Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 7.9MB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Лингвистика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

9 Продаж

Ona tili fanidan darsliklarni yangi avlodini yaratish muammosi

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ Mavzu: Ona tili fanidan darsliklarni yangi avlodini yaratish muammosi Mundarija Kirish I bob.Yangi avlod darsliklari yaratishning pedagogik asoslari 1.1. Umumta’lim fanlaridan o‘quv-metodik majmualarning yangi avlodini ishlab chiqishga qo‘yiladigan umumiy talablar 1.2.Yangi avlod darsliklari va uning didaktik xarakteristikalari 1.3. Yangi avlod darsliklari yaratish zarurati va muammolari II bob.Ona tili fanidan darsliklarni yangi avlodini yaratish muammolari va ularni bartaraf qilish usullari 2.1.Ona tili darsliklaridagi xatoliklar va kamchiliklar va ularni tuzatish muammolari 2.2.Yangi Milliy o‘quv dasturi asosida tayyorlanayotgan Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligituzilishi ahamiyati va afzalliklari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Mavzuni dolzarbli: Jahon hamjamiyati shunday qilgani uchun, mamlakatimiz ham bu sohani rivojlantirishga harakat qilyapti desak, masalaga bir yoqlama qaragan bo’lib qolamiz. Chunki, mavzuning dolzarbligini keltirib chiqargan asosiy omillar bu – yillar davomida darslik fodalanuvchilari tomonidan amaldagi darsliklardan qoniqmaslik bayon etilgan arznomalar-u, sifatsiz darsliklarga to’lib ketgan ta‘lim tizimimizning taraqqiyot sari ildam qadam tashlay olmayotganidir. Bugun darsliklarni isloh qilish masalasi har bir mamlakat oldidagi har narsadan va har qachongidan muhim va amalga oshirilishi kechiktirib bo’lmaydigan eng ustuvor vazifadir. Yangi yaratilayotgan darsliklardagi berilgan lug’at so’zlar asosida biror bir qo’llanmaning yaratilmaganligi. Bu hozirgi maktablardagi eng dolzarb masala sanaladi. 2019-2020- o’quv yili boshida 8-9-sinflarning darsliklari yangilandi. Yangilangan ona tili darsligiga e’tibor bersak, ko’plab matnlar va o’sha matnlar asosidagi lug’atlar berilganligini ko’ramiz. Ba’zi lug’atdagi so’zlarni o’zimiz zo’rg’a topib, o’quvchilarga yetkazamiz. Lekin o’quvchilar bu lug’at so’zlarning ma’nosini qayerdan topishadi? Ularning izlanishlari uchun ham biror bir darsliklarga asoslangan lug’atlar jamlanmasini yaratish vaqti kelmadimikan? Darsliklardagi berilgan qoidalarning bir – biriga mos tushmasligi. Maktab darsliklarini bir – biriga taqqoslab turib, bir sinfda berilgan ma’lumotning boshqa bir sinfdagi shu mavzuga oid bo’lgan ma’lumotdan farq qilishini kuzatishimiz mumkin. Misol uchun, 5-sinf ona tili darsligida gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari to’rt xil deb ko’rsatilgan bo’lsa, 10-sinf ona tili darsligida faqat uchtasi haqida ma’lumot berilgan. 5-sinf ona tili darsligida ilmiy va kasbiy atamalar deyilgan mavzu bor. 10sinf ona tili darsligida esa ilmiy atamalar terminlar deb atalyapti. O’qituvchilar esa o’quvchilarga ularning bir narsani anglatuvchi tushuncha ekanligini tushuntirgunicha qancha vaqt o’tishini o’ylab ko’rganmisizlar? O’quvchilarning hammasi ham birdaniga buni tushuna olmaydi- ku! Yoki 9-sinf darsligida qo’shma gaplar bog’lovchi vositalariga qarab uch turga bo’linishi haqida ma’lumot bor: bog’langan, ergashgan va bog’lovchisiz. Ammo 10-sinf darsligi “Qo’shma gaplar uslubiyati” mavzusida qo’shma gaplarning bog’lovchi vositalariga ko’ra ikkiga: bog’lovchili va bog’lovchisiz turlarga bo’linishi ko’rsatilgan. Bunday misollarni ko’plab topish mumkin. Shu o’rinda bir haqli savol tug’iladi: “Bunday holatda o’qituvchilar qanday yo’l tutishi kerak? Axir, o’quvchilar uchun darslik eng muhim va ishonchli manba sanaladi-ku!” Nazarimda, darsliklar ustida ham puxta ishlash vaqti keldi. O’quvchilar bir narsani turli xil o’rganishdan charchadilar. Kurs ishining maqsadi. Ona tili fanidan darsliklarni yangi avlodini yaratish muammolarini o’rganish, tahlil qilish va bartaraf etish usullarini chuqur tahlil qilish. Kurs ishningi predmeti . Umumta’lim fanlaridan o‘quv-metodik majmualarning yangi avlodini ishlab chiqishga qo‘yiladigan umumiy talablar. Ona tili fanidan darsliklarni yangi avlodini yaratish muammolari va ularni bartaraf qilish usullari Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Ona tili fanidan darsliklarni yangi avlodini yaratish muammolari va ularni bartaraf qilish usullari 2. Ona tili darsliklaridagi xatoliklar va kamchiliklar va ularni tuzatish muammolari 3. Yangi Milliy o‘quv dasturi asosida tayyorlanayotgan Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligituzilishi ahamiyati va afzalliklari Kurs ishining metodlari . Mavzuga oid pedagogik, psixologik, metodik adabiyotlarni o‘rganib tahlil qilish, suhbat, kuzatish, anketa- so‘rovnomalar, ilg’or o‘qituvchilarning ish tajribalarini o‘rganish, pedagogik tajriba, taqqoslash. Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan va qilingan xulosalardan iborat. Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun to‘plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. I bob.Yangi avlod darsliklari yaratishning pedagogik asoslari 1.1. Umumta’lim fanlaridan o‘quv-metodik majmualarning yangi avlodini ishlab chiqishga qo‘yiladigan umumiy talablar Mazkur Umumiy talablar O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida»gi qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Umumta’lim maktablari o‘quvchilarini darsliklar bilan ta’minlash tizimini takomillashtirish borasidagi qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida» 2006-yil 31-maydagi 362-son, Vazirlar Mahkamasining «2005-2009-yillarda umumta’lim maktablari uchun darsliklar va o‘quv-metodik qo‘llanmalar nashr etish dasturi to‘g‘risida» 2004-yil 22-noyabrdagi 548-son hamda «2009-2013 yillarda o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari uchun o‘quv qo‘llanmalarini nashr etish dasturi to‘g‘risida» 2009-yil 20-martdagi 80-son qarorlariga muvofiq, umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari uchun o‘quv-metodik majmualarni ishlab chiqish tartibini belgilaydi. 2. Mazkur Umumiy talablarda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi: O‘quv-metodik majmua — darslik, mashq daftari, o‘qituvchi uchun metodik qo‘llanma, darsliklarning multimediali ilovasidan iborat majmua. Darslik — davlat ta’lim standartlariga muvofiq o‘quv dasturi asosida didaktik, metodik, pedagogik-psixologik, estetik va gigiyenik talablarga javob beradigan, o‘quv fanining mavzulari to‘liq yoritilgan, uning asoslari mukammal o‘zlashtirilishiga qaratilgan, o‘quv fanining maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda ta’lim oluvchilarning yoshi va psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqiladigan, nazariy ma’lumotlardan tashqari amaliy-tajriba va sinov mashqlarini qamrab olgan kitob shaklidagi o‘quv nashri. Mashq daftari — darslikning tarkibiy qismi hisoblanadigan, davlat ta’lim standartlariga muvofiq o‘quvchilar tomonidan egallangan bilim va ko‘nikmalarni mustahkamlash hamda o‘quv fanining mavzulariga mos ravishda ishlab chiqilgan, mantiq va tafakkurni rivojlantirishga qaratilgan (krossvordlar, boshqotirmalar, mantiqiy fikrlashga undovchi topshiriqlar va hokazo) topshiriqlardan iborat bo‘lgan didaktik vosita. O‘qituvchi uchun metodik qo‘llanma — darslikdagi har bir mavzuni samarali o‘qitish metodikasi, qo‘shimcha sinov topshiriqlari va o‘qituvchining darsni qiziqarli tashkil etishiga oid boshqa metodik ko‘rsatmalar berilgan, har bir darsning maqsadi, darsda foydalaniladigan vositalar va ulardan foydalanish usullari, darsning mazmuni, amaliy mashg‘ulotlar, qo‘shimcha topshiriqlar va boshqalar haqida metodik ko‘rsatmalar aniq bayon qilingan kitob shaklidagi o‘quv nashri. Darsliklarning multimediali ilovalari — axborot-kommunikatsiya texnologiyalari yordamida o‘quv faniga oid materiallarni davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturiga mos ravishda yorita oladigan, o‘quv fanini samarali o‘zlashtirishga, o‘quvchilarning mustaqil ta’lim olishiga ko‘maklashuvchi hamda video, ovoz, animatsiya, jadval, matn va lug‘atlarni o‘z ichiga olgan, bilimlarni nazoratdan o‘tkazish va mustahkamlashga yo‘naltirilgan, o‘quv fanining asosiy mazmunini boyitadigan qo‘shimcha materialga ega bo‘lgan yoki shu kabi manbalarga murojaatlarni o‘z ichiga olgan interaktiv elektron axborot-ta’lim resursi. 3. O‘quv-metodik majmualar davlat ta’lim standartlari, o‘quv reja va dasturlariga muvofiq, didaktik, metodik, pedagogik-psixologik, estetik va gigiyenik talablar asosida ishlab chiqilgan darslik, mashq daftari, o‘qituvchi uchun metodik qo‘llanma va darslikning multimediali ilovalarini o‘z ichiga oladi. 4. O‘quv-metodik majmualarni ishlab chiqish qonun hujjatlari hamda ushbu Umumiy talablarga muvofiq amalga oshiriladi. Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari uchun o‘quv- metodik majmualarni ishlab chiqishning maqsad va vazifalari  O‘quv-metodik majmualarni ishlab chiqishning maqsadi umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari uchun zamonaviy fan va texnika rivojini hisobga olgan holda kompetensiyaviy yondashuv talablari asosida o‘quv materiallari mazmuni va sifatini takomillashtirish hamda ushbu sohadagi ilg‘or xorijiy tajribani samarali tatbiq etishdan iborat. O‘quv-metodik majmualarni ishlab chiqishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:  o‘quv-metodik majmualarning yangi avlodini ishlab chiqish prinsiplari hamda ularning mazmuni va sifatiga qo‘yiladigan talablarni belgilash;  o‘quvchilarda milliy g‘urur va iftixor, moddiy va ma’naviy merosga qadriyatli munosabatni tarkib toptirish;  davlat ta’lim standartlari talablari asosida o‘quvchilar tomonidan bilim, ko‘nikma va malaka hamda kompetensiyalarning to‘liq o‘zlashtirilishiga erishish;  o‘quvchilarda mustaqil va erkin fikrlashni hamda ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish;  yangi avlod o‘quv-metodik majmualarini yaratish va amaliyotga joriy etish;  o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarash va global tafakkur yuritish kompetentligini shakllantirish;  umumta’lim fanlarini o‘qitishning prinsipial yangi metodologiyasi asosida ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish. Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari uchun o‘quv- metodik majmualarni ishlab chiqish prinsiplari O‘quv-metodik majmualarni ishlab chiqish quyidagi prinsiplar asosida amalga oshiriladi: o‘quv-metodik majmualar ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari asosida yaratilganligi; o‘quvchilarning aqliy va jismoniy imkoniyatlari, yoshi, psixofiziologik xususiyatlari, bilim darajasi, qiziqishlari, layoqatlari hisobga olinganligi; o‘quvchilarda vatanparvarlik va milliy g‘urur hissini shakllantirishga qaratilganligi; umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining zarur hajmi berilganligi, o‘quvchilarda mustaqil ijodiy fikrlash, tashkilotchilik qobiliyati va amaliy tajriba ko‘nikmalarini rivojlantirishga yo‘naltirilganligi. O‘quv-metodik majmualarni ishlab chiqishga qo‘yiladigan talablar O‘quv-metodik majmualarni ishlab chiqishga quyidagicha talablar qo‘yiladi: Didaktik talablar:  o‘quvchi tomonidan o‘quv materiallarining to‘liq o‘zlashtirilishini ta’minlash;  matnlar axborot berishga emas, balki o‘quv fanining mazmun-mohiyatini tushuntirish maqsadlariga xizmat qilishi;  qiziqarli, lo‘nda va hamma uchun qulay va tabaqalashtirilgan bo‘lishi;  ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, vatanparvarlik va millatlararo totuvlik talablariga javob berishi, aniq dalillarga asoslangan materiallardan tarkib topishi;  ta’limning kundalik hayot va amaliyot o‘rtasidagi bog‘liqligini ta’minlashga, olingan bilimlarni amaliyotda qo‘llay olish layoqatlari shakllantirilishiga, boshqa o‘quv fanlari bilan uzviy bog‘liqlikni ta’minlashga yo‘naltirilgan bo‘lishi;  rasmlar ko‘rinishidagi illustrasiyalar: xaritalar, chizmalar, sxemalar, jadvallar, diagrammalar va fotosuratlar bilan bezatilgan bo‘lishi;  yangi tushunchalar, atamalar, qoidalar, formulalar, ta’riflar va shu kabilar lug‘at ko‘rinishida ifodalangan bo‘lishi lozim. Ilmiy-metodik talablar:  fan-texnikaning so‘nggi yutuqlarini o‘zida aks ettirishi;  o‘quv fani mavzularining mazmunan yaxlitligi ta’minlangan bo‘lishi;  o‘quv fani mavzulari o‘zbek adabiy tili qoidalariga to‘liq rioya qilgan holda oddiy va sodda, tushunarli va ravon tilda bayon qilinishi;  mantiqiy ketma-ketlikka va izchillikka amal qilinishi;  milliy g‘oya va O‘zbekiston xalqining mentalitetiga zid bo‘lmagan tegishli illustrasiyalar bilan boyitilishi;  savol va topshiriqlar aniq ifodalangan bo‘lishi;  o‘quvchilarni fikrlashga, yozishga, tasvirlashga, chizma chizishga, hisoblashga, amaliy ishlarni bajarishga, tajribalar o‘tkazishga o‘rgatishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish nazarda tutilgan bo‘lishi;  bir tushunchaning ikki xil atama bilan ifodalanishiga, sanalarni keltirishda mavhumlikka yo‘l qo‘yilmasligi;  kasb-hunarga yo‘naltirishga oid matnlar va rasmlar, izohli lug‘at, texnik ijodkorlik va mantiqiy tafakkurni o‘stirishga qaratilgan loyihalash hamda modellashtirish yuzasidan topshiriqlarni qamrab olgan bo‘lishi lozim. Pedagogik-psixologik talablar:  keng jamoatchilik tomonidan tan olingan ilmiy asoslangan ma’lumotlar, o‘quvchilarning bilim darajalari, eslab qolish qobiliyatlari, tafakkuri hisobga olingan holda voqea va hodisalarning mohiyatini anglashga va amaliy qiziqishlarini rivojlantirishga, bilim olishga va amaliy faoliyat bilan shug‘ullanishga bo‘lgan ehtiyojlarini to‘laqonli qondirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi;  o‘quv fani mavzularining o‘quvchi yoshi va psixofiziologik xususiyatlariga mos holda berilishi, ma’lum faktlar, tushunchalar, qoidalar va fanlararo bog‘liqlikni hisobga olgan holda tushunarli bayon qilinishi;  o‘quvchilarning yangiliklarni qabul qilish qobiliyatlari, oldin olgan bilimlarini o‘zlashtirganlik darajasi hisobga olingan bo‘lishi lozim. Estetik talablar:  imkon darajasida yorqin, rangli, qiziqarli va chiroyli bo‘lishi;  matnlar o‘quvchiga ma’lum ijobiy hissiy ta’sirlarni o‘tkazishi va o‘quv faniga qiziqish uyg‘otishi;  bo‘lim, bob, paragraf va mavzular matnlarining turli shakl va ranglar bilan ajratilishi, mutanosibligi ta’minlanishi;  rasm va tasvirlar badiiy estetik talablarga javob berishi, aniq va tiniq ifodalanishi lozim. Gigiyenik talablar:  matn va illustrasiyalar sanitariya qoidalari, normalari va gigiyena normativlariga mos bo‘lishi;  harflarning kattaligi va qog‘ozning sifati (og‘irligi, qalinligi, oqligi va shaffofligi) 1.2.Yangi avlod darsliklari va uning didaktik xarakteristikalari Darslik o’zining mazmun va tuzilishi jihatidan o’quv dasturi va o’quv predmetiga mos kelishi jihatidan o’quv adabiyotlari ichida alohida o’rin egallaydi. Shuning bilan birga u ta‘lim jarayonini mustaqil tashkil etishning muhim vositasi hisoblanadi. Hattoki, ba‘zi bir jihatlari bilan darslik o’qituvchi maqomi bilan ham tenglasha oladi. Darslik bu pedagogikaning, ta‘lim va tarbiya sohasining, o’qitishning, umuman olganda insoniyat taraqqiyotining eng buyuk topilmasidir. Muayyan predmet bo’yicha o’quvchilarni kerakli bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirishning eng maqbul usuli bu darslik bilan ishlashdir. Darslikning o’ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, o’quvchi undan xohlagan payti qayta-qayta foydalanishi mumkin. Undan ma‘ruza matni, rasmlar jamlanmasi, mashqlar to’plami, savol va topshiriqlar manbayi va yana bir qancha maqsadlar uchun foydalansa bo’ladi. Darslik orqali o’rganamiz, o’rganganlarimizni mustahkamlaymiz va shuningdek takrorlaymiz. Darslikdagi bu doimiy 3 funksiya darslik atamasining asrlar o’tsada, o’z maqomining yo’qotmasligini ta‘minlaydi. Har bir o’quvchi darslik orqali muayyan predmetni mustaqil o’rganish imkoniyatiga ega. Bunga misol qilib, masofaviy ta‘lim olayotgan, yoki biror fanni mustaqil o’rganishga kirishgan va yoki, eng oddiy holatda darslikda berilgan materialni uyda o’qib ham o’qituvchi yordamisiz mavzu mohiyatini to’g’ri va to’liq tushuna olgan o’quvchilarni olaylik. Agar darslik osondan qiyinga, oddiydan murakkabga tamoyili asosida tuzilgan bo’lib, undagi materiallar bir-biri bilan umumiy bilimlar tizimini tashkil eta oladigan qilib, kuchli metodistlar tomonidan tuzilgan bo’lsa, bu ish unchalik ham qiyin emas. O’tmishda, qanchadan qancha buyuk allomalarimiz, olim-u fuzalolarimiz ustozlarsiz faqat mustaqil kitob o’qish orqaligina bilimlarni egallagani hech kimga sir emas, albatta. Xalqaro hamjamiyatda ta‘lim sohasida ilmiy izlanish olib borayotgan tadqiqotchilar orasida shunday bir gap bor: -show me your educational resources, I will tell you who you are‖ 1 . Ya‘ni aytmoqchiki, siz menga ta‘limda foydalanadigan o’quv materiallaringizni ko’rsating, men sizga kimligingizni aytib beraman. Xalqimizda xuddi shunga o’xshash maqol bor: -Do’sting kimligini ayt, men seni kimligingni aytib beraman. Biz insonning qanday ekanligini uning kim bilan do’st ekanligidan bilib olganimizdek, chet el olimlari ham insonning, jamiyatning bugun kim ekanligi va kelajakda kim bo’lishini ular foydalanayotgan o’qitish vositalariga qarab belgilayotgani -farzandlarimizning qanday o’quv materiallaridan foydalanib ta‘lim olayotgani hatto, ularning kim bilan do’st bo’lishidan ham muhim ekanligidan dalolat beradi. Chunki bu birgina inson taqdiri bilan emas, butun bir millat taqdiri bilan, butun bir xalq ertasi bilan bog’liq! Ma‘lumki, ta‘lim sifatini belgilovchi asosiy omillardan biri darslikdir. Uning sifati u qanday yozilganligi, qanday xarakteristikalarga ega ekanligi, bugungi kun talablariga mosligiga, didaktik tamoyillarni qay darajada aks ettira olishligiga bog’liqdir. Bugungi kunga kelib darsliklarga qo’yiladigan alohida talablar birmuncha shakllangan bo’lib, umumiy holda quyidagilardan iborat: o’rganilishi zarur bo’lgan o’quv materialining qadrliligi va muhimligi; uning ilmiyligi; taqdim etilayotgan faktlarning hayotiy obrazlar bilan o’zaro bog’liqligi; yoritilayotgan bilimlarning hayot bilan bog’liqligi va b. 1 Jesús Rodríguez Rodríguez, Tânia Braga Garcia, Eric Bruillard. IARTEM (International Association for Research on Textbooks and Educational Media) 1991-2016. 25 YEARS DEVELOPING TEXTBOOK AND EDUCATIONAL MEDIA RESEARCH. France -2019. 9 -410. Darsliklarga qo’yiladigan talablar doimiy tarzda yangilanib bormoqda. Albatta, darsliklar ta‘lim mazmunining barcha talablariga javob berishi, qiziqarli bo’lishi, lo’nda va tushunarli tilda yozilishi, o’quvchi tomonidan o’quv materialini to’la o’zlashtirish imkonini berishi kerak. Didaktikada darsliklarning vazifalari aniqlangan bo’lib, bugungi kunda ular quyidagi vazifalarni bajarishi kerak: – Axborot tashuvchi funksiya. Darslik o’quvchiga o’quv predmetiga oid dunyoqarashini shakllantirishga, ma‘naviy ozuqa beruvchi va olamni anglashga qaratilgan yetarli ma‘lumotlarni yetkazishi; – Transformatsion funksiya o’rganishi kerak bo’lgan ilmiy bilimlarni pedagogik tamoyillarga asosan qayta ishlash bilan bog’liq. Darslikdagi o’quv materiali ilmiylik, tizimlilik va ketma-ketlilik, yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda, o’quv materialining hayot va amaliy faoliyat bilan bog’liqlik kabi didaktik tamoyillar asosida pedagogik moslashtiriladi; – Tizimlilik funksiyasi o’quv predmetiga oid o’quv materiallarini tizimli va ketma-ketlikda bayon etilish talablarini amalga oshiradi; Darslikdagi bu funksiya eng e‘tiborga arzigulik jihatlardandir. O’quvchilarni o’qitishda sinf-dars tizimiga o’tilganliginining mantiqiy davomi sifatida har bir sinfga shu sinf o’quvchilarining yoshi, o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir predmet yuzasidan alohida darslik yaratilgan bo’lib, bu darsliklar - quyi sinf yuqori sinfga tayyorlaydi, yuqori sinf quyi sinfda olingan bilimlar ustiga quriladi tamoyili asosida tuziladi. Shunday qilib bilimlar bir-birini takrorlamagan‖ holda quyidan yuqoriga murakkablashib, kengayib boradi. Bu esa muayyan fanga oid bilimlarning o’quvchilar ongidan mustahkam o’rin egallashiga yordam beradi. – Mustahkamlovchi va nazorat funksiyasi o’quv materialini takrorlash imkonini berish, o’z-o’zini nazorat qilish, o’quv materiallarini o’zlashtirganlik darajasini aniqlash bilan bog’liq; E‘tibor bergan bo’lsangiz, darsliklar o’zining mazmuni va xususiyatidan kelib chiqqan holda, o’z bergan bilimlarini mustahkamlash va nazorat qilish vazifasini ham bajaradi. Misol uchun, o’qish va adabiyot darsliklarida darslik muallifi berilgan asar yuzasidan turli xil savol va topshiriqlar bilan o’quvchilarga murojaat qilishi mumkin. Bu bilan ham asar mazmunini qayta yodga olib takrorlash, qolaversa, ushbu mavzuni qanchalik o’zlashtirganini nazorat qilish mumkin. Matematika, fizika, kimyo darsliklarida misol, masala, mustaqil tajriba o’tkazib ko’rish kabi topshiriqlar, ijtimoiy fanlardan berilgan muammoli topshiriqlar, yozish uchun berilgan insholar ham xuddi shu funksiyani bajarilishini ta‘minlaydi. – Integratsion funksiya avval egallagan bilimlarini boshqa fanlarga oid qo’shimcha axborotlar bilan to’ldirish imkonini beradi. Mazkur vazifaning у ana bir jihati shundan iboratki, o’quv predmetining mazmuni fanning asoslaridan iboratligidandir; Bugungi kunda xalqaro ta‘lim tizimida fanlarni yaxlit tizim sifatida o’rganish ommalashib bormoqda. Bu o’quvchiga butun bir olamni yaxlit, bir butunlikda tasavvur qilish va undagi har bir predmet, har bir hodisa bir-biri bilan chambarchas bog’liq ekanligini to’liq anglashga yordam beradi. Xuddi shu maqsadda darslik bajaradigan asosiy funksiyalar safiga integratsion funksiya ham kiritilganki, bu ushbu jarayonning tezroq va samaraliroq bo’lishini ta‘minlaydi. Masalan, o’qish darsliklarida o’zaro tabiatshunoslik fani bilan uyg’unlikni, yoki ona tili darslarida mavzuni mustahkamlash uchun o’qish darsligida berilgan materiallar bilan ishlash talab qilingan o’rinlarni kuzatishimiz mumkin. Yana bunga yorqin misol sifatida o’quv dasturida belgilab berilgan -I-IV-sinflarda -Konstitutsiya alifbosi , -Iqtisod va soliq alifbosi , -Salomatlik darslari , -‖ ‖ ‖ Tejamkorlik saboqlari kabi fanlarning sodda elementlari o’qish fani mazmuniga, ‖ ya‘ni mavzular kesimida singdirib o’qitilishi ko’zda tutilgan ‖ 2 ligini aytib o’tishimiz mumkin. – Muvofiqlashtiruvchi funksiya o’quv materiallarini o’zlashtirish jarayoniga turli o’quv vositalarini (xaritalar, mashqlar to’plami, elektron o’quv vositalari, 2 Filologiya fanlari blok moduli bo‗yicha umumiy o‗rta ta‘limning o‗quv dasturi (I sinf) Toshkent. – 2018. ensiklopediya, audio va video materiallar, o’quv qo’llanmalarni) jalb etishni taqozo etadi. Albatta bittagina darslik tarkibiga barcha bilimlarni sig’dirish imkonsiz. Shuning uchun uning zimmasiga muvofiqlashtiruvchi funksiya ham yuklatilgan va u bir vaqtning o’zida bir tomondan, o’zi bilim ulashuvchi, ikkinchi tomondan boshqa yordamchi o’quv vositalarini o’quv jarayoniga jalb qiluvchi hisoblanadi. Bu vaqtda u ulardagi ma‘lumotlarni inkor etmaydi va darslikning o’zi o’quvchilarni turli o’quv vositalaridan foydalanish orqali qo’shimcha bilimlar egallashga chaqiradi. – Darslik mazmunining o’quvchiga ma‘naviy qadriyatlar orqali ta‘sir ko’rsatuvchi tarbiyaviy funksiyasi. Darslik ham ta‘limning bir qismi. Ya‘ni u ham ta‘lim beruvchi. Shunday ekan, u ham tabiiyki, tarbiya bilan uzviy bog’liq bo’lishi darkor. Unda beriladigan har bir ta‘limiy materiallar albatta tarbiyaviy xarakterda bo’lishi, o’quvchilarni ta‘lim olish jarayonida bevosita tarbiyalanishiga ham sababchi bo’lishi kerak. Bu borada ayniqsa, adabiyot, ona tili, tarix kabi ijtimoiy fanlar mazmunini yoritib berishdagi asosiy bayon etish usuli matnlar katta ahamiyatga ega. Shunday matnlar tanlansinki, bu matn oddiygina savod chiqarish vositasigina emas, ayni vaqtda u o’quvchining ongg-u shuuriga, qalbiga ta‘sir etuvchi, uni faqat yaxshiliklar sari yetaklovchi, badiiy jihatdan yuksak saviyada yozilgan bo’lsin. Shuningdek, tabiatshunoslik, botanika, zoologiya, geografiya fanlarini o’rgangan o’quvchi o’z o’zidan tabiatni sevishni, uni asrab- avaylashni o’rgansin. Chunki, bunday tarbiya berish uchun biz farzandlarimizni alohida darslik bilan, alohida tarbiya maktablarida o’qita olmaymiz, sababi bunday maktabning o’zi ham yo’q. Shularni hisobga olgan holda darsliklar zimmasiga shu kabi bir qator vazifalar yuklanadiki, bu albatta farzandlarimizning har jihatdan mukammal ta‘lim va tarbiya olishlarini ta‘minlashni ko’zda tutadi. Darsliklarning tarkibiy qismi haqida gapirar ekanmiz, avvalo darsliklarning ikki qismdan tashkil topganini aytishimiz darkor: • asosiy komponent; • qo’shimcha komponent. Darslikning asosiy komponenti matn hisoblanadi. Darslikka kiritilgan har qanday matnlar 3 ta kategoriyaga mansub: – ta‘rif beruvchi matn; – bayon etuvchi; – mulohaza yurituvchi. Matnlar shuningdek , asosiy va qo ’ shimcha materiallardan ( murojaat , hujjat , xrestomatiya va hokazolardan ) hamda tushuntirishlardan iborat bo ’ ladi . Boshlang ’ ich sinflarda o ’ quvchilarning badiiy matn mohiyatini , s е hrini , tarovatini , shular asosida esa o ’ zb е kcha so ’ z nazokatini tushunishlari , his etishlari , anglab y е tishlari uchun dastlabki qadamlar qo ’ yiladi . Ammo har bir matnning o ’ ziga xos tarzdagi yondashuvlarni taqozo etishini ham unutmaslik k е rak . Dastur va darsliklarda o ’ rganilishi ko ’ zda tutilgan matnlar badiiy qimmati , tarbiyaviy ahamiyati hamda o ’ quvchilarning yoshi , ruhiy imkoniyatlari , aqliy rivojlanish darajalariga mosligiga ko ’ ra tanlangani ma ‘ qul . Darsliklar yuqorida aytib o ’ tilganidek faqatgina matnlardan iborat bo ’ lmaydi . Unda ushbu matnlarni izohlovchi , to ’ ldiruvchi va konkretlashtiruvchi qo ’ shimcha unsurlar ham mavjud bo ’ ladi . Darslikda ishtirok etgan qo ’ shimcha komponentlarga quyidagilar kiradi : savollar , topshiriqlar , masala va mashqlar , eslatmalar , jadvallar , muhim termin , ta ‘ rif va tushunchalarni alohida shriftlar bilan ajratilishi , grafik va illyustrativ materiallardan iborat bo ’ lishi , sarlavhalarga ajratilishi . Darslik bilan o ’ quv jarayoni o ’ zaro bog ’ liq bo ’ lib , unda savollar , topshiriqlar , jadvallardan , statistik , xronologik ma ‘ lumotlar va hokazolardan o ’ z o ’ rnida foydalanish lozim . Darsliklardagi savollar va topshiriqlar ta ‘ lim konsepsiyasi asosida tuzilgan va metodik nuqtayi nazardan to ’ g ’ ri joylashtirilgan ( kamol toptirish maqsadida yoki rasmlar orqali ifodalangan ) bo ’ lishi lozim . Ular , asosan , quyidagi uch guruhga bo ’ linadi . Birinchi guruhga bilimlarni mustahkamlash , o ’ zlashtirilgan narsalarni esga tushirish va malakalarni shakllantirishga doir savol va topshiriqlar kiradi . Ikkinchi guruh tafakkurni o ’ stiradigan ( mustaqil ishlashni , taqqoslash , umumlashtirish , baholash , xulosa chiqarish , bilimlar tizimini mustahkamlash , aniqlash va tajribaga solishni talab qiladigan ) savol va topshiriqlardan iboratdir . Uchinchi guruh o ’ zlashtirilgan bilimlarni amalda qo ’ llashga ( mustaqil ishlarni bajarish va malakalarini egallashga ) doir savol va topshiriqlarni o ’ z ichiga oladi . Darslikda dasturning barcha talablari aks etishi va asosiy g’oyalar, xulosalar yaqqol ifodalanishi lozim. Darslikni bolalarga moslashtirishda quyidagilarni alohida e‘tiborga olishni bilish kerak: – materiallarni darsliklarga to’g’ri taqsimlash; – o’quvchilarga beriladigan vazifalarni asta-sekin qiyinlashtirib borish (tizimga solish); – o’quvchilarga tabaqali yondashishni nazarda tutish (topshiriqlarni qiyin yoki osonligiga qarab tanlash); – darsda, uy vazifalarini bajarishda, takrorlashda asosiy va qo’shimcha materiallarni ajratish; – darslikdagi savol va topshiriqlarning mo’ljallangan vaqtga mosligi va o’quvchilarni qiynab qo’ymasligi; – darslikning mazmuni (o’quvchilarni qiziqtirishi, matnlarning g’oyaviy va estetik jihatlari) uni o’rgatishning metodik tizimiga muvofiq bo’lishi; – darslik tilining osonligi va ravonligi, o’quvchilar nutqini o’stirish uchun namuna bo’la olishi 3 . Har bir darslik o’quv reja va o’quv dasturda ko’zda tutilgan maqsadni amalga oshirishga qaratilgan bo’lib, undagi har bir mavzu uchun ajratilgan materiallar 3 Mavlonova R.A. va b. Umumiy pedagogika. – T.: Fan va texnologiya, 2018. avvalo qaysi auditoriyada foydalanilishiga qarab muayyan vaqt uchun mo’ljallangan bo’ladi. Ayniqsa bu reglamentga boshlang’ich sinf darsliklarida katta ahamiyat beriladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun yaratilgan darsliklardagi bir kunlik o’tiladigan mavzu o’sha yoshdagi o’rtacha o’zlashtirishga ega o’quvchilarning 45 daqiqada egallashlari mumkin bo’lgan materiallardan tuzilgan bo’lib, uyga berilgan topshiriqlar bu vaqt hisobiga kiritilmaydi. Uyga berilgan vazifa uchun ham yoshiga mos ravishda turlicha vaqt talab qiladigan topshiriqlar beriladi. Darslik mualliflari faqatgina darslik yozish bilangina chegaralanmay, uning mazmuni, tuzilishi, dizayni va unda berilgan materiallarning o’quvchilar psixologiyasiga ta‘siri, o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlariga mosligi, bu bilimni egallash uchun qancha vaqt sarflashi, bu jarayonda o’quvchilar qanday muammolarga duch kelishi mumkinligini hisobga olishlari kerak. Darslikni tahlil qilishda uning tuzilishi, mavzularning o’rni, illyustratsiyalarga boyligi va eng muhimi o’quvchilarga ta‘siri hisobga olinishi kerak. Mana shu talablar amalga oshirilishi uchun har bir yangi darslikni yaratishning o’ziga xos muammolarini to’g’ri hal qilish, darslik o’quv-metodik ishlarining asosi bo’lishi kerakligini nazarda tutish shart 4 . Buyuk chex pedagogi Komenskiy ham darslik qanday bo’lishi to’g’risida quyidagi qimmatli fikrlarni qoldirgan: -Darslikda o’quv materiali yetarlicha bo’lishi, qisqa, mazmunli, tushunarli, izchil berilishi kerak. Darslik oddiy, bolalarga tushunarli tilda yozilishi, rasmlarga boy bo’lishi kerak. Darslikdagi material muntazam tartib bilan joylashtirilishi, bolalarning yoshiga qarab ravshan bayon etilishi shart. Bu fikrlarni o’zining -Tillar va hamma fanlarning ochiq eshigi va‖ -Hislar vositasi bilan idrok qilinadigan narsalarning suratlari ‖ kabi darsliklarida bayon etadi. Bu fikrlarning naqadar amaliy ahamiyatga ega ekanligini pedagog darsliklarining boshlang’ich ta‘lim uchun 150 yildan ko’proq yaxshi darslik sifatida xizmat qilgani bilan asoslash mumkin 5 . 4 Peter Menck Looking Into Classrooms: Papers on Didactics. 2010. 5 Mavlonova R.A. va b. Umumiy pedagogika. – T.: Fan va texnologiya, 2018. – B.434. 1.3. Yangi avlod darsliklari yaratish zarurati va muammolari Ilm-fan dunyo bo’ylab to’xtovsiz rivojlanib borar ekan, har bir jamiyat o’z taraqqiyotini usiz, uning yutuqlarisiz tasavvur eta olmaydi. Ayni mana shu sababmi, so’nggi yillarda rivojlangan davlatlar budjetidan ilm-fanni qo’llabquvvatlashga ajratiladigan mablag’lar miqdori yildan-yilga ortib bormoqda. Xalqaro YNESKO tashkilotining xabar berishicha, bugunga kelib jahon bo’yicha ilmiy tadqiqotlar uchun yiliga 1,7 trillion dollar miqdorida mablag’ sarflanmoqda, uning 80 foizi 10 ta mamlakat hisobiga to’g’ri keladi. Rivojlangan mamlakatlarning YIM ulushida ushbu sohaga mablag’ ajratish foizi mazkur davlatlardagi rivojlanish ko’rsatkichlari bilan to’g’ri proporsional ekanligiga guvoh bo’lamiz. Jumladan, Koreya Respublikasi ilmiy tadqiqotlar uchun YIMning 4,3 foizini, Isroil 4,2, Yaponiya 3,4, Shveysariya 3,2, Germaniya 2,9, AQSH 2,7 foizini sarflamoqda. Tabiiyki, sohaga kiritilayotgan aktivlar o’zining mevasini bermay qolmayapti. So’nggi yillarda mamlakatimizda ham ilm-fanga e‘tibor bir muncha kuchaygan bo’lsa-da, lekin juda ko’p muammolar hali-hanuz o’z yechimini kutib turibdi. Shu o’rinda ilm-fan sohasidagi eng muhim jihat – kadrlar masalasiga e‘tibor qaratmay ilojimiz yo’q. Boisi, ma‘lum bir ilmiy doiradagi kadrlarning salohiyatini rivojlantirmay turib, ushbu mintaqadagi ilm-fanning rivojlanishiga erishib bo’lmaydi. Malakali, kuchli bilimli va zamon bilan hamnafas kadrlarni yetishtirish esa xuddi mana shu yo’nalishlarda qilinishi kerak bo’lgan eng muhim qadamlardan biri bo’lishi darkor. O’z-o’zidan, bunday kadrlarni yetishtirib chiqarishda o’rta umumiy, o’rta maxsus va oliy ta‘limdagi o’qitish jarayoni bilan bog’liq har bir jihat bugungi zamon talablaridan kelib chiqqan holda ishlab chiqilishi, talabga javob bermaydigan tomonlari zudlik bilan qayta isloh qilinishi shart. Har qanday ilm sohasining egasi o’z yo’nalishidagi dastlabki fundamental bilimlarni aynan darsliklardan oladi. Xo’sh, bugungi kunda O’zbekistondagi maktab, akademik litsey, kasbhunar kollejlari va oliy ta‘lim muassasalaridagi darsliklar mana shunday zamonaviy talablarga javob bera oladimi? Ularni o’qib o’zlashtirayotgan o’quvchi va talabalar ushbu fanlar, sohalardan kerak bo’ladigan fundamental bilimlarga zamon talablari darajasida ega bo’lmoqdami? Men ta‘lim sohasining bir vakili sifatida bu savollarga qoniqarsiz holatdamiz, deb javob qaytargan bo’lar edim. Maktabda boshlang’ich ta‘lim predmetlaridan o’qitiladigan Xalq ta‘limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan darsliklar haqida umumiy qilib shuni aytish mumkinki, ularning deyarli yarmidan ko’pi yoki o’ta sayoz materiallardan tuzilgan yoki o’ta ilmiylikka berilib, metodikadan uzilib qolgan. Ta‘limning dastlabki boshlang’ich bosqichi o’quvchilar ma‘naviyatini shakllantirishda o’qish darslarining o’rni beqiyos. O’qituvchi tomonidan o’qish kitobidagi asarlarni to’g’ri idrok etishga yo’naltirilgan o’quvchi mustaqil ishlashga, uqib o’qishga, o’zgalarning fikrlarini ilg’ashga, o’zi va boshqalarning tuyg’ular olamini kuzatishga va tuyishga o’rgana boradi. Olamni, Odamni va o’zligini kashf qiladi. O’z ichki -men ining shakllanishida o’zi bevosita ishtirok‖ etadi. Darsliklar bunday pedagogik vazifalarning bajarilishida eng katta ko’makchi sanaladi. Darsliklarda taqdim etilgan o’quv materiallarining dasturiy talqini ta‘lim-tarbiya jarayonidan kutilgan maqsadlarga mutanosib bo’lishi kerak. Afsuski, bugun amalda bo’lgan «O’qish kitobi»ning ko’pchiligi bu talablarga to’la javob berolmaydi. Boshlang’ich sinflar «O’qish kitobi» darsliklarini tuzishda kichik o’quvchilarning ruhiyati, intellektual saviyasi yetarli o’rganilmagan. Aytish kerakki, bugungi boshlang’ich sinf o’quvchilari mualliflar tasavvur qilganlaridan ko’ra bilimliroq va aqlliroq. «O’qish kitob»larining umumiy tahliliga tayanib shuni aytish mukinki, boshlang’ich sinf o’quvchilarida insoniy sifatlarni shakllantirishda bolalarning kuchi, aqli va imkoniyatlaridan unumli foydalanilmayapti. Darsliklarda o’rganish uchun taqdim etilgan o’quv materiallarining ko’pchiligi jo’n, hayotiy haqiqatdan uzoq. Bir qismi esa quruq nasihatbozlikka qurilgan. Ular mavzudan kelib chiqib, mualliflar tomonidan shunchaki «to’qib» tashlanganday. Darsliklarimizda uchraydigan eng asosiy kamchiliklar sifatida quyidagilarni sanashimiz mumkin: 1) bilimlarni o’zlashtirishda o’quvchilarning ishtiroki deyarli ko’zda tutilmaydi. Ularda o’quvchilarning vazifasi darslik mualliflarining aytganlarini o’qituvchi ko’magida xotirasiga joylab olishdan iborat deb qaraladi; 2) bunday darsliklar tufayli odamlar ongida faqat darslik materiallarini yaxshi esda olib qoladigan, xotirasi yaxshi o’quvchigina -yaxshi o’quvchi degan‖ aqida shakllanib qolgan. O’rganilganlarni amaliyotda qo’llashga yo’naltirish masalasi esa keyingi planda qolib ketgan; 3) bilimlar tayyor holda berilyapti va u faqat o’quvchilar xotirasini rivojlantirishgagina xizmat qilmoqda. Vaholanki, bugungi pedagogika ilmida o’quvchilar xotirasini rivojlantirishga qaratilgan faoliyat maqsadga muvofiq emasligi isbotlangan; 4) darslik mualliflari ko’p jabhalarda o’z darsligi orqali o’quvchilarga faqat bilim berishga harakat qilyapti. Darslikning asosiy vazifasi esa, bilim berish emas, bilim olishga o’rgatishdir! 5) badiiy asarlardan parcha berish, uni darslik muallifi istaganday tahlil qilish hamda shuni millatning barcha bolalari xotirasiga joylashga urinish, butun avlodni bir xil fikrlaydigan, asar yuzasidan darslik muallifi fikrini qaytaradigan holda tarbiyalashga olib keladi. Darsliklardagi matnlarni idrok etish mualliflarning qolipiga solinmasligi, tahlilda faqat ularning xulosalariga asoslanilmasligi lozim. Yuqoridagilardan xulosa qilib aytganda, bilim berish jarayonida bolalarning mustaqilligiga diqqat qilmaslik – tarbiyachining katta xatosi. Zarur bilimlarni mehnat qilib o’zlashtirishdan ma‘naviy ozuqa olish mumkinligi, bu yo’ldagi mehnat o’quvchining ehtiyojiga aylanishi uni ma‘naviy qaramlikdan qutqarishi bola ongiga singdirilishi kerak. O’quvchi mehnatini tashkil eta bilmaslik, bolaning o’zini bilim olish yo’lida ishlata olmaslik darslik muallifining ham, o’qituvchining ham kechirib bo’lmaydigan xatosi hisoblanadi. Amaldagi ona tili darsliklari ham kamchiliklardan holi emas. Darsliklarda takrorlar juda ko’p. Masalan, Aa, Oo, Ii va Uu unlilarining talaffuzi va imlosi 1-, 2-, 3-, 4-, 5- sinflarning har birida berilgan. Bola 5 yil bitta shu mavzuni takrorlaydi. Tutuq belgisi, undoshlar talaffuzi va imlosida ham shu holatni kuzatish mumkin. Darslikni yaratgan olimlar o’z nuqtayi nazaridan kelib chiqib, ya‘ni bola uchun talabni o’ta yuqori qo’yib, faqat nazariya bilan cheklanib qolishgan. Darsliklarda bolani mustaqil ijodiy fikrlashga va og’zaki nutqini o’stirishga undaydigan, tafakkurini kengaytirishga xizmat qiladigan topshiriqlar deyarli berilmagan. Qolaversa, darsliklarda qoida o’qitilib, ortidan misol berib ketilaveradi. Bu — noto’g’ri. Misoldan qonuniyat yaratish kerak. Darsliklarda bu hisobga olinmaydi. Bolaning o’zi bajarib ko’rishi, o’zi misoldan qoidani chiqarishi kerak. Darslik shunday asosda tuzilishi lozim. Darsliklardagi bunday kamchiliklar faqat boshlang’ich sinf darsliklari bilan cheklanib qolmaydi, ular yuqori sinf darsliklarida ham talaygina topiladi. Yosh avlodni zamonaviy ilm-fan ma‘lumotlari bilan qurollantirib borishdek mas‘uliyatli ishga panja ortidan qarash yaramaydi. Zero har qanday amaliy faoliyat asosida kuchli nazariy bilim yotadi. Nazariy bilimi yetarli bo’lmagan, so’nggi fan yangiliklari bilan qurollanmagan o’quvchidan kelgusida yetuk kadr bo’lishini kutish yerga urug’ sepmasdan turib hosil kutish bilan barobar. Shu kabi omillarni hisobga olgan holda boshlang’ich sinf darsliklarining yangi, mukammal avlodini yaratishni bugungi ta‘lim tizimimizda turgan eng dolzarb masala, deb belgilash maqsadga muvofiqdir. Zero, bugungi kunda arzimas bo’lib tuyulgan muammo, ertangi kunimizda ulkan muammolar uchun tamal toshi bo’lib xizmat qilishi mumkinligini hech birimiz unutmasligimiz lozim. II bob.Ona tili fanidan darsliklarni yangi avlodini yaratish muammolari va ularni bartaraf qilish usullari 2.1.Ona tili darsliklaridagi xatoliklar va kamchiliklar va ularni tuzatish muammolari Bugun mamlakatimiz ta’lim tizimidagi yangilanish va o‘zgarishlar yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Zamonaviy maktablar, yangi darsliklarni ko‘rib, ko‘z quvonadi. Demak, endigi muhim vazifa - yaxshi o‘qitish va yaxshi o‘qish. Yangi o‘quv yili boshlangach, bu borada o‘qituvchi va o‘quvchilarning saviyasi qanday ekanligi bilan qiziqib, bir necha maktablarda bo‘ldik. O‘tkazilgan savol-javoblar o‘qituvchi va o‘quvchilarning saviyasi talab darajasida ekanligini ko‘rsatdi. Ehtimolki, savollar soddaroq bo‘lgandir. Bilmadim. Shunday bo‘lsa bordir. Lekin muloqot jarayonida yuz bergan ayrim tortishuvlar bizni befarq qoldirmadi.Biz savol-javob jarayonida o‘quvchilardan iloji boricha osonroq tushunchalarni so‘radik. Masalan, “Gap bo‘laklari” mavzusini. Bu mavzu 3-sinf o‘quvchisiga ham yaxshi tanish. 4-5-sinf o‘quvchilarining barchasi bosh bo‘laklar sifatida ega va kesimni tilga olishdi. 8-sinf o‘quvchilarining bir qismi bosh bo‘lak deb kesimni bilishar ekan, bir qismi esa ega va kesimni... Hayratimiz oshib, darslik va dasturlarni bir-biriga solishtirib ko‘rdik. 3-sinf “Ona tili” darsligi (S.Fuzailov, M.Xudoyberganova, Sh.Yo‘ldosheva. T., “O‘qituvchi” NMIU, 2014) ning 42-betida ega va kesim gapning bosh bo‘laklari deyiladi: “Ega va kesim gapning bosh bo‘laklaridir. Ular birgalikda gapning asosini tashkil etadi. Gapning kim yoki nima haqida aytilganini bildiradigan bo‘lagi ega deb ataladi. Gapning egasi haqida nima deyilganini bildirgan bo‘lak kesim deyiladi. Kesim gapning boshqa bo‘laklarini o‘z atrofida birlashtiradi. Bolalar maktabda o‘qiydilar. Bu gapda bosh bo‘lak ikkita: kimlar? Bolalar (ega), nima qiladilar? O‘qiydilar (kesim). Bolalar o‘qiydilar - gap bolalarning mashg‘uloti (o‘qishi) haqida xabar bildiryapti”. 2015-yilda nashr etilgan 4-sinf “Ona tili” darsligida “Bosh bo‘laklar” tushunchasidan qochishga intilish yaqqol seziladi va “Kesim gapning markazi hisoblanadi” degan xulosa beriladi. Ammo mualliflar o‘zlaridagi ikkilanishni yenga olishmaydi, chog‘i, 26-mashq shartida shunday yozishadi: “Ega va kesimdan tuzilgan gaplarga ikkinchi darajali bo‘lak qo‘shib yozing”. Darslikda “bosh bo‘laklar” tushunchasi berilmaganidan hayron bo‘lib turgan o‘qituvchiga mazkur mashq sharti qo‘l keladi va o‘quvchilarga 3-sinfdagi bilimlarni eslatadi. Shu tariqa “bosh bo‘laklar” tushunchasi 4-sinf o‘quvchilari ongida ham eson-omon jon saqlaydi. Navbat 5-sinf “Ona tili” (N. Mahmudov, A. Nurmanov va boshqalar. T., “Ma’naviyat”, 2015) darsligiga. Bu darslikda bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar haqidagi ma’lumotni topolmadik. Shunda bizga o‘qituvchilar yordamga kelishdi: qo‘limizga shu darslik asosida yozilgan metodik qo‘llanmani tutqazishdi. Agar darslikning 39-betida “Kesim gapning mazmuniy markazidir. U boshqa bo‘laklarsiz ham gap bo‘lagi bo‘la oladi”, deb yozilgan bo‘lsa, metodik qo‘llanmaning 53-betida quyidagilarni o‘qiymiz: “Boshlang‘ich sinfda (sinflarda – M.V.) o‘quvchilar gap bo‘laklari haqida ilk ma’lumot olgan (olishgan – M.V.) Ega va kesim bosh bo‘laklar ekanligini, qolganlari (aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol – M.V.) ikkinchi darajali bo‘laklar hisoblanishini biladilar (Mazkur gapda ega – “ular”ni tushirish noto‘g‘ri – M.V.)... Kesim gapning asosiy mazmunini ifodalaydi, shuning uchun u bosh (asosiy) bo‘lak sanaladi. Ikkinchi darajali bo‘laklar ega, to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol bo‘lib, ular bosh bo‘lak ma’nosini konkretlashtiradi (aniqlashtiradi – M.V.), to‘ldiradi, izohlaydi, aniqlaydi (ortiqcha so‘z – M.V.)”. Jumlalardagi ayrim g‘alizliklarga qaramasdan, qo‘llanmada fikr aniq bayon etilgan, ya’ni ega ikkinchi darajali bo‘laklar qatorida sanaladi. Nega darslikda bunday aniqlik yo‘q? Axir darslik o‘quvchi uchun chiqariladi-ku? O‘qituvchi tushunmagan mavzuni metodik qo‘llanmasidan bilib olar. O‘quvchi- chi? U nima qiladi? Uning metodik qo‘llanmasi yo‘q-ku! Ta’kidlash joizki, “O‘qituvchi kitobi” 2011-yilda chop etilgan. Darslik unga nisbatan yangi. Shu bois o‘qituvchi ongida ikkilanish kuchli. U “bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar” tushunchasidan butkul voz kecholmayapti. Chunki bu tushunchalar boshlang‘ich sinflarda mavjud. Xo‘sh, o‘qituvchi va o‘quvchilar nima qilishsin?! Tajriba-sinov deb har bir olim o‘zining nazariyasini darslikka tiqishtira beradimi? Tajriba-sinovda ham me’yor, marom bo‘lishi kerak-da! Bunaqada taraqqiyot bo‘lmaydi. O‘quvchilarning bilim saviyasi orqaga ketadi. O‘qituvchilarda ham turli ikkilanishlar paydo bo‘ladiki, u dars saviyasiga ta’sir etmay qolmaydi. Fikrimcha, bu borada tajriba-sinov maydonlarida faoliyat yuritayotgan o‘qituvchilarning ham aybi bordek. Ehtimol, ular tajriba-sinovning haqiqiy natijalarini yashirishayotgandir. Yoki ularning fikrlari inobatga olinmayaptimikan? Kim biladi, deysiz?! Yana asosiy mavzuga qaytsak. 5-sinfning amaldagi “Ona tili” darsligining 44-sahifasida quyidagi nazariy xulosalarni o‘qish mumkin: “Faqat kesimdan yoki ega va kesimdan iborat bo‘lgan gap yig‘iq gap hisoblanadi. Masalan: Qara. Men keldim. Kesimning boshqa bo‘laklar bilan kengayishidan hosil bo‘lgan gap yoyiq gap deyiladi. Masalan: Men uni ko‘rdim”. Xo‘sh, yig‘iq gap faqat kesimdan iborat bo‘ladimi yoki ega va kesimdanmi? Dastlabki xulosaga ko‘ra, yig‘iq gap ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi: kesim yoki ega va kesim. Keyingi xulosadan esa “Yig‘iq gap faqat kesimdan iborat”, degan fikr kelib chiqadi. Bu o‘rinda berilgan ikki xulosadagi yaqqol inkor zamirida yashirin ma’no – arosat ham bor. Gap shundaki, yig‘iq va yoyiq gaplar haqida yozayotgan mualliflar ongidagi “bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar” tushunchasi ularga sezdirmay g‘alayon ko‘taradi va qarama-qarshi nazariy xulosalarga zamin yaratadi. 8-sinfning amaldagi “Ona tili” darsligida esa, 5-sinf “Ona tili” darsligidan farqli ravishda gap bo‘laklari ega, kesim, ikkinchi darajali bo‘laklar kabi turlarga ajratilgan. Bu ham, ayonki, “bosh va ikkinchi darajali bo‘lak” tushunchasi tabiiy tarzda “bosh bo‘laklar mavjud va ular ega, kesim”, degan xulosani beradi. Shu o‘rinda bir jihatga alohida e’tibor qaratishni istardik: 5-sinf “Ona tili” darsligining 2015-yil nashridagi “musaffolik”, ya’ni unda “bosh va ikkinchi darajali bo‘lak” tushunchasining yo‘qligi aslo yangilanish ruhi bilan bog‘liq emas. Darslikning avvalgi nashrlaridagi nazariy xulosalar yangi nashrda shunchaki takrorlangan. Demoqchimizki, bir necha yildirki, o‘quvchi boshlang‘ich sinfdan 8- sinfga kelibgina yana “bosh va ikkinchi darajali bo‘lak” tushunchasi bilan uchrashadi. Darsliklardagi bu kabi nomuvofiqliklar, uzluksizlik jarayonining buzilishi o‘qituvchini noqulay ahvolga solmoqda, muallif-olimlikning muqaddas martabasiga nisbatan ishonchsizlik uyg‘otmoqda. Yuqorida keltirilgan ko‘chirmalardan ko‘rinib turibdiki, 5-sinf “Ona tili” darsligi mualliflari bosh bo‘laklar haqida o‘quvchi ongiga ikki yil (3—4-sinflarda – M.V.) davomida tinimsiz singdirilgan bilimlarni ongli (e’tibor bering – M.V.) ravishda o‘zgartirishmoqchi! Yana ham aniqroq aytganda, bu bola ongidagi inqilob deyish mumkin. Ehtimol, kimdir bu holga ortiqcha ahamiyat bermas. Lekin biz “Yoshlikda olingan bilim toshga o‘yilgan naqsh kabidir”, degan hikmatni unutmasligimiz lozim. Maktab darsliklarida mavzular kengayib borishi, yangiliklar bilan boyitilishi tabiiy hol, albatta. Ammo mavzularning mohiyati tubdan o‘zgartirilishi mumkin emas. Bunday holatlar ko‘proq sof ilmiy ishlarda kuzatiladi. Inqilobiy ko‘rinishdagi nazariy qarama-qarshilikni o‘quvchi, hatto o‘qituvchi ongi, darslik tabiati ko‘tarmaydi. Afsuski, o‘qituvchi va o‘quvchilarni tashvishga solayotgan, chalkashtirayotgan kamchiliklar birgina “Bosh bo‘laklar” mavzusi bilan tugamaydi. Maktab “Ona tili” darsliklarida bunday muammolar talaygina. 2.2.Yangi Milliy o‘quv dasturi asosida tayyorlanayotgan Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi tuzilishi ahamiyati va afzalliklari Shu paytgacha Ona tili va O‘qish fanlari alohida o‘qitilgan. Endi esa ushbu ikki fanni birlashtirgan “Ona tili va o‘qish savodxonligi” deb nomlangan yagona fan dars soati saqlab qolingan holatda tashkil etiladi. O‘qish fani, asosan, badiiy uslubdagi, mavhum tushunchalarni tashiydigan matnlardan iborat edi. Yangi darslik uchun tanlangan matnlar va she’rlar esa bolaning ijtimoiy hayotga kirishib keta olishida ko‘maklashadigan, ham badiiy, ham informativ, ham ilmiy-ommabop uslubdagi matnlardan iborat. Amaldagi darsliklarda tinglab tushunish kompetensiyasini rivojlantirish uchun topshiriqlar ajratilmagan bo‘lsa, yangisida bu kompetensiyasini rivojlantirish uchun har bir mavzuga alohida topshiriqlar ishlab chiqilgan. O‘qib tushunish kompetensiyasini rivojlantirish uchun ajratilgan topshiriqlar esa, asosan, matnda ochiq ifodalangan ma’lumotlarga, yoki didaktik elementlarga qaratilar edi. Endi esa darslikda o‘qib tushunish kompetensiyasining barcha qismlarini qamrab oladigan savol va topshiriqlar bo‘ladi. Shu paytgacha ona tilini o‘qitishdan maqsad tilning grammatikasini o‘rgatish, til strukturasiga oid qoidalarni yod oldirish edi. Yangi darslikda eng muhim qoidalargina qoldirilgan. Rang-barang tasvirlar va qiziqarli topshiriqlarga ko‘proq urg‘u berilgan. Ahamiyatli tomoni endi o‘qituvchilar uchun “O‘qituvchi kitobi”, o‘quvchilar uchun esa “Mashq daftari” ham bo‘ladi. Eski darsliklar til strukturasini o‘rgatishga qaratilgan. Yangi darsliklarda esa til strukturasidan ko‘ra, tilning leksikologik, semantik tomonlariga urg‘u berilgan. Ya’ni asosiy e’tibor so‘z, uning ma’nolari, o‘rindoshlari, qo‘llanish o‘rinlari, lug‘at boyligi kabi tomonlarga qaratilgan. Amaldagi darslikdan o‘rin olgan matnlarda bola yoshiga mos bo‘lishidan ko‘ra, didaktik ahamiyatiga urg‘u berilgan. Taqdim etilayotgan didaktika esa yoshga mos, qiziqarli mavzulardagi matnlar hamda she’rlarga singdirilgan. Yozuvchilar bilan birgalikda matnlar qayta ishlab chiqilgan. Darsliklardagi tushunarsiz bo lishi mumkin bo lgan so zlar izohsiz qoldirilarʻ ʻ ʻ edi. Yangi darsliklarda bolaning tushunishi uchun qiyin bo lgan so zlar darslikning ʻ ʻ orqa qismida maxsus lug atga joylashtirilgan. Bundan tashqari ular ustida alohida ʻ mashqlar ishlab chiqilgan. Tayyorlanayotgan darslikda gapdan to yaxlit matn yaratishgacha bo‘lgan jarayon tizimli ravishda ishlab chiqilgan. Avval gaplardagi bo‘sh o‘rinlarni to‘ldirishni boshlagan bola ma’lum mavzu doirasida kichik matn yarata olish darajasiga olib chiqiladi. Shuningdek, darslikda o‘quvchilarning eng og‘riqli muammosi bo‘lgan og‘zaki javob beriladigan, o‘gzaki tarzda bajariladigan alohida topshiriqlar ham ishlab chiqilgan. Yodlash uchun berilgan she’rni aytib berishlari uchun alohida vaqt ajratilgan. Yangi darslikda uyga vazifalar mavjud emas. Nutqiy mavzular asosida izchillikda bir-birini to‘ldiradigan, o‘zi izlanib topishga qaratilgan nostandart mashq va topshiriqlar ishlab chiqilgan. Ma'lum mavzu doirasida assotsiativ tasavvur darajasidan og‘zaki yoki yozma matn yaratish darajasiga olib chiqishga qaratilgan ta'lim mazmuni ishlab chiqilgan. Badiiy matnlar bilan ishlashda muallifning so‘z qo‘llash mahorati amaliy topshiriqlar orqali ochib berilgan. Xulosa Darsliklar bugungi kunga kelib Milliy O`quv Dasturi, uslubiyoti va didaktik talablari asosida belgilangan, milliy istiqlol g`oyasi singdirilgan, muayyan o`quv fanining mavzulari to`liq yoritilgan, tegishli fan asoslarini mukammal o`zlashtirishga qaratilgan hamda turdosh ta`lim yo`nalishlaridan foydalanish imkoniyatlari hisobga olingan nashr. Sir emaski, oxiri ikki yilda darsliklar sifatining o`zgarishi, ularning mavzulari turlichaligi va rang-barangligi bilan avvalgi darsliklardan tubdan farq qiladi. Masalan, boshlang`ich sinf o`quvchilariga mo`ljallangan Ona tili va o`qish savodxonligi fani va darsligi avvalgi darsliklardan nafaqat fanning o`zi, darslikning shaklidan tortib, dizayni, ichki tuzilishi, mavzularning turfa xilligi, dolzarbligi, hayotiy mohiyatga ega ekanligi bilan tubdan farq qiladi. Avvalgi ona tili darsliklarda faqat mashq shartlari “…ko`chiring. …tagiga chizing, …belgilang” shu kabi shartlardan iborat bo`lgan. Va buning natijasida o`quvchilarda og`zaki nutqning rivojlanmasligi, o`quvchi o`z fikrini to`liq, ravon va burro ifoda eta olmasligi kelib chiqdi. 45 daqiqada faqat ikkita mashqni ko`chirish bilan vaqtning o`tganligi bois bu darsliklarda kamchiliklar yaqqol ko`rinib qoldi. Bugungi kunda yangi avlod darsliklari o`quvchining fikrini o`stirishda, uning og`zaki va yozma nutqini rivojlantirishda muhim o`rin egallamoqda. Yangi darsliklar yangicha metodlar, yangidan-yangi didaktik materiallar bilan ishlashda qo`l kelmoqda. Bu degani yangi darsliklar o`qituvchining ham o`z ustida ko`proq ishlashga sabab bo`lmoqda. Darslik bilan o`quv jarayoni o`zaro bog`liq bo`lib, unda savollar,topshiriqlar, jadvallardan, statistik, xronologik ma`lumotlar va hakozolardan o`z o`rnida foydalanish lozim. Darsliklarda berilgan ko`plab materiallar hozirgi kun talabiga to`liq javob bera oladi. QRkodlashtirilgan darsliklarda audimatnlar ham mavjud bo`lib, bunda bolaning eshtish qobilyatini ham rivojlantirishga sabab bo`ladi. Yangi darsliklarning yana bir o`ziga xosligi, ushbu darslikning mashq daftarlari ham mavjudligidadir. O`rganilgan har qanday material mashq qilish orqali mashq daftarlarda mustahkamlanadi. Mashq daftarlarda ham didaktik materiallar bola yoshi va psixikasiga katta e`tabor qaratilgan holda yaratilgan bo`lib, bu mashqlarni 80-90 foiz o`quvchi ishtiyoq bilan bajaradi. Ayniqsa kichik maktab yoshidagi 1-2-sinf o`quvchilariga berilgan topshiriqlar xilma-xil va rang-barang. Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 16- martdagi -Noshirlik va matbaa mahsulotlarini yanada rivojlantirishga oid qo’shimcha chora- tadbirlar to’g’risida 4640-son qarori. ‖ 2. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999- yil 16- avgustdagi-Umumiy o’rta ta‘limning davlat ta‘lim standartlarini tasdiqlash to’g’risida gi 390-sonli qarori. ‖ 3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017- yil 15- martdagi - Umumiy o’rta ta‘lim to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash haqida gi 140sonli ‖ qarori. 4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017- yil 6- apreldagi - Umumiy o’rta ta‘lim va o’rta maxsus, kasb-hunar ta‘limining davlat ta‘lim standartlarini tasdiqlash to’g’risida gi 187-son qarori. ‖ 5. G’ofurov A. Umumiy o`rta ta`lim maktablari akad е mik, litsey hamda kasb hunar koll е ji o`quvchilari uchun yaratilgan darsliklarga qo`yilgan talablar va muammolar 6. Hasanboyev J., To’raqulov X., Haydarov M., Hasanboyeva O., Usmanov N. Pedagogika fanidan izohli lug’at. – T.: Fan va texnologiya. 2009. – 672 b. 7. Inoyatov U. Zamonaviy darsliklar, o’quv-metodik majmualar, elektron didaktik vositalarni ishlab chiqishga innovatsion yondashuv dolzarb ijtimoiy-pеdagogik muammo // Xalq ta‘limi. – Toshkent, 2018. -№3. B.12- 13. 8. Jesús Rodríguez Rodríguez, Tânia Braga Garcia, Eric Bruillard. IARTEM (International Association for Research on Textbooks and Educational Media) 1991-2016. 25 years developing textbook and educational media research. France -2019. -410. 9. Matchonov S., Shojalilov A. va boshq. O’qish kitobi. 4-sinf uchun darslik. – Toshkent: Yangiyo’l poligraph service, 2017. – 216 b. 10. Mavlonova R.A. va b. Umumiy pedagogika. – T.: Fan va texnologiya, 2018, 528 bet. б . 11. Mukammallik, yutuqlar qamrovi – darsliklar va o’quv qo’llanmalarning asosiy shartidir // Xalq ta‘limi. – Toshkent, 2018. – №3. B.4. 12. O’zbek tilining imlo lug’ati. – Toshkent: O’qituvchi, 1995. – 288 b. 13. O’zbek tilining izohli lug’ati. – Toshkent: O’ME, 2006-2008. – 5 tomli. 14. Peter Menck Looking Into Classrooms: Papers on Didactics. 2010-y. 15. Qosimova K., Matchonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili o’qitish metodikasi. – Toshkent: Noshir, 2009. – 352 b. 16. Rahmatullayev Sh. O’zbek tilining etimologik lug’ati. 1-tom. – Toshkent: Universitet, 2000. – 600 b. 17. Sayidahmedov N. Noan‘anaviy dars. Yangi pedagogik texnologiyalar. – Toshkent: Moliya, 2003. – 98 b. 18. Sikorova, Z. 2002. Evaluating Textbooks as Teacher´s Activity. In Mikk, J., Meisalo, V., Kukemelk, H., Horsley, M. Learning and Educational Media Tartu: University of Tartu, 84-92. 19. Umarova M., Hamroqulova X., Tojiboyeva R. O’qish kitobi. 3-sinf uchun darslik. – Toshkent: O’qituvchi, 2018. – 224 b. 20. UNESCO 2016. Every Child Should Have A Textbook Policy Paper 23. Global Education Monitoring Report. Paris, France. 21. XXIInd international conference on public education. Geneva -1959. 22. Yadgarov Q.M, Xidirov O. -Dts asosida maktab darsliklari bilan ishlash‖ fanidan ma‘ruza matni. –Jizzax, 2015. – 124 b. 23. Yo’ldoshev J., Usmonov S. Pedagogik texnologiya asoslari. – Toshkent: O’qituvchi, 2004. 24. Ziyodova T. O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish/ Toshkent: O’qituvchi, 2001. – 80 b. 29. Климанова Л. Ф., Горецкий В. Г., Голованова М. В. и др. 25. Литературное чтение. 1 класс. В 2 ч. Ч. 1. – Москва: Просвещение, 2012. – 80 с.

Ona tili fanidan darsliklarni yangi avlodini yaratish muammosi

Kirish 

I bob.Yangi avlod darsliklari yaratishning  pedagogik asoslari

1.1.Umumta’lim fanlaridan o‘quv-metodik majmualarning yangi avlodini ishlab chiqishga qo‘yiladigan umumiy talablar 

1.2.Yangi avlod  darsliklari va uning didaktik xarakteristikalari

1.3.Yangi avlod darsliklari yaratish zarurati va muammolari 

II bob.Ona tili fanidan darsliklarni yangi avlodini yaratish muammolari va ularni bartaraf qilish usullari  

2.1.Ona tili darsliklaridagi xatoliklar va kamchiliklar va ularni tuzatish muammolari 

2.2.Yangi Milliy o‘quv dasturi asosida tayyorlanayotgan Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligituzilishi ahamiyati va afzalliklari 

Xulosa 

Foydalanilgan adabiyotlar 

 

Купить