Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	39000UZS
Размер	67.8KB
Покупки	8
Дата загрузки	14 Май 2024
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Ona-tili darslarida o'quvchilarning tayanch, lingvistik va nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish metodikasi

- samolyotga miniladi;
Boshqa bir bola tuzatadi: poezdga chiqiladi, samolyotda uchiladi. Bolalar sayr
paytida baland binolar oldidan o`tishlari mumkin. Shunda quruvchilik kasbi,
qurilishda ishlatiladigan g’isht, ganch, qum, ohak va boshqa qurilish materiallari,

quruvchilik kasbi -ganchkorlik, g’isht teruvchi, suvoqchi; binolarning balandligi,
go`zalligi va hokazolar hakida jumlalar tuzadilar, Gulzorlar, borlarga sayohatlar
davomida tarbiyachi samolyotlar, poezdpar,
gullar, favvoralar hak,ida suhbatlar uyushtirishi mumkin.
Suhbatlarda predmetlarning rangi, tusi, soni, katta-kichikligi, turi, o`xshash va
farqli tomonlari haqida ham mashq qilib boriladi.
"Nima shirin?", "nima uchadi?", "tushirib qoldirilgan so`zlarni toping", "men
boshlayman, siz davom ettiring" kabi mashqlar ham grammatik jihatdan
jumlalarni to`g’ri tuzishga yo`llaydi.
Nutqning tovush madaniyatini shakllantirish bolalarning bog’lanishli nutqini
rivojlantirishda muhimdir. Bolalar ko`pincha s-z, p-f, t-d, p-b. u-u, x-x„ k-r
tovushlarini to`g’ri talaffuz qila olmaydilar. Nutq jarayonida ketappan -
ketayapman, Hojaxon -Shoxjaxon, Yustam - Rustam, qaga - qarg’a kabi talaffuz
etishda yo`l qo`yadigan xatoliklarning oldini olish, ya’ni to`g’ri talaffuz etishga
yo`llash, ovoz balandligiga, tovush sur’atiga e’tibor berish metodik jihatdan
muhim ahamiyatga ega. Ba’zi bolalar o`zidan kichiklarni jerkib, ovozini ko`tarib
muomala qiladilar. Shunda ular talaffuziga e’tibor qaratish, nutq madaniyatiga,
me’yorda so`zlab, muomala qilishga o`rgatish zarur. Chunki bolalikda tarkib
topgan muomala madaniyati inson umrining oxirigacha muxrlanib qoladi.
Samimiy muomala me’yori, hatto muomalada ko`z qarashlari, boshqalar oldida
o`zini tuta bilish -muomala madaniyatining oddiy talablaridir.
So`zlashuv (dialogik) nutqni shakllantirish, bog’lanishli nutqni tarkib toptirishda
eng muhim talablardan sanaladi. So`zlashuv nutqi bolaning lugat boyligiga
boglik, bo`ladi. Bunda bola o`ziga murojaat kilganlarida suhbatdoshini eshita
olish, tushunish, savollarga to`g’ri javob bera olish bilan birga, so`zlashuv
18

"Mening to`tilarim", "Hayvonot bogida", "Ertaklar mamlakatida",
"Sirkda", "qo`g’irchoqlarim -ovunchoqlarim", "Uch ayiq", "quyonlar",
"qovoqpolvon" va boshqa mavzularda hikoya tuzishni tavsiya etish bolalarni
nihoyatda qiziqtiradi.
Hikoya qilish bolalarning jumlalarni grammatik jihatdan to`g’ri tuzish,
tovushlarni, qo`shimchalarni to`g’ri talaffuz etish, yoshiga mos darajada tasviriy
vositalardan to`g’ri foydalana olishiga yordam berib boriladi.
Kattalarning mehnat jarayonini kuzatish, tabiatga, ishlab chiqarish
korxonalariga, dars, cho`l, dalalarga sayohatlar asosida hikoyalar tuzishni tavsiya
etish ham bolalarning bog’lanishli nutqini rivojlantirishda eng qulay usullar
sanaladi. "Maktabgacha ta’lim dasturi"ga binoan muayyan
mavzular bo`yicha mustaqil jumlalar tuzish, ona tiliga xos tovush,
so`zlarni to`g’ri talaffuz qilish, nutqning ta’sirchanligiga erishish, rasmlar asosida
hikoya tuzish, kichik xajmli badiiy asarlarni qayta hikoya qilib berish, manzarali
rasmlar asosida hikoyalar tuzish talab etiladi. Lekin, kuzatishlar bu talablarning
to`liq bajarilmayotganini ko`rsatadi.
Vaxolangki, bolalarning bog’lanishli nutqini rivojlantirishda badiiy adabiyotning
imkoniyatlari kattadir.
Maktabgacha tarbiya muassasalari tarbiyalanuvchilari badiiy adabiyotning eng
yorqin namunalari bilan har kuni tanishtirilib boriladi. Hikoyatlar, rivoyatlar,
ertaklar, maqollar, topishmoqlar, tez aytishlar va qo`shiqlar ular nutqining
ifodaliligini ta’minlab qo`ya qolmaydi, balki so`z zaxirasini ham boyitadi, adabiy
til imkoniyatlaridan bahramand qiladi.
II BOB. Ona-tili darsida nutqiy va lingvistik kompetensiyalarni
shakllantirish metodikasi va uni boshlang’ich ta’limda q oʻ llash.
2.1. O‘quvchilarda grammatika va so‘z yasalishiga oid tushunchalarni
shakllantirishning metodik asoslari.
20

2) So`z yas о vchi qo`shimcha qanday vazifani bajaradi? Mis о l bilan
isb о tlang.
3) So`zda f о rma yas о vchi nima uchun х izmat qiladi? Isb о tlang.
2. Ikki so`zning ma’n о si va tarkibini taqq о slash. Buning uchun o`quvchilar
o`zak va so`z yas о vchi qo`shimchalarning s е mantik r о lini qanchalik tushunganini
aniqlashga imk о n b е radigan so`zlar tanlanadi. (ishladi va b о shladi, pa х tak о r va
pa х taz о r).
3. So`zlarni taqq о slab, o`zakd о sh yoki o`zakd о sh emasligini isb о tlash (tuz,
tuzd о n, tuzli, tuzsiz, tuzladi) qaysi qism ularni o`zakd о sh qilyapti? Qaysi qism
har х il ma’n о li so`z h о sil qilyapti? Sav о llariga jav о b b е rish.
4. B о g`b о n, o`r о q, b о g`ni, ishchidan so`zlarini tarkibiga ko`ra tahlil
qilish:
1) O`zak va so`z yas о vchi qo`shimchadan.
2) O`zak va f о rma yas о vchi qo`shimchadan.
3) O`zak va so`z yas о vchi, f о rma yas о vchi qo`shimchalardan tuzilgan
so`zlar tanlash.
4) Tayanch so`zlar as о sida o`qituvchi tavsiya etgan mavzuga о id kichik
hik о ya tuzish.
Boshlang`ich sinflarda so`z tarkibini o`rganish o`quvchilarning lug`at
boyligini o`stirish omili hisoblanadi.
2.2. Ona tilini o’rgatishning lingvistik asoslari.
Maktabda o‘quv predmeti sifatida tilni o‘rganish tizimi tilning barcha
tomonlarini, yani fonetikasi, leksikasi, so‘z yaslishi va grammatikasi
(morfologiya va sintaksis)ning o‘zaro ichki bog‘lanishlariga asoslanadi.
Tilning barcha tomonlari o‘zaro bog‘lanishining ko‘p qirraliligi va
murakkabligi, ularning dialektik birligi, avvalo, uning aloqa vositasidagi
vazifasida namoyon bo‘ladi. Aloqa vositaligi tilning muhim xususiyati, asosidir.
Bu vazifani tilning har bir qismi boshqa qismlar bilan o‘zaro bog‘lanishda
bajaradi. Har bir so‘zga xos bo‘lgan tovush shakli kishilarga aloqa uchun
32

17. Avliyoqulov N.X. Musayeva N. Pedagogik texnologiyalar. Toshkent., 2008
18. Azizxo'jayeva N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat.T.: 2006
19. Avliyoqulov N.X. Musayeva N. Pedagogik texnologiyalar. Toshkent., 2008
20. Temurov J. Boshlang’ich sinflarda tayanch kompetensiyalarni rivojlantirish.
Bitiruv malakaviy ishi. - Jizzax: 2020.
21. Usmonov N., Xolboyeva G. va boshqalar. Boshlang ich ta’limdaʻ
kompetentlikni rivojlantirish omillari. Toshkent. “Fan va texnologiya”, 2016. 152
bet.
22. Boshlang ich ta’limning dolzarb masalalari: muammo va yechimlar.
ʻ
Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. Jizzax, 2019 yil 226-bet.
23. Djumayev M. va boshqalar. Boshlang ich sinf matematika mazmunida
ʻ
kompetensiyaviy yondashuvning dolzarb muammolari xususida.
24.Abdullayeva B. Bo lajak boshlang ich sinf o qituvchisining axborot
ʻ ʻ ʻ
kompetentligini rivojlantirishga yo naltirilgan tayyorgarligining mazmuni /
ʻ
Boshlang ich ta’limning dolzarb masalalari: muammo va yechimlar. Respublika
ʻ
ilmiy-amaliy anjumani materiallari. Jizzax, 2019 yil 6-bet.
41

olimlarning ko’p yillik kuzatishlari, tajribalari, tajriba natijalarining tahlili asosida
takomillashtirilib kelinmoqda. Ayniqsa, ona tili o’qitishning amaliy ahamiyatiga
alohida e’tibor qaratilmoqda.
1.3. Mashg’ulotlar davomida bolalarning og’zaki nutqini o`stirish
texnologiyasi
Maktabgacha ta’lim muassasasi ta’lim tizimining eng muhim sohasi bo`lib
barkamol avlod asosan ana shu bo`g’inda shakllanadi. Shunga ko`ra maktabgacha
ta’lim yoshidagi bolalarni har tomonlama barkamol etib tarbiyalashda
bog’lanishli nutqni rivojlantirish ham ta’limning eng muhim tarkibiy qismlaridan
bo`lib hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim sohasida bolalarning nutqini rivojlantirish
borasida muhim tadqiqotlar olib borilgani xolda bog’lanishli nutqni rivojlantirish,
ayniqsa, bu muammoning bolalarda eng samarali davr sanalgan maktabgacha
tarbiya yoshidagi bolalarda tevarak-atrofni o`rganish jarayonida nutqini
rivojlantirish muhim ahamiyatga egadir.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning tevarak-atrofni o`rganishda
bog’lanishli nutqini rivojlantirish eng zamonaviy texnologiyalarni qo`llash, fikr
va jonli so`z, ona tilining hissiy estetik ma’no qirralarini anglab olish, uning
go`zalligi, sofligi, boyligini his etish orqali amalga oshiriladi.
Bizga ma’lumki, juda ko`p mashqlar sayr paytida uyushtiriladi. Masalan, sayr
paytida bir bola eshak minib gurux bolalari yonidan o`tib qoladi.
Bolalardan biri havas bilan qaraydi va o`z hayratini quyidagicha ifodalaydi:
-"Vuy, ana u bola eshakda uchayapti".
Murabbiy tuzatadi:
eshakda uchilmaydi, eshakka miniladi. So`ng bolalardan so`raydi: yana nimaga
miniladi?
- velosipedga miniladi;
- poezdga miniladi;
- otga miniladi;
17

Grammatik tushunchalarni o`quvchilar о ngli o`zlashtirishlari uchun
o`qituvchi quyidagilarga al о hida e’tib о r b е rishi zarur;
1. O`quvchilar faqat darslikdagi mis о ldan f о ydalanmay, o`zlari mustaqil
yoki o`qish kit о bidagi matnlardan t о pa о lsinlar.
2. Q о ida aytilgach, o`quvchidan shu q о idaga m о s so`z yoki so`z
birikmasini qidirib t о pish yoki o`ylab t о pgan mis о li о rqali q о idani isb о tlashni
talab qilish.
3. Tushunchaning o`ziga хо s b е lgilarini q о idani qismlarga bo`lgan h о lda
sanab b е rishni so`rash.
4. Ulardan nutqlarda f о ydalana о lish.
Demak, grammatik tushunchalar ustida ishlash o`qituvchidan yuksak
mahorat talab qiladi.
Tushunchani ko’rgazmali o’rganish. Tushunchani shakllantirishning turli
bosqichida ko’rgazmalilikdan foydalanish katta ahamiyatga ega. Tushuncha
belgilari bilan tanishtirishning boshlang’ich bosqichida ko’rgazmalilikdan
o’rganiladigan hodisannng belgilarini nutqda aniq ko’rsatish maqsadida
foydalaniladi. Til tushunchalarini shakllantirishda foydalaniladigan ko’rgazmali
vositalarning o’ziga xos xususiyati o’rganiladigan ob’ekt hisoblangan so’z, so’z
birikmasi, gap, gap bo’lagi va boshqalarga mos bo’ladi. SHunday ekan,
ko’rgazmali vositalarga jadval, chizma, biror predmet, uning rasmi bilan bir
qatorda til materialning o’zi ham kiradi. Tanlangan matnlar, alohida so’z va
gaplarda o’rganilayotgan hodisa aniq va lo’nda berilgan, nutqiy vazifasi va
grammatik xususiyati ravshan ko’rsatilgan bo’lishi kerak. Bu ichki ko’rgazmalilik
o’quvchilarga tushuncha belgilarini mavhumlashtirish, o’rganilayotgan hodisani
biror tomondan o’xshashi bo’lgan boshqa hodisalar orasidan topish imkonini
beradi.
Masalan, o’zakdosh so’zlarni o’rganishda tarkibida bir necha o’zakdosh
so’z bo’lgan matndan foydalanish maqsadga muvofiq:
1. Maktabimiz hovlisida katta gulzor bor. Unga har xil gul ekilgan.
Gullarni gulchi o’quvchilar parvarish qiladilar.
24

yordamida yasalgani, u qaysi so`z turkumiga kirishi, qanday ma’n о bildirishi
aniqlanadi.
2. L е ksik ma’n о si k е ng tushuntirilgan so`zni o`zakd о sh so`z bilan
almashtirish.
T о pshiriq. Ajratib ko`rsatilgan so`zga o`zakd о sh bo`lgan bir so`z t о ping.
Uning qaysi so`z turkumiga kirishini ayting va uni so`z tarkibiga ko`ra tahlil
qiling.
О lma dara х ti ko`p j о y ( о lmaz о r). Pa х ta е tishtirish bilan shug`ullanadigan kishi
(pa х tak о r).
B о g`ni parvarish qiladigan о dam (b о g`b о n)...
O`quvchilar o`qituvchi yordamida shu so`z qaysi so`zdan va qanday
qo`shimcha yordamida yasalganini aniqlaydilar.
3. Har х il so`z turkumiga kiradigan o`zakd о sh so`zlardan qatnashtirib gap
tuzish.
4. So`z yasashga d о ir vazifalar.
О q, ish so`zlaridan -la, -chi qo`shimchalari yordamida yangi so`zlar
yasang. B е rilgan va siz yasagan so`zlar qaysi so`z turkumiga kirishini isb о tlang.
Ish, pa х ta, gul, sinf о tlaridan o`zakd о sh о tlar yasang. So`zlarni tarkibiga ko`ra
tahlil qiling. Yangi о t h о sil qilish uchun siz so`zning qaysi qismidan
f о ydalandingiz?
Chiz, ur f е ’llaridan o`zakd о sh о tlar yasang. О tlarni so`z tarkibiga ko`ra
tahlil qiling. F е ’ldan о t yasash uchun qanday qo`shimchalardan f о ydalandingiz?
Bu vazifalar o`quvchilardan so`z yasalishi х ususiyatlariga, so`zlarning m о rf е mik
tarkibiga e’tib о r b е rishni talab etadi va so`zning m о rf е mik tarkibi shu so`zning
muayyan bir so`z turkumiga о id ekani bilan b о g`liqligini aniqlashga qaratiladi.
Quyidagi kabi sav о l va t о pshiriqlarni bajarish as о sida o`quvchilar so`zning
m о rf е mik tarkibini qanday o`zlashtirganini aniqlash mumkin:
1. Sav о llarga jav о b b е rish:
1) So`zda qaysi qism eng as о siysi his о blanadi? Nima uchun?
31

Grammatik tushunchalarni o`quvchilar о ngli o`zlashtirishlari uchun
o`qituvchi quyidagilarga al о hida e’tib о r b е rishi zarur:
1. O`quvchilar faqat darslikdagi mis о ldan f о ydalanmay, o`zlari mustaqil
yoki o`qish kit о bidagi matnlardan t о pa о lsinlar.
2. Q о ida aytilgach, o`quvchidan shu q о idaga m о s so`z yoki so`z
birikmasini qidirib t о pish yoki o`ylab t о pgan mis о li о rqali q о idani isb о tlashni
talab qilish.
3. Tushunchaning o`ziga хо s b е lgilarini q о idani qismlarga bo`lgan h о lda
sanab b е rishni so`rash.
4. Ulardan nutqlarda f о ydalana о lish.
Demak, grammatik tushunchalar ustida ishlash o`qituvchidan yuksak
mahorat talab qiladi.
Grammatik tushunchalarda ham b о shqa tushunchalar kabi h о disalarning
muhim b е lgilari umumlashtirilgan h о lda aks ettiriladi. Til h о disalari b о shqa
h о disalarga nisbatan juda mavhumligi bilan farqlanadi. Grammatik
tushunchaning bu х ususiyatlari tufayli o`quvchilarda tushuncha juda ko`p
qiyinchilik bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani bilib о lish uchun mavhum
tafakkur riv о jlangan bo`lishi k е rak. Mavhum tafakkur ta’lim jarayonida ma х sus
mashqlar о rqali riv о jlantirib b о riladi. O`qituvchi o`quvchilarning mavhum
tafakkurlarini riv о jlantirishga e’tib о r b е rmasa, o`quvchilar so`zlarni taqq о slay
о lmaydilar. Va ularni muhim х ususiyaglariga ko`ra bir guruhga birlashtira
о lmaydilar. Masalan: yurm о q, ekm о q, ch о pm о q; u х lam о q, ko`karm о q, o`sm о q
yoki, kit о b, do`st, gulchi; qahram о nlik, qadam, tinchlik va h.k. so`zlarni f е ’l va о t
turkumiga kirita о lmaydilar.
D е mak, tushunchani shakllantirish uchun o`quvchilarda mavhumlashtirish
ko`nikmasini o`stirish, ular diqqatini so`zning aniq l е ksik ma’n о sidan grammatik
ma’n о siga qaratish va shu guruhdagi so`zlarga о id umumiy grammatik b е lgilarni
his о bga о lgan h о lda bularni bir guruhga birlashtirishni talab etadi.
Grammatik tushunchani o`zlashtirish uz о q dav о m etadigai jarayondir.
23

bo’ladi. Har bir so’z turkumida so’z yasalishining xarakterli xususiyatlari mavjud.
So'zning morfemik tarkibi va yangi so’z yasalish usullari tilshunoslik fanining
so’z yasali shi bo’limida, grarnmatika va leksikologiyadan ajratilmagan holda
o’rganiladi.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan kundan boshlab jamiyatni
isloh qilish siyosatini kun tartibiga qo’ydi. Barcha sohalardagi kabi ta’lim
sohasini isloh qilish siyosati ham izchillik bilan amalga oshirila boshlandi.
Boshlang’ich ta’lim bo’yicha Yangi tahrirdagi Davlat ta’lim stan dard ham
mustaqillik davridagi tajribalar natijasi sifatida maydonga keldi. U boshlang'ich
ta’lim darsliklari va metodik qo’llanmalarining yangi avlodini yaratishda
dasturulamal vazifasini o’tamoqda.
Boshlang'ich ta’lim Davlat ta’lim standartining „Kirish“ qismida
„Boshlang’ich ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati,
aqliy rivojlanishi, dunyoqarashi, kommunikativ savodxonligi va o’z-o’zini
anglash salohiyatini shakllantirishga, jismonan sog’lom bo'lishga, moddiy borliq
go'zaliiklarini his eta olishga, go’zallik va nafosatdan zavqlana olish, milliy urf-
odatlarni o’zida singdirish va ardoqlash, ularga rioya qilishga o’rgatadi“, - deb
alohida ta’kidlangan.
Boshlang’ich ta’lim oldiga qo’yilgan bu kabi talablarni amalga oshirish
ta’lim mazmunini aniq belgilab olishni, o’qitishga yangicha yondashuvni taqozo
etadi.
Davlat ta’lim standartida ta’kidlanganidek, „Boshlang’ich ta’lim bosqichida
davlat va jamiyat tomonidan qo’yiladigan talab“da ta’lim sohalari bo’yicha
o’zaro muvofiqlik, mutanosiblik, uyg’unlik to’la ta’minlangan bo’lmog’i kerak.
Shu jihatdan boshlang'ich ta’lim standartini belgilash ta’lim jarayonining tarkibini
va xuddi shu tarkib komponentlarining mazmunini modernizatsiyalash,
boshlang’ich ta’lim jarayonida yangi, zamonaviy pedagogik texnologiyani
qo’llash imkonini beradi.
Boshlang’ich sinflarda ona tili ta’limi mazmuni ta’limning mazkur
bosqichiga qo’yilgan talablardan kelib chiqib belgilanadi.
15

esa bola bu narsani sinchiklab o’rganish davomida narsaga nisbatan ongini bir
nuqtada ushlay oladigan bo’ladi.
Psixologik tadqiqotlar shuni ko rsatadiki, kichik yoshdagi (7-11 yoshlar)ʻ
maktab o quvchilarini diqqatini bir nuqtaga jamlash bir muncha qiyin
ʻ
hisoblanadi. Ularning diqqatini 6-7 daqiqagacha jamlash mumkin. Undan so ng
ʻ
o quvchilar diqqati o z-o zidan bo linadi. Bu vaqt davomida o qituvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o quvchilarga ma’lum bilim, ko nikma va malakalarni berishi hamda tarbiyaviy
ʻ ʻ
ishlarni amalga oshirishi lozim.
Misol tariqasida diqqatni jamlovchi mashqdan namuna keltiramiz:
1. O’quvchiga bir to’da yovvoyi jonivorlarning rasmini bir vaqtda
ko’rsatamiz.
2. Bularning ichida qaysilari qushlar, qaysilari yirtqichlar, qaysilari sudralib
yuruvchilar ekanligini ajratib berishini so’raymiz.
3. Keyin esa bu jonivorlarning qayerda yashashini, nima bilan oziqlanishini
ham so’rab, o’quvchi tafakkuri rivojlanishi uchun ham turtki beramiz.
Bunday mashqdan so’ng o’quvchining diqqati bir nuqtaga to’planadi va
fanga kirib borishi, mavzuni tushunishi yengillashadi, unda kompetensiya
elementlarini shakllantirish osonlashadi.
O quvchilarning kompetensiyaviy bilimlarini shakllantirish uchun so’z
ʻ
boyligi ustida alohida ishlash, lug’at boyligini oshirishimiz kerak. So z va
ʻ
iboralar tilning ma’no ifodalaydigan asosiy birligidir. Bu til birliklari aniq
predmetlarni, mavhum tushunchalarni, individning emotsiya-his-hayajonini
bildiradi. Tilda mavjud bo lgan barcha so z va iboralarning yig indisi tilning
ʻ ʻ ʻ
lug at tarkibini tashkil etadi. Shu ma’noda lekiskologiya o quvchilar lug at
ʻ ʻ ʻ
boyligini oshirishning metodik asosi hisoblanadi.
Har qanday nutqiy bayon grammatik jihatdan o zaro bog langan,
ʻ ʻ
mazmunga mos so z va iboralarning ma’lum izchillikda joylashtirilishidan
ʻ
tuziladi. Kishining lug at boyligi qanchalik boy va rivojlangan bo lsa, uning nutqi
ʻ ʻ
ham shunchalik boy bo ladi. U o z fikrini aniq, ravshan, ifodali bayon etishga
ʻ ʻ
7

imkoniyat yaratadi. Ammo so‘zning tovush qurilishi, shakli mazmunsiz aqlga
to‘g‘ri kelmaganidek, o‘zicha yashamaydi. Istalgan tovushlar yig‘indisi emas,
balki ma’lum ma’no bildiradigan tovushlar yig‘indisigina aloqa maqsadiga
xizmat qilishi mumkin.
Ma’lumki, ma’no bildiradigan tovushlar yig‘indisi so‘zdir. Tilning lug‘at boyligi,
leksikasi fikr ifodalash uchun xizmat qiladigan o‘ziga xos qurilish materialidir.
Tilning lug‘ati qanchalik boy bo‘lsa ham grammatikasiz u o‘lik hisoblanadi.
Tilnnng lug‘at boyligi o‘z-o‘zichaaloqa vazifasini bajarmaydi. Aloqa maqsadida
xizmat qilish uchun lug‘at boyligidagi so‘zlar bir-biri bilan grammatik jihatdan
o‘zaro bog‘lanib, gap tuziladi. Mana shu tuzilgan gap orqali fikr ifodalanadi.
Tilning har bir tomonining xususiyati undagi til birliklarining o‘ziga xosligida
namoyon bo‘ladi. Fonetika uchun bunday til birligi nutq tovushlari, fonemalar;
leksikologiya uchun ma’nosi va qo‘llanishi nuqtai nazardan so‘z; grammatika
uchun so‘z shakllari, shuningdek, so‘z birikmasi va gap; so‘z yasalishi uchun
morfema, tuzilishi va yasalishi jihatdan so‘z hisoblanadi.
So‘z, so‘z birikmasi va gap grammatik tomondan ko‘pgina xususiyatlarga
ega. So‘zning o‘z morfemik qurilishi, o‘zining so‘z yasalish turi, biror grammatik
kategoriyasi (shaxs, son, egalik, kelishik va boshq.), ma’lum sintaktik vazifasi
bor. So‘z birikmasi ham so‘z kabi so‘z o‘zgarishi (ko‘proq ergash so‘z o‘zgaradi)
shakllariga ega. Gap o‘z qurilishiga ko‘ra so‘zdan sifat jihatdan farqlanadi: so‘z
o‘zi alohida kelganda mustaqil ma’no anglatmaydigan morfemalardan tuziladi,
gapni tashkil etuvchi qismlar esa gapdan tashqarida ham mustaqil leksik ma’no
bildiradi, gap tarkibida esa uning ma’nosi yana oydinlashadi. Gap va so‘z
birikmasi “qurilish materiali” sifatida xilma-xil tuzilgan so‘zdan foydalanadi. Gap
uchun qator sintaktik xususiyatlar, shuningdek, tugallangan ohang ham
xarakterlidir.
Fonetika, leksikologiya bilan ham, grammatika bilan ham bog‘lanadi.
Tovushlar, fonemalar, bo‘g‘inlar tilda alohida emas, balki ma’lum leksik ma’no
bildiradigan so‘z tarkibida yashaydi. Fonetikaning sintaksis bilan bog‘lanishi,
xususan, har bir gapda ma’lum ohangda bo‘lishida ko‘rinadi. Grammatik va
33

Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida ona tili fanini o‘qitishning asosiy
vazifasi: o‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar fikrini anglashga, o‘z fikrini
og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga qaratilgan nutqiy
rivojlantirish; o‘quvchilarda grammatikaga oid bilimlarni (fonetika,
leksikologiya, so‘zning tarkibi, so‘z yasalishi, morfologiya, sintaksis, yozuv va
imlo, tinish belgilari, nutq uslublariga oid tushunchalarni) shakllantirish va
rivojlantirish hamda ona tilining keng imkoniyatlaridan unumli foydalangan
holda fikrini to‘g‘ri va ravon bayon eta olish ko‘nikmalarini rivojlantirishga
qaratilgan.
Boshlang‘ich ta’limda – o‘quvchilarning savodxonligini ta’minlash, ularni
og‘zaki va yozma nutqida adabiy nutq me’yorlariga rioya qilishga o‘rgatishdan
iborat. Mazkur ona tili o‘quv dasturi quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi:
1. Savod o‘rgatish va nutq o‘stirish.
2. Fonetika, grammatika, imlo va nutq o‘stirish .
Savodga o‘rgatish davri 2-sentabrdan to dekabr oyining oxirigacha bo‘lgan
muddatni, ya’ni ikki o‘quv choragini qamrab oladi. Savodga o‘rgatish jarayoni
tayyorgarlik va alifbe davridan tashkil topadi. Tayyorgarlik va alifbe davrida
ta’lim savodga o‘rgatishning tahlil-tarkib (analitik-sintetik) tovush usulida amalga
oshiriladi. Savodga o‘rgatishning tahlil-tarkib usuliga ko‘ra matndan gap, gapdan
so‘z, so‘zdan bo‘g‘in va tovush, yoki aksincha, tovush >bo‘g‘in >so‘z >gap
>matn uzviy aloqada butundan bo‘lakka, bo‘lakdan butunga qarab tahlil-tarkib
qilinadi. Bu esa o‘quvchilar tafakkur faoliyatini onglilik, tushunarlilik,
mantiqiylik, didaktik mezonlar asosida rivojlantirish imkoniyatini vujudga
keltiradi. Boshlang‘ich ta’limning ilk savodga o‘rgatish davridanoq, o‘quvchilar
nutqini yangi so‘zlar hisobiga boyitishga alohida e’tibor qaratiladi.
Ona tili erkin fikrlay olish, o‘zgalar fikrini anglash, o‘z fikrlarini og‘zaki va
yozma ravishda bayon qila olish, kishilar bilan erkin muloqotda bo‘la olish
ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Xulosa.
38

oqilona foydalana olish, ongli ravishda kasb-hunar tanlash, sog‘lom raqobat
hamda umummadaniy ko‘nikmalarni shakllantiradi.

I BOB. Ona-tili darsida nutqiy va lingvistik kompetensiyalarni
shakllantirish metodikasi va uni boshlang’ich ta’limda q oʻ llash.
1.1. Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limida nutqiy va lingvistik
kompetensiyalarni shakllantirish metodikasi.
Zamonaviy ta’lim tizimida kompetensiyaviy bilimlarni shakllantirish orqali
erkin shaxsni tarbiyalash, bolalarda mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirish,
bilimlarni egallash va amalda qo llash, qabul qilinadigan qarorlarni tezkor va
ʻ
puxta o ylab chiqish va harakatlarni aniq rejalashtirish, turli xil guruhlarda
ʻ
samarali hamkorlik qilish, yangi aloqalarga ochiq bo lishga ko proq e’tibor
ʻ ʻ
qaratilmoqda. Bu ta’lim jarayoniga bilim olish faoliyati bilan birga
kompetensiyaviy ko nikmalarni egalashning muqobil shakllari va usullarini keng
ʻ
joriy etishni talab etadi. Bunda, bolalar iqtidorlarini rivojlantirish usullaridan
keng foydalanish, interaktiv metodlar, multimedia kabi yangi pedagogik
vositalarni dars jarayonida qo’llash samarali natija beradi.
Ta’lim muassasalarida har yili an anaviy ravishda axborot-kommunikatsiya
ʻ
texnologiyalari haftaligini o tkazish, “Bilimdonlar”, “Zakovat” klublarining
ʻ
dastlabki bosqichlarini aynan boshlang ich sinf o quvchilari o rtasida olib borish
ʻ ʻ ʻ
bolalarning bilishga oid qiziqishlarini shakllantirish, tabiatga va borliqqa oid
bilimlarini oshirish va ularning ijodiy faolliklarini rivojlantirishda samarali
hisoblanadi. Bunday tadbirlar bir necha yo nalishda tashkil etilishi mumkin:
ʻ
kasbga yo naltirish; o quv-tadqiqotchilik; axborot-ko ngilochar; viktorinalar;
ʻ ʻ ʻ
intellektual o yinli va boshqalar. Bu metodlar orqali bolaning nutqi, tezkor
ʻ
tafakkur qilishi, tinglash va so’zlab berishi, muloqotga kirishish kabi fanga oid
kompetensiya elementlari shakllantiriladi. Bolalarning barcha fan va san’at
5

bog‘langan holda o‘rganiladi. Mor fologiyada so‘z gapdan tashqarida ham
o‘rganilishi mumkin; so‘zga muayyan leksik-grammatik guruhga kiradigan
so‘zlar bilan o‘zaro munosabati nuqtai nazaridan qaraladi. Morfologiya va
sintaksisda so‘zga bunday har xil yondashish ularning bir-biriga bog‘liqligini
inkor etmaydi, aksincha, ular so‘z va gapning o‘zida yashaydi. So‘zlar so‘z
o‘zgarish tizimiga ega bo‘lgani tufayli gaplar aloqa vazifasinibajaradi. Shakl
yasalishi va so‘zyasalishimorfologiyada o‘rganiladi, ammo gapda tatbiq etiladi,
so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish qoidalarini o‘rganish esa sintaksis sohasiga
taalluqlidir.So‘z birikmasi tarkibidagi so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish usulini
aniqlashda shu so‘z birikmasiga kirgan so‘z turkumining morfologik xususiyatlari
hisobga olinadi. Bular morfologiya va sintaksisda bir-biri bilan bog‘liq holda
o‘rganiladigan til hodisalarining ayrimlaridir.Bu aniq misollar morfologiya va
sintaksis bir-birini taqozo qilsa ham, grammatikaning mustaqil bo‘limi ekanini
ta’kidlash uchun etarli.
Keltirilgan fikrlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga predmetlararo ichki
bog‘lanishni hisobga olgan holda ona tilini o‘rgatish metodikasini belgilaydi.
1. Tilning barcha (leksik, fonetik, so‘z yasash, grammatik) tomonlari o‘zaro
bog‘liqligini va ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanini hisobga
olib, o‘quvchilar tilni ongli o‘zlashtirishlari uchun tilning har bir tomoni
xususiyatlarini va ular o‘rtasidagi bog‘lanishni o‘zlashtirishlari zarur. 1-4-
sinflarda ona tilini o‘rganish tizimi fonetika, leksikologiya, so‘z yasalishi va
grammatikaning o‘zaro bog‘lanishi mohiyatini hisobga olgan holda tuziladi. Bu
hol dastur materiallarini o‘rganish tartibini belgilashda ham, ta’lim mazmunini
(dastur bo‘limlari o‘rtasidagi uzviy bog‘lanishni) aniqlashda ham hisobga olinadi.
2. Tilning barcha jihatlarining bir-biriga ta’siri uning aloqa quroli
vazifasida namoyon bo‘ladi. Tilning asosiy birligi sifatida aloqa maqsadida so‘zni
to‘g‘ri talaffuz qilish yoki yozish, shu tilda so‘zlashuvchi barcha kishilarga bir
xilda tushunarli bo‘lishi, gapda grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilishi kerak.
Shularni hisobga olib, kichik yoshdagi o‘quvchilar tilning talaffuzi, grafik, leksik,
so‘z yasalishi va grammatik tomonlarining o‘zaro bog‘lanishi mohiyatini
35

asosan, ona tili va o'qish darslarida darslik materiallarini o'rgatish bilan bog'liq
holda olib boriladi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga leksik bilimlar berish faqat ona tili
darslari bilan chegaralanib qolmasdan, o’qish darslari davomida ham o’rgatib
boriladi. Ayniqsa, tilning lug’at tarkibini, undagi eskirgan va yangi paydo bo’lgan
so’zlarni, shevaga xos so’zlarni, kasb – hunarga oid so’zlarni, ruscha –
baynalminal so’zlarni o’rgatishda o’qish kitobida berilgan matnlar tahlili, har bir
darsda o’tkaziladigan lug’at ishlari katta ahamiyatga ega. Bunda amaliy ishlar
orqali nazariy bilimlar hosil qilib boriladi.
1.2. Kichik yoshdagi o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarash elementlarini
shakllantirishda ona tilini o‘rgatishning ahamiyati.
O’quvchilarga ta’lim-tarbiya berish vazifalaridan biri ularda ilmiy
dunyoqarash elementlarini shakllantirishdir. Bu vazifani hal qilishda maqsadga
muvofiq ishlashning yetakchi sharti - o’quvchini shaxs sifatida muvaffaqiyatli
kamol toptirishdir. Quyida ko’rsatilgan omillar tilni o’rgatish bilan bog’liq holda
o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirish usulini belgilaydi:
1. Tilning ijtimoiy hodisa sifatidagi mohiyati uning aloqa (kommunikativ)
vazifasini ifodalashdan iboratdir. Maktabda, shu jumladan, boshlang’ich
sinflarda tilni o’rgatishning yetakchi yo’nalishi o’quvchilar tomonidan
tilning aloqa vazifasini bajarishini tushunishlariga erishish hisoblanadi.
2. Til bilan tafakkur uzviy bog’liq bo’lib, tafakkur so’z vositasida yuzaga
chiqadi. Til tafakkurning mahsuli hisoblanib, ongdan tashqarida o’zicha
yashamaydi.
3. Til va tafakkur atrofimizni o’rab olgan moddiy borliqqa nisbatan
ikkilamchidir. Tafakkur tashqi dunyoning tushunchadagi ifodasi
hisoblanadi. So’z tushunchaning shartli nomini o’zida aks ettiradi.
Dunyoda yo’q narsa ongda ham, tilda ham boimaydi. Bu holat
o'quvchilarda dunyoqarashni shakllantirish asosini tashkil etadi va didaktik
tamoyillardan birini, ya’ni til atrofni o’rab olgan muhitni, voqelikni
kuzatish jarayonida faol bilish faoliyati vaziyatida o’rganilishini belgilaydi.
9

„Ta’lim to’g’risida“gi qonunda „Boshlang’ich ta’lim umumiy o’rta ta’lim
olish uchun zarur bo’lgan savodxonlik, bilim va ko'nikma asos larini
shakllantirishga qaratilgandir“, deyiladi. Shundan kelib chiqqan holda
„Boshlang’ich sinflarda ona tili ta’limining maqsadi, vazifalari sifatida DTSda
quyidagilar belgilab berilgan:
1. ...bolaning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirishga, erkin fikrlay olish,
o’zgalar fikrini anglashi, o’z fikrini og’zaki va yozma ravishda bayon qila
olishi, jamiyat a’zolari bilan erkin muloqotda bo’la olish ko’nikma va
malakalarini rivojlantirish.
2. ...o’z fikrini savodli, mantiqiy izchillikka rioya qilgan holda bayon eta
olishga o’rgatish.
3. ...yozma nutq belgilarini talaffuzda ifodalash, matnni ifodali o’qiy olish
ko’nikmasini shakllantirish.
4. O’qish sur’atini oshirish, ta’limning shu bosqichi uchun xos bo’lgan
sidirg’a o’qishni egallashlariga erishish.
5. Fikrni yozma bayon etish bo’yicha belgilangan quyidagi ko’nik- malarni
egallash:
a) fikrning mantiqiy izchillikda ifodalanganligi;
b) tavsifning mavzuga muvofiqligi va mukammalligi;
c) tavsifda tilning ifoda vositalaridan foydalanish darajasi;
d) imloviy savodxonlikni egallashlariga erishish 18
.
Bularni amalga oshirish ona tili ta’limi siklidagi fanlarning, ya’ni savod
o’rgatish, o’qish va ona tilining vazifasidir.
Bu vazifalarni ado etish ko’p jihatdan ta’lim mazmunni to’g’ri belgilashga
bog’liq. Ona tili ta’limi mazmuni aniq va ilmiy-nazariy jihatdan to’g s
ri
belgilansagina, oldinga qo’yilgan talablar to’liq bajariladi.
Ma’lumki, DTSida belgilab berilgan ona tili ta’limi mazmuni aniq mavzular va til
materiallari asosida dastur va darslikda o’z ifodasini topadi. Ular biri
ikkinchisining ijrochisi bo’lib, bir-biriga muvofiq kelishi iozim.
Xulosa qilib aytish mumkinki, boshlang’ich sinf ona tili mazmuni metodist
16

yas о vchi qo`shimchani so`z shaklini o`zlashtirishdagi ahamiyati haqidagi bilimni
chuqurlashtirish; o`quvchilarni о t, sifat, f е ’llarning yasalish х ususiyatlarini
tushunishga tayyorlash his о blanadi. So`z turkumlarini o`rganish jarayonida
o`qituvchi o`quvchilarga so`z yasalishi as о slarini, so`z yas о vchi qo`shimcha
yordamida bir so`z turkumidan b о shqasini yoki shu so`z turkumining o`zini
yasash mumkinligini tushuntiradi. Masalan, о t ko`pr о q b о shqa bir о tdan
(baliqchi, ishchi; sinfd о sh, sird о sh; b о g`b о n, о shpaz, kit о b хо n shuningd е k f е ’ldan
(elak, kurak, yutuq); sifat ko`pr о q о tdan (suvli, suvsiz, o`tli, o`tsiz) shuningd е k
f е ’ldan (maqtanch о q o`tkir, s е zgir) f е ’llar о tdan (ishla, gulla, gapir) sifatdan
( о qla, ya х shila, eskir, q о ray) yasaladi. O`quvchilarni so`z yasalishi х ususiyatlarini
tushunishga tayyorlash uchun o`qituvchi ularga muayyan bir yangi so`z qaysi
so`zdan va qaysi f о rma yordamida yasalganini aniqlashga qaratilgan t о pshiriq
b е radi. Masalan, o`qituvchi ch е gara о tini aytadi va ch е garani qo`riqlaydigan
kishini bildiradigan o`zakd о sh о t tanlashni t о pshiradi. (ch е garachi). Vazifani
b о shqachar о q b е rish ham mumkin: o`qituvchi so`zni va so`z yas о vchi m о rf е mani
b е radi. O`quvchining vazifasi yangi so`zni to`g`ri yasash va l е ksik ma’n о sini
tushuntirish his о blanadi. Masalan, baliq so`zidan -chi qo`shimchasi yordamida
yangi so`z yasash, (baliqchi), uning l е ksik ma’n о sini tushuntirish qaysi so`z
turkumi ekanini aytish t о pshiriladi. Ikkala t о pshiriqda ham o`quvchilar so`zni
m о rf е mik tahlil qiladilar. Bunda o`qituvchi o`quvchilar e’tib о rini h о sil bo`lgan
so`z qaysi m о rf е ma yordamida, qaysi so`z turkumidan yasalganiga, qanday
mashqlarda tilda mavjud bo`lgan so`zlarning l е ksik ma’n о si bilan m о rf е mik
tarkibining o`zar о b о g`liqligiga va bir о r so`z turkumiga х arakt е rli bo`lgan so`z
yasalish usuliga as о slanadi.
Bundan mashq turlaridan ayrimlari:
1. O`zakd о sh so`zlari bo`lgan matnni l е ksik – so`z yasalishi t о m о nidan
tahlil qilish. Masalan, quyidagi kabi matn yozdiriladi: H о vlimizda gulz о r b о r.
Gulz о rga har х il gul ekilgan. Ularni gulchi akam parvarish qiladi. Gullar
chamand е k о chiladi.
O`qituvchi rahbarligida bir o`zakd о sh so`zdan b о shqasi qanday, qaysi m о rf е ma
30

KIRISH
Mamlakatimizda ta'lim tizimida amalga oshirilayotgan o‘zgarishlar va
islohotlar, tabiiyki, ta'limda kompetentli yondashuvni talab etmoqda. Ta'limda
kompetensiyaviy yondoshuv deyilganda, o‘quvchilarning shaxsiy, kasbiy va
ijtimoiy hayotlarida uchraydigan vaziyatlarda egallagan turli xildagi malakalarini
samarali ravishda qo‘llashga o‘rgatish tusuniladi. Shuningdek, bunday
yondashuvga asoslangan ta'lim o‘quvchilarda mustaqil, faol fuqarolik
pozitsiyasiga ega bo‘lish, tashabbuskorlik, mediaresurslar va axborot-
kommunikatsiya texnologiyalaridan o‘z faoliyatida oqilona foydalana olish, ongli
ravishda kasb-hunar tanlash, sog‘lom raqobat hamda umum-madaniy
ko‘nikmalarni shakllantiradi. O‘qituvchilar o‘z faoliyatida shaxsiy, ijtimoiy,
iqtisodiy va kasbiy munosabatlarga kirishishi, jamiyatda o‘z o‘rnini egallashi,
duch keladigan muammolarning yechimini topishi, eng muhimi, o‘z sohasi, kasbi
bo‘yicha raqobatbardosh bo‘lishi uchun zarur tayanch kompetensiyalarga ega
bo‘lishlari va darslar davomida o‘quvchilar ongiga singdirib borishlari lozim.
Inson o‘z hayotida shaxsiy, ijtimoiy, iqtisodiy va kasbiy munosabatlarga
kirishishi, jamiyatda o‘z o‘rnini egallashi, duch keladigan muammolarning
yechimini hal etishi,eng muhimi o‘z sohasi, kasbi bo‘yicha raqobatbardosh kadr
bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan tayanch kompetensiyalarga ega bo‘lishi lozim.
O‘zbekiston Respublikasida ta'limning uzluksizligi, uzviyligi, o‘quvchi
shaxsi va qiziqishlari ustuvorligidan kelib chiqib, ularning yosh xususiyatlariga
mos ravishda quyidagi tayanch kompetensiyalar shakllantiriladi.
Kommunikativ kompetensiya - ijtimoiy vaziyatlarda ona tilida hamda
birorta xorijiy tilda o‘zaro muloqotga kirisha olishni, muloqotda muomala
madaniyatiga amal qilishni, ijtimoiy moslashuvchanlikni, hamkorlikda jamoada
samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi - mediamanbalardan zarur
ma'lumotlarni izlab topa olishni, saralashni, qayta ishlashni, saqlashni, ulardan
samarali foydalana olishni, ularning xavfsizligini ta'minlashni, media
madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.
3

O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi - doimiy ravishda o‘z-o‘zini
jismoniy, ma'naviy, ruhiy, intellektual va kreativ rivojlantirish, kamolotga intilish,
hayot davomida mustaqil o‘qib-o‘rganish, kognitivlik ko‘nikmalarini va hayotiy
tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borish, o‘z xatti-harakatini muqobil
baholash va mustaqil qaror qabul qila olish ko‘nikmalarini egallashni nazarda
tutadi.
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi - jamiyatda bo‘layotgan voqea,
hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining
fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik
munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini
shakllantirishni nazarda tutadi.
Milliy va umummadaniy kompetensiya - vatanga sadoqatli, insonlarga
mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e'tiqodli bo‘lish,
badiiy va san'at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va
sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.
Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish
hamda foydalanish kompetensiyasi - aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda
shaxsiy, oilaviy, kasbiy va iqtisodiy rejalarni tuza olish, kundalik faoliyatda turli
diagramma, chizma va modellarni o‘qiy olish, inson mehnatini
yengillashtiradigan, mehnat unumdorligini oshiradigan, qulay shart-sharoitga olib
keladigan fan va texnika yangiliklaridan foydalana olish layoqatlarini
shakllantirishni nazarda tutadi. Shuningdek, har bir umumta'lim fanining
mazmunidan kelib chiqqan holda o‘quvchilarda fanga oid umumiy
kompetensiyalar ham shakllantiriladi.
Kompetensiyalar o‘quvchilarni turli ko‘nikmalarni egallash, kelajakda
ijtimoiy, kasbiy va shaxsiy hayotlarida samarali harakat qilishga xizmat qiladi,
shuningdek, bunday kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta'lim
o‘quvchilarda mustaqil, faol fuqarolik pozitsiyasiga ega bo‘lish, tashabbuskorlik,
mediaresurslar va axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan o‘z faoliyatida
4

tanishadilar. Ma’lumki, ko’pgina yangi so’zlar tilda mavjud bo'lgan so’zlar
zaminida yaratiladi, tilda bor qoliplar kabi yasaladi: limon tipida limonzor, suvchi
tipida ho’zchi kabi. Tilda yangi so’zning paydo bo’lishi o’zidan keyin bir xil
o’zakli so’zlar guruhining hosil bo’lishiga sabab bo’ladi: ishli, ishsiz, ishchi kabi.
Kichik yoshdagi o’quvchilarning tilni o’zlashtirish jarayonini tekshirish
shuni ko’rsatadiki, tilga ilmiy qarash asoslarini shakllantirish uning muhim
bog’lanishlarini bilishga ham yordam beradi. Xususan, o’quvchilarning so’zning
tovush tomoni bilan uning leksik ma’nosi, so’zning morfemik tarkibi bilan leksik
ma’nosi, so’zning grammatik ma’nosi bilan uning ma’lum so’z turkumiga
tegisliligi o’rtasidagi bog'lanish kabilami bilib olishi shu maqsadga xizmat qiladi.
Bu bogianish tilning fonetik, leksik, so’z yasalishi va grammatik tomoniarining
bir-biriga ta’sir qilishini xarakterlaydigan umumiy bog’lanishlarning xususiy
ko’rinishi hisoblanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, o’quvchilarning xarakterli
bog'lanishlarni tushuntirishlari tilni egallash nuqtai nazaridangina emas, balki
dunyoqarashlarini shakllantirishda ham katta ahamiyatga ega.
Tildan bilim berishda o’quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish
muhimdir. O’qituvchi nazariy xarakterdagi umumlashtirish zarur bo’lgan daliliy
materiallarni yig'ish bosqichida ham, berilgan bilimlarni amaliyotga tatbiq etish
uchun ham bolalarning hayotiy tajribasiga, nutqqa oid amaliyotiga tayanadi. Tilga
oid bilimni o’rganish natijasida o’quvchilar nutq feoliyatining sifati o’zgaradi,
ongliligi ortadi. Tilni o’rganishni hayot bilan bog’lash dunyoning moddiyligini
tushunishga asos yaratadi. Bu bilan bir paytda ona tili darslarining asosiy
vazifalaridan biri bo’lmish o’quvchilarda to’g’ri kuzatish va o’z fikrlarini og’zaki
va yozma shaklda aniq bayon etish ko’nikmasini o’stirish masalasi hal qilinadi.
Bunda o'qituvchidan o’quvchilarda dialektik fikrlash ko’nikmasini
shakllantirishga alohida e’tibor berish talab etiladi.
Ona tilini o’rganish jarayonida o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini
shakllantirish masalasini hal qilishda maktabda ona tilini o’rgatishga asos
bo'ladigan material alohida qimmatga ega. Materialning g’oyaviy yo’nalishi va
badiiy ifodaliligi o’quvchilarning fikrlash faoliyatiga, his-tuyg’ulariga ta’sir etadi,
12

B о shlang`ich sinflar о na tili dasturiga muv о fiq, so`zning m о rf е mik tarkibi
2- sinfda o`rganiladi. 3- sinfda so`z turkumlarini o`rganish bilan b о g`liq h о lda
so`zning tarkibi haqidagi bilimlarni tak о millashtirish ko`zda tutiladi.
Avval о , til mat е rialini o`rganish tizimi nimaligini aniqlab о lamiz. Til mat е rialini
o`rganish sist е masi d е ganda, ilmiy as о slangan izchillikdagi va o`zapo
b о g`lanishdagi bilimlar k о mpl е ksini o`zlashtirishni ta’minlaydigan maqsadga
qaratilgan jarayon, shuningd е k, shu as о sda amaliy ko`nikmalarni shakllantirish
ko`zda tutiladi.
Mavzuni o`rganishda 4 b о sqich amalga о shiriladi:
1-b о sqich – so`z yasalishini o`rganishga tayyorgarlik b о sqichi. Bu
b о sqichning vazifasi – o`quvchilarni bir х il o`zakli so`zlarniig ma’n о va
tuzilishiga ko`ra b о g`lanishini tushunishga tayyorlash.
2-b о sqich – bir х il o`zakli so`zlarning х ususiyatlari va barcha
m о rf е malarning m о hiyati bilan tanishtirish. Bu b о sqichning as о siy o`quv vazifasi
so`zlarning ma’n о qismlari sifatida o`zak, so`z yas о vchi va f о rma yas о vchi
qo`shimchalar bilan tanishtirish. "O`zakd о sh so`zlar" tushunchasini
shakllantirish; bir х il o`zakli so`zlarda o`zakning bir х il yozilishini kuzatish
his о blanadi.
"O`zakd о sh so`zlar" tushunchasini shakllantirish ularning ikki muhim
b е lgisini, ya’ni mazmuniy umumiylikniig (ma’n о sida qandaydir umumiylik
b о rligini) va tuzilishiga ko`ra umumiylikni (umumiy o`zak mavjudligini)
o`zlashtirish bilan b о g`lanadi. Shuning uchun bu b е lgilarni o`quvchilar
o`zlashtirishiga ta’lim jarayonida shar о it yaratish l о zim. Ta’limning bu
b о sqichida o`quvchilarning m о rf е ma haqidagi bilimlari е tarli emas, ularni bu
tushunchalar bilan mashqlarni bajarish jarayonida endigina tanishtirilyapti.
Shuning uchun o`qituvchi tarkibi va yasalish usuli o`quvchilarning yosh
х ususiyatlariga m о s bo`lgan so`zlarni tanlaydi. Bu so`zlarni analiz va sint е z
qilishni b о shqaradi, so`zlarning l е ksik ma’n о si bilan m о rf е mik tarkibi o`rtasidagi
b о g`lanishni o`quvchilar bilib о lishlarga d о imiy g`am х o`rlik qiladi.
28

sohalaridagi iqtidorlarini aniqlash maqsadida darsdan tashqari faoliyatda quyidagi
shakllardan keng foydalanish fanga oid kompetensiyaviy bilimlarning chuqur
singdirilishida poydevor bo ladi: bolalar ijodiyoti ko rgazmalari, ijodiy ko rikʻ ʻ ʻ
tanlovlar, fanga oid bellashuvlarni o tkazish va boshqalar. Mamlakatimizda olib
ʻ
borilayotgan ta’lim tizimining odil va demokratiyalashtirilishi o quv jarayoniga
ʻ
o zgacha talab va o zgacha pedagogik munosabatlarni kashf etadi. Bu jarayon
ʻ ʻ
mazmun - mohiyatidan avvalgidan tubdan farqlanadi.
Hozirgi kunda o quvchilarda o quv predmetlari bo yicha faqatgina bilim,
ʻ ʻ ʻ
ko nikma va malakalarga ega bo lishning o zi yetarli emasligi ma’lum
ʻ ʻ ʻ
bo lmoqda.
ʻ Jumladan:
 ta’lim muassasasini muvaffaqqiyatli bitirgan ayrim o quvchilar hayotda
ʻ
ko p muvaffaqiyatsizliklarga uchraydi;
ʻ
 oliy ta’lim dargohini bitirib yangi ishga brogan yosh mutaxassis institut
yoki universitetda kasbiga oid bilim va ko nikmani yetarli darajada olgan
ʻ
bo lsada, ish joyiga ko nikishi uzoq davom etadi;
ʻ ʻ
 tanqidiy yondashuvda ma’lum bo ladiki, maktab yoki litseyda olingan
ʻ
bilim va ko nikmalar tezda hal qilinishi kerak bo lgan hayotiy vaziyatlarga
ʻ ʻ
to g ri kelmaydi yoki umuman hayotiga kerak bo lmaydi;
ʻ ʻ ʻ
Ilmiy pedagogik, psixologik manbaalarda berilishicha, kompetensiya
ko pgina fanlar uchun mushtarak bo lgan tushunchalardir.
ʻ ʻ Shu boisdan uning
talqinlari ham hajman, ham tarkibiga ko ra, ham ma’no, mantiq mundarijasi
ʻ
jihatidan turli-tumandir.
O’quvchining kerakli bilimlarni puxta o’zlashtirishida va unda fanga oid
kompetensiyalarni shakllantirishda eng avvalo, uning diqqatini fan yoki mavzuga
to’liq jalb qila bilish muhimdir. Maktabga endigina qadam qo’ygan bolada
diqqatning birinchi turi-ixtiyorsiz diqqat ustun bo’ladi. Uning diqqati tez
bo’linishini, chalg’ishini, o’zini bir joyga ushlab turolmasligini kuzatish mumkin.
Shunday paytda bola uchun muhim va qiziqarli bo’lgan narsalarni unga
ko’rsatish, bu narsalarning shakli, ko’rinishi, joylashgan o’rni, katta-kichikligi,
bir-biridan farqi va rangiga nisbatan bolaning diqqat-e’tiborini kuchaytiradi. Endi
6

3-b о sqich – o`zak, so`z yas о vchi va f о rma yas о vchi qo`shimchalarning
х ususiyatlari va tildagi r о lini o`rganish m о t о dikasi. Bu b о sqichning o`quv
vazifasiga "o`zak", "so`z yas о vchi qo`shimcha", "f о rma yas о vchi qo`shimcha"
tushunchalarini shakllantirish, so`zning l е ksik ma’n о si bilan m о rf е mik tarkibi
o`rtasidagi b о g`lanish haqidagi tasavvurlarni o`stirish, o`zakda jufti b о r jarangli
va jarangsiz und о shli so`zlarni to`g`ri yozish malakasini shakllantirish, nutqda
so`z yas о vchi ko`shimchasi b о r so`zlarni о ngli ishlatish ko`nikmasini o`stirish
kiradi. Bu b о sqichning vazifasi bir-biri bilan ma’lum b о g`lanishda hal qilinadi.
Masalan, so`zda har bir m о rf е maning r о lini o`zlashtirish as о sida o`quvchilar
so`zning l е ksik ma’n о si bilan uning m о rf е mik tarkibi o`rtasidagi b о g`lanishni
bilib о ladilar. Barcha vazifalar bilan b о g`liq h о lda, so`zlarning m о rf е mik
tarkibini his о bga о lib, ulardan nutqda mumkin qadar aniq va о ngli f о ydalanish
vazifasi bajariladi.
O`zakni o`rganishning х ususiyatlari. "O`zak" tushunchasini
shakllantirishda o`quvchilar o`zak o`zakd о sh so`zlarning umumiy qismi ekani va
u barcha bir х il o`zakli so`zlarning ma’n о sidagi umumiylikni o`z ichiga о lishi
bilan tanishtiriladi.
So`z yas о vchi qo`shimchaning funktsiyasi ustida ishlash. Bu m о rf е mani
o`rganishning as о siy vazifasi o`quvchilarni so`zda so`z yas о vchi qo`shimchaning
r о li bilan tanishtirish va shu as о sda so`z yas о vchi qo`shimchali so`zdan o`z
nutqida о ngli f о ydalanish ko`nikmasini o`stirish his о blanadi. O`quvchilar so`z
yas о vchi qo`shimcha yordamida yangi l е ksik ma’n о tushunishi muhim
ahamiyatga ega.
F о rma yas о vchi qo`shimchalarni o`rganish х ususiyatlari. Har bir m о rf е maning
lingvistik m о hiyatida o`ziga хо slik bo`lib uni o`rganish m е t о dikasi ham o`ziga
хо s х ususiyatlarga ega. F о rma yas о vchi qo`shimchada grammatik funktsiya
е takchi his о blanadi, bu bilan u so`z yas о vchi qo`shimchadan farqlanadi.
4-b о sqich – so`z turkumlarini o`rganish bilan b о g`liq h о lda so`zning tarkibi
ustida ishlash, (3-4 sinflar). So`zning m о rf е mik tarkibini o`rganish sist е masida bu
b о sqichniig maqsadi so`z yas о vchi qo`shimchaning so`z yasashdagi r о li va f о rma
29

semantik jihatdan bog‘langan so‘zlar majmuasi ma’lum ohangga ega bo‘lsagina
gap hisoblanadi. Bunda gapning mazmuni so‘zlovchining gapda ifodalangan
ohangiga bog‘liq bo‘ladi. Shunday qilib, ohang gapda so‘z tartibi, yordamchi
so‘zlardan foydalanish, so‘z o‘zgartishlar bilan birga gap tuzish usullaridan biri
sifatida xizmat qiladi.
Leksikologiya so‘z yasalishi bilan jips bog‘lanadi: birinchidan, tilning
lug‘at tarkibi, asosan, tilda mavjud bo‘lgan so‘zlardan yangi so‘zlar yasalishi
hisobiga to‘ldirilib, boyib boradi; ikkinchidan, yasalgan so‘zlarning leksik
ma’nosi yasama negizning moddiy ma’nosiga asoslanadi.
Morfologiya leksikologiya va so‘z yasalishi bilan jips bog‘langan.
Morfologiya,asosan, so‘zning grammatik xususiyatlarini o‘rganadi. So‘zning
grammatik ma’nosi doimo leksik ma’nosi bilan birga namoyon bo‘ladi, har bir
so‘z, bir tomondan, shu so‘zga tegishli bo‘lgan ma’lum o‘ziga xos leksik-
grammatik guruhningbelgilarini bildiradi, ikkinchi tomondan, u so‘zning o‘z
leksik ma’nosi bo‘ladi. So‘zdagi mana shu umumiy birlik morfologiyada,
leksikadan ajralmagan holda, leksika za minida o‘rganiladi.
So‘z uchun muqarrar morfemik tarkibi xarakterli bo‘lib, bunga so‘zning
leksik ma’nosi va qator grammatik belgilari bog‘liq bo‘ladi. Yangi so‘z qaysi usul
bilan yasalmasin, u doim grammatik shakllanadi va o‘zining leksik ma’nosiga ega
bo‘ladi. Har bir so‘z turkumida so‘z yasalishining xarakterli xususiyatlarn
mavjud. So‘zning morfemik tarkibi va yangi so‘z yasalish usullari tilshunoslik
fanining so‘z yasalishi bo‘limida, grammatika va leksikologiyadan ajratilmagan
holda o‘rganiladi.
Morfologiya va sintaksis har tomonlama o‘zaro bog‘lanadi.
Morfologiyada, asosan, so‘zlarning grammatik ma’nosi va uni ifodalash
shakllari o‘rganiladi; sintaksisda so‘zlarni o‘zaro bog‘lanib so‘z birikmasi va gap
hosil qilish usullari, shuningdek, gap turlari, ularning mazmuni va ishlatilishi
o‘rganiladi. So‘z morfologiyada ham, sintaksisda ham o‘rganiladi, ammo
o‘rganish ob’ekti har xil bo‘ladi. Sintaksisning o‘rganish ob’ekti gapdir; unda
so‘z gap yoki so‘z birikmasida boshqa so‘zlar bilan ma’no va grammatik jihatdan
34

Bunday yondashish dunyoqarashning asosiy masalalaridan biriga, ya’ni
nima birlamchi: tabiat (materiya)mi yoki ongmi degan savolga javob
tayyorlash hisoblanadi; materiya - birlamchi, ong -ikkilamchi degan
tushunchadan o’quvchilarning xabardor bo’lishiga yordam beradi.
4. Til-barcha tomonlari o’zaro dialektik bog’lanishda va birlikda bo'lgan
murakkab, ko’p qirrali hodisa. Aloqa jarayonida tilning barcha tomonlari,
uning barcha jihatlari bir-biriga o’zaro ta’sir etadi, shunday sharoitdagina
til o’zining aloqa quroli vazifasini bajara oladi.
Maktabda tilning barcha tomonlari (talaffuzi, fonetikasi, leksikasi,
grammatikasi, so’z yasalishi)ni o’zaro bog’liq holda o’rganish ona tilini
o’rgatishdagi yetakchi tamoyil bo’lib, uni amalga oshirish o’quvchilarning tilni
murakkab, rivojlanuvchan, o’zaro bog’langan iriuhim tomonlarga ega bo’lgan
hodisa sifatida anglab yetishlari uchun ilmiy asos yaratadi. Tilning mohiyatini
bunday idrok etish hodisalarning rivojlanuvchanligi va o'zaro bog’langan
qismlardan tuzilishini tushunishga zamin hozirlaydi.
Maktab tajribasi va rnaxsus tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, yuqorida qayd
etiigan dastlabki qoidalarni o’quv jarayonida amalga oshirishda ijtimoiy hodisa
sifatida til haqidagi bilimlar majmuasini to’g’ri tanlash, asosiy til hodisalarini va
turlarini tushuntirishda o'qituvchining tutgan metodologik yo'lining aniqligi,
o’quvchilar fikrlashini faollashtirish, til nazariyasini o’rgatishga asos bo’ladigan
til materialining yuqori sifatii bo’lishi kabi dalillar hal qiluvchi ta’sir etadi.
Shubhasiz, har bir omil maktab tajribasida bir-biridan ajralgan holda bo’lmaydi.
Aksincha, ularning bir-biriga to’g’ri, maqsadga muvofiq ta’siri ijobiy natija
beradi.
Tilni ijtimoiy hodisa sifatida tanishtirish muhim ahamiyatga ega. Tilning ijtimoiy
mohiyati uning aloqa vazifasini bajarishida ko'rinadi. Uning jamiyat hayotidagi
ahamiyatini aniq tushunishga yordam berish uchun quyidagi jihatlarga ahamiyat
berish kerak:
a) o’quv jarayonida har bir til birligining nutqimizdagi o'mini o’quvchilar
o’zlashtirishini ta’minlash zarur. O’quvchilar tilning aloqa vazifasini
10

tilning asosiy birliklari (fonema, morfema, so’z, so’z birikmasi, gap)ning
vazifasini tushunish jarayonida o’rganadilar.
b) o’quvchilarning tilning o'zaro aloqa vositasi ekanligini tushunishlari “Til
har bir kishi, umuman, jamiyat hayotida qanday o’rinni egallaydi?”
savoliga javob topishda ijobiy ta’sir ko’rsatadi. O’quvchiiar sinfdan sinfga
o’tishi bilan bu savolga javob chuqurlashib va kengayib boradi. Til
kishilarning birgalikdagi mehnat faoliyatida, yangiliklarni maslahatlashib
tushunishida, yangi mashinalar ixtiro qilishda zarurligi haqida misollar
topib, o’z fikrlarini tasdiqlaydilar. Yoshlari ulg’aygan sari o’quvchiiar
odamning odam bo’iishida tilning ahamiyatini tushuna boradilar. Odam
o’zining fikrlash faoliyatini rivojlantirish va nutqini o’stirish biian o’zini
doimo takomillashtirib boradi. Olamni, koinotni o’zgartira borib, kishi
yanada kamol topa boradi, uning tili ham boyiydi. Kishilar bilan, jamiyat
a’zolari bilan aloqa, munosabat har bir kishining o’sishi, rivojlanishidagi
zaruriy shartlardan hisoblanadi.
c) boshlang’ich sinf o’quvchilarining tilga ijtimoiy hodisa sifatida qarashini
shakllantirishda tilning kelib chiqishi, tilda yangi so'zlarning paydo bo’lishi
haqida ularning saviyasiga mos bo’lgan “sir”ni yechish (tushuntirish) ijobiy
ta’sir ko’rsatadi.
O’qituvchi o'quvchilarga tilning bir kishi tomonidan maxsus o’ylab
chiqarilmaganini, u ibtidoiy odamlarning mehnat faoliyati bilan bog’liq holda
varatilganini va asta-sekin rivojlanib borganini tushuntiradi: “Bizdan juda uzoq
vaqtlar ilgari tilda faqat bir necha o’ngina so’z mavjud edi, kishilar atrofdagi
tabiatni, narsalarni bilib, ish qurollari yaratib, nimadir ishlab chiqarganlari sari
tilda yangi so'zlar paydo bo’la boshladi.
Tilning rivojlanishi, ayrim so’zlarning ma’nolari haqidagi bilimni
boshlang'ich sinf o’quvchilari ot, sifat, son, fe’lni o’rganish jarayonida asta-sekin
bilib oladilar. Bu o’rinda „So’zning tarkibi“ bo'limi katta imkoniyatga ega.
O’quvchilar bu bo’lim materiallarini o'rganish ja rayonida tilimizning yangi
so'ziar bilan boyib borishi haqidagi muhim manbalar bilan, so’z yasalishi bilan
11

atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytiradi, tilga va uni yaratgan xalqqa
qiziqishini tarbiyalaydi, o’quvchilarning umumiy taraqqiyoti darajasini o’stiradi
va ularning shaxsiy sifatlarining, dunyoqarashlarining shakllanishiga ta’sir
ko’rsatadi. Keyingi yillarda maktab ona tili darsliklari va o’qituvchilar uchun
nashr qilingan qollahmalar materiali mazmuniga qo’yilgan talablar anchagina
ortdi. Materialning asosiy mezoni matn va alohida gapiarning bilimni boyituvchi
qimmati, leksik-uslubiy aniqligi, mavzu jihatdan xilma-xilligi, hayotning turli
tomonlari bilan bog’lanishi, matnlarning g'oyaviy-mavzuviy yo’naltirilganligi,
kichik yoshdagi o’quvchilarga mosligidir.
Shunday qilib, tilni o’rganish jarayonida kichik yoshdagi o’quvchilarda
ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirishga o’qituvchining metodologik
yondashuvi, o’quvchilar o’zlashtiradigan ijtimoiy hodisa sifatida rivojlanib
boruvchi til haqidagi bilimlar majmuasi, o’quvchilar o’rganib oladigan bilish
usuli, tilni o’rganishga asos bo'ladigan ma terialning bilim berishdagi, g'oyaviy-
siyosiy va badiiy qimmati hal qiluvchi ta’sir ko’rsatar ekan.
O’quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirish ko’p qirrali
jarayon bo’lib, u maktabda va maktabdan tashqarida olib boriladigan o’quv-
tarbiyaviy ishlarning barcha tizimida hal qilinadi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga ona tilini o’rgatishning lingvistik asoslari
Maktabda o’quv predmeti sifatida tilni o’rganish tizimi tilning barcha
tomonlarini, yani fonetikasi, leksikasi, so’z yasalishi va grammatikasi
(morfologiya va sintaksis)ning o’zaro ichki bogianishlariga asoslanadi.
Tilning barcha tomonlari o'zaro bog’lanishining ko’p qirraliligi va
murakkabligi, ularning dialektik birligi, avvalo, lining aloqa vositasidagi
vazifasida namoyon bo’ladi. Aloqa vositaligi tilning muhim xususiyati, asosidir.
Bu vazifani tilning har bir qismi boshqa qismlar bilan o’zaro bog'lanishda
bajaradi. Har bir so’zga xos bo’lgan tovush shakli kishilarga aloqa uchun
imkoniyat yaratadi. Ammo so’zning to vush qurilishi, shakli mazmunsiz, aqlga
to’g’ri kelmaganidek, o’zicha yashamaydi. Istalgan tovushlar yig'indisi emas,
balki ma’lum ma’no bildiradigan tovushlar yig'indisigina aloqa maqsadiga xizmat
13

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA`LIMI VAZIRLIGI
SHAHRISABZ DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
TILLAR FAKULTETI
O' ZGA TILLI GURUHLARDA O' ZBEK TILI Y O' NALISHI
KURS ISHI
FAN :
MAVZU : « Ona-tili darslarida O'quvchilarning
tayanch,lingvistik va nutqiy kompetensiyalarini
shakllantirish metodikasi . »
Bajaruvchi:
O' T O' 1-20 guruh
talabasi
1

Qo`shimchalar ikki turga bo`linadi:
1. So`z yas о vchi qo`shimchalar. So`zning l е ksik ma’n о sini shakllantirish
uchun х izmat qiladi.
2. Shakl yas о vchi qo`shimchalar so`zlarning grammatik f о rmalarini
shakllantirib, turli grammatik ma’n о larini if о dalaydi.
So`zning m о rf е mik tarkibi ustida ishlash bilan o`quvchilar so`zining l е ksik
ma’n о sini aniqlashning as о siy usullarini bilib о ladilar. Bunda o`qituvchining
vazifasi b о lalar so`zlarning l е ksik ma’n о si va m о rf е mik tarkibi bir-biriga
b о g`liqligini bilib о lishi uchun eng qulay shar о it yaratish, shu as о sda ularning
lug`atiga aniqlik kiritishga maqsadga muv о fiq ra х barlik qilish his о blanadi.
So`zda m о rf е maning r о lini anglash, shuningd е k qo`shimchalarning s е mantik
ma’n о sini bilish o`quvchilarda nutqning aniq shakllanishiga ta’sir etadi.
O`qituvchining vazifasi o`quvchilar so`zning l е ksik ma’n о sini tushunibgina
q о lmay, matnda aniq affiksli so`zlardan о ngli f о ydalanishlarini о shirish
his о blanadi.
So`zning m о rf е mik tarkibini o`rganish о rf о grafik malakalarni shakllantirishda
ham katta ahamiyatga ega. M о rf о l о gik tam о yil o`zb е k о rf о grafiyasining е takchi
tam о yili bo`lib, bunga bin о an so`zlar va ularning tarkibiy qismi, (o`zak va
qo`shimchalar) asliga muv о fiq yoziladi. O`zak va qo`shimchalarni to`g`ri yozish
malakasini nazariy as о sda shakllantirish f о n е tik, so`z yasalishiga о id, grammatik
bilimlarni maqsadga muv о fiq tatbiq etishni talab qiladi. Shuning uchun so`zning
m о rf е mik tarkibini o`rganishning muhim vazifalaridan biri o`zak va
qo`shimchalarni to`g`ri yozish malakasini shakllantirish uchun zarur bo`lgan
bilim va ko`nikmalar as о sini yaratish his о blanadi.
So`zning m о rf е mik tarkibini o`rganish o`quvchilarning aqliy q о biliyatini
o`stirishda, х ususan, til birligi sifatida so`zni о ngli bilib о lish uchun zarur bo`lgan
ma х sus aqliy ko`mikmalarni shakllantirishda ham ahamiyatli. O`qituvchining
vazifasi ta’lim jarayonida bilimni o`zlashtirish bilan o`quvchilarda aqliy
fa о liyatni o`stiradigan mavhumlashtirish, analiz, taqq о slash ko`nikmalarini
shakllantiradigan shar о it yaratish his о blanadi.
27

Grammatik tushunchaning mohiyati va uni kichik yoshdagi o`quvchilar
o`zlashtirishidagi qiyinchiliklar.
Tushunchani o`zlashtirish ustida ishlash jarayoni, uning shartli
ravishda to`rt bosqichga bo`linishi.
Birinchi tushunchaning muhim b е lgilarini ajratish maqsadida til
mat е rialini analiz qilish.
Ikkinchi bosqich tushuncha b е lgilarini umumlashtirish, atama b е rish.
Uchinchi bosqich tushuncha ta'rifini ifodalash, b е lgilar mohiyatini va ular
orasidagi bog`lanishni aniqlash.
To`rtinchi bosqich-yangi til mat е riali asosida o`rganilayotgan tushunchani
aniqlash.
Kichik yoshdagi o`quvchilar tushunchasi o`zlashtirilgani ta'minlaydigan
m е todik shartlar; o`quvchilar aqliy faoliyatining aktivligi; o`quvchilarda so`z va
gapga lingvistik munosabatini o`stirish ustida maqsadga yo`naltirilgan ishlar;
yangi tushunchani ilgari o`rganilgan tushunchalar tizimga kiruvchi; ayrim til
kat е goriyalari bog`lanishining mohiyati yangi til kat е goriyasini o`rganish
jarayonida ochiladi; tushunchani ko`rsatmali o`rganish. Grammatik va so`z
yasalishiga oid mashqlar, ularning turlari. Tushunchani o`zlashtirishning turli
bosqichlarida grammatik mashqlarni tadbiql etish usuliyati. So`zni va gapni tahlil
qilish, uning turlari va tilni o`rganish jarayonida undan foydalanish.
M о rf о l о giyadan " о t", "sifat", "s о n",
"f е ’l", "b о g`l о vchi" tushunchalarni,
sintaksisda "gap", "ega", "k е sim", "ikkinchi darajali bo`lak", tushunchalarini, so`z
yasalishidan "o`zak", "qo`shimcha", "o`zakd о sh so`zlar" kabi tushunchalarni
shakllantirish ustida ish о lib b о riladi.
Tushuncha nima? Tushunchani o`zlashtirish jarayoni qanday k е chadi?
Tushuncha atr о f-muhitdagi h о disalarning muhim b е lgilari va o`zar о al о qad о rligi
aks etgan tafakkur shaklini tasvirlab ko`rsatadi.
Grammatik tushunchalarda ham b о shqa tushunchalar kabi h о disalarning
muhim b е lgilari umumlashtirilgan h о lda aks ettiriladi. Til h о disalari b о shqa
h о disalarga nisbatan juda mavhumligi bilan farqlanadi. Grammatik
21

Tilni o‘rganish jarayonida o‘quvchilarda boshqa ko‘pgina o‘quv
predmetlari uchun umumiy bo‘lgan ko‘nikmalar (predmetlararo ko‘nikmalar)ni
hosil qilish ustida ham ish olib boriladi. Pedagogikada bunday predmetlararo
ko‘nikmalarga analiz, sintez, abstraktlashtirish (til hodisalarini fikran tasavvur
etish), umumlashtirish, guruhlash, taqqoslash kabilar kiradi. Ushbu ko‘nikmalarni
o‘quvchilarda shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash ularning o‘quv
faoliyatini faollashtirishga, bilimlarini muvaffaqiyatli egallashlariga imkoniyat
yaratadi. Ona tili kursidan hosil qilinadigan maxsus ko‘nik malar bilan
predmetlararo ko‘nikmalar, bir-biridan ajratilmagan holda o‘quv-tarbiyaviy
jarayonda shakllantiriladi.
Umumiy o‘rta ta’limning boshlang‘ich sinflarida ona tilidan beriladigan
bilimlar mazmunini o‘zbek tilining tovush tuzilishi va yozma nutqda tovushlarni
ifodalash usullari haqidagi, so‘zlarning o‘zgarishi va gapda so‘zlarning
bog‘lanishi haqidagi, so‘zlarning morfemik tarkibi va so‘z yasalishi, so‘zlarning
leksik – semantik guruhi haqidagi, o‘zbek tilining to‘g‘ri yozuv qoidalari va tinish
belgilarining ishlatilishi haqidagi bilimlar tashkil etadi. Shuningdek, boshlang’ich
sinflardayoq o’quvchilarni Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotining
(inglizcha –Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD))
Xalqaro o’quvchilarni baholash dasturi (inglizcha –Programme for International
Student Assessment, PISA) hamda ta’limiy yutuqlarni baholash xalqaro
uyushmasi tomonidan tashkil qilingan (IEA) maktab matematika va tabiiy fanlar
ta’lim sifatining Xalqaro monitoringi ( инглизча – Trends in Mathematics and
Science Study, TIMSS) doirasida savodxonligini rivojlantirishda mazkur fan
muhim ahamiyatga ega.
Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida (1-4-sinf) ona tili fanini
o‘qitishning asosiy maqsadi – o‘z fikrini og‘zaki va yozma tarzda to‘g‘ri va
ravon bayon qiladigan, kitobxonlik madaniyati shakllangan, mustaqil va ijodiy
fikrlay oladigan, o‘zgalar fikrini anglaydigan, muloqot va nutq madaniyati
rivojlangan shaxsni kamol toptirishdan iborat.
37

Masalan, predmet yoki uning rasmidan so’zning leksik ma’nosini tushuntirishda
ham, grammatik tushunchani shakllantirishda ham foydalanish mumkin.
O’quvchilarni sifatning nutqdagi ahamiyati bilan tanishtirish uchun o’qituvchi
berilgan predmetni tasvirlash, uning belgilarini aytish vazifasini topshiradi.
O’quvchilar har qanday predmetni tasvirlash uchun o’z nutqlarida sifatlardan
foydalanadilar. Bu – tabiiy. O’qituvchi “Predmetni tasvirlashda siz qaysi
so’zlardan foydalandingiz? Nima maqsadda?” kabi savollar berib, bolalar
diqqatini o’rganiladigan grammatik tushunchaning (bu o’rinda sifatning)
belgilariga qaratadi. O’quvchilar predmetni tasvirlash uchun qaysi sifatlardan bir
predmetni boshqasidan ajratish maqsadida foydalanganliklarini aytadilar. Bu
misolda ko’rgazmali material nutqda grammatik tushuncha (sifat)ning rolini
kuzatish maqsadida foydalaniladi va o’quvchilar aniq materialdan
umumlashtirishga o’tadilar.
Tushunchani shakllantirishni uchun jadval va chizmalardan keng
foydalaniladi. Bu ko’rgazmalardan ko’proq tushuncha belgilari ajratilgandan
so’ng mavhumlashgan belgilarni umumlashtirish, ular o’rtasidagi bog’lanishni
aniqlash maqsadida foydalaniladi.
Shunday qilib, grammatik tushunchani o’zlashtirishga yordam beradigan
asosiy metodik shartlar o’quvchilarning aqliy faoliyatini faollashtirish, ularni
yangi bilim olish uchun qiziqtirish, o’quvchilarning nutqiy tajribasiga tayanish,
bilimlarning tizimliligi, o’quvchilarda til birliklariga lingvistik munosabatni
shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash hisoblanadi
So`zning l е ksik ma’n о sini aniqlash maqsadida uni m о rf е malarga ajratish til
haqidagi fanda o`zining nazariy as о siga ega.
M о rf е ma – so`zning eng kichik, bo`linmaydigan ma’n о li qismi.
M о rf е ma ikki turga bo`linadi :
1. O`zak m о rf е ma – so`zda, albatta, qatnashadigan va l е ksik ma’n о
anglatadigan m о rf е ma.
2. Affiksal m о rf е ma – mustaqil h о lda l е ksik ma’n о anglatmay, so`zning
l е ksik va grammatik ma’n о larining shakllanishi uchun х izmat qiladigan m о rf е ma.
26

M U N D A R I J A
KIRISH ................................................................................................ 3-5
I BOB. Ona-tili darsida nutqiy va lingvistik kompetensiyalarni
shakllantirish metodikasi va uni boshlang’ich ta’limda qo llashʻ .
1.1. Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limida nutqiy va lingvistik
kompetensiyalarni shakllantirish metodikas ...................................................... 5- 9
1.2. Kichik yoshdagi o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarash elementlarini
shakllantirishda ona tilini o‘rgatishning ahamiyati. ......................................... 9- 16
1.3. Mashg’ulotlar davomida bolalarning og’zaki nutqini o`stirish
texnologiyasi................................................................................................... ..........
II BOB. O' quvchilarni gramatik s o‘ z yasashga o‘ rgatadigan
metodikalardan foydalanish.
2.1. O‘quvchilarda grammatika va so‘z yasalishiga oid
tushunchalarni shakllantirishning metodik asoslari. .................................... 20- 32
2.2. Ona tilini o’rgatishning lingvistik asoslari. .................................. 32-38
XULOSA ........................................................................................ 38- 39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI ……………………….. 39- 40
2

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI:ʻ
1.Karimov I.A. Amalga oshirayotgan islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyati qurish-yorug` kelajagimizning asosiy omilidir // Xalq so`zi,
2013-yil, 7-dekabr.
2. Karimov I.A. O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.- Toshkent:
O`zbekiston, 2011.- 432 b.
3. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent: Ma`naviyat,
2008.- 176 b.
4. K. Qosimova va b. Ona tili o'qitish metodikasi. -T.: Noshir. 2009.
5. Ма tchonov S., Shojalilov A., Gulomova X. va b. Oqish kitobi. 4- sinf uchun
darslik. -T.: Yangiyo'l poligraf servis. 2020.
6. Matchonov S. Adabiyot darslarida tahlil va talqin uyg'unligi. Til va adabiyot
ta'limi. 2020.7-son.
7. Ģulomova X. Òquvchilarning matn ustida ishlashi.// Til va adabiyot talimi.
1994. 2-3.
8. Bakiyeva H. Boshlsng'ich sinflarda so'z ustida ishlash metodikasi. -T.: Istiqlol.
2013.
9. Abdullayeva Q., Rahmonbekova S. 2-sinfda o`qish darslari: O`qituvchilar
uchun metodik qo`llanma. - Toshkent: O`qituvchi, 2004. - 128 b.
10. Azizxo`jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat: O`quv
qo`llanma. - Toshkent: Adabiyot jamg`armasi, 2006.
11. Matjon S. Maktabda adabiyotdan mustaqil ishlar. - Toshkent: O`qituvchi,
2000.- 198 b.
12. Matchonov S., Shojalilov A., G`ulomova X., Sariyev Sh., Dolimov Z. O`qish
kitobi: 4-sinf uchun darslik. - Toshkent: O`qituvchi, 2011. - 240 b.
13. Matchonov S., G`ulomova X., Dolimov Z. O`qish kitobi: 4-sinfda o`qish
darslari: O`qituvchi kitobi.- Toshkent: Yagiyul poligraf servise, 2007.- 192 b.
14. UzviylashtirilganDavlatta`limstandartiva o`quvdasturi.- Toshkent, 2010.- 138
b. 15. Umarova M. O'qish kitobi: 3-sinf uchun darslik.- T.: O'qituvchi, 2012.- 224
b. 16. Azizxo'jayeva N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat.T.: 2006
40

tushunchaning bu х ususiyatlari tufayli o`quvchilarda tushuncha juda ko`p
qiyinchilik bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani bilib о lish uchun mavhum
tafakkur riv о jlangan bo`lishi k е rak. Mavhum tafakkur ta’lim jarayonida ma х sus
mashqlar о rqali riv о jlantirib b о riladi. O`qituvchi o`quvchilarning mavhum
tafakkurlarini riv о jlantirishga e’tib о r b е rmasa, o`quvchilar so`zlarni taqq о slay
о lmaydilar. Va ularni muhim х ususiyaglariga ko`ra bir guruhga birlashtira
о lmaydilar. Masalan: yurm о q, ekm о q, ch о pm о q; u х lam о q, ko`karm о q, o`sm о q
yoki, kit о b, do`st, gulchi; qahram о nlik, qadam, tinchlik va h.k. so`zlarni f е ’l va о t
turkumiga kirita о lmaydilar.
D е mak, tushunchani shakllantirish uchun o`quvchilarda mavhumlashtirish
ko`nikmasini o`stirish, ular diqqatini so`zning aniq l е ksik ma’n о sidan grammatik
ma’n о siga qaratish va shu guruhdagi so`zlarga о id umumiy grammatik b е lgilarni
his о bga о lgan h о lda bularni bir guruhga birlashtirishni talab etadi.
Grammatik tushunchani o`zlashtirish uz о q dav о m etadigai jarayondir. Bu jarayon
shartli ravishda 4 b о sqichga bo`linadi;
1-b о sqich – tushunchaning muhim b е lgilarini ajratish maqsadida til
mat е rialini tahlil qilish. Bu b о sqichda ma’lum so`z va gaplarning l е ksik
ma’n о sidan k е lib chiqib, mavhumlashtirish amalga о shiriladi va til h о disasi
uchun хо s bo`lganlari ajratiladi. Tahlil, taqq о slash amalga о shiriladi.
2-b о sqich – tushuncha b е lgilarini umumlashtirish, ular о rasidagi
b о g`lanishlarni aniqlash, atamani b е rish. Qiyoslash, tahlil (analiz), sint е zlash
o`tkaziladi.
3-b о sqich – tushuncha ta’rifini if о dalashni tushunish, b е lgilar m о hiyatini
va ular о rasidagi b о g`lanishni aniqlash. О tga хо s, f е ’lga хо s, gapga хо s b е lgilarni
sanash.
4-b о sqich – yangi til mat е riali as о sida o`rgatilayotgan tushunchani
aniqlashtirish, bilim tajribaga tatbiq etiladigan mashqlar ishlash. Yangi
tushunchalarni amalda qo`llash.
Ko`rsatilgan b о sqichlarni "F е ’l" grammatik tushunchasini shakllantirish
jarayoni mis о lida ko`rsatib b е riladi.
22

qilishi mumkin.
Ma’lumki, ma’no bildiradigan tovushlar yig’indisi so’zdir. Tilning lug’at boyligi,
leksikasi fikr ifodalash uchun xizmat qiladigan o'ziga xos qurilish materialidir.
Tilning lug'ati qanchalik boy bo’lsa ham grammatikasiz u o'lik hisoblanadi.
Tilning lug’at boyligi o’z-o’zicha aloqa vazifasini bajarmaydi. Aloqa maqsadida
xizmat qilish uchun lug’at boyligidagi so’zlar bir-biri bilan grammatik jihatdan
o’zaro bog’lanib, gap tuziladi. Mana shu tuzilgan gap orqali fikr ifodalanadi.
Tilning har bir tomonining xususiyati undagi til birliklarining o’ziga xosligida
namoyon bo’ladi. Fonetika uchun bunday til birligi nutq tovushlari, fonemalar;
leksikologiya uchun ma’nosi va qo’llanishi nuqtai nazardan so’z; grarnmatika
uchun so’z shakllari, shuningdek, so’z birikmasi va gap; so’z yasalishi uchun
morfema, tuzilishi va yasalishi jihatdan so’z hisoblanadi.
So’z, so’z birikmasi va gap grammatik tomondan ko'pgina xususiyatlarga
ega. So’zning o’z morfemik qurilishi, o’zining so’z yasalish turi, biror grammatik
kategoriyasi (shaxs, son, egalik, kelishik va boshq.), ma’lum sintaktik vazifasi
bor. So’z birikmasi ham so’z kabi so’z o’zgarishi (ko'proq ergash so’z o’zgaradi)
shakllariga ega. Gap o’z qurilishiga ko’ra so’zdan sifat jihatdan farqlanadi: so’z
o’zi alohida kelganda mustaqil ma’no anglatmaydigan morfemalardan tuziladi,
gapni tashkil etuvchi qismlar esa gapdan tashqarida ham mustaqil leksik ma’no
bildiradi, gap tarkibida esa uning ma’nosi yana oydinlashadi. Morfologiya
leksikologiya va so’z yasalishi bilan jips bog’langan. Morfologiya, asosan,
so’zning grammatik xususiyatlarini o’rganadi. So'zninggrammatik ma’nosi doimo
leksik ma’nosi bilan birga namoyon bo’ladi, har bir so’z, bir tomondan, shu
so’zga tegishli bo’lgan ma’lum o'ziga xos leksik-grammatik guruhning belgilarini
bildiradi, ikkinchi tomondan, u so’zning o’z leksik ma’nosi bo’ladi. So’zdagi
mana shu umumiy birlik morfologiyada, leksikadan ajralmagan holda, leksika
zaminida o’rganiladi.
So’z uchun muqarrar morfemik tarkibi xarakterli bo’lib, bunga so’zning leksik
ma’nosi va qator grammatik belgilari bog’liq bo’ladi. Yangi so’z qaysi usul bilan
yasalmasin, u doim grammatik shakllanadi va o’zining leksik ma’nosiga ega
14

madaniyatini egallay borishi ham taqozo etiladi. Bolalar bilan suhbat jarayonida
ko`proq yo`naltiruvchi savollar beriladi.
Masalan, tabiatga sayohat paytida:
- Hozir yilning qaysi fasli?
- Bahorda tabiatda qanday o`zgarishlar yuz beradi?

- Bahorda qanday qushlar uchib keladi?
kabi savollarning berilishi bolalarning dialogik nutqining rivojlanishiga yordam
beradi.
"Ovchilar va quyonlar", "Oksoq bo`ri va qo`ylar", "Nimaning pati?" kabi
o`yinlardagi savol-javoblar ham bolalarning dialogik nutqini rivojlantiradi.
Tarbiyachi bolalarga "nimaning pati?" deb savol beradi. Bolalar javob beradilar:
-o`rdakniki,
-qarg’aniki,
-burgutniki
Qushning nomini takror aytgan bola biror shartni bajaradi: o`yinga
tushadi, she’r aytadi yoki qo`shiq kuylaydi.
Bolalarning bog’lanishli nutqini rivojlantirishda monologik nutq; (hikoya qilib
berish) ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etadi. Monologik nutqda yuqorida sanab
o`tilgan bog’lanishli nutq talablarining barchasi jamlangan bo`ladi.
Bolalarning monologik nutqining shakllanishi ularni maktabga tayyorlashning
asosiy shartlaridan biridir. Zero, bog’lanishli nutq bolalar tafakkurini va unga
borlik bulgan zehnni utkirlash, zukkolik kabi hislatlarni ham tarkib toptiradi.
Bolalarda hikoya qilish ko`nikmasi uning lug’at boyligi, jumla tuzish malakasi
bilan ham ahamiyatlidir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga muayyan mavzular bo`yicha ertaklar. rasmlar
asosida hikoya tuzish topshirig’i ham berilishi mumkin. Bundaytopshiriq ustida
ishlash orqali ularda mustakillik, ijodiy faollik rivojlantiriladi. "Bizning oila",
"Bahor fasli", "yoz - ugar soz", "qaldirg’ochlar uchib keldi", "qo`g’irchoq
teatrida", "qish", "kor", "qorboboning sovg’asi", "qushlar bizning do`stimiz",
19

tushunishlari uchun dastur materialini o‘rganishda tilning aloqa vazifasi etakchi
ekani nazarda tutiladi, ya’ni kishilar bilan aloqa jarayonida tilning barcha
tomonlari birgalikda foydalanilishi hisobga olinadi. Shu maqsadda tilning fonetik
tomonini o‘rganishda so‘zning ma’no va talaffuz jihatdan birlik hosil qilishini,
tovushning so‘z ma’nosini farqlashdagi o‘rnini tushuntirishga katta ahamiyat
qaratiladi.
“So‘z” mavzusi o‘tilayotganda o‘quvchilar tomonidan so‘zning talaffuzi, leksik
ma’nosi, morfologik tarkibi, grammatik belgilari, yasalishi, nutqda ishlatilishi va
yozilishini yaxlit tushunishga asosiy diqqat qaratiladi. Bunda o‘qituvchi so‘zning
nom bo‘lib xizmat qilishini ham, morfemik tarkibi va leksik ma’nosining bir-
biriga ta’sirini ham o‘quvchilarning tushunib olishlariga erishishi lozim.
“Gap” mavzusini o‘rganish vaqtida esa ishning asosiy yo‘nalishi nutqda gapning
til birligi sifatidagi vazifasini tushuntirish va o‘quvchilarda og‘zaki va yozma
nutqlarida gapdan oson foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish hisoblanadi.
Maktabda tilning barcha tomonlarini bir-biri bilan bog‘liq holda o‘rganish ona
tilini o‘rgatishning etakchi metodik tamoyili hisoblanadi. Buni amalga oshirish til
o‘suvchan, bir-biriga o‘zaro ta’sir etadigan tomonlari mavjud bo‘lgan murakkab
hodisa ekanini tushuntirishda ilmiy asos hisoblanadi.
Ona tili kursida beriladigan bilimlar mazmunini o‘zbek tilining tovush
tuzilishi va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi (fonetik va
grafik); so‘zlarning o‘zgarishi va gapda so‘zlarning bog‘lanishi haqidagi
(grammatik, ya’ni morfologik va sintaktik); so‘zning morfemik tarkibi va so‘z
yasalish usullari haqidagi (so‘z yasalishiga doir); so‘zlarning leksik-semantik
guruhi haqidagi (leksikologik); o‘zbek tilining to‘g‘ri yozuv tamoyillari va tinish
belgilarining ishlatilishi haqidagi (orfografik va punktuastion) bilimlar tashkil
etadi. Bu bilimlar, birinchidan, grammatik, fonetik, so‘z yasalishiga oid
tushunchalarda, ikkinchidan, grafik, orfografik, punktuastion qoidalarda namoyon
bo‘ladi. Bundan tashqari, o‘zbek tili kursi fonetik, gra fik, morfologik, sintaktik va
boshqa ko‘nikma va malakalarni ham o‘z ichiga oladi.
36

O'qish inson xayotida muhim ahamiyatga ega. O'qish orqali inson borliq,
jamiyat haqida bilimga ega bo'ladi, o'qishni bilmagan odamning ko'zi ojiz
kishidan farqi yo'q.
Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyev ta'kidlaganidek: " Yoshlarimizni mustaqil
fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma'naviy salohiyatga ega bo'lib, dunyo
miqyosida o'z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo'sh kelmaydigan insonlar bo'lib
kamol topishi, baxtli bo'lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va
imkoniyatlarini safarbar etamiz"- degan da'vatlari ta'limning sifatiga va uning
samarali tashkil etilishini ayniqsa, boshlang'ich sinflardan boshlab o'quvchilarni
mustaqil fikrlaydigan yuksak intellektual va ma'naviy salohiyatga ega shaxs
sifatida tarbiyalash bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi.
Òqish darsi òquvchilarni ijodkorlikka boshlaydi. Bilamizki, yosh- yosh
òquvchilar orasida iste'dodli, talantli bolalar ham uchrayi. Biz shu yoshlar bilan
qobiliyatlari ustida ishlasak, ularda bu fazilatlarini yanada mustahkamlashda
yordam bersak, albatta, Mir Alisher Navoiy bobomizga, Zahiriddin Muhammad
Bobur bobomizga va boshqa ajdodlarimizga izdosh, yetuk, faxrli yoshlarimizni
yetishib chiqishlariga o'z hissamizni qo'shgan bo'lamiz! Boshlanģich sinf
òquvchilariga òtayotgan har bir darslarimizni mavzuga oid qiziqarli metodlardan
foydalanib òtsak, òquvchilarda darsga nisbatan qiziqish ortadi. Darslarda faollik
oshadi. Òquvchilarning nutqini shakllantirishimizda ularga ko'proq yoshlariga
mos badiiy kitoblar òqishlarini tavsiya etamiz. Kòp kitob òqigan insonning
fikrlashi ham sòzlashish odobi ham shakllangan bòladi. Yosh avlodlarga hozirgi
kunda yuksak "chòqqilarni" zabt etayotgan faxrli yoshlarimizni òrnak sifatida
ko'rsatish orqali ularda ham shunday yutuqlarga, shunday avlod bòlib
yetishishlarida, vatanga mehr tuyg'usini va Ona yurtimizning bayroģini kòklarga
ko'tarishga nisbatan mehr va istak uyģotamiz. Eng avvalo, ta'lim beruvchi ta'lim
oluvchilarni òz farzandlari qatorida kòra bilishi lozim. Shundagina, ta'lim
oluvchilarga tòģri ta'lim berish jarayoni shakllanadi!!!
39

keng imkoniyat yaratadi. Shuning uchun so z boyligi, uning xilma-xilligi,ʻ
harakatchanligi metodikada nutqni muvaffaqiyatli o stirishning muhim shartidir.
ʻ
Har qanday nutqiy bayon grammatik jihatdan o zaro bog langan,
ʻ ʻ
mazmunga mos so z va so z birikmalarining ma’lum izchillikda
ʻ ʻ
joylashtirilishidan tuziladi. Kishining lug ati qanchalik boy va rivojlangan bo lsa,
ʻ ʻ
uning nutqi ham shunchalik boy bo ladi.
ʻ
O z fikrini aniq va ifodali bayon etishiga keng imkoniyat yaratiladi.
ʻ
Shuning uchun lug atning boyligi, xilma-xilligi, harakatchanligi nutqni
ʻ
muvaffaqiyatli o stirishning muhim sharti hisoblanadi. O quvchi lug atining
ʻ ʻ ʻ
boyishiga, birinchi navbatda, uni o rab olgan muhit, tabiat, kishilarning hayoti,
ʻ
o qish faoliyati, kattalar va tengdoshlari bilan bo lgan muloqatlari asosiy manba
ʻ ʻ
vazifasini bajaradi. Bola tabiat va insonlar bilan munosabatda bo lishi natijasida
ʻ
so z, ibora tasviriy ifoda, maqol, hikmatli so zlarni o rganadi, ularni o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
so zlariga aylantiradi. Badiiy asarlar o quvchilar lug atini va nutqini boyitishda
ʻ ʻ ʻ
eng ishonarli manba hisoblanadi. O qish darslarida badiiy asarlar bilan tanishish,
ʻ
tahlil qilish jarayonida o quvchilar lug ati ma’lum mavzular bo yicha ham boyib
ʻ ʻ ʻ
boradi.
Masalan, yil fasllariga oid mavzular bilan tanishish jarayonida tabiatdagi
o zgarishlar, qushlar, jonivorlar, hayvonot olami, dov-daraxtlar, maysa-giyohlar
ʻ
bilan bog liq tushunchalari shakllantirilsa, ma’naviyat, yaxshilik va yomonlik,
ʻ
do stlik mavzularidagi asarlarni o rganish orqali insoniy munosabatlar, axloq-
ʻ ʻ
odob yuzasidan muayyan xulosalarga keladi.
Matnni o qish jarayonida so zning ma’nosi tushuntirilmaydi. Agar unga
ʻ ʻ
zarurat sezilsa, o quvchilar diqqati matn mazmunidan chalg itilmay, qisqa izoh
ʻ ʻ
berib o tib ketiladi. Ko chma ma’noda ishlatilgan so zlar matn o qilgandan keyin
ʻ ʻ ʻ ʻ
tushuntiriladi. Chunki ularning ma’nosi matn mazmunidan yaxshi tushuniladi.
Bundan ko rinib turibdiki, o quvchilarning o rganishi ko zda tutilgan bilimlarni
ʻ ʻ ʻ ʻ
egallashlarida, ularni amaliyotda qo llashlarida tilning lug at boyligini
ʻ ʻ
o zlashtirishlari va uni o z mulklariga aylantirishlari muhimdir. Lug'at ustida
ʻ ʻ
ishlash uchun maxsus dars ajratilmaydi. U barcha predmetlarni o'rganishda,
8

2. Rahimning otasi zavodda ishlaydi. U ilg’or ishchi. Rahimning o’zi –
ishchan bola.
Bu ikki matnda uchtadan o’zakdosh so’z bo’lib, ularning ikki muhim
belgisi (bir xil umumiy qismga egaligi va ma’nolaridagi o’xshashlik)ni hisobga
olgan holda, o’zakdosh so’zlar yuzasidan umumlashtirish imkoni tug’iladi.
Bundan tashqari, o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida o’zakdosh so’zni shu
so’zlarning bir shakli bo’lgan so’z (gullarni) bilan taqqoslab, o’zakdosh so’zlar
bilan so’z shakli o’rtasidagi farq haqida elementar tushunchaga ega bo’ladilar.
Tushunchaning mohiyatini ochishga qaratilgan vazifalarning o’zi o’quvchilarni
ularni bajarishga undashi, majbur etishi lozim. Bu bilan tushuncha
ko’rgazmaliligi ta’minlanadi. Masalan, gapnnng uyushiq bo’laklari
tushunchasining mohiyatini ochishda ikki-uch gapdan bitta gap tuzish vazifasini
berish maqsadga muvofiq. Masalan, Bahorda biz qaldirg’ochlarni quvonib kutib
olamiz. Bahorda biz maynalarni quvonib kutib olamiz. Bahorda biz
chug’urchuqlarni quvonib kutib olamiz. – Bahorda biz qaldirg’ochlarni,
maynalarni, chug’urchuqlarni quvonib kutib olamiz. Gaplar gap bo’laklari
jihatidan tahlil qilinadi; o’quvchilar uchala gapda takrorlangan so’zlarni aytadilar;
bunday hollarda kishilar uch gap o’rniga bitta gapdan foydalanishlarini
tushunadilar. SHunday qilib, ular uch gapdan bitta gap tuzadilar, uni gap
bo’laklariga ko’ra tahlil qiladilar, chizmasini tuzadilar. Bu vazifalarni bajarish
bilan o’quvchilar ko’rgazmali xulosa chiqaradilar: bir kesimga bir necha ikkinchi
darajali bo’lak bog’lanishi va ular bir xil so’roqqa (nimalarni?) javob bo’lishi
mumkin; bir bo’lakka qarashli va bir xil so’roqqa javob bo’lgan bunday so’zlar
gapning uyushiq bo’laklari deyiladi. Yuqorida keltirilgan misollarda
foydalanilgan ko’rgazmalilik o’rganilayotgan til hodisalarining belgilarini
ajratishga qaratilgan, ya’ni ko’rgazmalilikdan tushunchani ta’riflashdan oldin
foydalanilgan.
Darsda foydalanish uchun ko’rgazma material tanlashda o’qituvchi qo’yilgan
maqsadga ko’ra o’quvchilar nimani bilib olishlarini aniq ko’z oldiga keltirishi
kerak. Bir ko’rgazma materialdan turli maqsadlarda foydalanish mumkin.
25

Ona-tili darslarida o'quvchilarning tayanch, lingvistik va nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish metodikasi

Купить