarning ijtimoiy tarbiyasiga
ta’siri
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: “Ommaviy axborot vositalarining bolalarning ijtimoiy tarbiyasiga
ta’siri”
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………….
….
I BOB. Ommaviy axborot vositalarining ijtimoiy tarbiyadagi o‘rni va
ahamiyati
1.1. Ommaviy axborot vositalarining nazariy asoslari va
turlari ………………....
1.2. Bolalarning ijtimoiy tarbiyasida OAVning ta’sir
mexanizmlari ……………..
1.3. Ommaviy axborot vositalarining tarbiyaviy ahamiyati va ijobiy
jihatlari …...
II BOB. Ommaviy axborot vositalarining bolalarga ta’siri muammolari va
yechimlari
2.1. Bolalarga zararli axborot oqimlari va ularning salbiy
oqibatlari ……………..
2.2. Ota-ona va pedagoglarning bolalarga OAV ta’sirini nazorat qilishdagi
roli ...
2.3. Ommaviy axborot vositalaridan samarali foydalanishning pedagogik shart-
sharoitlari …………………………………………………………………………
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv sharoitida
axborot texnologiyalari va ommaviy axborot vositalari (OAV) jamiyat
hayotining barcha sohalariga chuqur kirib bormoqda. Insonning dunyoqarashi,
ijtimoiy munosabatlari va qadriyatlari shakllanishida OAV beqiyos o‘rin tutadi.
Ayniqsa, bolalar auditoriyasi uchun OAVning ta’siri ikki tomonlama – ya’ni
ijobiy va salbiy – natijalarga olib kelishi mumkin. Televizion dasturlar, internet,
ijtimoiy tarmoqlar, kompyuter o‘yinlari, matbuot va reklama vositalari orqali
bola ongiga berilayotgan axborot oqimlari uning psixologiyasi, xulq-atvori va
hayotiy qarashlariga bevosita ta’sir qiladi. Shuning uchun ham OAVdan
foydalanish jarayonida bolalarning yosh xususiyatlari, qiziqishlari va psixologik
tayyorgarligi hisobga olinishi lozim..O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning "Yoshlarimizni mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy
bilim va kasb-hunarlarni egallagan, mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega
insonlar etib tarbiyalash – barchamizning eng asosiy vazifamizdir. 1
"
Mavzuning dolzarbligi shundaki, O‘zbekiston Respublikasida bolalarni har
tomonlama barkamol inson sifatida tarbiyalash davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biri sanaladi. Shu bilan birga, chet el filmlari, seriallari, turli
onlayn platformalardan kelayotgan nazoratsiz kontentlar bolalar ongida
1
(O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 12-yanvardagi Oliy
Majlisga Murojaatnomasi).

4noto‘g‘ri qadriyatlarni shakllantirishi mumkin. Demak, mazkur kurs ishida
OAVning bolalar tarbiyasidagi o‘rni, uning ijobiy va salbiy tomonlari, ta’sir
mexanizmlarini chuqur o‘rganish dolzarb ilmiy-pedagogik muammo sifatida
namoyon bo‘ladi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mazkur mavzu dunyo
miqyosida ko‘plab ilmiy tadqiqotlarning markazida bo‘lib kelmoqda. Jumladan,
M. McLuhan “Global qishloq” nazariyasi orqali ommaviy axborot
vositalarining butun dunyo axborot maydonini yagona makonga aylantirib
borayotganini ta’kidlagan. D. Buckingham esa bolalarda media savodxonlikni
shakllantirish masalalariga e’tibor qaratib, OAVning tarbiyaviy ahamiyatini
chuqur tahlil qilgan. J. Bryant va boshqa olimlarning tadqiqotlarida esa
OAVning bolalar psixikasiga ta’siri, teleko‘rsatuvlar orqali ularda agressivlik
va passivlikning kuchayishi masalalari ko‘tarilgan.
O‘zbek olimlari orasida Sh. Yusupov yosh avlod tarbiyasida OAVning
ijobiy jihatlari va imkoniyatlarini yoritgan bo‘lsa, N. To‘xtaxodjayeva axborot
oqimlarining salbiy ta’siri, axloqiy qadriyatlarga tahdidlari haqida ilmiy tahlillar
bergan. M. Usmonov va boshqa tadqiqotchilar esa internet va ijtimoiy
tarmoqlarning bolalarga ko‘rsatayotgan ijobiy va salbiy oqibatlarini psixologik
hamda pedagogik nuqtayi nazardan o‘rganganlar. Biroq bugungi kunda raqamli
texnologiyalar, sun’iy intellekt va virtual olamning tez rivojlanishi natijasida
bolalarning OAVdan foydalanish xatti-harakatlari ham o‘zgarib bormoqda. Shu
sababli, mazkur mavzu hali ham to‘liq o‘rganilmagan bo‘lib, qo‘shimcha ilmiy
izlanishlar talab etadi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs
ishining nazariy ahamiyati shundaki, u ommaviy axborot vositalarining bolalar
ijtimoiy tarbiyasidagi o‘rnini ilmiy asosda tahlil qiladi. Tadqiqot natijalari
pedagogika, psixologiya va sotsiologiya fanlarida media tarbiya masalalarini
o‘rganishda qo‘shimcha manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Shuningdek,
ilmiy adabiyotlarda mavjud nazariy qarashlar umumlashtirilib, OAVning ijobiy

5va salbiy ta’sir mexanizmlarini izohlashga yangi yondashuv taklif etiladi. Bu
esa kelgusida media tarbiya konsepsiyasini yanada rivojlantirish uchun nazariy
asos yaratadi.
Amaliy ahamiyati esa shundaki, mazkur ishda ilgari surilgan g‘oya va
xulosalar ota-onalar, pedagoglar va tarbiyachilar uchun foydali bo‘lishi
mumkin. Chunki tadqiqotda OAVdan bolalar tarbiyasida samarali foydalanish
yo‘llari, zararli axborot oqimlarini cheklash usullari hamda media
savodxonlikni rivojlantirish bo‘yicha aniq tavsiyalar ishlab chiqiladi. Natijalar
maktab va maktabgacha ta’lim muassasalari, oila hamda mahalla tarbiyaviy
jarayonida qo‘llanishi mumkin. Shuningdek, davlat miqyosida bolalarni himoya
qilish siyosatini ishlab chiqishda, bolalar uchun maxsus telekanallar, onlayn
platformalar va tarbiyaviy loyihalarni yaratishda ham ushbu kurs ishining
amaliy xulosalari qo‘l keladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti - Ommaviy axborot vositalarining bolalar
tarbiyasiga ko‘rsatayotgan ta’siri va uning ijtimoiy-pedagogik xususiyatlari.
Kurs ishi mavzusining predmeti - Bolalarning ijtimoiy tarbiyasida
OAVning ijobiy va salbiy ta’sir mexanizmlari, ularni boshqarish hamda
samarali yo‘naltirish usullari.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – ommaviy axborot vositalarining
bolalarning ijtimoiy tarbiyasiga ta’sirini ilmiy jihatdan tahlil qilish, ijobiy
tomonlarini aniqlash, salbiy ta’sirlarning oldini olish va samarali pedagogik
yondashuvlarni taklif etishdir.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 OAV tushunchasi, turlari va nazariy asoslarini tahlil qilish;
 Bolalarning ijtimoiy tarbiyasida OAVning ta’sir mexanizmlarini o‘rganish;
 OAVning tarbiyaviy ahamiyati va ijobiy jihatlarini ochib berish;
 Bolalarga zararli axborot oqimlarining salbiy oqibatlarini tahlil qilish;
 Ota-ona va pedagoglarning bolalarni OAV ta’siridan himoya qilishdagi
rolini yoritish;

6 OAVdan samarali foydalanishning pedagogik shart-sharoitlarini aniqlash.
Kurs ishi mavzusining metodlari tahlil va sintez, ilmiy adabiyotlarni
o‘rganish, pedagogik kuzatish, intervyu va so‘rovnoma metodlaridan
foydalanildi.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi - Kurs ishi kirish, ikki bob, oltita kichik
bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I BOB. Ommaviy axborot vositalarining ijtimoiy tarbiyadagi o‘rni va
ahamiyati
1.1. Ommaviy axborot vositalarining nazariy asoslari va turlari
Ommaviy axborot vositalari (OAV) bugungi kunda jamiyat hayotining
ajralmas qismi sifatida har bir kishining dunyoqarashi, tafakkuri va ijtimoiy
faolligini shakllantirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etmoqda. Axborot uzatish,
uni keng auditoriyaga yetkazish va jamoatchilik ongiga ta’sir o‘tkazish jarayoni
qadimdan mavjud bo‘lib, zamonaviy OAV tizimlari esa ushbu jarayonni yanada
tezkor, keng qamrovli va samarali shaklga keltirdi. Shu nuqtayi nazardan,
OAVning nazariy asoslarini o‘rganish, ularning turlarini aniqlash va ijtimoiy
hayotdagi o‘rnini tahlil qilish, bolalarning tarbiyasiga ta’sirini ilmiy asoslash
juda muhimdir.
OAV nazariyasi, avvalo, kommunikatsiya nazariyasi bilan chambarchas
bog‘liq. Kommunikatsiya – bu axborot uzatish va qabul qilish jarayoni bo‘lib,
uning asosiy elementlari: manba, xabar, kanal va qabul qiluvchi hisoblanadi.
Shu jihatdan OAV – jamiyat miqyosida axborot yetkazib beruvchi, keng
auditoriyaga ta’sir ko‘rsatuvchi eng qudratli kommunikatsiya vositasidir.
Ommaviy axborot vositalarining nazariy asoslari turli ilmiy maktablarda
keng yoritilgan. Masalan, amerikalik olim Garold Lassuelning “Kim? Nima
dedi? Qaysi kanal orqali? Kimga? Qanday ta’sir bilan?” degan mashhur
kommunikatsiya modeli OAVning mohiyatini tushunishda muhim metodologik
asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu modelga ko‘ra, OAV faqatgina axborot

7yetkazuvchi emas, balki axborotning mazmunini, ta’sir doirasini va natijalarini
ham belgilovchi ijtimoiy institut sifatida namoyon bo‘ladi.
Nazariy jihatdan OAVning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:
Axborot berish funksiyasi – voqealar, yangiliklar va hodisalar haqida
jamoatchilikni xabardor qilish.
Tarbiyaviy funksiyasi – axloqiy, ma’naviy va ijtimoiy qadriyatlarni
shakllantirish, yoshlarni jamiyat qoidalariga moslashishga yo‘naltirish.
Madaniy-ma’rifiy funksiyasi – adabiyot, san’at, musiqa va boshqa madaniy
boyliklarni ommaga yetkazish.
Nazorat va tanqid funksiyasi – jamiyatdagi muammolarni yoritish,
jamoatchilik fikrini shakllantirish.
Ko‘ngilochar funksiyasi – odamlarni hordiq chiqarishga, emotsional
muvozanatga erishishga xizmat qilish.
Ushbu funksiyalar orqali OAV bolalar ongiga ham bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Masalan, teleko‘rsatuvlardagi ta’limiy dasturlar bolaning bilim olish
jarayoniga hissa qo‘shsa, ayrim salbiy mazmundagi kontentlar ularning
psixologiyasiga zarar yetkazishi mumkin.
Endi OAVning turlarini ko‘rib chiqamiz. Ilmiy adabiyotlarda OAV turli
mezonlarga ko‘ra tasniflanadi: texnologik, mazmuniy va ijtimoiy ta’sir
doirasiga qarab.
Bosma OAV – gazeta, jurnal, risola va boshqa nashrlar kiradi. Ular asosan
yangiliklarni tahliliy yoritish, maqolalar, ilmiy-populyar materiallar chop etish
orqali jamoatchilikka ta’sir qiladi. Bosma nashrlarning bolalar tarbiyasidagi
o‘rni alohida ahamiyatga ega, chunki ular bolalarda kitobxonlik madaniyatini
shakllantiradi.
Radio – ovoz orqali axborot tarqatadigan eng qadimiy ommaviy axborot
vositalaridan biri. Radio dasturlar bolalarda tinglash, eshitib tushunish, xotira va
tasavvur qobiliyatini rivojlantirishda foydali bo‘lishi mumkin.

8Televizion OAV – tasvir va ovoz uyg‘unligi orqali eng keng tarqalgan
axborot manbasi hisoblanadi. Teleko‘rsatuvlar bolalar uchun maxsus multfilm
va ta’limiy dasturlar ko‘rinishida ularning dunyoqarashini kengaytiradi, nutqiy
rivojlanishiga yordam beradi. Shu bilan birga, nazoratsiz tomosha qilingan
zo‘ravonlik yoki axloqsiz kontent ularning tarbiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin.
Internet va raqamli media – bugungi kunda eng tez rivojlanayotgan OAV
turi. Internet nafaqat axborot olish, balki interaktiv muloqot qilish imkoniyatini
beradi. Ijtimoiy tarmoqlar, videoplatformalar, o‘yinlar bolalar orasida keng
ommalashgan. Bu esa ularda global axborot makoniga kirish imkonini ochadi,
biroq bir vaqtning o‘zida turli xavflarni ham yuzaga keltiradi.
Reklama va tashviqot vositalari – plakatlar, bannerlar, tashviqot roliklari
ham OAV tarkibiga kiradi. Ular bolaning iste’mol odatlarini shakllantiradi,
uning qiziqishlari va xohishlariga ta’sir ko‘rsatadi.
OAV turlarining bunday xilma-xilligi ularning jamiyatdagi va ayniqsa,
bolalar tarbiyasidagi ta’sirini yanada kuchaytiradi. Shu boisdan ham OAVdan
foydalanishda pedagogik va psixologik yondashuv talab qilinadi.
Nazariy jihatdan OAVni o‘rganishda yana bir muhim yondashuv – bu
“kultivatsiya nazariyasi”dir. Bu nazariya G. Gerbner tomonidan ishlab
chiqilgan bo‘lib, unga ko‘ra, OAV, xususan, televizor orqali berilayotgan
kontent uzoq muddat davomida inson dunyoqarashini “kultivatsiya qiladi”,
ya’ni asta-sekinlik bilan shakllantirib boradi. Masalan, bola doimiy ravishda
zo‘ravonlik sahnalariga duch kelsa, u hayotni shunday ko‘rinishda tasavvur
qilishi mumkin.Shuningdek, OAV nazariyasida “kun tartibini belgilash”
(agenda setting) konsepsiyasi ham mavjud. Unga ko‘ra, OAV nafaqat
voqealarni yoritadi, balki jamiyat e’tiborini qaysi muammoga qaratish
kerakligini ham belgilab beradi. Bu bolalarga ham ta’sir qiladi, chunki ular
OAV orqali qaysi masalalarga ko‘proq e’tibor qaratish kerakligini o‘rganadilar.

9Bugungi raqamli davrda OAV turlari tobora kengayib, yangi shakllar paydo
bo‘lmoqda. Masalan, podkastlar, bloglar, vloglar ham axborot vositalarining
yangi ko‘rinishlari sifatida shakllanmoqda. Bolalar va o‘smirlar aynan shu
yangi media vositalar orqali o‘z qiziqishlarini qondirishga intilmoqda.
OAVning nazariy asoslari va turlari haqida bilimga ega bo‘lish, ularning
ijtimoiy-pedagogik ta’sir mexanizmlarini o‘rganish – bolalarning tarbiyasida
media savodxonlikni shakllantirishning muhim bosqichi hisoblanadi. OAV
jamiyat uchun qudratli tarbiya vositasi bo‘lishi mumkin, biroq u nazoratsiz
qolsa, salbiy oqibatlarga ham olib keladi. Shu sababli, nazariy yondashuvlarni
chuqur o‘rganish va amaliyotda to‘g‘ri qo‘llash bugungi kundagi dolzarb
vazifalardan biridir.
1.2. Bolalarning ijtimoiy tarbiyasida OAVning ta’sir mexanizmlari
Bugungi globallashuv davrida bolalar hayotida ommaviy axborot
vositalarining (OAV) roli tobora ortib bormoqda. Avvallari bola tarbiyasida
oilaviy muhit, maktab va mahalla asosiy omillar bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunda
ularga qo‘shimcha ravishda televizor, radio, internet, ijtimoiy tarmoqlar, kino
va turli mobil ilovalar kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda. Shuning uchun OAVning
bolalar ongini shakllantirishdagi mexanizmlarini o‘rganish pedagogika,
psixologiya va sotsiologiya fanlarining muhim yo‘nalishlaridan biriga aylangan.
OAVning bolalar ijtimoiy tarbiyasiga ta’siri, avvalo, axborot uzatish
jarayoni orqali sodir bo‘ladi. Bola muntazam ravishda yangiliklar, reklama,
badiiy filmlar, ko‘ngilochar dasturlar va ijtimoiy tarmoqlar orqali ma’lumot
oladi. Bu ma’lumotlarning qaysi uslubda berilishi va ularning mazmuni
bolaning dunyoqarashiga bevosita ta’sir qiladi. Masalan, ilmiy-ommabop
ko‘rsatuvlar bola tafakkurini kengaytirsa, zo‘ravonlik sahnalariga boy filmlar
unda agressiv xulq-atvorni shakllantirishi mumkin.
Ikkinchi mexanizm – bu namuna olish tamoyilidir. Bolalar o‘zlariga yoqqan
qahramonlar yoki san’atkorlarning xatti-harakatlarini takrorlashga intiladilar.
Televizion seriallar, multfilmlar yoki ijtimoiy tarmoqlardagi bloggerlar

10obrazlari ularning ideal sifatida qabul qilinishiga olib keladi. Shu bois, OAVda
namoyish etilayotgan obrazlarning axloqiy tozaligi va tarbiyaviy ahamiyati juda
katta.
Uchinchi muhim mexanizm – emosional ta’sir. OAV orqali berilgan
ma’lumotlar faqat ong darajasida emas, balki bola his-tuyg‘ulariga ham kuchli
ta’sir ko‘rsatadi. Musiqa, ranglar, vizual effektlar, dramatik voqealar bolaning
ruhiy dunyosida muayyan kayfiyatni uyg‘otadi. Masalan, quvonchli musiqalar
ijobiy kayfiyatni mustahkamlasa, doimiy salbiy xabarlar yoki zo‘ravonlik
manzaralari bolada xavotir, tajovuzkorlik yoki pessimizmni kuchaytirishi
mumkin.
OAVning ta’sir mexanizmlaridan biri – ijtimoiy rollarni shakllantirish.
Bolalar televizion dasturlar, filmlar yoki reklamalarda ko‘radigan shaxslarning
jamiyatdagi o‘rnini kuzatib, o‘zlari uchun ma’lum ijtimoiy rolni tanlab oladilar.
Masalan, reklama orqali kasblar, turmush tarzlari, kiyinish madaniyati yoki
muloqot uslublari bolalarga yetkaziladi va ular buni o‘z hayotiy tajribasiga
qo‘llashga harakat qiladilar.
Shuningdek, OAV bolalarda axborotga qaramlik mexanizmini ham
shakllantiradi. Ko‘p vaqtini televizor qarshisida yoki ijtimoiy tarmoqlarda
o‘tkazadigan bolalar real ijtimoiy muhitdan uzoqlashib, virtual olamdagi
obrazlarni asosiy haqiqat sifatida qabul qilishi mumkin. Bu esa ularning
mustaqil fikrlash, real muloqot qilish va jismoniy faoliyatini cheklaydi.
OAV ta’sirining yana bir jihati – til va nutq rivojiga ta’siri. Televizion
dasturlar, radio eshittirishlari va internet orqali bola ko‘plab yangi so‘zlar,
iboralar va nutq madaniyatini o‘rganadi. Agar mazmun to‘g‘ri va savodli tarzda
berilsa, bu bolaning lug‘at boyligini oshiradi. Ammo argot, jargon va nomaqbul
so‘zlarning ko‘pligi bolaning nutqida salbiy iz qoldiradi.
Bundan tashqari, OAV orqali qadriyatlar tizimi shakllanadi. Masalan, ona
Vatanga sadoqat, ilm-fanga qiziqish, sog‘lom turmush tarzi kabi g‘oyalar ijobiy
ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ammo haddan tashqari moddiy qadriyatlarga urg‘u

11berish, shaxsiy manfaatni jamiyatdan ustun qo‘yish kabi g‘oyalar bolalarda
iste’molchilik kayfiyatini kuchaytiradi.
Psixologik nuqtayi nazardan, OAVning ta’sir mexanizmlarini uch
bosqichga ajratish mumkin:
Idrok qilish – bola ko‘rgan, eshitgan yoki o‘qigan axborotni sezgi organlari
orqali qabul qiladi
Qayta ishlash – bola axborotni tahlil qiladi, uni o‘z hayotiy tajribasi bilan
solishtiradi.
Amaliyotga tatbiq etish – bola olgan axborot asosida muayyan xatti-
harakatni bajaradi yoki o‘z munosabatini bildiradi.
Jadval: OAVning bolalarga ta’sir mexanizmlari
Mexanizm
turi Mazmuni Ijobiy ta’sir Salbiy ta’sir
Axborot
yetkazish OAV orqali turli
yangiliklar,
bilimlar,
ma’lumotlar
tarqaladi. Bilim doirasi
kengayadi,
yangiliklarga
qiziqish oshadi. Tekshirilmagan,
noto‘g‘ri axborot
bolaning ongida
chalkashlik tug‘dirishi
mumkin.
Namuna olish
(imitatsiya) Qahramonlar,
san’atkorlar yoki
blogerlarning xatti-
harakatlarini
takrorlash. Ijobiy
qahramonlardan
o‘rnak olib, yaxshi
odatlarni
shakllantirish. Zo‘ravonlik, yomon
odatlarni ham
takrorlab qo‘yish
ehtimoli mavjud.
Emosional
ta’sir Musiqa, rang,
obrazlar orqali
hissiyot uyg‘otish. Quvonch, mehr-
shafqat, motivatsiya
shakllantiradi. Qo‘rquv, agressiya,
pessimizmni
kuchaytirishi mumkin.
Ijtimoiy
rollarni
shakllantirish Ko‘rilgan obrazlar
orqali jamiyatdagi
o‘rni haqida
tasavvur hosil
qilish. Bola kasblar,
ijtimoiy
munosabatlar haqida
tasavvurga ega
bo‘ladi. Rol va obrazlarni
noto‘g‘ri talqin qilib,
noto‘g‘ri ideal
yaratishi mumkin.
Til va nutqqa
ta’sir Nutq, lug‘at
boyligi va muloqot
uslublarini
o‘rganish. Lug‘at boyligi
oshadi, nutq
madaniyati
rivojlanadi. Jargon va so‘kinish
so‘zlarini o‘zlashtirish
xavfi mavjud.
Qadriyatlarni
shakllantirish OAV orqali
ma’naviy-axloqiy Vatanga sadoqat,
bilimga intilish, Haddan tashqari
iste’molchilik,

12qadriyatlar
singdiriladi. sog‘lom turmush
tarzini targ‘ib qiladi. moddiylikka urg‘u
berilishi mumkin.
Axborotga
qaramlik Ko‘p vaqtni OAV
qarshisida
o‘tkazish. Ma’lum ma’noda
dunyoqarash
kengayishi mumkin. Real hayotdan uzilish,
virtual qaramlik,
ijtimoiy izolyatsiya
xavfi tug‘iladi.
OAV ta’sir mexanizmlarida yosh xususiyatlari ham muhim rol o‘ynaydi.
Masalan, kichik yoshdagi bolalar ko‘proq vizual obrazlarni qabul qiladilar,
katta yoshdagilar esa mazmun va ma’no ustidan ham fikr yuritish qobiliyatiga
ega bo‘ladilar. Shu bois, turli yosh guruhlarida OAV ta’sirini boshqarish
strategiyalari ham turlicha bo‘lishi zarur.
OAVning bolalarga ta’sir mexanizmlarini o‘rganishda ota-onalar,
o‘qituvchilar va jamiyatning roli ham katta. Agar kattalar bolani ko‘r-ko‘rona
OAV oqimiga tashlab qo‘ysalar, salbiy ta’sir kuchayadi. Ammo mazmunli,
nazorat ostidagi va maqsadli foydalanish bolaning intellektual, axloqiy va
estetik tarbiyasiga ijobiy hissa qo‘shishi mumkin.Demak, OAV bolalarning
ijtimoiy tarbiyasiga turli mexanizmlar orqali ta’sir ko‘rsatadi: axborot
yetkazish, namuna olish, emosional ta’sir, ijtimoiy rollarni shakllantirish,
qadriyatlarni singdirish va nutq rivojini ta’minlash. Bu jarayonning ijobiy va
salbiy tomonlarini chuqur tahlil qilish, salbiy oqibatlarni kamaytirish va ijobiy
imkoniyatlardan samarali foydalanish bugungi zamonaviy pedagogikaning
dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi.
1.3. Ommaviy axborot vositalarining tarbiyaviy ahamiyati va ijobiy
jihatlari
Bugungi globallashuv davrida ommaviy axborot vositalari (OAV) bolalar
tarbiyasida eng muhim omillardan biri sifatida qaralmoqda. Zero, bola
dunyoqarashini shakllantirish, uni jamiyat a’zosi sifatida voyaga yetkazishda
ta’lim muassasalari, oilaviy muhit, mahalla bilan bir qatorda, televidenie, radio,
matbuot va internet ham beqiyos rol o‘ynaydi. Axborot oqimlari shunchalik

13kuchli va tezkor bo‘lib qoldiki, ular nafaqat bolalarning bilim olish jarayoniga,
balki ma’naviy-axloqiy tarbiyasiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda.
OAVning tarbiyaviy ahamiyatini avvalo uning keng ko‘lamli auditoriyaga
bir vaqtning o‘zida ta’sir ko‘rsatish imkoniyati bilan izohlash mumkin.
Masalan, televizorda beriladigan bolalar uchun mo‘ljallangan ta’limiy dasturlar,
hujjatli filmlar, multfilmlar yoki internet orqali taqdim etiladigan interaktiv
o‘yinlar bola tafakkurini kengaytiradi, yangi bilimlarni egallashga yordam
beradi. Shu bilan birga, ular ijtimoiy qadriyatlar, milliy an’analar va madaniyat
elementlarini singdirish vazifasini ham bajaradi.
Tarbiyaviy jarayonda OAVning yana bir ahamiyatli jihati – uning qiziqarli,
emotsional shaklda ta’sir ko‘rsatish qobiliyatidir. Odatda bola kitob yoki
darslikdagi quruq ma’lumotni qabul qilishda qiyinchilik sezishi mumkin.
Ammo shu ma’lumot film, multfilm yoki qiziqarli dastur orqali ko‘rsatilsa, bola
uni tezroq va samaraliroq o‘zlashtiradi. Demak, OAV bolalarning bilim olish
jarayonini nafaqat qo‘llab-quvvatlaydi, balki uni osonlashtiradi ham.
Bolalar tarbiyasida OAVning ijobiy jihatlaridan biri – ularni mustaqil
fikrlashga undashi. Masalan, ilmiy-ommabop ko‘rsatuvlarni ko‘rgan bola tabiat,
texnika yoki kosmos haqida savollar berishni boshlaydi, mustaqil izlanishga
qiziqadi. Bu esa uning tafakkurini kengaytiradi va ijodkorlik qobiliyatlarini
rivojlantiradi. Shu ma’noda, OAV bolalarning ilmiy qiziqishlarini oshiruvchi
qudratli manba sifatida ham namoyon bo‘ladi.
OAV shuningdek, bolalarning ma’naviy dunyosini boyitishda ham muhim
vositadir. Milliy qadriyatlar, urf-odatlar, xalq og‘zaki ijodi namunalarini
ommalashtiruvchi dasturlar orqali bolalar o‘z milliy ildizlari, madaniy merosi
haqida tasavvurga ega bo‘ladilar. Bu esa ularni o‘z xalqiga mehr qo‘yishga,
milliy g‘urur va vatanparvarlik tuyg‘ularini kuchaytirishga xizmat qiladi.
Ayniqsa, o‘zbek telekanallarida bolalarga bag‘ishlangan maxsus ko‘rsatuvlar,
xalq ertaklari asosida yaratilgan multfilmlar shu vazifani muvaffaqiyatli bajarib
kelmoqda.

14Ijobiy jihatlardan yana biri – OAVning tarbiyaviy jarayonda zamonaviy
texnologiyalarni qo‘llab, interaktivlikni ta’minlashi. Internet tarmoqlari orqali
bolalar nafaqat ma’lumot qabul qiladilar, balki ular bilan faol muloqotga
kirishadilar. Masalan, onlayn o‘quv platformalari, interaktiv ta’limiy o‘yinlar,
turli testlar va viktorinalar bolalarning bilim olish jarayonini yanada qiziqarli
qiladi. Bu esa tarbiyaviy jarayonni an’anaviy dars shaklidan ko‘ra samaraliroq
va jozibadorroq qiladi.
OAV bolalarni nafaqat bilimli, balki ijtimoiy faol bo‘lishga ham undaydi.
Chunki turli teleko‘rsatuvlar, maqolalar, ijtimoiy tarmoqlardagi videoroliklar
bolalarda jamiyat hayotidagi muammolarga befarq bo‘lmaslik, atrof-muhitni
asrash, boshqalarga yordam berish kabi ijtimoiy qadriyatlarni shakllantiradi.
Misol uchun, ekologik muammolarni yorituvchi hujjatli filmlar bolalarda
tabiatga nisbatan mehr uyg‘otadi va ularni ekologik mas’uliyatli bo‘lishga
undaydi.Shuningdek, OAV bolalarni sog‘lom turmush tarziga o‘rgatishda ham
katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Sport musobaqalari, sog‘lom ovqatlanish,
zararli odatlardan saqlanish haqida beriladigan maxsus ko‘rsatuvlar bolalarni
sog‘lom hayot tarziga yo‘naltiradi. Bu orqali ular jismonan sog‘lom, ruhan
bardam bo‘lib voyaga yetadilar.
OAVning yana bir muhim ijobiy jihati – u bolalarni dunyo miqyosidagi
yangiliklardan xabardor qilib boradi. Bu jarayonda ular turli xalqlarning
madaniyati, urf-odatlari, turmush tarzidan xabardor bo‘ladilar, dunyoqarashlari
kengayadi. Shu orqali bolalarda bag‘rikenglik, boshqa millat va din vakillariga
hurmat ruhidagi tarbiya shakllanadi.Demak, ommaviy axborot vositalarining
tarbiyaviy ahamiyati keng ko‘lamni qamrab oladi. U bolalarga bilim beradi,
ularni ma’naviy-axloqiy qadriyatlarga yo‘naltiradi, sog‘lom turmush tarzini
shakllantiradi, milliy g‘urur va vatanparvarlik ruhida tarbiyalaydi. Eng muhimi,
ularning dunyoqarashini kengaytirib, mustaqil fikrlashga undaydi. Shu boisdan
ham zamonaviy tarbiyaviy jarayonda OAVdan oqilona foydalanish eng dolzarb
masalalardan biri hisoblanadi.

15Ommaviy axborot vositalarining tarbiyaviy ahamiyati haqida gap ketganda,
ularning eng muhim xususiyatlaridan biri – shaxsga ong osti orqali kuchli ta’sir
ko‘rsatish imkoniyatidir. Masalan, bolalar ko‘p hollarda ko‘rayotgan multfilm
qahramonlaridan bevosita o‘rnak oladilar. Qahramonning jasorati, mehribonligi,
adolatparvarligi bolaning ongida muhrlanib qoladi va u bunday fazilatlarni
hayotida qo‘llashga intiladi. Bu jarayonda tarbiyaviy jihat shundaki, bola
o‘zining hayotiy qadriyatlarini ongli yoki ongsiz ravishda shakllantira
boshlaydi.
Shu bilan birga, OAVning axborot yetkazish tezligi va qulayligi tarbiyaviy
jarayonni kuchaytiruvchi omil sifatida qaraladi. Agar ilgari bolalar yangi bilim
va ma’lumotlarni asosan kitoblar yoki o‘qituvchilar orqali qabul qilgan bo‘lsa,
bugungi kunda ular internet, televidenie yoki ijtimoiy tarmoqlar orqali ham
keng ko‘lamli ma’lumotlarga ega bo‘lishmoqda. Bu esa ta’lim va tarbiya
jarayonini ko‘p qirrali, tezkor va qiziqarli qiladi.
Milliy o‘zlikni anglashda OAVning o‘rni beqiyosdir. O‘zbekistonda
yaratilayotgan turli bolalar ko‘rsatuvlari, teatr sahnalari yoki tarixiy multfilmlar
yosh avlodni milliy qadriyatlar va tarixiy shaxslar bilan tanishtiradi. Masalan,
Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi yoki Zahiriddin Muhammad Bobur haqida
tayyorlangan filmlar bolalarda milliy g‘urur uyg‘otadi. Shu orqali ular o‘z
milliy ildizlariga sodiq bo‘lishga, buyuk ajdodlari bilan faxrlanishga
o‘rganadilar.
OAVning ijobiy jihatlaridan yana biri – ta’limni ommalashtirishdir.
Masalan, televidenie orqali beriladigan “Ochiq darslar” yoki onlayn ta’lim
platformalarida joylashtirilgan darslar bolalarning bilim olish imkoniyatlarini
kengaytiradi. Bu nafaqat shaharlik bolalarga, balki chekka hududlarda
yashovchi o‘quvchilarga ham bir xil ta’lim olish imkonini beradi. Shu orqali
ta’limdagi tengsizlik sezilarli darajada kamayadi, bolalar o‘z salohiyatini
rivojlantirish imkoniga ega bo‘ladilar.

16OAV shuningdek, ijtimoiylashuv jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Bolalar
teleko‘rsatuvlarda jamiyatdagi turli vaziyatlarni kuzatib, odamlar o‘rtasidagi
munosabatlarni tahlil qiladilar. Masalan, mehr-oqibat, do‘stlik, hamkorlik,
tinchlik kabi qadriyatlarni targ‘ib qiluvchi dasturlar ularga jamiyatda qanday
yashash kerakligini ko‘rsatadi. Shu tariqa, bola asta-sekin ijtimoiy rollarni
o‘zlashtiradi va jamiyat a’zosi sifatida o‘z o‘rnini topishga intiladi.
Estetik tarbiyada ham OAVning o‘rni katta. Multfilmlar, badiiy filmlar,
musiqiy dasturlar bolalarda go‘zallikni his etish, san’at asarlarini qadrlash
qobiliyatini shakllantiradi. Ayniqsa, milliy musiqiy dasturlar, qo‘g‘irchoq
teatrlari va folklor asosida tayyorlangan filmlar estetik didni oshirishda beqiyos
rol o‘ynaydi. Bu orqali bolalar san’at va madaniyatni sevishga, ularni
qadrlashga o‘rganadilar.
Bugungi kunda OAV orqali sog‘lom turmush tarzini shakllantirish bo‘yicha
ham ko‘plab tashabbuslar amalga oshirilmoqda. Masalan, sport
musobaqalarining yoritilishi bolalarda sportga qiziqishni oshiradi. Shuningdek,
turli ko‘rsatuvlar orqali zararli odatlardan voz kechish, gigiyenaga rioya qilish,
to‘g‘ri ovqatlanish masalalari ham keng targ‘ib qilinmoqda. Natijada bolalar
sog‘lom hayot tamoyillarini erta yoshdan o‘zlashtiradilar.
OAVning tarbiyaviy ahamiyatida ijtimoiy tashabbus va birdamlik ruhini
shakllantirish ham muhimdir. Masalan, xayriya aksiyalari, yordam
kampaniyalari haqida televidenie yoki internetda berilgan materiallar bolalarda
boshqalarga yordam qo‘lini cho‘zish, mehr-oqibatli bo‘lish kabi fazilatlarni
kuchaytiradi. Shu bilan birga, ular jamiyatda birdamlik va hamjihatlik muhitini
mustahkamlashga xizmat qiladi.
Ijobiy jihatlardan yana biri – OAVning motivatsion ta’siridir. Mashhur
sportchilar, san’atkorlar yoki olimlar haqidagi filmlar bolalarni ularga
o‘xshashga, ulardan o‘rnak olishga undaydi. Natijada bola o‘z oldiga maqsad
qo‘yadi, unga erishish uchun intila boshlaydi. Bu jarayonda tarbiyaviy natija

17shundaki, bola mehnatsevarlik, qat’iyatlilik, intiluvchanlik kabi ijobiy
fazilatlarni o‘zlashtiradi.
OAV, ayniqsa, internetning ijobiy jihatlaridan biri – global muloqot
imkoniyatini ta’minlashidir. Bola turli mamlakatlarda yashayotgan tengdoshlari
bilan aloqa o‘rnatishi, ulardan yangi narsalarni o‘rganishi mumkin. Bu esa
uning nafaqat bilim doirasini kengaytiradi, balki boshqa madaniyat va xalqlarni
hurmat qilishga ham o‘rgatadi. Shu orqali bag‘rikenglik, o‘zaro hurmat,
insonparvarlik kabi ijtimoiy qadriyatlar mustahkamlanadi. OAV orqali
psixologik tarbiya ham amalga oshiriladi. Masalan, bolalar uchun yaratilgan
ijobiy ruhiy kayfiyat bag‘ishlovchi dasturlar ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini
oshiradi, qo‘rquv yoki stressni kamaytiradi. Bu esa ularning ruhiy sog‘lom
rivojlanishiga yordam beradi.
Ommaviy axborot vositalarining tarbiyaviy ahamiyatini yanada kengroq
ochib berishda ularning ijtimoiy integratsiya jarayonidagi o‘rni alohida
ahamiyatga ega. Bolalar turli millat, din va madaniyat vakillarining hayoti, urf-
odatlari, qadriyatlari haqida OAV orqali xabardor bo‘lib boradi. Bu esa ularda
tolerantlik, bag‘rikenglik va dunyoqarash kengligini shakllantiradi. Masalan,
xalqaro bolalar dasturlari, ko‘rsatuvlari yoki multfilmlari millatlararo do‘stlik
va hamkorlikni mustahkamlashga xizmat qiladi. Shu jihatdan, OAV — nafaqat
milliy, balki global tarbiyaviy ahamiyatga ega kuch sifatida namoyon bo‘ladi.
Yana bir muhim jihati — ijtimoiy moslashuv jarayoniga ko‘maklashishi.
OAV orqali bolalar jamiyatdagi dolzarb yangiliklardan, ijtimoiy
o‘zgarishlardan, davlat siyosatidagi muhim qarorlardan xabardor bo‘ladilar. Bu
esa ularga o‘z muhitiga tezroq moslashishga yordam beradi. Masalan, yangi
qonunlar, ijtimoiy dasturlar, ta’lim tizimidagi islohotlar haqida televizion
ko‘rsatuvlar orqali xabardor bo‘lish bolalar va ota-onalarning ijtimoiy faolligini
oshiradi. Shunday qilib, OAV — ijtimoiy moslashuvni tezlashtiruvchi
mexanizm bo‘lib xizmat qiladi.

18Bundan tashqari, OAVning ma’naviy-axloqiy qadriyatlarni
shakllantirishdagi ahamiyatini ham alohida ta’kidlash lozim. Radiodagi
ma’naviy-ma’rifiy eshittirishlar, telekanallardagi diniy-axloqiy ko‘rsatuvlar
yoki internetdagi ma’naviyat portallari yoshlarning axloqiy dunyoqarashini
boyitadi. Bolalar ezgulik, vatanparvarlik, do‘stlik, halollik, mehnatsevarlik kabi
fazilatlarni ana shu manbalar orqali o‘zlashtiradi. Ayniqsa, milliy qadriyatlarni
targ‘ib qiluvchi OAV mahsulotlari bolalarda o‘z milliyligiga hurmat, o‘z
ildizlariga sadoqat tuyg‘usini mustahkamlaydi.
OAVning yana bir ijobiy tarbiyaviy jihati — ijodiy tafakkurni
rag‘batlantirishidir. Multfilmlar, badiiy filmlar, qo‘shiqlar, radioeshittirishlar va
turli madaniy dasturlar bolalarda fantaziya, obrazli tafakkur, ijodiy qiziqish
uyg‘otadi. Masalan, yosh tomoshabinlar o‘z sevimli multfilm qahramonlaridan
ilhom olib, rasm chizadi, hikoyalar to‘qiydi yoki qo‘shiq kuylashga qiziqadi. Bu
jarayon ularning ijodiy salohiyatini ro‘yobga chiqarishga yordam beradi. Shu
bois, OAV — nafaqat bilim beruvchi, balki ijodiy qobiliyatni rivojlantiruvchi
vosita sifatida ham qimmatlidir.Shuningdek, OAVning ijtimoiy hamkorlikni
kuchaytiruvchi xususiyatini ham ko‘rsatish mumkin. Masalan, turli interaktiv
ko‘rsatuvlar, viktorinalar, onlayn o‘yinlar bolalarni faol muloqotga chorlaydi,
ularni ijtimoiy munosabatlarga jalb qiladi. Natijada bolalar o‘z fikrini erkin
ifodalash, jamoa bilan ishlash, o‘zaro yordam berish ko‘nikmalarini
shakllantiradi. Bu esa tarbiyaning eng muhim komponentlaridan biridir.
OAV, ayniqsa, psixologik qo‘llab-quvvatlash vositasi sifatida ham ijobiy
ahamiyat kasb etadi. Bolalar qiziqarli ko‘rsatuvlarni tomosha qilganda, radio
tinglaganda yoki internet orqali ijobiy mazmundagi kontentni ko‘rganda, ular
dam oladi, kayfiyatini ko‘taradi va stressdan xalos bo‘ladi. Bu esa ularning
ruhiy salomatligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shunday qilib, OAV bolalarning
psixologik barqarorligini ta’minlashga ham xizmat qiladi.

19II BOB. Ommaviy axborot vositalarining bolalarga ta’siri muammolari va
yechimlari
2.1. Bolalarga zararli axborot oqimlari va ularning salbiy oqibatlari
Bugungi globallashuv va axborot oqimlari tobora kuchayib borayotgan
davrda bolalarning ongiga ta’sir qiluvchi omillar ham keskin ortib bormoqda.
Ommaviy axborot vositalarining ijobiy jihatlari bilan bir qatorda, ularning
salbiy tomonlari ham mavjud. Ayniqsa, zararli axborot oqimlari bolalar
ruhiyati, ma’naviyati va ijtimoiy xulq-atvoriga sezilarli darajada salbiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Bu holat pedagoglar, ota-onalar hamda jamiyat oldida
jiddiy muammolarni keltirib chiqarmoqda.
Zararli axborot oqimlari avvalo ma’naviy buzilishlarga olib kelishi mumkin.
Masalan, filmlar, reklama roliklari, internet o‘yinlari yoki ijtimoiy tarmoqlarda
tarqatilayotgan zo‘ravonlikni targ‘ib qiluvchi materiallar bolalarda
tajovuzkorlik, qo‘pollik va shafqatsizlikni shakllantiradi. Yosh ong hali to‘liq
shakllanmagan bola ko‘rgan narsasini tezda qabul qilib, uni hayotda qo‘llashga
intiladi. Natijada, u boshqalarga nisbatan bepisand, qo‘pol yoki agressiv
munosabatda bo‘lishi mumkin.

20Ikkinchi muhim zararli oqibat — bu psixologik salomatlikka ta’siridir.
Internet va televizorda uchraydigan qo‘rqinchli filmlar, zo‘ravonlikka
asoslangan o‘yinlar, virtual dunyoga haddan tashqari berilib ketish bolalarda
qo‘rquv, tushkunlik, uyqu buzilishi kabi muammolarga sabab bo‘ladi.
Psixologlar ta’kidlashicha, bola ongida qayta-qayta takrorlanadigan salbiy
tasvirlar ularning ruhiy holatiga chuqur o‘rnashib, hatto depressiya yoki nevroz
kabi kasalliklarni ham yuzaga keltirishi mumkin.
Zararli axborot oqimlarining yana bir oqibati — ma’naviy qadriyatlardan
uzoqlashishdir. Masalan, ayrim xorijiy filmlar va ko‘rsatuvlarda milliy urf-
odatlar, an’anaviy qadriyatlar kamsitiladi yoki ularning o‘rniga begona g‘oyalar
singdiriladi. Bunday axborotlarni tez-tez iste’mol qiladigan bolalar asta-sekin
o‘z milliyligini unutib, boshqa madaniyatga taqlid qilishni boshlaydi. Bu esa
milliy o‘zlikning yo‘qolishiga olib keluvchi xavfli jarayondir.
Shuningdek, OAV orqali tarqatilayotgan zararli axborotlar bolalarda
ijtimoiy xulq-atvorning buzilishiga ham sabab bo‘ladi. Masalan, internet orqali
osonlik bilan topiladigan qimor o‘yinlari, nosog‘lom turmush tarzini targ‘ib
qiluvchi kontent yoki noqonuniy reklama materiallari yoshlarning noto‘g‘ri
yo‘ldan borishiga turtki beradi. Buning oqibatida huquqbuzarlik, jinoyatchilikka
moyillik yoki zararli odatlarga berilish holatlari kuchayadi.
Bundan tashqari, zararli axborot oqimlari bolalarda o‘qishga bo‘lgan
qiziqishni pasaytiradi. Telefon va kompyuter o‘yinlariga haddan ortiq berilgan
bola kitob o‘qishga, mustaqil bilim olishga, sport yoki san’at bilan
shug‘ullanishga qiziqmay qo‘yadi. Bu esa ularning intellektual salohiyati
pasayishiga, ijtimoiy faolligi esa susayishiga olib keladi.
Bugungi kunda ayniqsa internet xavfsizligi muammosi dolzarbdir. Bolalar
internet tarmoqlarida zararli saytlar, yolg‘on ma’lumotlar, firibgarlar yoki
nomaqbul guruhlarning propagandasiga duch kelmoqda. Bu esa ularni turli
xavfli oqimlarga jalb etish, noto‘g‘ri qarashlarni singdirish kabi salbiy
oqibatlarni keltirib chiqarmoqda.

21Zararli axborot oqimlari nafaqat alohida bola, balki butun jamiyatga xavf
tug‘diradi. Agar yosh avlod noto‘g‘ri g‘oyalar ta’sirida shakllansa, kelajakda
jamiyatda zo‘ravonlik, axloqsizlik, huquqbuzarlik va ma’naviy inqiroz
kuchayadi. Shu sababli, bunday axborotlarning oldini olish va ularning salbiy
oqibatlarini bartaraf etish davlat siyosati darajasida hal qilinishi lozim bo‘lgan
muhim vazifadir.
Jadval: Bolalarga zararli axborot oqimlarining asosiy turlari va
oqibatlari
Zararli
axborot turi Misollar Bolaga ta’siri Jamiyatga
ta’siri
Zo‘ravonlikni
targ‘ib qiluvchi Filmlar,
kompyuter
o‘yinlari,
reklama Agressiya,
tajovuzkorlik Jamiyatda
zo‘ravonlik
kuchayishi
Axloqsizlik va
behayo kontent Internet saytlar,
ijtimoiy
tarmoqlar Axloqiy buzilish,
erta qiziqish Ma’naviy inqiroz
Yolg‘on va
manipulyativ
axborot Soxta
yangiliklar,
firibgarlik
saytlari Ishonuvchanlik,
noto‘g‘ri qarashlar Jamiyatda
ishonchsizlik
Qimor va zararli
odatlar Onlayn qimor,
spirtli ichimlik
reklamalari Moliyaviy va
sog‘liq muammolari Jinoyatchilik
kuchayishi
Milliy Begona Milliy o‘zlikni Madaniy

22qadriyatlarga zid
kontent madaniyatni
targ‘ib qiluvchi
filmlar yo‘qotish assimilyatsiya
2.2. Ota-ona va pedagoglarning bolalarga OAV ta’sirini nazorat
qilishdagi roli
Bugungi kunda bolalarning axborot olamiga bo‘lgan qiziqishi tobora ortib
bormoqda. Televizion ko‘rsatuvlar, internet tarmoqlari, mobil ilovalar,
kompyuter o‘yinlari hamda ijtimoiy tarmoqlar bolalar uchun asosiy ma’lumot
manbaiga aylanib qoldi. Biroq ushbu jarayonning ijobiy tomonlari bilan bir
qatorda, salbiy oqibatlari ham mavjud. Shuning uchun bolalarning ongiga
oqilona va foydali axborot yetib borishini ta’minlashda ota-ona va
pedagoglarning nazorati muhim ahamiyat kasb etadi.
Avvalo, ota-onaning roli haqida to‘xtalish lozim. Bola eng ko‘p vaqtini
oilada o‘tkazadi. Demak, uning tarbiyaviy muhitini birinchi navbatda ota-ona
belgilaydi. Agar ota-ona farzandining ko‘rayotgan filmlari, o‘ynayotgan
o‘yinlari, foydalanayotgan saytlariga befarq bo‘lsa, bola ko‘pincha zararli
axborot oqimiga duch kelishi mumkin. Shu sababli ota-onalar farzandlari
iste’mol qilayotgan kontentni nazorat qilishlari, zarur hollarda ularni to‘g‘ri
yo‘naltirishlari kerak.
Ota-onaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
 Bolaning internet va televizion dasturlarini tanlashda ko‘maklashish.
 Zararli saytlar va kontentlardan himoya qiluvchi texnik vositalarni o‘rnatish.
 Farzandlari bilan birgalikda foydali filmlar, hujjatli ko‘rsatuvlarni tomosha
qilish.
 OAV orqali olingan ma’lumotlarni muhokama qilib, ularning mazmunini
tushuntirish.
 Bolada mustaqil tanqidiy fikrlash va media savodxonlikni shakllantirish.

23Pedagoglarning roli ham nihoyatda muhimdir. Chunki bola o‘z vaqtining
katta qismini maktab yoki maktabgacha ta’lim muassasalarida o‘tkazadi.
Pedagoglar bolalarning bilim olish, ma’naviy tarbiya va ijtimoiy shakllanish
jarayoniga bevosita rahbarlik qiladilar. Shu sababli, ular OAV orqali
tarqatilayotgan axborotlarni to‘g‘ri tahlil qilish, ijobiy tomonlarini kuchaytirish
va salbiy oqibatlarini kamaytirishda faol bo‘lishlari kerak.
Pedagoglarning vazifalari quyidagilardan iborat:
 O‘quvchilarga media savodxonlik darslarini tashkil etish.
 Internet madaniyatini shakllantirish bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar
o‘tkazish.
 Ta’lim jarayonida ijobiy tarbiyaviy filmlar, videoroliklardan foydalanish.
 O‘quvchilarni zararli kontent oqibatlari haqida ogohlantirish.
 Ota-onalar bilan hamkorlikda bolalar media tarbiyasini yo‘naltirish.
Ota-ona va pedagoglarning hamkorligi alohida e’tiborga loyiqdir. Chunki
faqat oila yoki faqat maktab nazorati yetarli emas. Bola uyda ham, ta’lim
muassasasida ham bir xil nazorat va tarbiyaviy qo‘llab-quvvatlashni his qilishi
kerak. Shu bois, ota-onalar va pedagoglar muntazam ravishda uchrashuvlar
o‘tkazib, bolalarning media faoliyatini birgalikda muhokama qilishlari
maqsadga muvofiqdir.
Bugungi kunda zamonaviy texnologiyalar ham ota-onalar va pedagoglar
uchun qulay imkoniyatlar yaratmoqda. Masalan, internet filtrlash dasturlari, ota-
ona nazorati (parental control) ilovalari, maxsus bolalar uchun yaratilgan
platformalardan foydalanish zarur. Shu bilan birga, pedagoglar onlayn darslar
jarayonida o‘quvchilarga faqat xavfsiz resurslardan foydalanishni tavsiya
etishlari muhimdir.
Agar ota-ona va pedagog bolalarning OAVdan foydalanishini nazorat
qilmasa, natijada ular zararli kontentga berilib ketishi, psixologik muammolarga
duch kelishi, axloqiy me’yorlardan chetlashishi mumkin. Bu esa nafaqat alohida
bola, balki butun jamiyat kelajagiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli OAV

24nazoratini samarali tashkil etish davlat siyosati darajasida ham qo‘llab-
quvvatlanishi kerak.
Jadval: Ota-ona va pedagoglarning OAV nazoratidagi roli
Subyekt Asosiy vazifalar Natija
Ota-ona Bolaning kontentini nazorat
qilish, zararli saytlarni cheklash,
foydali filmlarni tanlash, farzand
bilan suhbat Bola xavfsiz axborot
olamida ulg‘ayadi, media
savodxonlik shakllanadi
Pedagog Media savodxonlik darslari,
zararli kontent oqibatlarini
tushuntirish, ta’limda ijobiy
axborotdan foydalanish O‘quvchilar tanqidiy
fikrlashga o‘rganadi,
axloqiy va ijtimoiy faoliyat
shakllanadi
Hamkorlik Oila va maktabning
birgalikdagi nazorati va
hamkorlikdagi tadbirlar Tarbiyaviy jarayon
yaxlitlashadi, bolalar har
tomonlama himoyalanadi
Bolalarning OAV bilan munosabatini to‘g‘ri tashkil etish va nazorat qilish
— ota-ona va pedagoglarning eng muhim vazifasidir. Ular nafaqat nazoratni
amalga oshirishi, balki bolalarni mustaqil tanqidiy fikrlash, foydali kontentni
tanlay olish ko‘nikmasiga ham o‘rgatishlari zarur.
2.3. Ommaviy axborot vositalaridan samarali foydalanishning
pedagogik shart-sharoitlari
Bugungi zamonaviy ta’lim tizimi axborot texnologiyalari va ommaviy
axborot vositalarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Televidenie, radio, matbuot,
internet va ijtimoiy tarmoqlar — bularning barchasi bolalar ongini
shakllantiruvchi muhim vositalardir. Ammo ularning samarali va maqsadli
qo‘llanilishi uchun muayyan pedagogik shart-sharoitlar yaratilishi zarur.
Chunki OAVdan bevosita foydalanish emas, balki undan pedagogik

25maqsadlarda to‘g‘ri foydalanish bolaning ijtimoiy, ma’naviy va intellektual
rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Pedagogik shart-sharoit deganda, bolalarning yosh xususiyatlari, psixologik
ehtiyojlari, ta’lim-tarbiya jarayonining maqsad va vazifalari, shuningdek,
OAVning imkoniyatlari uyg‘unlashtirilgan holda qo‘llanilishini tushunish
mumkin. Bu shart-sharoitlar uch yo‘nalishda ko‘rinadi
Tarbiyaviy muhitni yaratish (oila va maktab hamkorligi).
Texnik va tashkiliy imkoniyatlar (axborot texnologiyalaridan to‘g‘ri
foydalanish).
Pedagogik yondashuv (media savodxonlik, tanqidiy tafakkur, tarbiyaviy
kontent).
Birinchidan, OAVdan samarali foydalanish uchun oilada va ta’lim
muassasalarida sog‘lom tarbiyaviy muhit bo‘lishi kerak. Bola ko‘rayotgan film,
tinglayotgan qo‘shiq yoki o‘ynayotgan o‘yini uning tarbiyaviy muhitiga
bevosita bog‘liqdir. Agar oilada va maktabda sog‘lom muhit yaratilsa, bola
o‘ziga zararli axborotlarni tan olmaydi, balki ijobiy, foydali kontentga intiladi.
Ikkinchidan, texnik va tashkiliy imkoniyatlar ham muhim ahamiyatga ega.
Bugungi kunda barcha ta’lim muassasalari kompyuter, internet, multimedia
vositalari bilan jihozlangan. Ammo ularni samarali qo‘llash uchun pedagoglar
yetarli bilim va ko‘nikmaga ega bo‘lishlari zarur. Masalan, interfaol darslarda
hujjatli filmlar, ta’limiy videoroliklar, elektron darsliklardan foydalanish
o‘quvchilar qiziqishini oshiradi.
Uchinchidan, pedagogik yondashuv OAVdan samarali foydalanishda hal
qiluvchi omildir. Bunda eng avvalo bolalarda media savodxonlikni
shakllantirish zarur. Media savodxonlik — bu OAV orqali olinayotgan
axborotni tahlil qilish, uning ijobiy yoki salbiyligini ajrata olish, tanqidiy
fikrlash ko‘nikmasini rivojlantirish demakdir. Bu ko‘nikma shakllanmagan bola
har qanday axborotni so‘zsiz qabul qiladi, oqibatda salbiy oqimlarga berilib
ketishi mumkin.Shuningdek, OAVdan samarali foydalanishning yana bir

26pedagogik sharti — ijobiy kontentni tanlash mezonlarini ishlab chiqishdir.
Masalan, bolalar uchun yaratilgan multfilm, badiiy film yoki teleko‘rsatuv
tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lishi, unda milliy qadriyatlar, vatanparvarlik,
mehnatsevarlik va mehr-oqibat targ‘ib qilinishi lozim. Shu maqsadda
pedagoglar o‘quvchilarga tavsiya etadigan kontentni sinchkovlik bilan saralab
olishlari kerak.
Pedagogik shart-sharoitlarning muhim tomonlaridan biri — ota-ona va
pedagoglarning hamkorligidir. Chunki bola nafaqat maktabda, balki uyda ham
OAVdan foydalanadi. Agar ota-ona va pedagog bir-biriga zid tavsiyalar bersa,
bola ikkilanib qoladi. Shu sababli ular birgalikda bolaning media faoliyatini
muvofiqlashtirib borishlari lozim.Amaliy tajribaga murojaat qilsak,
O‘zbekistonda “Bolalar uchun maxsus telekanallar” (masalan, Bolajon) tashkil
etilgan bo‘lib, unda yoshlar uchun tarbiyaviy va ta’limiy dasturlar uzatiladi. Bu
davlat darajasida yaratilgan muhim pedagogik shart-sharoitdir. Bundan tashqari,
ko‘plab maktablarda media savodxonlik darslari joriy etilmoqda. Bu
tashabbuslar yosh avlodni zararli axborotdan himoya qilish va foydali kontent
bilan ta’minlashga xizmat qiladi.
Jadval: OAVdan samarali foydalanishning pedagogik shart-sharoitlari
Shart-sharoit
turi Mazmuni Kutilayotgan natija
Tarbiyaviy
muhit Oila va maktab
hamkorligi, sog‘lom axloqiy
muhit yaratish Bola ijobiy kontentga
intiladi, zararli axborotdan
uzoqlashadi
Texnik va
tashkiliy
imkoniyatlar Multimedia vositalari,
internet, elektron
darsliklardan foydalanish Ta’lim jarayonida qiziqish
va samaradorlik ortadi
Pedagogik
yondashuv Media savodxonlikni
rivojlantirish, tanqidiy
fikrlashni shakllantirish Bola axborotni tahlil qila
oladi, salbiy oqimlarga
berilmaydi

27Ijobiy
kontent tanlash Milliy qadriyatlar,
vatanparvarlik, ma’naviy
g‘oyalarni targ‘ib qiluvchi
dasturlar Tarbiyaviy jarayon
mustahkamlanadi, ijtimoiy ong
shakllanadi
Ota-ona va
pedagog
hamkorligi Bola media faoliyatini
birgalikda nazorat qilish Bola tarbiyasi uzviy va
samarali kechadi
OAVdan samarali foydalanish faqat texnik imkoniyatlardan emas, balki
to‘g‘ri pedagogik shart-sharoitlardan ham iboratdir. Agar bu sharoitlar to‘liq
ta’minlansa, OAV bolalarning ijtimoiy tarbiyasida kuchli vosita sifatida xizmat
qiladi.

28 Xulosa
Men ushbu kurs ishida “Ommaviy axborot vositalarining bolalarning
ijtimoiy tarbiyasiga ta’siri” mavzusini o‘rganar ekanman, OAVning zamonaviy
jamiyat hayotidagi o‘rni beqiyos darajada muhim ekanligini angladim. Bugungi
kunda internet, televidenie, radio, matbuot va ijtimoiy tarmoqlar bolalarning
dunyoqarashi, fikrlash tarzi, xulq-atvori va ijtimoiy hayotga moslashish
jarayoniga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu sababli mazkur mavzuning
dolzarbligi ham nazariy, ham amaliy jihatdan juda yuqori darajada ekanligi
isbotlandi.
O‘rganish jarayonida men OAVning nazariy asoslari va turlari haqida
bilimga ega bo‘ldim, ularning pedagogik imkoniyatlari va ta’sir mexanizmlarini
tahlil qildim. Ayniqsa, bolalar tarbiyasida ijobiy jihatlar — bilim va ma’naviy
dunyoqarashni kengaytirish, madaniy qadriyatlarni singdirish, ijodkorlikni
rivojlantirish kabi tomonlari katta ahamiyatga ega ekanini tushundim. Shu bilan
birga, zararli axborot oqimlari — zo‘ravonlik, agressiya, noto‘g‘ri qadriyatlarni
targ‘ib etuvchi kontentlarning bola ongiga salbiy ta’siri ham jiddiy muammo
sifatida o‘z aksini topdi.
Men uchun eng muhim xulosa shuki, bolalarning ommaviy axborot
vositalaridan ongli va samarali foydalanishini ta’minlashda ota-ona va
pedagoglarning nazorati, ularning media savodxonligini oshirishlari zarur.
Chunki tarbiya jarayonida OAVni to‘g‘ri yo‘naltirish, pedagogik shart-

29sharoitlarni yaratish orqali bolalarning shaxsiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatish mumkin.
Shuningdek, ushbu kurs ishida men bolalarga zararli kontentning oldini
olish va ularga foydali axborotlarni tanlashda davlat, ta’lim muassasalari,
jamiyat hamkorligining ahamiyatini ham ko‘rib chiqdim. Demak, OAVdan
foydalanish jarayonini samarali tashkil etish nafaqat bolalarning ma’naviy
tarbiyasini, balki kelajakda yetuk, barkamol, media madaniyatli avlodni voyaga
yetkazishda ham asosiy omil hisoblanadi.
Umuman olganda, men ushbu mavzuni o‘rganish davomida nafaqat nazariy
bilimlarga ega bo‘ldim, balki OAVning bolalar tarbiyasidagi ahamiyati,
muammolari va yechimlari borasida amaliy xulosalarga ham keldim. Bu esa
mening kelgusida pedagog sifatidagi faoliyatimda media tarbiyaning
ahamiyatini yanada chuqurroq anglab, uni amalda qo‘llashimga mustahkam
zamin yaratdi.

30Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1) Yusupov Sh. Media madaniyat va yoshlar tarbiyasi. – Toshkent: “Fan va
texnologiya”, 2018. – 215 b.
2) To‘xtaxodjayeva N. Ommaviy axborot vositalarining tarbiyaviy
imkoniyatlari. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2019. – 198 b.
3) Usmonov M. Axborot texnologiyalari va bolalar tarbiyasi. – Toshkent:
“Universitet”, 2020. – 242 b.
4) Raxmonov I. Media savodxonlik: nazariya va amaliyot. – Toshkent:
“Sharq”, 2021. – 176 b.
5) Rasulova D. Bolalar tarbiyasida internet madaniyati. – Toshkent: “Fan va
ta’lim”, 2018. – 194 b.
6) Shodmonov B. Pedagogik psixologiya va axborot vositalari ta’siri. –
Toshkent: “Ilm ziyo”, 2022. – 230 b.
7) Yo‘ldosheva M. Ommaviy axborot vositalari va shaxs rivojlanishi. –
Toshkent: “Iqtisodiyot va jamiyat”, 2019. – 201 b.
8) Karimova O. Yoshlar ongiga OAV ta’siri va ijtimoiy tarbiya. – Toshkent:
“Fan”, 2020. – 188 b.
9) Xolmatov A. Ijtimoiy pedagogika: nazariya va amaliyot. – Toshkent:
“Universitet”, 2017. – 265 b.
10) Jo‘raboyev H. Media psixologiya asoslari. – Toshkent: “O‘qituvchi”, 2019.
– 152 b.

3111) Saidova G. Zamonaviy OAV va bola shaxsining rivojlanishi. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2021. – 209 b.
12) Xudoyberdiyeva D. Internet va bolalar tarbiyasi: muammo va yechimlar. –
Toshkent: “Innovatsiya-Ziyo”, 2022. – 175 b.
13) Bekmurodov M. Axborot oqimlari va yoshlar tarbiyasi. – Toshkent:
“Iqtisodiyot”, 2018. – 220 b.
14) Abdurahmonova Z. Pedagogik faoliyatda OAVdan foydalanish
imkoniyatlari. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2020. – 180 b.
15) Jo‘raxonova M. Bolalar tarbiyasida axborot madaniyati. – Toshkent: “Fan”,
2017. – 195 b.
16) Ergashev R. Axborot psixologiyasi va tarbiya jarayoni. – Toshkent:
“Universitet”, 2019. – 223 b.
17) Nazarova S. OAVning ma’naviy tarbiyadagi o‘rni. – Toshkent: “Fan va
jamiyat”, 2021. – 203 b.
18) Tursunov K. Ijtimoiy tarmoqlar va o‘quvchi-yoshlar tarbiyasi. – Toshkent:
“Ziyo”, 2018. – 164 b.
19) G‘ulomova M. Media tarbiya asoslari. – Toshkent: “Innovatsiya nashr”,
2022. – 212 b.
20) Xatamova L. Pedagogik texnologiyalar va OAV imkoniyatlari. – Toshkent:
“Sharq”, 2020. – 240 b.
21) Mirzayeva N. Yoshlarning axborot makonida ijtimoiylashuvi. – Toshkent:
“Universitet”, 2021. – 199 b.
22) Rahmatullayev J. Psixologiya va OAV ta’sir mexanizmlari. – Toshkent:
“Ilm ziyo”, 2019. – 221 b.
23) Abdullayeva D. Bolalar ijtimoiy tarbiyasida zamonaviy OAVdan
foydalanish. – Toshkent: “Fan va ta’lim”, 2017. – 186 b.
24) Normurodov S. Media va axloqiy tarbiya masalalari. – Toshkent: “Sharq
yulduzi”, 2020. – 214 b.

3225) Qodirova F. Pedagogik faoliyatda media savodxonlikni shakllantirish. –
Toshkent: “Universitet”, 2022. – 178 b.

Ommaviy axborot vositalarining bolalarning ijtimoiy tarbiyasiga ta’siri

Sotib olish