Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 346.1KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 28 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

17 Sotish

Ona tili darslarida oʻquvchi tasavvurini rivojlantirish metodikasi. 5-sinf

Sotib olish
1ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI FILOLOGIYA FAKULTETI “O ZBEK TILI VA ADABIYOTI” KAFEDRASI ʻ “O zbek tili va adabiyoti” yo nalishi 304-guruh talabasi ʻ ʻ Xodjayeva Gulzora Muhammadyaxyo qizining Ona tili o qitish metodikasi ʻ fanidan “ Ona tili darslarida o quvchi tasavvurini rivojlantirish metodikasi (5-sinf ʻ misolida) ” mavzusidagi KURS ISHI Ilmiy rahbar: Mamajonova Ni. Bajaruvchi: Xodjayeva G . ANDIJON -2025 2 Kurs ishi Andijon davlat pedagogika instituti o zbek tili va adabiyotiʻ kafedrasida bajarilgan. Ilmiy rahbar: Mamajonova Nigora Himoya 2025-yil ___________oyining _____kun soat_____da Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari ʻ himoyasi yig‘ilishida o tkazildi. ʻ Manzil: ______________________________________ Kurs ishi 2025-yil __________oyining _____kunida kafedraga topshirildi. Kurs ishi bilan Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti ʻ kafedrasida tanishish mumkin. Manzil: _______________________________________ Yig‘ilish kotibi:____________________________ MUNDARIJA 3Kirish …………………………………………………………...…………… 4 I BOB. Tasavvur tushunchasi va uning ona tili darslaridagi ahamiyati 7 1.1. Tasavvurning psixologik va pedagogik mazmuni 7 1.2. Ona tili fanining tasavvurni shakllantirishdagi o‘rni ……………………. 9 1.3. 5-sinf o‘quvchilari yoshiga xos psixologik xususiyatlar …………….…. 17 II BOB. 5-sinf ona tili darslarida o‘quvchi tasavvurini rivojlantirish metodikasi 21 2.1. Tasavvurni rivojlantiruvchi metod va usullarning turlari ……...…...…… 21 2.2. 5-sinf darslarida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan topshiriq va mashqlar … 39 2.3. Dars jarayonida tasavvurni shakllantirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar va tahlillar ………………………………………………………………………. 36 Xulosa ……………………………………………………………………..… 41 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………… 42 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Zamonaviy ta’lim jarayonida bolalarni faqat tayyor bilimlar bilan ta’minlash emas, balki ularni mustaqil fikrlashga, muammoli vaziyatlarda to‘g‘ri yechim topa olishga, obrazli va ijodiy 4tafakkurga ega bo‘lishga o‘rgatish ustuvor yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Bu borada o‘quvchining tasavvur doirasini kengaytirish, uning ichki dunyosini boyitish, shaxsiy yondashuvini rivojlantirish alohida o‘rin egallaydi. Ayniqsa, ona tili darslarida tasavvurni shakllantirish va rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar mavjud. Matnlar asosida voqealarni tasavvur qilish, qahramonlar his-tuyg‘ularini anglash, o‘z fikrlarini erkin bayon qilish orqali o‘quvchining ruhiy dunyosi boyiydi. 5-sinf o‘quvchilari aynan ijodiy tafakkur va tasavvur kuchayadigan, o‘rgatish jarayonida emotsional-ta’sirchan yondashuv zarur bo‘lgan bosqichdir. Bu yoshdagi bolalar hayolotga boy, qiziqqon, har qanday voqeani obrazli tasavvur qilishga moyildirlar. Shu bois ularning tasavvurini to‘g‘ri yo‘naltirish, og‘zaki va yozma nutq orqali rivojlantirish muhim hisoblanadi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning quyidagi fikrlari mazkur mavzuning dolzarbligini yaqqol ifodalaydi: “Yangi O‘zbekistonni barpo etish — avvalo, yangi tafakkur egalarini tarbiyalashdan boshlanadi. 1 ” Bu so‘zlar o‘quvchilarda mustaqil va keng qamrovli fikrlashni shakllantirishning naqadar muhimligini ko‘rsatadi. Ta’lim tizimida kompetensiyaviy yondashuvning joriy qilinishi ham bu mavzuning dolzarbligini yana-da oshirmoqda. Bugungi darslar faqat grammatik qoida emas, balki hayotiy vaziyatlarda bilimdan foydalanishni o‘rgatishga qaratilmoqda. Ona tili darslari esa tilni tushunish, his qilish, fikrni tuzish va ifodalash, hayotiy holatlarni anglashda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bu esa o‘quvchilarning tasavvurini shakllantirishda aynan metodik yondashuvlarning rolini kuchaytiradi. Shu sababli bu mavzuni chuqur o‘rganish hozirgi zamon ta’limi talablariga to‘la javob beradi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi O‘quvchilarning tasavvurini rivojlantirish mavzusi umumiy pedagogika va yosh psixologiyasi fanlarida keng ko‘lamda o‘rganilgan. Jumladan, L.S. Vygotskiy inson tafakkurining sotsiokultural asoslarini, A.N. Leontyev faoliyat nazariyasini, 1 Shavkat Mirziyoyev. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga Murojaatnomasi , 2020-yil 24-dekabr. [Rasmiy manba: www.prezident.uz ] 5P.Ya. Galperin aqliy harakatlarning bosqichma-bosqich shakllanishini, J. Piaget esa bolalar tafakkurining bosqichlarga bo‘lingan rivojlanish modelini asoslab bergan. Ularning tadqiqotlari tasavvur va tafakkur jarayonining mexanizmlarini chuqur tushunishga xizmat qiladi. Ammo aynan ona tili darslari orqali o‘quvchilar tasavvurini rivojlantirishga bag‘ishlangan ilmiy-metodik ishlar soni ko‘p emas. Maktab dasturlarida o‘qituvchilarga bu borada umumiy yo‘riqnomalar berilgan bo‘lsa-da, darsliklar va metodik qo‘llanmalarda 5-sinf materiallari asosida batafsil metodlar, topshiriqlar tizimi kam uchraydi. Yangi avlod darsliklarida interaktiv yondashuvlar tavsiya etilgan bo‘lsa-da, tasavvurni shakllantirishga alohida urg‘u berilmagan. Shu sababli mavjud adabiyotlar chuqur tahlil qilinib, aynan 5-sinf o‘quvchilari yoshiga mos metodik yondashuvlar ishlab chiqish muhim ehtiyojdir. Ba’zi mahalliy pedagoglar bu yo‘nalishda maqolalar yozgan bo‘lsa-da, ularning aksariyati nazariy tavsiyalar bilan cheklangan. Ona tili darslarida obrazli fikrlash, sahnalashtirish, hikoya tuzish, dramatizatsiya kabi usullardan foydalanish imkoniyatlari esa hali yetarlicha yoritilmagan. Shu bois bu kurs ishi amaldagi bo‘shliqlarni to‘ldirish, yangi metodik echimlar taklif qilishda o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Kurs ishi mavzusining ahamiyati Kurs ishining amaliy ahamiyati shundaki, unda ona tili fanining tasavvurni rivojlantirishdagi imkoniyatlari aniqlanadi, o‘quvchilarda obrazli tafakkur, fikrni ifodalash qobiliyati, ijodiy yondashuvni shakllantirishga xizmat qiluvchi topshiriq va usullar tavsiya etiladi. Bu metodik tavsiyalar amaliyotchi o‘qituvchilar uchun dars jarayonida qo‘llashga yaroqli bo‘lib, ta’lim sifati va o‘quvchilar faoliyatini faollashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Kurs ishi mavzusining obyekti 5-sinf ona tili darslari jarayoni. Kurs ishi mavzusining predmeti 5-sinf ona tili darslarida o‘quvchilarning tasavvurini rivojlantirishga qaratilgan metodlar, usullar va mashqlar tizimi. Kurs ishi mavzusining maqsadi 5-sinf ona tili darslari misolida o‘quvchilarning tasavvurini rivojlantirishga xizmat qiluvchi metodik 6yondashuvlarni aniqlash va ularni samarali tashkil etish yo‘llarini ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari Tasavvur tushunchasining psixologik va pedagogik asoslarini yoritish; Ona tili fanining tasavvurni shakllantirishdagi o‘rnini tahlil qilish; 5-sinf o‘quvchilarining yosh xususiyatlarini o‘rganish; Dars jarayonida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan tasavvurni rivojlantiruvchi topshiriqlarni keltirish; Amaliy mashg‘ulotlar orqali samarali metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining metodlari Ushbu kurs ishida quyidagi ilmiy-uslubiy tadqiqot metodlaridan foydalanilgan: Tahlil va sintez — nazariy manbalarni o‘rganish va umumlashtirish; Tajriba-taqqoslash — dars jarayonlaridagi metodik yondashuvlarni solishtirish; Kuzatish — darslarda o‘quvchilarning faolligi va tasavvur darajasini baholash; Eksperiment — dars jarayonida tasavvurni rivojlantirishga qaratilgan usullarni sinovdan o‘tkazish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa, hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. Tasavvur tushunchasi va uning ona tili darslaridagi ahamiyati 1.1. Tasavvurning psixologik va pedagogik mazmuni Zamonaviy ta’lim jarayonida o‘quvchilarning nafaqat bilim darajasi, balki ularning tafakkuri, fikrlash qobiliyati, tasavvuri va ijodiy yondashuvini 7shakllantirish muhim vazifa sifatida qaralmoqda. Bu jarayon, ayniqsa, boshlang‘ich va o‘rta ta’lim bosqichida mustahkam psixologik-pedagogik asosga ega bo‘lishi lozim. O‘quvchilarning tasavvuri rivojlangan sari ularning nutqiy faolligi, matn ustida ishlashdagi mustaqilligi, savollarga javob berishdagi ijodiyligi kuchayadi. Shu sababli, tasavvur tushunchasini chuqur o‘rganish, uning psixologik va pedagogik jihatlarini aniqlashtirish dolzarb ilmiy masala hisoblanadi. Tasavvur — bu inson tafakkurining yuqori shakli bo‘lib, mavjud bo‘lmagan, ammo mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan obrazlarni ongda hosil qilish qobiliyatidir. Tasavvur aqliy faoliyatning bir turi bo‘lib, u insonning oldingi bilimlari, hayotiy tajribasi, ko‘rgan-bilgan narsalari asosida yangi g‘oyalar, hodisalar, voqealar haqidagi fikrlarni yaratishdan iborat. Boshqacha aytganda, tasavvur insonni real voqelik doirasidan chiqib, uni kengroq, obrazliroq idrok etishga chorlaydi. Bu esa, o‘z navbatida, shaxsning ijodiy yondashuvi va mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. 2 Psixologik adabiyotlarda tasavvur haqida turli yondashuvlar mavjud. Jumladan, mashhur rus psixologi L.S. Vygotskiy o‘zining “Tasavvur va ijod” nomli asarida bolalarning tasavvuri maktabgacha yoshdayoq shakllana boshlashini, biroq aynan maktab yoshida, ayniqsa 10–12 yosh oralig‘ida uning faol rivojlanishiga imkon tug‘ilishini ta’kidlaydi. Unga ko‘ra, tasavvur bolaning atrof-muhitni idrok etish darajasi, eshitgan va o‘qigan materiallar asosida yangi obrazlar yaratish qobiliyatida namoyon bo‘ladi. Bu obrazlar keyinchalik bolaning nutqiy rivojida, adabiy-estetik tafakkurida muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonlik pedagog olimalar G‘.Qo‘chqorova, Z.Xolboyeva, N.Usmonova kabi tadqiqotchilar ham tasavvurning didaktik ahamiyatini, uning dars jarayonidagi o‘rni haqida qimmatli ilmiy mulohazalar bildirganlar. Ularning fikriga ko‘ra, tasavvur o‘quvchining matn asosida yangi yakunlar 2 Sobirov Sh. Ona tili darslarida tasavvurni rivojlantirish metodikasi . Toshkent: “Sharq”, 2015. – 256 bet. 8chiqarish, voqealarni davom ettirish, qahramonlar obrazini boyitish kabi ijodiy faoliyatlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ayniqsa, ona tili va adabiyot fanlarida bu imkoniyatdan samarali foydalanish orqali o‘quvchining mustaqil fikrlashga bo‘lgan ehtiyojini qondirish mumkin. Pedagogik nuqtayi nazardan esa, tasavvur — bu o‘quvchining bilim olish jarayonidagi ichki faollik darajasi bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘qituvchining vazifasi shunchaki tayyor bilimni berish emas, balki o‘quvchining aqliy harakatlariga turtki berish, ularni izlanishga, mulohaza yuritishga undashdir. Shu jihatdan qaralganda, tasavvur pedagogik jarayonning ajralmas qismi bo‘lib, o‘quvchining o‘z fikrini shakllantira olish, matnga nisbatan mustaqil munosabat bildirishi, tasviriy vositalarni anglay olishi kabi faoliyatlarda namoyon bo‘ladi. 5-sinf o‘quvchilari yosh jihatidan tasavvurni faol rivojlantirish bosqichida turadilar. Bu yosh davrida ular real hayotdagi hodisalarni o‘zlari bilgan hikoyalar, o‘qilgan matnlar bilan taqqoslay oladi, qiziqarli voqealarga o‘zcha izoh bera boshlaydi, voqealar ketma-ketligini davom ettirib, yakuniy xulosa chiqarishga harakat qiladi. Shu bois bu yoshda ona tili darslari orqali obrazli fikrlash, badiiy-estetik tushuncha va tasavvur bilan bog‘liq topshiriqlarni ko‘proq qo‘llash zarur. 3 Ona tili darslarida o‘quvchilarning tasavvurini rivojlantirishga xizmat qiladigan ko‘plab metodik yondashuvlar mavjud. Masalan, matn asosida qahramonning ichki kechinmalarini tasvirlash, voqealarga muqobil yakun yasash, rasm asosida voqea tuzish, dialog yaratish, o‘xshatish va jonlantirish vositalarini tushuntirish singari usullar tasavvurni faollashtiradi. Bularning barchasi o‘quvchining darsdagi ishtirokini kuchaytiradi, uni bilim oluvchidan bilim yaratuvchiga aylantiradi. Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, tasavvur nafaqat nutqiy rivoj, balki shaxsning ma’naviy-estetik kamolotiga ham xizmat qiladi. Tasavvuri boy 3 Xolmurodov O. Boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarini tashkil etish metodikasi . Toshkent: “Fan”, 2018. – 312 bet. 9o‘quvchi o‘qigan matn orqali hayotiy saboq oladi, qahramonning xatti- harakatidan xulosa chiqaradi, badiiy tasvir vositalarini anglaydi va uni o‘z hayoti bilan bog‘laydi. Bu esa ta’lim-tarbiya jarayonining eng muhim maqsadlaridan biri hisoblanadi. Tasavvur — bu shaxsni ijodiy fikrlashga undovchi, mustaqil qaror chiqarishga yo‘naltiruvchi, badiiy-estetik dunyoqarashini boyituvchi ruhiy-psixologik jarayondir. U inson tafakkurining yuqori shakli sifatida har bir fan, ayniqsa, til va adabiyot fanida muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli o‘quvchilarda tasavvurni shakllantirish har bir pedagog oldida turgan dolzarb vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. 1.2. Ona tili fanining tasavvurni shakllantirishdagi o‘rni Ona tili darslarining tasavvurga ta’sir qiluvchi psixologik asoslari o na tili har bir xalqning milliy g‘ururi, ma’naviy boyligi va tafakkur ifodasidir. Ayniqsa, ona tili fani orqali o‘quvchilarni tilshunoslik qoidalariga o‘rgatish, ularni savodxonlikka, nutq madaniyatiga erishishga yo‘naltirish bilan birga, ularning tafakkur doirasini kengaytirish, tasavvurini rivojlantirish muhim metodik vazifa sanaladi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, ona tili darslari shunchaki grammatik qoidalarni yodlash emas, balki har bir topshiriq va mashq vositasida o‘quvchining fikrlash mexanizmlarini ishga soladigan, obrazli tasvirlar orqali yangilikni tasavvur qila oladigan darajagacha olib chiqadigan asosiy fanlardan biridir. 4 Pedagogik tajribalar shuni ko‘rsatmoqdaki, o‘quvchilarning obrazli tafakkuri, ifodali nutqi va matnni chuqur tushunish ko‘nikmalari ko‘proq ona tili va adabiyot darslarida shakllanadi. Aynan shu jarayonda o‘quvchi so‘z boyligini oshiradi, iboralarning emotsional-psixologik ta’sirini tushunadi, jonlantirish (personifikatsiya), o‘xshatish (metafora), mubolag‘a (giperbola) kabi badiiy vositalar orqali real hayotdan yiroq bo‘lgan, ammo aqliy tasavvurda jonli obraz 4 Karimova N. Pedagogika va psixologiya asoslari . Toshkent: “O‘qituvchi”, 2019. – 280 bet. 10sifatida namoyon bo‘luvchi elementlar bilan ishlaydi. Bu esa, o‘z-o‘zidan, tasavvurga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Psixologik nuqtayi nazardan qaralganda, 5-sinf o‘quvchilari aqliy rivojlanishning ayni faol bosqichida turadi. Ular allaqachon konkret-obrazli fikrlashdan abstrakt fikrlash tomon o‘ta boshlagan bo‘lib, bu bosqichda obrazli ifodalar, o‘xshatishlar, ramziy ma’nodagi gaplar, allegoriyalar ularning ichki his-tuyg‘ularini uyg‘otadi, miyasida jonli tasvirlar hosil bo‘lishiga olib keladi. Aynan mana shunday imkoniyatlar tasavvurning shakllanishiga asos bo‘ladi. Ona tili darslarida “so‘zning ko‘chma ma’nosi”, “ifodali so‘zlar”, “sifatlovchi so‘zlar”, “o‘xshatishlar” kabi mavzular o‘quvchilar tasavvurini faol ishga solishga xizmat qiladi. Masalan, “quyosh jilmaydi”, “daraxtlar shivirladi”, “shamol qulog‘imga nimadir deydi” kabi iboralar bolalarda real olamni o‘zlari tasvirlab ko‘rishga undaydi. Bu iboralar ustida ishlashda o‘quvchidan so‘raladi: “Quyosh qanday jilmaydi?”, “Daraxtlar qanday qilib ‘shivirlashi’ mumkin?”, “Shamol gapira oladimi?” Bu kabi savollar o‘quvchini real tafakkurdan tashqariga olib chiqadi — ular voqealarni tasavvur qilib, ichki his bilan badiiyroq tarzda tushunishga harakat qiladi. Psixolog L.S. Vygotskiyning fikricha, badiiy obrazlar va ramziy ifodalar bola ongini shunchalik chuqur ta’sirlantiradiki, u orqali o‘quvchi yangi obrazlar yasaydi, qiziqarli voqealarni tasavvur qiladi, bu esa ijodiy tafakkurga asos bo‘ladi. Aynan mana shu psixologik jarayonlar, Vygotskiy ta’biri bilan aytganda, “fantaziya orqali tafakkur hosil qilish”ning boshlang‘ich shakllaridir. Ona tili darslari esa bu shaklni quvvatlaydi, rivojlantiradi, kuchaytiradi. 5 O‘quvchilarning nutqiy tasavvurini rivojlantirishga xizmat qiladigan yana bir metodik yo‘nalish — bu hikoya tuzish, matnni davom ettirish, personaj haqida tavsif yozish kabi topshiriqlardir. Bunday topshiriqlar ularning tasavvurini real voqelikdan badiiy dunyoga o‘tkazadi. Misol uchun, o‘qituvchi “Bahor fasli keldi” jumlasini doskaga yozadi va o‘quvchilardan “bahorning ovozini, rangini 5 Vygotskiy L.S. O‘quvchilarning psixologiyasi va ta’lim jarayoni . – Toshkent: Sharq, 2002. 11va hidi”ni tasvirlashni so‘raydi. O‘quvchi “bahorning hidini” tasvirlay olmaydi, chunki bu konkret ko‘rinmaydi. Ammo u bu holatni tasavvur qiladi: “Yerni yangi hayot bosdi, gullar ochildi, havo gul hidiga to‘ldi” — bu tasvir ijod mahsuli, tasavvur natijasidir. Shuningdek, she’rlar ustida ishlash, qofiyalar topish, gaplarni badiiy usulda davom ettirish, jonli tasvirlar kiritilgan hikoyalarni o‘qish — bularning barchasi o‘quvchining ruhiy-estetik dunyoqarashini boyitadi. Demak, ona tili darslari faqat so‘z va gap tuzilishini o‘rgatishdan iborat emas. U o‘quvchi tafakkurini shakllantiruvchi, hayol dunyosiga yo‘l ochuvchi, obrazli fikrlashni kuchaytiruvchi va, eng muhimi, tasavvurini boyituvchi qudratli pedagogik vositadir. Ona tili darslarida tasavvurni rivojlantirishda metodik yondashuvlar va topshiriqlarning roli o na tili darslari o‘zining metodik imkoniyatlari bilan o‘quvchilarda obrazli fikrlash va tasavvurni shakllantirishda muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Dars jarayonida qo‘llaniladigan metod va usullar, tanlangan topshiriqlar turi, o‘qituvchining yondashuvi o‘quvchilarning faolligiga, o‘z fikrini erkin ifoda etishiga, real va noan’anaviy tasavvurlarini shakllantirishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, tasavvurni rivojlantirishga qaratilgan har bir dars didaktik asosda tashkil etilishi lozim. Avvalo, ona tili darslarida qo‘llaniladigan tasviriy topshiriqlar, matn asosida voqeani davom ettirish, matnga asoslangan obrazli so‘zlar yaratish, asosiy fikrni badiiy ifodalash kabi usullar tasavvurni kengaytirishda beqiyos ahamiyatga ega. Misol uchun, o‘qituvchi o‘quvchilarga “Quyosh ertalab uyg‘ondi” degan gapni berib, shu obrazni kengaytirib, davom ettirishni so‘raydi. Bolalar “quyosh yuzini yuvdi”, “bulut yostiqdan turdi”, “quyosh nurlari bilan yerga mehr berdi” kabi ifodalarni qo‘llab, real bo‘lmagan, ammo tasavvurda jonli ko‘rinishga ega bo‘lgan obrazlar yaratadilar. Bu esa ularning abstrakt fikrlash qobiliyatini kuchaytiradi. Shuningdek, ko‘rgazmali qurollardan foydalanish — suratlar, badiiy chizmalar, animatsiyalar orqali voqeani tasvirlab berish — bolalarda tasviriy tasavvurni rivojlantiradi. Masalan, “Bahor manzarasi” suratiga qarab, 12o‘quvchilar undan ko‘rinmaydigan elementlarni tasavvur qiladilar: qanday hid kelayotgan bo‘lishi mumkin, qaysi qushlar sayrayapti, daraxt barglari qanday shivillaydi — bu kabi savollar ularni ichki tasvir yaratishga undaydi. Ona tili darslarida insoniy tuyg‘ularni ifodalovchi topshiriqlar ham tasavvur bilan bevosita bog‘liq. “Quvnoq bola”, “g‘amgin daraxt”, “o‘ychan tong” kabi so‘z birikmalari metafora vositasida o‘quvchilarga hissiy obrazlarni taqdim etadi. Bola bu so‘zlarning tashqi ko‘rinishini emas, balki ichki ma’nosini tasavvur qilishi, uni boshqa ifodalar bilan almashtirishi, tushunchalar bilan bog‘lashi kerak bo‘ladi. Bu jarayon ularning emotsional tafakkurini chuqurlashtiradi, obrazli fikrlash malakasini mustahkamlaydi. Tasavvurni rivojlantirishda ijodiy yozuv topshiriqlari muhim o‘rin tutadi. O‘quvchilarga “Bo‘rilar bilan do‘stlashgan bola haqida hikoya yozing”, “Yozgi yomg‘ir tilga kirsa, nima derdi?” kabi noan’anaviy savollar berilganda, ular real fikrlash chegarasidan chiqib, obrazlar orqali yangi dunyo yaratishga urinadilar. Bu esa ularning mustaqil, tanqidiy va ijodiy fikr yuritish qobiliyatini oshiradi. Yana bir samarali metodik yondashuv — dialogik nutqni rivojlantirish orqali tasavvurni kuchaytirishdir. Bu usulda o‘quvchilar shaxslar o‘rtasidagi muloqotni tasvirlaydi, ular nomidan gapiradi, ovoz, holat, kayfiyatni tasvirlaydi. Masalan, “Ona bilan qiz o‘rtasida bahor haqida suhbat” kabi topshiriq o‘quvchidan nafaqat nutqiy faoliyatni, balki tasavvurni ham ishga solishni talab qiladi. Shu o‘rinda e’tirof etish kerakki, har qanday metodik yondashuv muvaffaqiyati o‘qituvchining didaktik mahorati bilan chambarchas bog‘liq. O‘qituvchi tasavvurga ta’sir qiladigan dars mazmunini tuzishda quyidagilarga e’tibor qaratishi kerak: Har bir topshiriqda obrazlilik bo‘lishi; Ko‘chma ma’noli so‘zlardan foydalanish; O‘quvchini erkin fikr bildirishga rag‘batlantirish; Tasviriy vositalardan foydalanish; 13His-tuyg‘ularni ifodalashga imkon berish. Ayniqsa, 5-sinf o‘quvchilari tasavvur orqali o‘rganadigan bosqichda bo‘lganliklari sababli, darsdagi har bir topshiriqda mustaqil izlanishga, obrazli nutqqa, ramziy tasvirlarga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Ular uchun eng ta’sirli metodlar bu — dramatizatsiya, rolli o‘yin, voqea ssenariysi yozish, tanqidiy tahlil kabi faoliyatlar sanaladi.Ona tili fanining imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish, uni nafaqat til o‘rganish, balki tasavvur orqali dunyoni idrok etish vositasi sifatida qarash, darslarni shu yo‘nalishda tashkil qilish ta’lim sifatini oshiradi. Bu metodik yondashuvlar orqali o‘quvchining ongida jonli, hayotiy, rang-barang, tasvirli olam yuzaga keladi — bu esa uning intellektual, ruhiy va estetik rivojiga xizmat qiladi. 6 Ona tili darslarida ijodkorlik va mustaqil fikrlash orqali tasavvurni shakllantirishning yo‘llari Ona tili darslari faqat grammatik qoidalarni o‘rgatish yoki imlo qoidalarini mustahkamlash uchun emas, balki o‘quvchilarning ichki olamini boyitish, estetik didini rivojlantirish, ularni mustaqil fikrlovchi, ijodkor shaxs sifatida shakllantirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Aynan shunday faoliyat jarayonida tasavvur kengayadi, mustahkamlanadi va o‘quvchining butun tafakkur tizimiga chuqur singib boradi. Bugungi ta’limda “bilim olish”dan ko‘ra “bilimni o‘zlashtirish va ijodkorlik bilan qo‘llash” tushunchasi dolzarb bo‘lib bormoqda. Bu yondashuv ayniqsa ona tili fanida muhim ahamiyatga ega. Chunki bu fan orqali o‘quvchi nafaqat tilni o‘rganadi, balki hayotga badiiy-estetik nigoh bilan qarashni, har bir hodisani tasvirlashni, so‘z orqali yangi ma’no va obraz yaratishni o‘rganadi. Bu esa tasavvurni har tomonlama shakllantiradi. Ona tili darslarida o‘quvchilarning mustaqil fikr yuritishiga imkon yaratish tasavvurni rivojlantirishdagi eng muhim vositalardan biridir. Bu jarayon quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 6 Abdurahmonov B. Ona tili darslarida nutq madaniyatini shakllantirish . Toshkent: “Zamin”, 2018. – 260 bet. 14Erkin yozuv topshiriqlari – o‘quvchi bergan voqeani o‘z xohishiga ko‘ra davom ettiradi yoki yangidan quradi. Masalan: “Qor bo‘roni tugadi, orqasidan nima bo‘ldi?”. Ssenariy tuzish – bolalar hayotiy voqeani yoki ertakni rollarga ajratib, har bir obrazga xarakter berishadi. Bu faoliyatda ularning obrazli tasavvuri kengayadi. Dialog tuzish – ikki shaxs orasidagi muloqotni qurish orqali o‘quvchi har ikki tomon fikrini o‘z ongidan o‘tkazib, o‘z ichki dunyosidan tasvir beradi. Badiiy tahlil – she’r yoki hikoya ustida ishlaganda, bolalar uni qanday tasavvur qilganini, nimalarni ko‘rganini, eshitganini, his qilganini bayon etadi. Bu metod ularni ichki sezgi orqali idrok qilishga undaydi. 7 Ijodkorlik tasavvur uchun harakatlantiruvchi kuchdir. Ayniqsa o‘quvchining o‘zi biror badiiy shakl yaratganida — she’r yozganida, hikoya tuzganida, obraz tanlaganida, u tasavvurini faol ishlatadi. Bu bilan u o‘rgangan bilimlarini nafaqat takrorlaydi, balki yangidan o‘z tafakkuri orqali ma’no beradi. Bu mustaqil fikr va ijodiy yondashuvning shakllanishiga xizmat qiladi. Yana bir samarali yo‘l – metafora va personifikatsiya asosida yozilgan topshiriqlardir. Masalan: “Shamol shahar bo‘ylab sayr qildi”, “Soyaning aytmagan sirlari” kabi ifodalar bolalarning tasavvur dunyosini jonlantiradi. Bu topshiriqlar nafaqat adabiy tilga mehr uyg‘otadi, balki o‘quvchilarning atrof- muhitga nisbatan obrazli yondashuvini ham mustahkamlaydi. Bu esa tasavvur faoliyatining asosiy sharti hisoblanadi. Qiyoslash asosidagi topshiriqlar ham tasavvurni boyitadi. O‘quvchidan “Bahorni qishda qanday tasavvur qilasiz?”, “Agar quyosh inson bo‘lganida, qanday bo‘lardi?” kabi savollar orqali real va irreal obrazlar yuzasidan fikr yuritish talab etiladi. Bu esa bolalarning hayoliy fikrlash doirasini kengaytiradi.Shuningdek, vizual-tasviriy metodlardan foydalanish ham katta samara beradi. O‘quvchiga rangli tasvir, surat, video berilib, u asosida o‘z 7 Abdurahmonov B. Ona tili darslarida nutq madaniyatini shakllantirish . Toshkent: “Zamin”, 2018. – 260 bet. 15hikoyasini tuzish topshiriladi. Bunda u tasvirda yo‘q bo‘lgan elementlarni ko‘z oldiga keltirib, hikoyaga kiritadi – bu esa chinakam ijodiy tasavvurning hosilasi bo‘ladi. 8 O‘quvchilar bilan ishlashda savol-javob metodini ijodiy yo‘nalishda qo‘llash zarur. Savollar bir yoqlama bo‘lmasligi kerak: ular o‘quvchini o‘ylantirishi, izlanishga majbur qilishi, taxmin qilishga undashi lozim. Masalan: “Bu she’r qanday hislarni uyg‘otadi?”, “Muallif bu gap bilan nimani ko‘zda tutgan?” kabi savollar orqali bolalar o‘z ichki tasavvurini yoritishga harakat qiladi. Ona tili fanida tasavvurni shakllantirish usullari Metod / Yondashuv Ta’sir qiluvchi ko‘nikma Natija / Kutilayotgan samarasi Erkin hikoya yozdirish Tasviriy fikrlash, mustaqil voqeani qurish Obrazli tasvirlar yaratish, voqelikni badiiy ifodalash She’r, hikoya tahlili Estetik idrok, obrazlar ustida ishlash Matnni chuqur tushunish, badiiy tafakkur rivoji Metafora va personifikatsiyali topshiriqlar Obrazli tasavvur, abstrakt fikrlash Noan’anaviy fikrlash, mavhumlikni anglash Ssenariy yozish yoki rollarga ajratish Kompozitsion fikrlash, empatiya Muloqot madaniyati, xarakter va holatlarni tasavvur qilish Surat asosida matn tuzish Vizual-fikriy idrok, muvofiqlik Rang, tasvir, harakat va holatni tasvirlash orqali estetik did shakllanishi Erkin savol-javoblar asosidagi muloqot Tahliliy va mantiqiy fikrlash Mustaqil xulosa chiqarish, nutqni asoslash “Agar sen bo‘lganingda...” topshiriqlari Fantaziya, rolda o‘zini tutish Hayotiy vaziyatlarni boshqacha talqin qilish 8 Raxmonov S. Ona tili darslarida ijodiy yondashuv metodlari . Toshkent: “Iste’dod”, 2017. – 310 bet. 16Matnga turli yakunlar berish (variantli) Taxmin qilish, muqobil tafakkur G‘oyalar xilma-xilligini ko‘ra olish, natijani oldindan his qilish Dialog tuzish Nutqiy fikrlash, dialogik tafakkur Muloqotni jonlantirish, qarama-qarshi fikrlar bilan ishlash O‘quvchilar yozgan ijodiy ishlarni sinfda o‘qib eshittirish, tahlil qilish esa ularda o‘z tasavvurini tahlil qilish, uni mantiqiy ifodalash malakasini shakllantiradi. Bu orqali o‘quvchilar boshqa tengdoshlari tasavvur doirasi bilan solishtirish, baholash, o‘z fikriga tayanish, o‘zlashtirish ko‘nikmalarini hosil qiladi. ona tili fani bolalarning tasavvurini shakllantirishda keng imkoniyatlarga ega. Ammo bu imkoniyatlardan to‘liq va samarali foydalanish uchun darslar ijodiy, erkin va o‘quvchini markazga qo‘ygan tarzda tashkil etilishi zarur. Mustaqil fikrlashga asoslangan topshiriqlar, badiiy obrazlar yaratish, his- tuyg‘ularni ifodalash imkoniyatlari orqali o‘quvchi o‘z tasavvurini boyitadi, uni ijodiy faoliyatda ifoda eta oladi. Natijada, u nafaqat bilimga ega bo‘ladi, balki hayotga o‘z qarashi, badiiy-estetik didi va o‘ziga xos fikr yuritish uslubi bilan yondasha oladigan shaxsga aylanadi. 9 1.3. 5-sinf o‘quvchilari yoshiga xos psixologik xususiyatlar 5-sinf o‘quvchilari o‘rta maktabning boshlang‘ich bosqichidan o‘rta bosqichga o‘tish davrini tashkil etadi. Bu yosh davri bolalarda nafaqat jismoniy o‘zgarishlar, balki ruhiy, ijtimoiy va kognitiv jihatdan ham sezilarli rivojlanishlar yuz beradi. Shuning uchun o‘qituvchilar uchun bu yosh guruhining psixologik xususiyatlarini chuqur anglab, darslarni shunga mos 9 Islomov D. Boshlang‘ich sinflarda tasavvur va tafakkurni rivojlantirish . Toshkent: “Ilm- fan”, 2019. – 300 bet. 17ravishda tashkil etish muhimdir. Ayniqsa, ona tili fanida o‘quvchi tasavvurini rivojlantirishda yoshning o‘ziga xos jihatlarini hisobga olish zarur. Jismoniy rivojlanish va psixologik o‘zgarishlar 5-sinf o‘quvchilari, odatda, 10-11 yoshda bo‘lib, ular o‘rta maktab boshlanish davriga to‘g‘ri keladi. Bu yoshda bolaning jismoniy rivojlanishi ancha faol kechadi: tana o‘lchamlari oshadi, qo‘l va oyoqlarning harakati yanada erkinlashadi, bu esa yozish, chizish, turli amaliy mashg‘ulotlarda o‘zini namoyon qiladi. Bunday motorika rivojlanishi o‘quv jarayonini yanada samaraliroq qiladi, chunki bolalar dars ishlari uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni yaxshiroq egallaydilar. Shuningdek, 5-sinf yoshidagi bolalar o‘zlarining jismoniy holatlariga nisbatan ko‘proq e’tibor qaratadilar. Ularning harakatlari endi yanada aniq va mohir bo‘ladi, lekin ayrim holatlarda ular hayajonlanish yoki charchoq tufayli hushyorlikni yo‘qotishi mumkin. Shu sababli o‘qituvchilar darslarni qiziqarli va o‘zgaruvchan shaklda olib borishlari zarur. Ruhiy holatlarning o‘zgarishi, ya’ni bolalarda hayajon, qiziqish va boshqa hissiyotlarning ko‘tarilishi psixologik o‘zgarishlarning muhim qismidir. Bu yoshda bolalar mustaqil fikrlashga intilishadi, biroq baribir kattalardan ko‘mak va yo‘l-yo‘riq olishni istaydilar.Shuning uchun darslarda pedagogik yondashuvlar bolalar yoshiga mos bo‘lishi, ularning ehtiyojlari va qiziqishlarini inobatga olishi kerak. Jismoniy va psixologik holatni hisobga olgan holda, darslarda muntazam tanaffuslar, harakatli o‘yinlar va interaktiv mashg‘ulotlarga o‘rin berish zarur. Kognitiv rivojlanish — bolalarning fikrlash, tushunish, xotira va e’tibor qobiliyatlarining shakllanishidir. 5-sinf o‘quvchilari aynan shu sohada sezilarli o‘zgarishlar ko‘rsatadi. Bu yoshdagi bolalar murakkabroq va abstrakt fikrlarni tushunishga qodir bo‘lib boradilar. Masalan, ular matnlarni faqat so‘zlar darajasida emas, balki mazmun va mantiqiy bog‘liqlik nuqtai nazaridan ham tahlil qilishni o‘rganadilar.Shuningdek, bolalar sabablarga asoslangan fikrlashni, sabab-oqibat munosabatlarini tushunishni o‘rganadilar. Bu ularning fikr yuritish jarayonini chuqurlashtiradi va mustaqil fikr ishlab chiqishga 18yordam beradi. Xotira ham sezilarli rivojlanadi — ular o‘qigan ma’lumotlarni yaxshiroq eslab qolishadi va yangi bilimlarni avvalgisiga bog‘lab olish qobiliyatiga ega bo‘ladilar.E’tibor masalasi ham muhim o‘rin tutadi. 5-sinf o‘quvchilari diqqatni uzoqroq vaqt davomida ushlab turishga qodir, biroq ularni chalg‘itadigan omillar ko‘p bo‘lsa, diqqatni yo‘qotishlari mumkin. Shuning uchun darslarni qiziqarli, interaktiv usullar bilan tashkil etish, masalan, guruh ishlarini tashkil etish, savol-javob o‘yinlari o‘quvchilarning e’tiborini yanada kuchaytiradi. Tasavvur, ya’ni ichki obrazlar yaratish ham rivojlanadi. O‘quvchilar o‘qigan matnlar asosida aniq va rang-barang tasvirlar hosil qilishni o‘rganadilar, bu esa ijodiy fikrlash va nutq madaniyatining rivojlanishiga xizmat qiladi. Emotsional va ijtimoiy rivojlanish 5-sinf yoshidagi bolalar o‘z hissiyotlarini yanada aniq va to‘g‘ri ifodalashga o‘rganadilar. Ularning emotsional dunyosi tobora boyib, murakkablashadi. Shu yoshda bolalar hissiyotlarini boshqarish qobiliyatini oshirishga intilishadi, bu esa ularning stress va muammolarni yengilroq hal qilishlariga yordam beradi.ijtimoiy jihatdan ular do‘stlari bilan yanada yaqinlashadi, guruhda o‘z o‘rnini topishga harakat qiladi. Bu yoshda o‘quvchilarning do‘stlik munosabatlari rivojlanadi, ular guruh a’zolari bilan birgalikda ishlash va hamkorlik qilish ko‘nikmalarini egallaydilar. Ijtimoiy faoliyatlar, masalan, jamoaviy loyihalar yoki guruh o‘yinlari, o‘quvchilarning muloqot va munosabat ko‘nikmalarini oshiradi.Bu yoshda bolalar o‘zlarini boshqalar bilan solishtira boshlaydilar, bu esa ularning o‘zini baholash tizimiga ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli o‘qituvchi ijobiy ruhiy muhit yaratishi, har bir o‘quvchini rag‘batlantirib borishi muhimdir. Ona tili darslarida emotsional va ijtimoiy rivojlanish uchun matnlarni tushunish va muhokama qilish, rol o‘ynash, his-tuyg‘ularni ifodalashga imkon beruvchi mashqlar qo‘llanilishi maqsadga muvofiqdir. 10 10 Abduvaxidov F. Kommunikativ metodlar va ona tili darslari . Toshkent: “Fan va Taraqqiyot”, 2019. – 280 bet. 19Motivatsiya va diqqat 5-sinf o‘quvchilari o‘rganishga katta qiziqish bilan yondashadilar. Ularning o‘qishga bo‘lgan motivatsiyasi yoshga xos xususiyatlarga bog‘liq bo‘lib, muvaffaqiyatga erishganlik hissi bu motivatsiyani yanada oshiradi. O‘quvchilar o‘zlarini e’tiborga olishlarini va qobiliyatlarini namoyon etishni istaydilar. Motivatsiyani qo‘llab-quvvatlash uchun darslarni qiziqarli, interaktiv va ijodiy shaklda tashkil etish muhimdir. O‘yinlar, guruh loyihalari, qo‘shiq va she’rlarni o‘rganish — bular bolalarning diqqatini jalb qilishga yordam beradi. Diqqat doirasini kengaytirish uchun esa o‘quv jarayonida muntazam tanaffuslar qilish, diqqatni chalg‘ituvchi omillardan saqlanish, mashg‘ulotlarni qisqa va mazmunli qilish zarur. Bu yoshdagi bolalar diqqatni to‘liq va samarali saqlashda hali ham yordamga muhtoj bo‘lishadi, shuning uchun o‘qituvchi ularga doimo diqqatni jamlashda yordam berishi kerak. Tasavvurni rivojlantirish ham diqqat va motivatsiyaga bog‘liq. Faoliyatga qiziqish oshgani sayin, o‘quvchilar tasavvurni boyitishda ko‘proq muvaffaqiyatga erishadilar. 5-sinf o‘quvchilari o‘zining jismoniy, kognitiv, emotsional va ijtimoiy jihatlari bilan ona tili darslarida tasavvurini rivojlantirish uchun qulay bosqichni tashkil qiladi. Ushbu yoshdagi o‘quvchilarning psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda, ona tili darslarini samarali va mazmunli tashkil etish mumkin. Bu esa o‘quvchilarning tasavvurini boyitish, ijodiy fikrlashini rivojlantirish va nutq madaniyatini oshirishga xizmat qiladi. 1-bob bo‘yicha xulosa Tasavvur — bu bolalarning fikrlash, his-tuyg‘ularini ifodalash va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda asosiy psixik jarayonlardan biri bo‘lib, ona tili darslarida ham muhim ahamiyatga ega ekanligini angladim.Ona tili fani yordamida o‘quvchilar so‘z boyligini oshirib, nutq madaniyatini rivojlantiradi 20va tasavvurlarini boyitadi. Matnlarni tushunish, ular asosida obrazlar yaratish, voqealarni tasavvur qilish orqali o‘quvchilar o‘z fikrini aniq va ravon ifoda eta olishlari, ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishlari mumkinligini ko‘rdim.5-sinf o‘quvchilarining jismoniy, psixologik va kognitiv rivojlanish xususiyatlarini hisobga olgan holda, darslarda ularning yoshiga mos pedagogik yondashuvlarni qo‘llash zarurligini tushundim. Diqqat va motivatsiyani oshirish, emotsional va ijtimoiy rivojlanishni rag‘batlantirish darslarning samaradorligini yanada oshiradi. T asavvur tushunchasi va uning ona tili darslaridagi o‘rni bolalarning umumiy rivojlanishida, ayniqsa til va fikrlash madaniyatini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois, pedagoglar bolalar yoshiga mos metod va usullarni qo‘llashga alohida e’tibor qaratishlari lozim. II BOB. 5-sinf ona tili darslarida o‘quvchi tasavvurini rivojlantirish metodikasi 2.1. Tasavvurni rivojlantiruvchi metod va usullarning turlari 21Tasavvurni rivojlantirish — bu o‘quvchilarning fikrlash, ijodiy qobiliyatlarini va tafakkur doirasini kengaytirish jarayoni bo‘lib, bunda metod va usullarning to‘g‘ri tanlanishi muhim ahamiyatga ega. Ona tili darslarida tasavvurni rivojlantirish uchun turli pedagogik metod va usullar qo‘llaniladi. Bu metodlar o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, qiziqishlari va qobiliyatlariga mos bo‘lishi kerak. 11 Birinchidan, vizual metodlar tasavvur rivojida asosiy o‘rin tutadi. Bu metod yordamida o‘quvchilar so‘z yoki matn orqali o‘zlarida obrazlarni shakllantirishga o‘rgatiladi. Masalan, tasviriy yordamlar — rasm, diagramma, illyustratsiyalar, video materiallar o‘quvchilarning fikrini vizualizatsiya qilishga yordam beradi. Vizual materiallar o‘quvchining diqqatini jamlashga va matn mazmunini chuqurroq anglashga xizmat qiladi. Ikkinchidan, aktyorlik va dramatizatsiya metodlari o‘quvchilarni matndagi obrazlarni jonlantirishga, voqealarni o‘zlashtirishga va tasavvur doirasini kengaytirishga imkon beradi. Rol o‘ynash, hikoyalarni sahnalashtirish o‘quvchilarning nutqiy faoliyatini rivojlantirish bilan birga, ularning tasavvur qobiliyatini ham oshiradi. Uchinchidan, problematik va izlanish metodlari o‘quvchilarning ijodiy fikrlashini rag‘batlantiradi. Bu usulda o‘quvchilarga matn bo‘yicha savollar berilib, ular o‘z tasavvurlarini yaratish uchun yangi g‘oyalar, yechimlar qidiradilar. Masalan, "Agar bu voqea boshqacha bo‘lganida qanday edi?" yoki "Qahramon nima qilgan bo‘lardi?" kabi savollar o‘quvchilarning tafakkurini va tasavvurini faollashtiradi. To‘rtinchidan, taqqoslash va analogiya usullari yordamida o‘quvchilar yangi ma’lumotlarni avvalgi bilimlari bilan bog‘laydilar, bu esa ularning tasavvurini kengaytiradi. Masalan, yangi o‘rgangan so‘z yoki obrazni hayotdagi shunga o‘xshash holatlar bilan solishtirish, tasavvur qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. 11 Abduvaxidov F. Kommunikativ metodlar va ona tili darslari . Toshkent: “Fan va Taraqqiyot”, 2019. – H asanov Sh. Ona tili va adabiyot o‘qitish metodikasi . Toshkent: “Cholpon”, 2016. – 295 bet.280 bet. 22Beshinchidan, multimediali usullar zamonaviy texnologiyalar yordamida o‘quvchilarni yanada ko‘proq qamrab olishga imkon yaratadi. Interaktiv taqdimotlar, ta’limiy videolar, audio hikoyalar o‘quvchilarning tasavvurini boyitadi, ularni matnga yanada chuqurroq kirishga undaydi. Shuningdek, erkin ijodiy faoliyat — she’r yozish, rasm chizish, hikoya tuzish va suhbatlar tashkil etish usullari ham tasavvurni rivojlantirishda samarali hisoblanadi. Bu usullar o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvni shakllantirishga xizmat qiladi. 12 Metodik jihatdan esa, tasavvurni rivojlantirishda integratsiyalangan yondashuv muhim. Ona tili fanini boshqa fanlar bilan bog‘lab o‘rgatish (masalan, adabiyot, san’at, tarix) o‘quvchilarning tasavvur doirasini kengaytiradi va mavzuni yanada qiziqarli qiladi. Umuman olganda, tasavvurni rivojlantiruvchi metod va usullarni tanlashda o‘quvchilarning individual xususiyatlari, qobiliyatlari va yosh psixologiyasini hisobga olish zarur. Bu metodlar o‘quvchilarning faolligini oshiradi, ularni o‘z fikrini erkin ifoda etishga undaydi hamda ona tilida chuqurroq va samaraliroq bilim olishlariga xizmat qiladi. Quyida tasavvurni rivojlantirishda qo‘llaniladigan asosiy metod va usullar turlari jadval ko‘rinishida keltirilgan: Metod va usul nomi Tavsifi Ona tili darslarida qo‘llanilishi Vizual metodlar Rasm, diagramma, illyustratsiyalar Matnni yaxshiroq tushunish va obrazlarni yaratishda Aktyorlik va dramatizatsiya Rol o‘ynash, sahnalashtirish Hikoyalarni jonlantirish, nutq madaniyatini rivojlantirish Problematik metodlar Savollar orqali fikr yuritish Ijodiy tafakkur va tasavvurni kengaytirish 12 H asanov Sh. Ona tili va adabiyot o‘qitish metodikasi . Toshkent: “Cholpon”, 2016. – 295 bet. 23Taqqoslash va analogiya Yangi ma’lumotlarni eski bilan solishtirish Tasavvur ko‘lamini kengaytirish Multimediali usullar Video, audio, interaktiv taqdimotlar Zamonaviy texnologiyalar yordamida o‘quvchilarni qiziqtirish Erkin ijodiy faoliyat She’r yozish, rasm chizish, hikoya tuzish Mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvni shakllantirish Integratsiyalangan yondashuv Fanlararo bog‘lanish Ona tilini boshqa fanlar bilan bog‘lab o‘rgatish Vizual metodlar Vizual metodlar o‘quvchilarning tasavvurini rivojlantirishda juda muhim o‘rin tutadi. Ular orqali o‘quvchilar matnning mazmunini ko‘z oldiga keltirish, obrazlarni yaratish imkoniga ega bo‘ladilar. Masalan, darsda qo‘llaniladigan rasm, diagramma, kartina va illyustratsiyalar o‘quvchilarga so‘zlar orqali ifodalangan fikrlarni yanada aniqroq anglashga yordam beradi. Vizual yordamlar o‘quvchilarning diqqatini jamlashga, esda saqlashga va tushunishga xizmat qiladi. O‘quvchi matnni o‘qiyotganda, rasm yoki grafikani ko‘rib, tasavvurini yanada boyitadi. Bundan tashqari, vizual metodlar o‘quvchilarda fantaziya va ijodiy fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi. Ular yangi obrazlarni o‘z tasavvurida yaratishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, ertak yoki hikoya matni o‘qilganidan so‘ng, o‘quvchidan voqealar tasvirini chizish yoki o‘z tasavvurida sahna yaratish so‘raladi. Bu usul nafaqat til ko‘nikmalarini, balki mantiqiy fikrlash va kreativlikni ham rivojlantiradi. Shuningdek, zamonaviy texnologiyalar yordamida vizual materiallar yanada keng qo‘llanilmoqda. Kompyuter grafikasi, interaktiv taqdimotlar, animatsiyalar va video materiallar o‘quvchilarning diqqatini jalb qiladi, ularni matn mazmuniga chuqurroq kirishga undaydi. Shu tariqa, vizual metodlar 24o‘quvchilarning o‘z fikrini erkin ifoda etishi, yangi ma’lumotlarni yaxshiroq qabul qilishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Aktyorlik va dramatizatsiya metodlari Aktyorlik va dramatizatsiya metodlari o‘quvchilarning tasavvurini rivojlantirishda juda samarali hisoblanadi. Bu usullar orqali o‘quvchilar matndagi voqealarni jonlantirib, o‘zlarini qahramon rolida his qilishadi. Ular faqat matnni o‘qibgina qolmay, uni sahnalashtirish, dialoglar qurish, harakatlar orqali ifodalash imkoniga ega bo‘ladilar. Shu tariqa, o‘quvchilarning nutqiy faoliyati rivojlanadi, so‘z boyligi oshadi, fikrlash va tasavvuri kengayadi. Dramatik o‘yinlar o‘quvchilarda ijodiy erkinlikni ta’minlaydi, ularni faollikka undaydi. Masalan, ertak yoki hikoyani kichik sahnalarga ajratib, o‘quvchilarga rollar taqsimlanadi va ular voqealarni jonlantirishadi. Bu jarayonda ular nafaqat o‘quv qobiliyatlarini, balki jamoaviy ishlash ko‘nikmalarini ham rivojlantiradilar. Shuningdek, aktyorlik faoliyati o‘quvchilarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi, nutq madaniyatini shakllantiradi. O‘quvchilar sahnada o‘z fikrlarini ifodalashni o‘rganib, nutqdagi mavhum tushunchalarni aniqroq tasavvur qilishadi. Bu usul, ayniqsa, 5-sinf yoshidagi bolalar uchun juda qiziqarli va ta’sirli bo‘ladi, chunki ular ushbu yoshda o‘yin orqali o‘rganishni afzal ko‘radi. Problematik metodlar Problematik metodlar o‘quvchilarning ijodiy fikrlashini va tasavvurini faollashtirishda muhim vositadir. Ushbu metodda o‘qituvchi o‘quvchilarga faqat tayyor bilimlarni berish bilan cheklanmay, ularni o‘zlari mustaqil ravishda muammoni hal qilishga yo‘naltiradi. Bu jarayonda o‘quvchilar o‘ylab, yangi variantlar topishga harakat qiladilar, o‘z fikrlarini asoslashga o‘rganadilar. Masalan, ona tili darsida o‘qituvchi "Agar hikoyadagi qahramon boshqacha qaror qabul qilganida nima bo‘lardi?" yoki "Qanday qilib voqeani o‘zgartirish mumkin?" kabi savollar berib, o‘quvchilarning tasavvurini kengaytiradi. Bu 25savollar o‘quvchilarni yangi obrazlar va voqealar yaratishga undaydi, ularning fikrlash jarayonini chuqurlashtiradi. Problematik metodlar yordamida o‘quvchilar nafaqat matnni tushunishni, balki uni o‘z nuqtai nazaridan baholashni o‘rganadilar. Bu esa ularning tafakkur doirasini kengaytiradi va har qanday vaziyatga ijodiy yondashishga yordam beradi. Ushbu metod o‘quvchilarning mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishda juda samarali. Taqqoslash va analogiya metodlari o‘quvchilarning tasavvurini rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Bu metodlar yordamida o‘quvchilar yangi tushunchalarni allaqachon bilganlari bilan solishtirib, o‘zlari uchun yanada tushunarli va yaqin qiladi. Taqqoslash — ikki yoki undan ortiq ob’ekt yoki hodisani ularning umumiy va farqli jihatlari asosida solishtirishdir. Analogiya esa o‘xshashliklarga asoslanib, biror yangi narsani tushuntirish yoki anglashga yordam beradi. Ona tili darslarida taqqoslash va analogiya metodlaridan foydalanish matn mazmunini chuqurroq anglashga, o‘quvchilarning fikrlash doirasini kengaytirishga xizmat qiladi. Masalan, yangi so‘z yoki ifodaning ma’nosini tushuntirishda o‘xshash holatlar yoki yaqin tushunchalar bilan taqqoslash orqali uni yodlash osonlashadi. Shu bilan birga, analogiya yordamida murakkab fikrlarni oddiy va yaqin tushunchalar bilan bog‘lash imkoniyati paydo bo‘ladi. 5-sinf o‘quvchilari uchun taqqoslash va analogiya usullarini o‘rganish ayniqsa foydali, chunki ular fikrlarni bog‘lash, tushunchalarni tizimlash jarayonida ko‘mak beradi. Bu yoshdagi o‘quvchilar ilgari o‘rgangan bilimlarini yangi mavzuga bog‘lashga intilishadi, shu bois analogiya ular uchun o‘rganishni soddalashtiruvchi vosita bo‘lib xizmat qiladi. Taqqoslash usuli orqali o‘quvchilar ikki xil predmet yoki hodisani qiyoslab, ularning umumiy va farqli tomonlarini topadilar. Masalan, "daraxt va buta" yoki "kitob va gazeta" kabi taqqoslashlar yordamida o‘quvchilarning kuzatuvchanligi va tafakkuri rivojlanadi. Analogiya metodida esa o‘quvchi yangi mavzuni allaqachon bilgan 26narsalar bilan bog‘lab tushunadi, masalan, "qalam — bu yozish vositasi, xuddi pichoqqa o‘xshab qog‘ozni kesadi" degan misol yordamida tushunchani yanada jonli qiladi. Taqqoslash va analogiya o‘quvchilarda qiyosiy fikrlashni rivojlantiradi, bu esa ularning mantiqiy tafakkurini chuqurlashtiradi. Shu bilan birga, bu metodlar o‘quvchilarga yangi bilimlarni mustahkamlashda yordam beradi, chunki ular mavzuni turli jihatlardan ko‘rib chiqadi va o‘zaro bog‘laydi. Ona tili darslarida taqqoslash va analogiyadan foydalanish o‘quvchilarning nutq madaniyatini oshiradi. Ular o‘z fikrlarini aniq va ravon ifodalashni o‘rganadi, so‘z boyligini kengaytiradi, matnlarni yanada boy va qiziqarli qiladi. Shu bois, taqqoslash va analogiya metodlarini ona tili darslarida muntazam qo‘llash zarurdir. Multimedia metodlari zamonaviy ta’lim jarayonida o‘quvchilarning tasavvurini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Multimedia so‘zi turli axborot vositalarini — matn, rasm, audio, video va animatsiyalarni birlashtirishni anglatadi. Ona tili darslarida multimedia vositalaridan foydalanish o‘quvchilarning darsga qiziqishini oshiradi, tushunchalarni yanada jonli va tushunarli qiladi. 5-sinf o‘quvchilari uchun multimedia texnologiyalari, ayniqsa, samarali bo‘lib, chunki bu yoshdagi o‘quvchilar vizual va audio ma’lumotlarni yaxshi qabul qiladi. Masalan, matnni o‘qish bilan birga, unga tegishli rasm, videofilm yoki animatsiyani tomosha qilish ularning tasavvurini kengaytiradi, fikrlash doirasini chuqurlashtiradi. Multimedia yordamida murakkab mavzularni oddiylashtirish, qiyin tushunchalarni vizual ko‘rinishda tushuntirish mumkin. Multimedia dars jarayonida o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlaydi. Interaktiv taqdimotlar, audio-suhbatlar, video lavhalar o‘quvchilarni darsga jalb qiladi, ularning ijodiy fikrlashini rag‘batlantiradi. Bu usul o‘quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi, chunki ular turli axborotlarni solishtiradi, taqqoslaydi, xulosa chiqaradi.Multimedia metodlari yordamida o‘quvchilar ona tili darslarida matnlarni yanada chuqurroq anglaydi. 27Misol uchun, she’r yoki hikoya matni bo‘yicha tayyorlangan video yoki animatsiya o‘quvchilarning tasavvurini boyitadi, undagi obrazlarni, voqealarni jonlantiradi. Shu bilan birga, multimedia yordamida o‘quvchilarning nutq madaniyati, ijodiy fikrlash ko‘nikmalari shakllanadi. Zamonaviy maktablarda multimedia texnologiyalarining keng qo‘llanilishi o‘qituvchilarga darslarni yanada samarali tashkil etishga imkon yaratadi. PowerPoint taqdimotlari, interaktiv taxtalar, ta’limiy video materiallar ona tili fanini o‘qitishda metodik imkoniyatlarni kengaytiradi va darsni qiziqarli qiladi. Multimedia metodlari ona tili darslarida o‘quvchilar tasavvurini rivojlantirishda kuchli vosita hisoblanadi. Ular o‘quvchilarni mavzuga yanada chuqurroq kirib borishga undaydi, ijodiy fikrlashni shakllantiradi va bilimlarni mustahkamlashga yordam beradi. Shu bois, multimedia texnologiyalarini samarali qo‘llash zamonaviy ta’lim jarayonining ajralmas qismi bo‘lishi lozim. Erkin ijodiy faoliyat 13 Erkin ijodiy faoliyat — o‘quvchilarning tasavvurini rivojlantirishda eng samarali metodlardan biridir. Bu metod o‘quvchilarga o‘z fikrlarini erkin ifoda etish, tasavvur doirasida yangi obrazlar yaratish, o‘z shaxsiy ijodiy g‘oyalarini amalga oshirish imkonini beradi. Ona tili darslarida erkin ijodiy faoliyat o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini va ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. 5-sinf o‘quvchilari ayniqsa ijodiy faoliyatga moyil, ular yangi narsalarni yaratish, o‘zaro o‘rganganlarini sinab ko‘rish orqali o‘zlarini ifodalashni yaxshi ko‘radi. Erkin ijodiy faoliyat jarayonida o‘quvchilar o‘z fikrlarini she’r, hikoya, rasm, dramatizatsiya, o‘yin yoki boshqa shakllarda ifodalashlari mumkin. Bu esa ularning tasavvurini kengaytirish bilan birga, nutq madaniyatini ham oshiradi. Ona tili darslarida erkin ijodiy faoliyatni rag‘batlantirish uchun o‘qituvchi qulay sharoit yaratishi lozim. O‘quvchilarga mavzuga oid o‘ziga xos 13 Tillaev O. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutq madaniyati va rivojlanishi . Toshkent: “Iqtidor”, 2020. – 300 bet. Tillaev O. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutq madaniyati va rivojlanishi . Toshkent: “Iqtidor”, 2020. – 300 bet. 28topshiriqlar berilib, ularni yangi fikrlar yaratishga undash kerak. Masalan, berilgan mavzu asosida hikoya yozish, multfilm qahramonlari haqida o‘ylash, o‘z she’rini yaratish yoki guruhlarda rolli o‘yinlar o‘ynash.Erkin ijodiy faoliyat nafaqat tasavvur rivojiga, balki o‘quvchilarning hissiy-ruhiy holatiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchilar o‘zlarini erkin his qilganda, ular darsga ko‘proq jalb bo‘ladi, o‘z fikrlarini ochiq aytishdan tortinmaydi, shuningdek, o‘zaro hamkorlik va muloqot ko‘nikmalari rivojlanadi.Bu metod o‘quvchilarga o‘z fikrlarini yaratishda mustaqillik beradi va ularni mustaqil ijodkorlikka yo‘naltiradi. Shu tariqa, o‘quvchilar ona tilini chuqurroq o‘zlashtiradi, nutq madaniyati va tasavvuri rivojlanadi. Bu esa ularning o‘qish va yozish ko‘nikmalarini mustahkamlashga yordam beradi.Erkin ijodiy faoliyatni samarali tashkil etish uchun o‘qituvchi ta’lim jarayonida o‘quvchilarni rag‘batlantirib, ularning g‘oyalarini qo‘llab-quvvatlashi, ijobiy fikrlarni eshitishi va tahlil qilishi zarur. Bu o‘quvchilarda o‘ziga ishonch hosil qiladi va yangi ijodiy qadamlar qo‘yishga turtki beradi. Integratsiyalangan yondashuv — bu ona tili darslarida o‘quvchi tasavvurini rivojlantirishda zamonaviy va samarali metodlardan biridir. Bu yondashuv asosida bir nechta fanlar yoki ta’lim yo‘nalishlari o‘zaro bog‘lanib, birlashtirilgan holda o‘qitiladi. Shunday qilib, o‘quvchilar nafaqat ona tilida, balki boshqa fanlar bo‘yicha ham bilimlarni birlashtirgan holda o‘z tasavvurlarini kengaytiradi va chuqurlashtiradi. Integratsiyalangan yondashuvning asosiy maqsadi — o‘quvchilarga fanlararo bog‘lanishlarni anglatish, ularning bilim va ko‘nikmalarini birlashtirish, shu orqali turli sohalarga oid tushunchalar orqali tasavvur doirasini kengaytirishdir. Masalan, ona tili va adabiyot darslarida o‘quvchilarga tarixiy mavzularni o‘rgatishda tarix fani elementlarini kiritish, yoki tabiatshunoslik darslarida o‘rganilayotgan mavzularni ona tili darslarida matn shaklida tahlil qilish integratsiyalashgan yondashuv misolidir. 295-sinf o‘quvchilari uchun bu yondashuv ayniqsa foydali, chunki ular dunyoni o‘rganishda ko‘p sohalarni bir vaqtning o‘zida o‘rganadilar. Integratsiyalangan darslar orqali o‘quvchilar yangi bilimlarni yagona tizim sifatida qabul qilishadi, bu esa ularning tafakkurini yanada rivojlantiradi, tasavvur qobiliyatini oshiradi. Integratsiyalashgan yondashuv o‘quvchilarning qiziqishlarini oshirishga ham yordam beradi. Chunki fanlararo bog‘lanishlar darslarni yanada mazmunli va jonli qiladi, o‘quvchilar mavzularni yaxshiroq tushunib, o‘zaro aloqalarni ko‘ra boshlaydi. Bu esa, o‘z navbatida, tasavvur jarayonini kuchaytiradi. Bu metodda o‘qituvchi fanlararo integratsiyani dars rejalariga kiritib, topshiriqlar va mashqlarni shunga moslab ishlab chiqadi. Misol uchun, o‘quvchilarga tarixiy voqealar haqida she’r yoki hikoya yozishni taklif qilish, yoki tabiatshunoslikdan olingan ma’lumotlar asosida bayon qilish integratsiyalashgan yondashuvning amaliy ko‘rinishidir. 2.2. 5-sinf darslarida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan topshiriq va mashqlar 5-sinf ona tili darslarida o‘quvchilarning tasavvurini rivojlantirishda turli xil topshiriq va mashqlar muhim o‘rin tutadi. Bu yoshdagi o‘quvchilar aqliy jihatdan faol, qiziquvchan va o‘z fikrlarini erkin ifoda etishga intiluvchi bosqichda bo‘ladi. Shu bois, darslarda qo‘llaniladigan topshiriqlar ularning tafakkur doirasini kengaytirish, ijodiy fikrlashni rag‘batlantirish hamda nutq madaniyatini shakllantirishga xizmat qilishi kerak. Topshiriqlar o‘quvchilarning qobiliyatlari, yosh xususiyatlari va psixologik holatiga moslashtirilishi lozim. 1. Og‘zaki nutqni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar 5-sinf o‘quvchilarining ona tili darslarida og‘zaki nutqni rivojlantirish muhim vazifalardan biridir. Og‘zaki nutq o‘quvchilarning fikrini to‘g‘ri va ravon ifodalash, boshqalar bilan samarali muloqot qilish qobiliyatini shakllantiradi. Bunday mashqlar o‘quvchilarning so‘z boyligini kengaytirishga, grammatik tuzilmalardan to‘g‘ri foydalanishga yordam beradi. Masalan, o‘qituvchi matn o‘qilgandan keyin 30o‘quvchilardan o‘sha matn bo‘yicha savollarga javob berishni, matndagi voqealarni o‘z so‘zlari bilan qayta hikoya qilishni so‘raydi. Bu jarayon davomida o‘quvchilar asosiy mazmunni tushunishga va uni qisqacha, aniq ifodalashga o‘rganadilar. Shu bilan birga, ular yangi so‘z va iboralarni faol ravishda qo‘llashga intiladi. O‘quvchilar orasida kichik guruhlar tashkil etilib, har bir guruhga biror mavzu bo‘yicha fikr almashish topshirilishi mumkin. Bu esa o‘z navbatida ularni mustaqil fikrlashga, fikrlarini tizimli ravishda ifoda etishga, va eng muhimi, jamoadagi o‘zaro muloqot qoidalariga rioya qilishga o‘rgatadi. Bunday mashqlar tinglab tushunish va nutq madaniyatini oshirishga ham xizmat qiladi.o‘quvchilarga turli vaziyatlarda o‘z fikrlarini bayon qilish topshiriqlari beriladi. Masalan, “Mening sevimli kitobim”, “Bahorda tabiat qanday o‘zgaradi?”, “Yozgi ta’tilda qilgan ishlari haqida” kabi mavzular bo‘yicha qisqa nutq tayyorlash so‘raladi. Bu esa o‘quvchilarning nafaqat til ko‘nikmalarini, balki umumiy bilim va dunyoqarashini ham kengaytiradi. Og‘zaki nutq mashqlarida o‘qituvchi o‘quvchilarning ifoda madaniyatiga alohida e’tibor qaratishi kerak. Bu — to‘g‘ri talaffuz, tovushlarni aniq chiqarish, nutqda tinish belgilari va pauzalardan foydalana olish, o‘z fikrini tartib bilan bayon etish san’ati. Shu tariqa o‘quvchilar nafaqat so‘z boyligi, balki nutq madaniyatiga ham ega bo‘ladilar.Ushbu mashqlar o‘quvchilarda o‘zaro hurmatni, tinglash madaniyatini shakllantirishga ham xizmat qiladi. Sababi, guruhda fikr almashinuvi davomida har bir o‘quvchi boshqalarni tinglash va ularning fikrlarini e’tiborga olishga o‘rganadi. Bu esa ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantiradi. O‘qituvchi har bir o‘quvchining nutqini diqqat bilan tinglab, ularni to‘g‘ri yo‘naltirish, kamchiliklarini tuzatish, yaxshi tomonlarini esa rag‘batlantirish vazifasini bajaradi. Bunda individual yondashuv muhim ahamiyat kasb etadi, chunki har bir o‘quvchining nutq rivojlanish darajasi va qobiliyati har xil bo‘ladi.og‘zaki nutqni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar 5-sinf o‘quvchilari 31uchun fundamental ahamiyatga ega bo‘lib, ularning ona tilida ravon va aniq fikr yuritishi, o‘zaro muloqotda erkin ishtirok etishiga zamin yaratadi. 2. Vizual tasavvurni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar 5-sinf o‘quvchilarining ona tili darslarida vizual tasavvurni rivojlantirish ham muhim ahamiyatga ega. Bu yoshdagi o‘quvchilar vizual ma’lumotlarga juda sezgir, shuning uchun rasm chizish, grafikalar yaratish, diagrammalar tuzish kabi mashqlar orqali ular mavzuni yanada yaxshi tushunadilar va xotirada saqlaydilar. Masalan, o‘quvchilarga o‘qilgan matn asosida voqealar zanjirini tasvirlash, matndagi personajlarning portretini chizish topshiriladi. Bu mashqlar o‘quvchilarda tafakkur va tasavvur faoliyatini uyg‘unlashtirishga yordam beradi, ular matn mazmunini boshqacha, ko‘zni ko‘rgandek qabul qiladi. Bundan tashqari, darsda turli vizual materiallardan foydalanish mumkin. Rangli rasmlar, diagrammalar, fotosuratlar o‘quvchilarning e’tiborini jalb qiladi, ular qiziqishni oshiradi va matnni tushunishda yordam beradi. O‘quvchilar o‘zlari ham chizish orqali mavzuga ijodiy yondashishni o‘rganadilar. Vizual mashqlar o‘quvchilarda fikrlarni grafik shaklda ifodalash ko‘nikmalarini ham shakllantiradi. Masalan, voqealar ketma-ketligini sxema yoki jadval ko‘rinishida berish, ularning o‘rganish samaradorligini oshiradi va mustahkamlaydi.Shuningdek, rasm chizish va boshqa vizual ijodiy mashqlar o‘quvchilarda san’atga bo‘lgan qiziqishni oshiradi, ularni o‘z ijodlarini ona tili faniga bog‘lashga undaydi. Bu esa ularning ruhiy dunyosini boyitadi va tasavvurni yanada rivojlantiradi. O‘qituvchi o‘quvchilarning vizual mahsulotlarini baholashda ijodiy yondashuvni qo‘llashi, har bir bolani rag‘batlantirishi lozim. O‘quvchilarning o‘ziga xos uslublarini rivojlantirish va ifodalashga imkon yaratish muhimdir. vizual tasavvurni rivojlantiruvchi mashqlar o‘quvchilarda matnni tushunish va uning mazmunini chuqur qabul qilishga, fikrlarni ko‘rgazmali ravishda ifodalashga yordam beradi. 323. So‘z o‘yinlari va metafora yaratish faoliyatiga oid mashqlar So‘z o‘yinlari va metafora yaratish mashqlari 5-sinf o‘quvchilarining ona tilida tasavvurini rivojlantirishda ijodiy va interaktiv metodlardan biridir. Bu yoshda o‘quvchilar so‘zlarning ma’nolarini yanada chuqurroq anglashga va ularni yangi kontekstda qo‘llashga qodir bo‘ladi.Masalan, o‘qituvchi o‘quvchilarga biror oddiy so‘z yoki predmetni bir nechta turli ta’riflar bilan ifodalashni taklif qiladi. Bu orqali o‘quvchilar so‘zning keng ma’nolar doirasini, sinonimlar va antonimlar, shuningdek, turli metaforalar yaratish imkoniyatlarini o‘rganadilar. So‘z o‘yinlari nutq madaniyatini oshirish bilan birga, o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini ham rivojlantiradi. Ular so‘zlarni bog‘lash, ularni kontekstga moslashtirish, mazmunan bog‘lash orqali o‘z fikrlarini boyitishga o‘rganadilar.Shuningdek, metafora yaratish mashqlari o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini rivojlantiradi. Metafora — bu so‘zlarning qiyosiy ma’noda ishlatilishi bo‘lib, u nutqqa rang-baranglik va chuqurlik beradi. Misol uchun, "hayot dengiz" yoki "qalb bog‘i" kabi iboralar o‘quvchilarda tasavvurning kengayishiga yordam beradi.O‘qituvchi so‘z o‘yinlarini o‘yin shaklida olib borishi, o‘quvchilar orasida raqobat va hamkorlik ruhini uyg‘otishi samaradorlikni oshiradi. Masalan, "So‘zlar zanjiri", "Sinonimlar topish", "Ta’rif berish o‘yini" kabi interaktiv mashqlar o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otadi. Bu mashqlar orqali o‘quvchilar yangi so‘zlarni mustahkamlash bilan birga, ularni ijodiy tarzda qo‘llashni o‘rganadilar. Natijada, ularning tasavvuri yanada boyib, ona tiliga bo‘lgan muhabbatlari ortadi. 4. Mustaqil yozma ishlarni bajarishga yo‘naltirilgan mashqlar 5-sinf o‘quvchilarining ona tili darslarida mustaqil yozma ishlarni bajarish mashqlari ular uchun juda muhim va samarali bo‘lib, yozma nutq madaniyatini shakllantirishda asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Ushbu mashqlar o‘quvchilarga o‘z fikrlarini aniq, mantiqiy va tushunarli shaklda ifodalashga, so‘z boyligini kengaytirishga va grammatika qoidalarini to‘g‘ri qo‘llashga o‘rgatadi.Mustaqil yozma ishlarni bajarish jarayonida o‘quvchilar avvalo 33mavzu bo‘yicha to‘plangan fikrlarini tartibga solishni o‘rganadilar. Bu uchun ularga reja tuzish, asosiy va qo‘shimcha fikrlarni ajratib ko‘rsatish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Reja asosida yozish o‘quvchilarga mantiqiy izchillikni saqlashda yordam beradi, matnni tushunarli va qiziqarli qiladi.O‘quvchilar uchun mavzular yoshga mos va hayotiy bo‘lishi kerak. Masalan, "Mening sevimli faslim", "Oilam haqida", "Maktabdagi eng yaxshi do‘stim", "Tabiatni asrash haqida" kabi mavzular ularning hayot tajribasiga yaqin bo‘lib, ularni yozishga rag‘batlantiradi. Shu bilan birga, ijodiy fikrlash va fantaziyani rivojlantirish uchun tasviriy va his-tuyg‘ularni ifodalashga yo‘naltirilgan mavzular ham berilishi mumkin. 14 Yozma ishlar davomida o‘quvchilarning grammatika va imlo qoidalariga amal qilishi, so‘zlarni to‘g‘ri ishlatishi va nutqning uslubiy jihatlarini hisobga olishi o‘rgatiladi. Bu borada o‘qituvchi yozuvni tahlil qilib, xatolarni aniqlaydi, ularni to‘g‘rilash yo‘llarini ko‘rsatadi va mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.Bundan tashqari, yozma ishlar interaktiv shaklda ham tashkil qilinishi mumkin. Masalan, o‘quvchilar o‘z yozgan ishlarini bir-birlari bilan almashishlari, o‘qituvchi va sinfdoshlar tomonidan fikr-mulohazalar olishlari ularning yozuv madaniyatini oshiradi va ishonch hosil qilishga yordam beradi. Bu jarayon o‘z fikrini ochiq ifodalashga, konstruktiv tanqidni qabul qilishga o‘rgatadi.Mustaqil yozma ishlar nafaqat til ko‘nikmalarini rivojlantiradi, balki o‘quvchilarning tafakkur doirasini kengaytiradi, ijtimoiy va madaniy bilimlarini oshiradi. Shu sababli, bunday mashqlarni dars jarayonida muntazam ravishda qo‘llash lozim.Yozma ishlarning yakuniy shakli sifatida insho, esse yoki hikoya yozish mumkin. Har bir turdagi yozma ishning o‘ziga xos talablari bor, masalan, inshoda mantiqiy izchillik va asosiy fikrni keng yoritish talab qilinadi, hikoyada esa voqealar zanjiri va qahramonlar tasviri muhimdir. Shuningdek, mustaqil yozma ishlar orqali o‘quvchilarning o‘zini baholash va tahlil qilish 14 Akramova Z. Ona tili fanini o‘qitishda interfaol metodlar . Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2019. – 275 bet. 34ko‘nikmalari ham rivojlantiriladi. O‘qituvchi ularni yozgan ishlarini o‘qib, o‘z fikrlarini yozish, kamchilik va yaxshi tomonlarini aniqlashga o‘rgatishi mumkin. Bu esa ularning mustaqil fikrlash qobiliyatini oshiradi.Natijada, mustaqil yozma ishlar o‘quvchilarda ona tilida mustahkam bilim hosil bo‘lishi, ijodiy fikrlash va yozma nutq madaniyatining yuqori darajada shakllanishiga xizmat qiladi. Bu ko‘nikmalar keyinchalik boshqa fanlar va hayotiy vaziyatlarda ham ularga katta yordam beradi. 5-sinf darslarida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan topshiriq va mashqlar Topshiriq/ Mashq turi Maqsad Tavsif O‘quvchilarg a foydasi Darsda qo‘llanish shakli Nutqiy mashqlar Og‘zaki nutqni rivojlantirish, so‘z boyligini oshirish Dialog, hikoya qilish, ta’riflash, tasvirlash, suhbat tashkil etish Og‘zaki ifoda madaniyati, fikrni ravon ifoda qilish Guruhlarda, juftlarda, individual faoliyatda Yozma mashqlar Yozma nutq ko‘nikmalarini shakllantirish Insho, esse, hikoya, bayonot yozish, reja tuzish Grammatik to‘g‘rilik, matn mantiqini tushunish Uyga vazifa, sinfda mustaqil yoki guruh ishlari Tasavvurga yo‘naltirilgan mashqlar Tasavvurni rivojlantirish, ijodiy fikrlashni mustahkamlash Tasviriy nutq, vizual material asosida tasavvurga oid mashqlar, multimediyadan foydalanish Obrazli fikrlash, ijodiy yondashuv, tafakkur rivoji Multimediyadan foydalanish, rolli o‘yinlar, tasvir chizish Mustaqil ijodiy faoliyat mashqlari Mustaqil fikrlash va ijodiy faoliyatni rivojlantirish Mavzu bo‘yicha esse yozish, rasm chizish, o‘z fikrini bayon etish Mustaqillik, ijodkorlik, o‘zini ifoda etish Uyda va sinfda mustaqil ishlash, taqdimotlar 1. Nutqiy mashqlar — bu o‘quvchilarning og‘zaki nutqini rivojlantirishga, ularning o‘z fikrini ravon, mantiqiy va ifodali bayon eta olish ko‘nikmasini 35shakllantirishga xizmat qiluvchi topshiriqlardir. 5-sinfda bu turdagi mashqlar ayniqsa ahamiyatli, chunki o‘quvchilar bu bosqichda atrofdagi hodisalarni tushunishga intiladi va o‘z his-tuyg‘ularini ifodalashga bo‘lgan ehtiyoji ortadi. Misol uchun: Matn asosida qahramon bilan suhbat tuzish; O‘zgalarning fikriga qarshi mulohaza bildirish (oppozitsiya); "Men o‘sha joyda bo‘lganimda..." mavzusida hikoya tuzish; Ma’lum voqea asosida teatr ko‘rinishidagi sahna tuzish. Bu mashqlar orqali o‘quvchilar hayotiy holatlarni nutqiy tarzda tasvirlaydi, bu esa ularning tasavvurini kengaytiradi va ifoda qilish ko‘nikmasini boyitadi. 2. Yozma mashqlar — bu o‘quvchilarning fikrini yozma tarzda aniq, mantiqiy va grammatik to‘g‘ri ifoda etishiga yordam beradigan topshiriqlardir. 5-sinfda o‘quvchilarda yozma nutq hali to‘liq shakllanmagan bo‘lishi mumkin, shuning uchun bu mashqlar alohida yondashuvni talab qiladi. Quyidagi mashqlarni misol keltirish mumkin: “Qish fasli” yoki “Mening orzumdagi kun” mavzularida bayon yozish; Tasviriy rasm asosida hikoya yozish; She’r yozishga urinish (ozod yozish); Gaplarni kengaytirish, matn tuzish. Bu turdagi mashqlar orqali o‘quvchi o‘z tasavvurini so‘z bilan ifodalashga, fikrini tartibli shakllantirishga o‘rganadi. 3. Tasavvurga yo‘naltirilgan mashqlar Bu mashqlar bevosita o‘quvchining ichki dunyosini boyitishga, fantaziya va obrazli fikrlashini rivojlantirishga qaratilgan. Masalan: "Ko‘zingni yuming va quyoshli bir kunni tasavvur qilib tasvirla"; Musiqa tinglab, unga mos sahnani og‘zaki tasvirlash; Bir necha so‘zdan iborat so‘zlar asosida qahramon yaratish; Boshqa fanlar bilan bog‘liq holda – masalan, tasviriy san’atdagi rasm asosida hikoya yozish. 36Ushbu mashqlar orqali o‘quvchilar o‘zlarining hayotiy tajribasi, orzulari, his- tuyg‘ularini obrazlar orqali ifodalaydi. Bu esa ularni ijodiy shaxs sifatida rivojlantiradi. 4. Mustaqil ijodiy faoliyat mashqlari Ijodiy faoliyat mashqlari — bu o‘quvchilarning mustaqil fikr yuritish, yangi g‘oyalarni ilgari surish, mavjud bilim va tasavvur asosida yangi matnlar tuzishga yo‘naltirilgan topshiriqlardir. Bular quyidagilarni o‘z ichiga oladi: “Agar men yozuvchi bo‘lsam...” mavzusida esse yozish; O‘z she’rini yozib, sinfda o‘qib berish; O‘qilgan matn asosida video lavha, sahna ko‘rinishi rejasini ishlab chiqish; “Kitobdagi qahramon bilan uchrashdim” degan mavzuda dramatik ifoda. Bu mashqlar orqali o‘quvchi o‘zining shaxsiy nuqtai nazarini bildirish, ijodiy g‘oyalarini amaliy faoliyatda aks ettirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 2.3. Dars jarayonida tasavvurni shakllantirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar va tahlillar O‘quvchilarning tasavvurini shakllantirish o‘qituvchining darsda qanday metodlar va usullardan foydalanganiga, ularning faoliyatini qay darajada ijodiy tashkil etganiga bog‘liqdir. Ayniqsa, 5-sinf o‘quvchilari yosh jihatidan obrazli fikrlashga moyil bo‘lgan davrda bo‘lishgani sababli, tasavvurni rivojlantiruvchi mashg‘ulotlar orqali ularni o‘rganilayotgan materialga qiziqtirish va faol ishtirok etishga yo‘naltirish zarur. 1. Darsni qiziqarli ochish darsni boshlash paytida o‘quvchilarni qiziqtirish va ularning tasavvurini ishga solish muhim ahamiyatga ega. Shu bois, o‘qituvchi darsni ochishda qiziqarli va ijodiy usullarni qo‘llashi lozim. Masalan, o‘quvchilarga o‘quv materialiga aloqador kichik hikoya, savol yoki voqeani taklif qilish mumkin. Bu metod o‘quvchilarning diqqatini jalb qiladi va ularning tasavvurini uyg‘otadi. Shunday qiziqarli boshlanish orqali o‘quvchilar o‘zlarining ichki tasvirlar dunyosiga kirib boradilar, yangi mavzuga osonroq va 37chuqurroq kirishadi. Bunda o‘qituvchi o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olib, sodda, tushunarli va ijodkorlikni rag‘batlantiradigan savollar yoki gaplarni tanlashi kerak. Masalan, “Tasavvur qiling, ertalab derazadan qarasam, g‘ayrioddiy narsa ko‘rdim...” degan gap bilan o‘quvchilarni o‘z tasavvurlarini so‘z orqali ifodalashga chaqirish mumkin. Bu usul darsga qiziqishni oshiradi va o‘quvchilarning mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Shuningdek, bunday ochilish o‘quvchilarni diqqatni jamlashga o‘rgatadi, ularni dars davomida faollikka undaydi va tasavvurga asoslangan fikrlashni faollashtiradi. 2. Ko‘rgazmali vositalardan samarali foydalanish Ona tili darslarida ko‘rgazmali vositalar — rasm, foto, video, diagramma va interaktiv taqdimotlar — o‘quvchilarning tasavvurini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Bu vositalar yordamida o‘quvchilar o‘qiyotgan matn yoki mavzuga yanada aniqroq va jonli tasavvur hosil qiladilar. Masalan, matn mazmuniga mos rasm ko‘rsatish yoki videofilm namoyish qilish orqali o‘quvchilarda mavzu bilan bog‘liq obrazlar yuzaga keladi. Shunday holatda o‘quvchilar ko‘rgan tasvirlariga asoslangan holda matnga oid fikrlarni yanada kengroq ifodalash imkoniga ega bo‘ladilar. Ko‘rgazmali vositalar yordamida o‘quvchilarning fikrlash doirasi kengayadi, ular voqea va holatlar haqida o‘z tasavvurlarini yaratadilar. Interaktiv taqdimotlar, animatsiyalar esa darsni yanada qiziqarli qiladi va o‘quvchilarning diqqatini uzoqroq ushlab turishga yordam beradi. Shu bois, har bir darsda ko‘rgazmali vositalardan oqilona foydalanish, ularni dars mavzusiga mos ravishda tanlash va o‘quvchilar bilan muhokama qilish katta pedagogik ahamiyatga ega. 3. Rollar taqsimoti asosida matn tahlili dars jarayonida o‘qilayotgan matnni rollarga bo‘lib o‘qish o‘quvchilarning tasavvurini va obrazlarni his qilish qobiliyatini oshirish uchun samarali usuldir. Har bir o‘quvchi o‘ziga tegishli qahramon rolini oladi va matnni shu obrazdan ifodalaydi. Bu yondashuv darsni jonlantirib, o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlaydi. Rollarda o‘qish o‘quvchilarga matn mazmunini chuqurroq anglash imkonini beradi, chunki ular 38o‘z obrazlarining his-tuyg‘ularini, fikrlarini tushunishga harakat qiladilar. Shuningdek, bunday faoliyat ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantiradi: o‘quvchilar bir-birining fikrini tinglash, hurmat qilishni o‘rganadilar. Matnga asoslangan dramatik o‘qish orqali o‘quvchilarning og‘zaki nutq va ifodaviylik qobiliyatlari ham shakllanadi. O‘qituvchi esa ushbu jarayonni nazorat qilib, kerak bo‘lsa, tushuntirishlar berib, o‘quvchilarning ijodiy yondashuvini qo‘llab-quvvatlashi zarur. 4. Ijodiy topshiriqlar ijodiy faoliyat — tasavvurni rivojlantirishda eng muhim vositalardan biridir. Ona tili darslarida o‘quvchilarga beriladigan ijodiy topshiriqlar ularning mustaqil fikrlashini, fikrlarni erkin ifodalashini rag‘batlantiradi. Masalan, o‘quvchilardan o‘qilgan matnga yangi yakun yozish, voqeani boshqa tomondan ko‘rib chiqish yoki yangi qahramon yaratish talab qilinishi mumkin. Shunday topshiriqlar o‘quvchilarning tasavvur doirasini kengaytiradi, ularni fantaziya qilishga undaydi. Ijodiy mashqlar nutqni rivojlantiradi, qalamga olish madaniyatini oshiradi va o‘z fikrini tartib bilan ifodalashga o‘rgatadi. Bundan tashqari, ijodiy ishlar o‘quvchilarning ichki olamini boyitadi, hissiyot va tafakkurini uyg‘unlashtiradi. O‘qituvchi bunday topshiriqlarni darsdan tashqari va sinfda berishda doimiy ravishda qo‘llashi, har bir o‘quvchining individual qobiliyatini hisobga olgan holda yondashishi lozim. 5. Multimediadan foydalanish zamonaviy ta’lim jarayonida multimedia vositalaridan keng foydalanish tasavvurni rivojlantirishga katta yordam beradi. Video, audio, animatsiya va interaktiv ilovalar o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi va mavzuni yanada chuqurroq anglash imkonini beradi. Masalan, o‘quvchilar “Bahor kelishi” mavzusidagi audio she’rni tinglab, o‘zlarida yuzaga kelgan manzaralarni og‘zaki yoki yozma shaklda ifodalaydilar. Multimedia darsning turli fazalarida tasavvurni jonlantirishda, obrazlarni chuqurlashtirishda samarali vositadir. Bu vositalar yordamida o‘quvchilar nafaqat eshitadi, balki ko‘radi, his qiladi va o‘z fikrini turlicha shakllantiradi. Multimedia shuningdek, o‘quvchilarni zamonaviy texnologiyalar bilan tanishtiradi, ularni mustaqil 39ravishda o‘rganishga rag‘batlantiradi. Shu bilan birga, o‘qituvchi multimedia vositalarini dars mavzusiga mos, o‘quvchilarning yosh va qiziqish darajasiga muvofiq tanlab olishi zarur. 6. Fikr almashish va guruhlarda ishlash guruhda ishlash — o‘quvchilarning fikrini rivojlantirish va tasavvur doirasini kengaytirish uchun samarali shakldir. Guruhdagi o‘zaro muloqot orqali o‘quvchilar turli fikrlar bilan tanishib, o‘z tasavvurlarini boyitadilar. Masalan, “Eng g‘ayrioddiy kitob qahramoni” mavzusida guruhlar hikoya tuzib, sinfga taqdimot qilishlari mumkin. Bu jarayonda o‘quvchilar o‘z fikrini bayon etishni, boshqalarni tinglashni va konstruktiv fikr almashishni o‘rganadilar. Guruh ishlari o‘quvchilarni jamoaviy faoliyatga o‘rgatadi, ular orasidagi ijtimoiy aloqalarni mustahkamlaydi. Bunday muhitda o‘quvchilar erkin fikr bildiradilar, ijodiy fikrlashni rivojlantiradilar. O‘qituvchi esa guruh ishini tashkil qilishda faol bo‘lib, guruhdagi har bir o‘quvchining faoliyatini kuzatadi va ularni rag‘batlantiradi. 7. Matnga asoslangan savol-javob tahlili dars jarayonida o‘qilgan matn asosida savol-javob usulidan foydalanish o‘quvchilarning tushuncha va tasavvurini yanada chuqurlashtirishga xizmat qiladi. O‘qituvchi matn mazmuni bilan bog‘liq savollarni taqdim etib, o‘quvchilarni matnni puxta anglashga, tafakkur qilishga undaydi. Masalan, “Bu qahramon nima uchun shunday harakat qildi?”, “Uning his-tuyg‘ulari qanday edi?”, “Agar siz o‘sha holatda bo‘lsangiz, qanday qaror qilar edingiz?” kabi savollar o‘quvchilarni matn qahramonlari va voqealar haqida o‘z tasavvurini shakllantirishga majbur qiladi. Shuningdek, savol-javob jarayonida o‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin ifodalaydi, fikr almashadi, o‘zaro munozaralar yuzaga keladi. Bu esa nutq madaniyatini rivojlantiradi, o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, tahlil qilish ko‘nikmalarini oshiradi. O‘qituvchi esa ushbu jarayonni nazorat qilib, to‘g‘ri yo‘naltiradi va o‘quvchilarning tushunmovchiliklarini aniqlaydi. Matnga oid savollar faqat faktlarga asoslangan emas, balki o‘quvchilarning ijodiy va tanqidiy fikrlashini rag‘batlantiruvchi bo‘lishi lozim. Bunday tahlil o‘quvchilarda matnni nafaqat 40o‘qish, balki uni his qilish va unga yangi mazmun berish imkonini yaratadi. Shu bilan birga, savol-javob tahlili o‘quvchilarning nutq madaniyati, mavzuga oid so‘z boyligini oshirishga xizmat qiladi. Dars oxirida bunday faoliyat o‘quvchilarning o‘z fikrini aniq va ravon ifodalashini ta’minlaydi hamda ularning o‘zaro muloqot ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Shunday qilib, matnga asoslangan savol-javob tahlili tasavvurni shakllantirishda samarali vositadir. 15 2 bob Xulosa Ushbu bobda tasavvurni rivojlantirishda qo‘llaniladigan metod va usullar, shuningdek, darslarda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan topshiriq va mashqlar haqida to‘liq ma’lumot berdim. Metodik yondashuvlar orqali o‘quvchilarning tasavvuri qanday shakllanayotganini va ular uchun samarali metodlar qaysilar ekanini tahlil qildim. Shuningdek, dars jarayonida tasavvurni yanada rivojlantirishga oid amaliy tavsiyalar va ularning ta’siri haqida mulohazalar bildirdim. Ushbu metodikalar 5-sinf o‘quvchilarining ijodiy fikrlashini rivojlantirish, ona tili faniga qiziqishini oshirishda muhim o‘rin tutadi. Shu bois, tasavvurni rivojlantirish metodikasini samarali qo‘llash ta’lim jarayonining sifatini yanada yaxshilashga xizmat qiladi deb hisoblayman. Xulosa 15 Usmonov B. Psixologik yondashuvlar va boshlang‘ich ta’lim. Toshkent: “Ilm-fan”, 2018. – 290 bet. 41Ushbu kurs ishida men ona tili darslarida 5-sinf o‘quvchilarining tasavvurini rivojlantirish metodikasini o‘rganishga harakat qildim. Kurs ishida aniqlanishicha, o‘quvchilarning tasavvuri ularning tafakkuri va ijodiy fikrlashining muhim qismi hisoblanadi. Aynan ona tili darslarida tasavvurni rivojlantirish ular uchun nafaqat tilni o‘rganishda, balki dunyoqarashlarini kengaytirishda ham katta yordam beradi.5-sinf o‘quvchilarining yosh xususiyatlari va psixologik imkoniyatlarini hisobga olib, ular bilan ishlashda turli metod va usullardan foydalanish muhim ekanligi ko‘rsatildi. Taqqoslash, analogiya, multimediyadan foydalanish kabi usullar, shuningdek erkin ijodiy faoliyat o‘quvchilarning tasavvurini yanada chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Kurs ishida o‘rganilgan metod va mashqlar o‘quvchilarda qiziqishni oshiradi, darsni yanada samarali qiladi. Shu bilan birga, o‘qituvchilarning metodik saviyasini oshirish, dars jarayonini yanada interaktiv qilish uchun ko‘proq amaliy tavsiyalar ishlab chiqish zarurligi aniqlandi. Kurs ishini yozish jarayonida ona tili darslarida o‘quvchi tasavvurini rivojlantirish muammolari va imkoniyatlarini yanada chuqurroq tushunishga harakat qildim. Ishim natijasida o‘quvchilarning tasavvurini rivojlantirish ta’lim sifatini oshirishda muhim omil ekanligini yana bir bor angladim. Umuman olganda, bu mavzu zamonaviy ta’lim jarayonida juda dolzarb va ahamiyatlidir. Kelajakda ona tili darslarida tasavvurini rivojlantirishga oid metodlarni yanada takomillashtirish, yangi yondashuvlarni qo‘llash zarur. Menimcha, bu yo‘nalishda olib borilgan ishlar o‘quvchilarning ona tiliga muhabbatini oshirib, ularni ijodkor, fikrlaydigan shaxs sifatida yetishtirishga yordam beradi. Foydalanilgan adabiyotlar 421) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 21-fevraldagi PF-4947- sonli "Milliy ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida" farmoni — Bu hujjat ta’lim sifatini oshirish va o‘quvchilarning o‘ylash, tafakkur qobiliyatini rivojlantirishga urg‘u beradi. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 5-martdagi PF-5766- sonli "O‘zbek tilini davlat tili sifatida rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida" farmoni — Bu farmonda o‘zbek tilini rivojlantirish va ta’lim jarayonida ona tilining o‘rni haqida so‘z boradi. 3) Sobirov Sh. Ona tili darslarida tasavvurni rivojlantirish metodikasi. Toshkent: “Sharq”, 2015. – 256 bet. 4) Xolmurodov O. Boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarini tashkil etish metodikasi. Toshkent: “Fan”, 2018. – 312 bet. 5) Karimova N. Pedagogika va psixologiya asoslari. Toshkent: “O‘qituvchi”, 2019. – 280 bet. 6) Tursunov J. Ona tili o‘qitishda yangi pedagogik yondashuvlar. Toshkent: “Ma’naviyat”, 2020. – 290 bet. 7) Mamatqulov R. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari psixologiyasi. Toshkent: “Ilm-Ziyo”, 2017. – 300 bet. 8) Alimova G. Ona tili fanini o‘qitish metodikasi. Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2016. – 275 bet. 9) Abdurahmonov B. Ona tili darslarida nutq madaniyatini shakllantirish. Toshkent: “Zamin”, 2018. – 260 bet. 10) Islomov D. Boshlang‘ich sinflarda tasavvur va tafakkurni rivojlantirish. Toshkent: “Ilm-fan”, 2019. – 300 bet. 11) Raxmonov S. Ona tili darslarida ijodiy yondashuv metodlari. Toshkent: “Iste’dod”, 2017. – 310 bet. 12) Nurmatov T. Boshlang‘ich ta’limda pedagogik texnologiyalar. Toshkent: “Yoshlik”, 2015. – 270 bet. 4313) Abduvaxidov F. Kommunikativ metodlar va ona tili darslari. Toshkent: “Fan va Taraqqiyot”, 2019. – 280 bet. 14) Hasanov Sh. Ona tili va adabiyot o‘qitish metodikasi. Toshkent: “Cholpon”, 2016. – 295 bet. 15) Qodirov J. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tafakkuri va nutqi. Toshkent: “Sharq”, 2018. – 285 bet 16) Nasriddinov M. Tasavvurni shakllantirish usullari. Toshkent: “Ma’rifat”, 2017. – 265 bet. 17) Tillaev O. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutq madaniyati va rivojlanishi. Toshkent: “Iqtidor”, 2020. – 300 bet. 18) Akramova Z. Ona tili fanini o‘qitishda interfaol metodlar. Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2019. – 275 bet. 19) Usmonov B. Psixologik yondashuvlar va boshlang‘ich ta’lim. Toshkent: “Ilm-fan”, 2018. – 290 bet. 20) Qayumov N. Tasavvurni rivojlantirish bo‘yicha metodik qo‘llanma. Toshkent: “Ziyo”, 2021. – 280 bet.

Ona tili darslarida oʻquvchi tasavvurini rivojlantirish metodikasi  (5-sinf misolida)

Mavzu: Ona tili darslarida oʻquvchi tasavvurini rivojlantirish metodikasi  (5-sinf misolida) 
Kirish……………………………………………………………………………
I BOB. Tasavvur tushunchasi va uning ona tili darslaridagi ahamiyati
1.1. Tasavvurning psixologik va pedagogik mazmuni…………………………
1.2. Ona tili fanining tasavvurni shakllantirishdagi o‘rni……………………….
1.3. 5-sinf o‘quvchilari yoshiga xos psixologik xususiyatlar……………………
II BOB. 5-sinf ona tili darslarida o‘quvchi tasavvurini rivojlantirish metodikasi
2.1. Tasavvurni rivojlantiruvchi metod va usullarning turlari…………………..
2.2. 5-sinf darslarida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan topshiriq va mashqlar…….
2.3. Dars jarayonida tasavvurni shakllantirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar va tahlillar…………………………………………………………………………
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar 

Sotib olish