• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 342.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Ona tili o‘qitishda fanlararo integratsiyani amalga oshirish metodikasi kurs ishi

38bog‘lash, o‘quvchilarning bilimlarini mustahkamlash, tafakkurini rivojlantirish va hayotiy muammolarni hal etishga yo‘naltirishda nihoyatda samarali vositadir. Ayniqsa, integratsion yondashuv orqali o‘quvchining kompetensiyalarini shakllantirish, uning tilni nafaqat o‘rganish, balki uni boshqa fanlar kontekstida tushunishiga ham yordam beradi.Ish davomida men ona tili ta’limining mazmunini, uni o‘qitishdagi zamonaviy yondashuvlarni, fanlararo integratsiya tushunchasi va uning ta’limdagi rolini nazariy jihatdan o‘rgandim. Bundan tashqari, fanlararo yondashuv asosida dars konspektlarini qanday tuzish, qanday metodlardan foydalanish va bu darslarning qanday natijalar berishini tahlil qilib chiqdim. Shuningdek, integratsion yondashuv orqali ta’lim samaradorligini oshirishda o‘qituvchining roli, darsni to‘g‘ri rejalashtirish, o‘quvchini o‘quv faoliyatiga faol jalb etish muhim ahamiyatga ega ekanini isbotlay oldim. Men ta’limda fanlararo bog‘liqlikni shakllantirish orqali o‘quvchilarda faqat til bilimlarini emas, balki mantiqiy fikrlash, tahlil qilish, izchil mulohaza yuritish, mustaqil xulosa chiqarish ko‘nikmalarini ham rivojlantirish mumkinligiga amin bo‘ldim. Darslarda boshqa fanlar materiallari bilan bog‘langan mavzular o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, ularni chuqurroq o‘rganishga undaydi va eng muhimi – hayot bilan bog‘lash imkonini beradi.Fanlararo integratsiyani amalga oshirishda ona tili o‘qituvchisi doimo yangilikka ochiq, metodik jihatdan puxta tayyorlangan, o‘z ustida ishlaydigan, zamonaviy texnologiyalardan foydalana oladigan bo‘lishi kerak. Men kelajakdagi pedagogik faoliyatimda bu yondashuvni to‘laqonli qo‘llashga harakat qilaman. Chunki bu metodika o‘quvchi shaxsini har tomonlama rivojlantirish, uni mustaqil, ijodiy va faol inson sifatida shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1) Abduqodirova, M. (2020). Zamonaviy dars va fanlararo integratsiya. Toshkent: “Fan va texnologiya”, betlar: 12–20, 33–36. 27Layihaviy metod fanlararo integratsiyani chuqur va tizimli asosda amalga oshirishda qo‘llaniladi. “Mening shahrim”, “Bahorning betakror manzaralari”, “Muqaddas joylarimiz”, “Tabiatni asraylik”, “Qahramonlar haqida hikoya” kabi loyihalar ona tili, adabiyot, tarix, geografiya, biologiya, texnologiya fanlari bilan bog‘liq bo‘ladi. O‘quvchilar loyiha davomida matn tuzadilar, rasm chizadilar, rasmiy ma’lumot to‘playdilar, nutq tayyorlaydilar, ya’ni ko‘p fanli bilimlar uyg‘unlashadi. Bu yondashuv o‘quvchining mustaqil ishlashini, javobgarligini, kreativ fikrlashini, axborotni izlab topish, tahlil qilish, xulosa chiqarish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Loyiha asosida olib borilgan darslar sinfdan tashqari faoliyat bilan uyg‘unlashadi, bu esa ta’limning uzluksizligini ta’minlaydi. Loyiha metodining eng katta afzalligi – o‘quvchini faqat til bilimiga emas, balki kommunikatsiya, muloqot, izlanish va jamoaviy hamkorlikka tayyorlashidir. 9. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) asosida integratsiya AKT vositalari yordamida integratsiya qilish – zamonaviy darslarning ajralmas qismidir. Ona tili darslarida video, audio, interaktiv test, slayd, virtual tajribalar, onlayn resurslar, mobil ilovalar orqali boshqa fanlar bilan bog‘liq bilimlar kiritiladi. Masalan, ekologik mavzuda matn beriladi, unga oid videorolik tomosha qilinadi, test topshiriladi va so‘ng matnga asoslangan insho yoziladi. Bu jarayonda til, texnologiya, biologiya, informatika bilimlari uyg‘unlashadi. AKT o‘quvchilarning e’tiborini jalb qiladi, darsni jonli va qiziqarli qiladi, mustaqil o‘rganish imkonini yaratadi. Bu vositalar yordamida har bir o‘quvchi o‘z tempida bilim oladi, o‘z imkoniyatiga qarab topshiriqlarni bajaradi. Interaktiv dasturlar orqali ko‘rgazmalilik, tinglash, ko‘rish, yozish va gapirish kanallari birlashtiriladi. 10. Vizual metodlar orqali integratsiya qilish (rasm, xarita, sxema asosida) Vizual yondashuv – o‘quvchining idroki va xotirasiga bevosita ta’sir qiluvchi metodlardan biridir. Rasm, sxema, xarita, tasvirlar asosida integratsiya qilish til darslarini jonlantiradi. Masalan, rasm asosida gap tuzish, xarita asosida joy 24Fanlararo integratsiyani samarali amalga oshirish – zamonaviy ta’lim tizimining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bu o‘quvchilarda yaxlit, tizimli va chuqur bilim shakllantirishga xizmat qiladi. Ayniqsa, ona tili fanida boshqa fanlar bilan uzviy bog‘liqlik o‘rnatish orqali o‘quvchilarda til vositalaridan ongli, maqsadli va kontekstual foydalanish malakasi rivojlanadi. Integratsiyalashgan darslar o‘quvchini faqat bir fan bilan emas, balki boshqa fanlar bilan bog‘langan holda fikr yuritishga, anglashga va muhokama qilishga o‘rgatadi. 1. Tematik integratsiya (mavzuga asoslangan bog‘lanish) Tematik integratsiya bu – darsni yagona mavzu atrofida bir nechta fanlar bilan uyg‘unlashtirish yondashuvidir. Ushbu usulda ona tili darsida o‘rganilayotgan matn yoki mavzu boshqa fanlar bilan mantiqiy bog‘liq bo‘ladi. Masalan, “Bahor fasli” mavzusi ona tilida matn tahlili shaklida o‘rganilsa, shu mavzu biologiya fanida o‘simliklarning uyg‘onishi, geografiyada bahorgi iqlim, musiqa fanida bahorga oid qo‘shiqlar bilan davom ettiriladi. Bunday darslar mavzuni biryoqlama emas, ko‘p qirrali tahlil qilish imkonini beradi. Tematik integratsiya o‘quvchilarning mavzuga chuqur kirishishini, uni eslab qolishini va o‘z fikrini keng kontekstda ifodalashini ta’minlaydi. O‘quvchi til birliklarini real holatda idrok etadi, boshqa fanlardan oldingi bilimlarini faollashtiradi va yaxlit dunyoqarashga ega bo‘ladi. 2. Konseptual integratsiya (tushunchaga asoslangan yondashuv) Konseptual integratsiya yagona tushuncha yoki g‘oya asosida turli fanlarni bog‘lovchi metod hisoblanadi. Misol uchun, “harakat” tushunchasi til fanida fe’l orqali, biologiyada hayvon harakati orqali, fizika fanida tezlik va yo‘l orqali yoritilishi mumkin. Bu yondashuv o‘quvchida umumiy tushunchalarni turli kontekstda anglash va qo‘llash imkonini beradi. Konseptual integratsiya o‘quvchining mantiqiy tafakkurini, sabab-oqibat munosabatlarini anglash salohiyatini rivojlantiradi. Ona tili darslarida bu usul “Vatan”, “Tabiat”, “Mehnat” kabi tushunchalarni ko‘p fanli tahlil qilish orqali amalga oshiriladi. 9chuqurlashtirilib boriladi. Masalan, “so‘z turkumlari” boshlang‘ich sinfda nomi bilan tanishtirilsa, yuqori sinflarda ularning morfologik va sintaktik funksiyasi to‘liq yoritiladi.Shu boisdan ham, ona tili ta’limi doirasida rejalashtirilgan mazmun nafaqat til qoidalarini, balki muloqot uslublarini, madaniy-ijtimoiy holatlarda nutq tuzishni, ijtimoiy muloqotga kirishish qoidalarini ham qamrab oladi. Bu esa til ta’limini kengroq, hayotiyroq va amaliy ahamiyatga ega soha sifatida ko‘rishga zamin yaratadi. Fanning bunday mazmuni orqali o‘quvchilar nafaqat yaxshi yozish yoki o‘qish, balki jamiyatda faol muloqot qilishga tayyor bo‘lgan shaxs sifatida shakllanadi. Ona tili ta’limining mazmuni o‘qituvchining metodik yondashuvi bilan yanada boyiydi. Darslikdagi materialni qanday tahlil qilish, qanday savollar qo‘yish, o‘quvchini qanday faoliyatga jalb etish o‘qituvchining pedagogik mahoratiga bog‘liq. Shu bois ham fanning nazariy mazmuni bilan bir qatorda uni hayotga yaqinlashtiruvchi amaliy jihatlar ham doimo hisobga olinadi. Bu yondashuv o‘quvchining nafaqat bilimini, balki ijtimoiy faolligini, mustaqil fikrini ham shakllantiradi. Zamonaviy ta’lim jarayoni tobora o‘zgarib borayotgan jamiyat talablariga javob bera oladigan, moslashuvchan va interfaol o‘qitish metodikasini taqozo etmoqda. Shu sababli, so‘nggi yillarda o‘qitishning an’anaviy, faqat bilim berishga asoslangan modelidan voz kechilib, o‘quvchini faol subyekt sifatida shakllantiruvchi yondashuvlar ilgari surilmoqda. Xususan, kompetensiyaviy, kommunikativ, shaxsga yo‘naltirilgan, faoliyatga asoslangan va integratsiyalashgan yondashuvlar ona tili ta’limida keng qo‘llanilmoqda. Ushbu yondashuvlar faqat nazariy bilim berish emas, balki o‘quvchining hayotiy ko‘nikmalarini shakllantirish, mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvini rivojlantirishga qaratilgan. Kompetensiyaviy yondashuv ta’lim jarayonida o‘quvchining bilimga emas, balki mazkur bilimni real hayotda qanday foydalana olishiga urg‘u beradi. Bu yondashuv o‘quvchining kommunikativ, axborotli, ijtimoiy, madaniy va o‘zini 19Yana bir muhim imkoniyat shundaki, integratsion darslarda mavzular bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Bu bog‘liqlik darslarning umumiy g‘oyasini kuchaytiradi, mavzuni yaxlit ko‘rinishda anglashga yordam beradi. Masalan, “Vatan” mavzusini o‘rganishda o‘quvchi tarixiy matn orqali tarix fanidan, geografik tasvir orqali geografiyadan, davlat ramzlari orqali huquqshunoslikdan, bayramlarga oid ma’lumotlar orqali musiqa va san’atdan bilim oladi. Bu esa o‘quvchining mavzu haqida chuqur va to‘liq tushunchaga ega bo‘lishiga olib keladi. Ona tili darslarida fanlararo integratsiya shuningdek, o‘quvchining estetik dunyoqarashini shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Badiiy tasvir, ifoda vositalari, she’riy nutq elementlari, obrazli so‘zlar orqali o‘quvchi faqat so‘zlarni emas, balki san’at, tasvir, estetik mazmunni ham qamrab oladi. Bu esa tasviriy san’at, musiqa, adabiyot bilan integratsiyani taqozo etadi. Masalan, o‘quvchi bahor fasli haqida she’r o‘qib, unga rasm chizadi, musiqa darsida shu mavzudagi qo‘shiqni kuylaydi, texnologiya darsida esa gul yasaydi.Integratsiyalashgan yondashuvni amalga oshirish uchun darsliklar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, metodik materiallar moslashtirilgan bo‘lishi kerak. Shuningdek, o‘qituvchining metodik bilimlari, fanlararo tafakkuri va innovatsion yondashuvlarga tayyorligi ham bu imkoniyatlarni yuzaga chiqaradi. Har bir mavzu bo‘yicha fanlararo bog‘liqlikni ko‘rish, uni o‘quvchilarga yetkazish, izoh berish va mashqlar orqali mustahkamlash bu yondashuvni hayotga tatbiq qilishda muhim vositalardir. Integratsion imkoniyatlar o‘quvchilarning o‘quv faoliyatiga ongli yondashishini ta’minlaydi. O‘quvchi mavzuni faqat yodlamaydi, balki uni boshqa fanlar orqali kengaytiradi, mustahkamlaydi, tushunadi va o‘z fikrini bildiradi. Bu jarayon o‘z-o‘zini anglash, muammoli vaziyatda orientatsiya qilish, mustaqil qaror qabul qilish kabi hayotiy zarur ko‘nikmalarni shakllantiradi. Shu bilan birga, o‘quvchining ijodiy salohiyati ham ochiladi, chunki integratsiyalashgan darslar ko‘p hollarda ijodiy yondashuvga asoslanadi.Fanlararo integratsiyaning afzalliklari 21mustaqil qaror qabul qilish kabi kompetensiyalarga ega bo‘ladi. Ayniqsa, o‘quvchilarning o‘qish va yozish savodxonligini oshirish, muloqot madaniyatini shakllantirish, estetik did va axloqiy qarashlarini boyitishda fanlararo integratsiya kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Beshinchi afzallik – o‘quvchining o‘quv faoliyatiga bo‘lgan qiziqishini oshirish. Integratsiyalashgan darslar o‘quvchida zerikish, charchash yoki bilimni tushunmaslik kabi salbiy holatlarni kamaytiradi. Chunki darslar mazmunan boy, shaklan rang-barang, uslub jihatdan interfaol va kontekstual bo‘ladi. Bu esa o‘quvchining darsga bo‘lgan motivatsiyasini kuchaytiradi. O‘quvchi o‘z bilimini boshqa fanlar bilan bog‘lagan sayin, o‘zining o‘rganayotgan mavzusiga nisbatan mas’uliyatini oshiradi. Oltinchi afzallik – darsda ko‘p faoliyat turlarining uyg‘unligi. Integratsiyalashgan darslarda o‘quvchilar o‘qish, tinglash, yozish, gapirish, tasvirlash, tasniflash, baholash, ifodalash, muhokama qilish, sahnalashtirish kabi turli shakllarda faoliyat olib boradilar. Bu nafaqat til kompetensiyasini, balki multimodal, metakognitiv va kommunikativ faoliyatlarni rivojlantiradi. Shu orqali o‘quvchining o‘qish ko‘nikmalari bilan birga ijtimoiy ko‘nikmalari ham rivojlanadi. Yettinchi afzallik – o‘quvchining shaxsiy tajribasini oshirish. Har bir integratsion topshiriq o‘quvchiga o‘z bilimi va tajribasi asosida mustaqil xulosa chiqarish, qaror qabul qilish, o‘zini ifodalash imkonini beradi. Bu esa o‘quvchining o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi, liderlik salohiyatini rivojlantiradi. Masalan, o‘quvchi insho yozishda ekologik muammoga doir o‘z mulohazalarini ifoda qilishi, rasm chizishda tabiat holatini tasvirlashi, matematik hisoblash orqali statistik ma’lumot tayyorlashi mumkin. Sakkizinchi afzallik – o‘qituvchilar o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytiradi. Fanlararo integratsiya faqat o‘quvchi uchun emas, balki o‘qituvchi uchun ham professional rivojlanish, tajriba almashish, uslubiy yangilik kiritish imkoniyatidir. O‘qituvchilar integratsiyalashgan dars rejalashtirishda birgalikda 4017) Rahmonov, B. (2021). O‘quv dasturlarida fanlararo yondashuvni loyihalash. Toshkent: Barkamol avlod, betlar: 15–20, 54–59. 18) Yusupov, X. (2023). Integratsiya va metodika: amaliy qo‘llanma. Termiz: Surxon nashriyoti, betlar: 12–19, 44–48. 19) www.ziyonet.uz – O‘zbekiston ta’lim portali (maqolalar va metodik materiallar, oylik foydalanish). 20) www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonunchilik bazasi (qonunlar, farmonlar, asosiy huquqiy manbalar sifatida). 15tushuntirishdir. Bu yondashuv orqali o‘quvchilar bir vaqtning o‘zida bir necha fanga oid tushunchalarni uyg‘unlashtirib, ularni o‘zaro bog‘lay oladilar. Shu sababli fanlararo integratsiya ta’lim jarayonida bilimlarni “hayotga mos” holatda taqdim etishning eng samarali yo‘llaridan biridir. Integratsiya – ta’limda zamonaviy yondashuv bo‘lib, u o‘quvchining faolligini oshiradi, tanqidiy fikrlash, muloqot qilish, tahlil qilish, bog‘lay olish va yechim topish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Misol uchun, o‘quvchi matn tahlil qilish orqali til bilimlarini, tabiatga oid matn orqali ekologik madaniyatni, tarixiy hikoya orqali tarixiy tafakkurni o‘zlashtiradi. Bu bilimlar bir-birini to‘ldiradi, o‘quvchining anglash doirasini kengaytiradi. Ya’ni, integratsiya orqali o‘quvchi alohida fan emas, balki hayotiy holatga mos bilimlar tizimini egallaydi. Ta’lim jarayonida fanlararo integratsiya o‘qituvchi uchun ham katta imkoniyatlar ochadi. U dars mazmunini boyitadi, dars jarayonini jonlantiradi, o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, o‘zaro fikr almashishga, hamkorlikda faoliyat yuritishga o‘rgatadi. Integratsiyalashgan darslar o‘quvchilarni zeriktirmaydi, balki ularda qiziqish, izlanish va bilishga bo‘lgan ehtiyojni kuchaytiradi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinflarda integratsiyalashgan yondashuv o‘quvchining ko‘p yo‘nalishli fikrlashiga, o‘rgangan bilimlarini boshqa fanlar bilan bog‘lay olishiga xizmat qiladi. O‘quvchilar uchun integratsion darslar o‘zlashtirishni osonlashtiradi, chunki ularning tafakkurida “fan” degan alohida kategoriyalar emas, balki “mazmun” asosiy o‘ringa chiqadi. Bu esa murakkab mavzularni soddalashtirishga, mavjud bilimlar orasida aloqa o‘rnatishga va yangi g‘oyalarni yaratishga imkon beradi. Shu bilan birga, fanlararo integratsiya o‘quvchini har tomonlama o‘ylaydigan, muammoga turli burchaklardan qaray oladigan shaxs sifatida shakllantiradi. Fanlararo integratsiya dars mazmunini kengaytiradi, o‘quvchilar tomonidan qabul qilinadigan bilimlarning foydaliligini oshiradi. Amaliyotda ko‘rsatilganki, integratsiyalashgan darslarda o‘quvchilar faolroq ishtirok etadi, savol beradi, 26va mantiqiy faollik kuchayadi. Shuningdek, bu yondashuv turli fanlarda o‘rgangan bilimlarni uyg‘un holatda eslashga yordam beradi. 6. Grafik va ko‘rgazmali vositalar asosida integratsiya qilish Grafik, jadval, diagramma va boshqa ko‘rgazmali vositalar yordamida integratsiyalash til o‘rganishni aniq va ko‘rgazmali asosda olib borishga imkon beradi. O‘quvchilar grafikani ko‘rish orqali tushunchani mustahkam eslab qoladilar, ayni vaqtda uni so‘z bilan izohlashga o‘rganadilar. Masalan, geografik xarita asosida joy nomlari haqida gap tuzish, tarixiy davrlar jadvali asosida matn tuzish, iqlim o‘zgarishlariga oid diagrammalar asosida savollar tuzish darsga chuqurroq integratsiyani kiritadi. Ushbu metod ko‘p hollarda geografiya, tarix, matematika, biologiya fanlari bilan bog‘liq bo‘lgan til materiallarini o‘zlashtirishda qo‘llaniladi. Ayniqsa, fe’llar, sonlar, aniqlovchilar kabi grammatik birliklarni grafikadagi harakat, o‘lcham, vaqt, joy orqali mustahkamlashda samarali bo‘ladi. Bu yondashuv idrokni kuchaytiradi, tasavvur, xotira va tafakkur faoliyatini bir vaqtning o‘zida ishga soladi. 7. O‘yinli metodlar orqali integratsiya qilish O‘yin – bu kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun eng samarali pedagogik vositadir. Til o‘rgatishda o‘yinlardan foydalanish nafaqat faollikni, balki integratsiyani ham kuchaytiradi. Misol uchun, “So‘z topish”, “Gap tuzish poygasi”, “Fanlarni tanish” kabi didaktik o‘yinlar ona tili darsida boshqa fanlar bilan bog‘liq holda olib borilishi mumkin. “Ekologik harakatlar” o‘yini orqali biologiya bilan, “Tarixiy shaxsni top” o‘yini orqali tarix bilan, “Geografik joy nomini top” orqali geografiya bilan bog‘lanish hosil qilinadi. Bunday yondashuv o‘quvchilarni qiziqtiradi, o‘zlashtirish samaradorligini oshiradi. O‘yinli metod orqali o‘rgatilgan bilimlar ongda uzoq muddat saqlanadi, zero bu usul hissiy holatni faollashtiradi, ijobiy kayfiyat yaratadi. Ayniqsa, kichik yoshdagi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun bu yondashuv juda qulay va samarali hisoblanadi. 8. Loyiha asosida integratsiya qilish 32Resurslar tanlashda ham fanlararo yondashuv asosiga e’tibor qaratiladi. Boshlang‘ich sinfda ishlatiladigan rasmlar, audio-matnlar, video lavhalar, tajriba vositalari turli fanlar bilan bog‘liq bo‘lishi zarur. Masalan, “Tabiat hodisalari” mavzusida videomateriallar va rasmlar biologiya va geografiyadan, matn esa ona tilidan olinadi. Bu ko‘rgazmalilik prinsipi asosida bilimlarning mustahkam o‘zlashtirilishini ta’minlaydi. Konspektni tuzishda ona tili bilan bog‘liq mavzular tanlanadi va unga mos boshqa fanlar mavzulari izchil tarzda kiritiladi. Masalan, “Sifat” mavzusi san’at fani bilan, “Gap bo‘laklari” texnologiya yoki matematika bilan, “So‘z turkumlari” tarix bilan integratsiyalanishi mumkin. Bunda o‘qituvchi dars mazmunini uyg‘un va izchil shakllantiradi. Fanlararo yondashuv asosida tuzilgan dars konspektini amaliyotda samarali qo‘llashda muhim metodik qadamlar ketma-ketligini to‘g‘ri tashkil etish lozim. Bunda avvalo darsning kirish qismi diqqat bilan rejalashtiriladi. O‘quvchilar e’tiborini jalb qiladigan savollar, muammoli vaziyatlar, real hayotdagi misollar asosida motivatsion muhit shakllantiriladi. Masalan, “Yer kurrasi” haqidagi matndan avval o‘quvchilarga geografik xarita ko‘rsatiladi va bu mavzuga bog‘liq savollar beriladi. So‘ngra tilga oid topshiriqlar orqali mavzu chuqurlashtiriladi. Darsning asosiy qismida integratsiyalashgan topshiriqlar o‘quvchilarni faol ishtirok etishga undaydi. Masalan, tarixiy shaxslar hayotiga oid matn o‘qitilgach, o‘quvchilarga ushbu shaxsga oid so‘z birikmalari tuzish, fe’l va sifatlarni aniqlash, uslubiy xususiyatlarni tahlil qilish vazifasi beriladi. Shu tariqa bir vaqtning o‘zida ona tili, tarix, madaniyat va estetik tahlil bilan bog‘liq faoliyat amalga oshiriladi. Bu nafaqat bilimni chuqurlashtiradi, balki darsga nisbatan qiziqishni ham oshiradi. Yana bir muhim jihat – darsda vizual va audiomateriallardan foydalanishdir. Masalan, “To‘fon” mavzusida matn o‘qitishdan oldin qisqa animatsion video namoyish qilinadi. Bu bolalarda tasavvur uyg‘otadi va matnni to‘g‘ri anglashni 20zamonaviy ta’limning ustuvor maqsadlari – bilimlarni chuqur o‘zlashtirish, o‘quvchining shaxsiy salohiyatini ochish, mustaqil fikrlashni rivojlantirish va amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish bilan uzviy bog‘liq. Integratsiya ta’limda faqatgina texnik yoki tashkiliy yangilik emas, balki g‘oyaviy, didaktik va tarbiyaviy samarani kuchaytiradigan muhim metodik vositadir. Ayniqsa, ona tili darslarida bu yondashuvning afzalliklari o‘zini yaqqol namoyon etadi. Birinchi navbatda, fanlararo integratsiya o‘quvchida yaxlit dunyoqarashni shakllantiradi. Har bir fan alohida bilim sohasini o‘rgatadi, ammo ularning bir- biridan ajratilgan holda o‘tilishi o‘quvchida bo‘laklarga ajralgan, aloqasiz bilimlar yig‘indisini shakllantiradi. Integratsion yondashuv esa o‘quvchining ongida bu bilimlar o‘rtasida bog‘liqlik hosil qiladi. Masalan, til fanida hayotiy mavzularni o‘rganish orqali u boshqa fanlardagi bilimlar bilan mantiqiy bog‘lanishni anglaydi. Ikkinchi afzallik – o‘quvchining tafakkurini chuqurlashtirish. Matnlar asosida turli fanlarga oid masalalar tahlil qilinar ekan, o‘quvchilar faqat so‘zlar va gaplar ustida ishlamaydi, balki undagi mazmun, kontekst, ijtimoiy-axloqiy yoki ilmiy mazmunga chuqur kirib boradi. Bu esa ularni tahliliy, tanqidiy va ijodiy fikrlashga olib keladi. Shu tarzda, integratsiyalashgan yondashuv orqali o‘quvchi passiv bilim oluvchidan faol fikrlovchi shaxsga aylanadi. Uchinchi muhim afzallik – bu bilimlarni real hayot bilan bog‘lash imkoniyati. Integratsion yondashuv orqali berilgan bilimlar o‘quvchi tomonidan real hayotiy holatlarda qo‘llaniladi. Masalan, o‘quvchi ekologik mavzudagi matnni o‘qibgina qolmaydi, balki tabiatni asrashga oid tavsiyalar beradi, bu haqida ijodiy insho yozadi yoki infografika tayyorlaydi. Bu orqali o‘rgangan bilimlar nazariy bo‘lib qolmay, amaliy hayotga tatbiq qilinadi. Bu – zamonaviy ta’limning eng muhim talabi hisoblanadi. To‘rtinchi afzallik – kompetensiyalarning shakllanishi. Integratsiya orqali o‘quvchi nafaqat bilimga, balki uni turli vaziyatlarda to‘g‘ri qo‘llay olish, axborotni qidirish, tahlil qilish, sintez qilish, taqqoslash, umumlashtirish, 36oddiy darsni ham interaktiv, rang-barang va tahliliy ruhda olib borishlari mumkin. Bu esa nafaqat darsning natijadorligini, balki o‘quvchi-o‘qituvchi munosabatining sifatini ham belgilaydi. Ta’lim sifatini baholashda integratsion yondashuv asosida shakllangan ko‘nikmalar tahlili muhim mezonlardan biridir. An’anaviy o‘qitish usullarida o‘quvchi ko‘proq yodlashga asoslangan bilimlarga tayanadi, biroq integratsion yondashuvda u bilimni amalda qo‘llash, tahlil qilish va boshqa fanlar bilan bog‘lashni o‘rganadi. Bu esa o‘quvchi faoliyatini mustaqil tashkil qilish, topshiriqni har tomonlama ko‘rib chiqish, xulosaviy fikr yuritish kabi intellektual ko‘nikmalarni shakllantiradi. Baholash mezonlari tarkibida fanlararo kompetensiyalarni aniqlovchi indikatorlar kiritilishi kerak: matn asosida mantiqiy tahlil qila olish, boshqa fanlar bilan bog‘liq ma’lumotlarni izlab topish, savollarga izchil javob bera olish, izohli fikrlar bilan dalil keltirish kabi mezonlar o‘quvchining integratsiyalashgan bilim darajasini baholashda asos bo‘ladi. Shuningdek, o‘quvchilarning portfoliolarini shakllantirish ham foydali baholash vositasidir. Har bir fan kesimida ularning yutuqlari, yozma ishlari, mulohazalari saqlanadi va bu asosida yillik rivojlanish aniqlanadi. Integratsiyaning samarasi o‘qituvchi faoliyatida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. O‘qituvchi o‘z darslarini nafaqat til faniga asoslangan holda, balki fanlararo bog‘liqlik asosida tuzishni boshlaydi. Bu esa uning ijodiy salohiyati, innovatsion yondashuvi va pedagogik kompetensiyasini oshiradi. Shuningdek, fanlararo integratsiya orqali darslar hayotga yaqinlashtiriladi, mavzular real kontekstlarda yoritiladi, o‘quvchilar bilimni faqat sinf doirasida emas, balki jamiyatda, oilada, atrof-muhitda qo‘llashni o‘rganadi. Bunday metodika asosida olib borilgan darslar zamonaviy ta’lim standartlariga to‘la mos keladi. O‘zbekistonda 2020–2025 yillarga mo‘ljallangan ta’lim strategiyasida o‘quvchilarning funksional savodxonligini oshirish, kompetensiyaviy yondashuv asosida o‘qitish kabi tamoyillar asosiy 3Kirish ……………………………………………………………………….. 4 I BOB. Ona tili ta’limida fanlararo integratsiyaning nazariy asoslari 1.1. Ona tili ta’limining mazmuni va o‘qitishdagi zamonaviy yondashuvlar .. 7 1.2. Fanlararo integratsiya tushunchasi va uning ta’limdagi roli ……………. 12 1.3. Ona tili darslarida fanlararo integratsiyaning imkoniyatlari va afzalliklari …………………………………………………………………… . 17 II BOB. Ona tili darslarida fanlararo integratsiyani amalga oshirish metodikasi 2.1. Ona tili fanini boshqa fanlar bilan integratsiyalashning samarali usullari 24 2.2. Fanlararo yondashuv asosida dars konspektlarini tuzish va o‘tkazish usullari ……………………………………………………………………….. 34 2.3. Fanlararo integratsiyaning natijalari va samaradorligini baholash ……... 37 Xulosa ……………………………………………………………………….. 38 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………. 39 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida o‘quv jarayonini yangilash, uni zamonaviy 71.1. Ona tili ta’limining mazmuni va o‘qitishdagi zamonaviy yondashuvlar. Ona tili ta’limi umumiy o‘rta ta’lim tizimining poydevoriy fanlaridan biri sifatida o‘quvchilarda til bilan bog‘liq ko‘nikmalarni shakllantirishda asosiy o‘rin tutadi. Mazkur fan orqali o‘quvchilar grammatik qurilish, imloviy qoidalar, fonetik tizim, morfologik birliklar, sintaksis struktura va uslubiy vositalarni puxta o‘zlashtiradilar. Shu bilan birga, til vositalarini og‘zaki va yozma nutqda to‘g‘ri, mantiqan asoslangan, ifodali tarzda qo‘llash malakasi rivojlanadi. Ona tili darslari faqat til qurilishini o‘rgatish bilan cheklanmay, balki o‘quvchilarning tafakkurini, dunyoqarashini, muloqot madaniyatini, ijodiy salohiyatini ham shakllantiradi. 2 Fanning asosiy mazmuni tilshunoslik nazariyasi va amaliy nutq malakalarining uyg‘unligiga asoslanadi. Ya’ni, nazariy bilimlar amaliy topshiriqlar orqali mustahkamlanadi. Masalan, fe’l zamonlarini tushuntirish bilan bir qatorda o‘quvchilardan ularni gaplarda to‘g‘ri ishlatish, matndan fe’llarni aniqlash, gapni o‘zgartirish, yangi kontekstda qo‘llash talab etiladi. Bu yondashuv o‘quvchini faqat qoidani yodlash emas, balki uni tushunib, turli tilshunoslik holatlarida mustaqil qo‘llashga yo‘naltiradi. 3 Ona tili ta’limida o‘quvchilar matn bilan ishlash, matndan asosiy g‘oyani ajratib olish, axborotni qayta ishlash, mazmunni qisqacha ifodalash, sintez va tahlil qilish kabi muhim kognitiv ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar. Bu faoliyatlar nafaqat tilni o‘rganishga, balki boshqa fanlarda ham muvaffaqiyatga erishishlariga zamin yaratadi. Chunki har qanday fan asosida matnlar bilan ishlash, ma’lumotlarni tushunish va qayta bayon qilish zarur bo‘ladi. Fanning mazmuni darsliklar, o‘quv-uslubiy majmualar, sinf darajasiga mos mashq va topshiriqlarda ifodalanadi. Boshlang‘ich sinflarda asosan tovush, harf, 2 Abduqodirova, M. (2020). Zamonaviy dars va fanlararo integratsiya . Toshkent: “Fan va texnologiya”, betlar: 12–20, 3 Abduqodirova, M. (2020). Zamonaviy dars va fanlararo integratsiya . Toshkent: “Fan va texnologiya”, betlar: 33–36 . 13Integratsion yondashuvning shakllari bir necha turga bo‘linadi: tematik integratsiya, kontseptual integratsiya, metodik integratsiya, faoliyatga asoslangan integratsiya va ko‘p fanli integratsiya. Tematik integratsiya o‘z ichiga yagona mavzu atrofida turli fanlar materialini jamlashni oladi. Kontseptual integratsiya esa, umumiy tushuncha yoki g‘oya asosida fanlararo aloqani ta’minlaydi. Masalan, “harakat” tushunchasi fizika, biologiya, til, matematika fanlarida turlicha yoritiladi, ammo bir asosga ega. Faoliyatga asoslangan integratsiyada o‘quvchilar amaliy topshiriqlar orqali turli fanga oid bilimlardan foydalanadilar. 6 Fanlararo integratsiya o‘quvchiga bilimlarni faqat yodlash emas, balki ularni chuqur anglash, real holatlarda qo‘llash, tahlil qilish, mantiqiy bog‘lash va fikr yuritish imkonini beradi. Integratsiyalashgan darslarda o‘quvchi ongida bilimlar bo‘laklarga ajralgan holda emas, balki yaxlit tizim sifatida shakllanadi. Bu esa uni turli muammolarga yechim topishga, fikrni bir yo‘nalishda emas, balki ko‘p yo‘nalishda rivojlantirishga o‘rgatadi. Integratsiyalashgan yondashuv o‘quvchining tafakkurini, nutqini, fikrlash tarzi va ijtimoiy ko‘nikmalarini kompleks ravishda rivojlantiradi.Bunday yondashuv orqali o‘quvchi o‘z bilimlarini mustaqil izlab topish, kerakli axborotni saralash, umumlashtirish, sintez qilish va real hayotiy holatlarda qo‘llashga o‘rganadi. Integratsiya shuningdek, ijodiy fikrlash, muammoli holatlarni hal qilish, shaxsiy qarash bildirish, bahs-munozarada qatnashish, o‘z fikrini asoslash ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Bu esa ta’limning asosiy maqsadiga – mustaqil, faol va zamonaviy fikrlovchi shaxsni shakllantirishga xizmat qiladi. Fanlararo integratsiyani o‘rganish jarayonida muhim nazariy asoslardan yana biri – kompetensiyaviy yondashuvdir. Bu yondashuvga ko‘ra, har bir o‘quvchi nafaqat bilimga, balki uni qanday qo‘llay olishga ham ega bo‘lishi kerak. Integratsiya esa bilimlarni real kontekstda qo‘llashga yo‘naltiradi. Masalan, 6 Rashidova, N. (2022). Boshlang‘ich sinflarda o‘qitish metodikasi . Toshkent: Xalq ta’limi vazirligi nashriyoti, betlar: 62–70 17O‘zbekiston ta’lim tizimida ham bu yondashuv bosqichma-bosqich joriy etilmoqda. Integratsiyaning yana bir muhim pedagogik afzalligi shundaki, u metapredmet ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Metapredmet ko‘nikmalar – bu o‘quvchining faqat bir fanga oid emas, balki barcha fanlarda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan umumiy ko‘nikmalari: o‘qish, eslab qolish, fikrlash, taqqoslash, umumlashtirish, yozish, savol berish, nutq tuzish va h.k. Integratsiyalashgan yondashuvda bu ko‘nikmalar avtomatik ravishda shakllanadi, chunki o‘quvchi dars davomida turli fikrlar, kontekstlar va fanlar o‘rtasida almashadi. 1.3. Ona tili darslarida fanlararo integratsiyaning imkoniyatlari va afzalliklari Ona tili darslari maktab ta’limi tizimida nafaqat nutqiy va grammatik bilimlarni o‘rgatadigan, balki o‘quvchilarni jamiyat hayotiga tayyorlovchi, estetik va madaniy qarashlarni shakllantiruvchi asosiy fanlardan biridir. Til vositasida o‘quvchilar atrof-muhit, jamiyat, tarix, texnologiya, san’at, tabiat va boshqa fanlar bilan bevosita aloqa qiladi. Aynan mana shu ko‘lamli va ko‘p qirrali xususiyati tufayli ona tili darslari fanlararo integratsiyani amalga oshirish uchun eng qulay maydon hisoblanadi. Til – bu barcha fanlar va bilim tarmoqlari bilan o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan vositadir. Ona tili fanining mazmuni, uni o‘qitish shakli va metodlari boshqa fanlar bilan tabiiy ravishda bog‘lanish imkonini yaratadi. Masalan, tabiatshunoslik fanidagi mavzularni o‘z ichiga olgan matnlar, hayvonot va o‘simlik dunyosi haqida hikoyalar, fasllarga oid tasvirlar, ob-havo hodisalari haqida bayonlar til darslarida tahlil etiladi. Bu orqali o‘quvchi tilni o‘rganish bilan birga boshqa fanlarga oid bilimlarni ham eslaydi va mustahkamlaydi. Bu integratsion jarayon o‘quvchining bilimlar tizimini mustahkamlaydi, umumiy dunyoqarashini shakllantiradi. 1ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI FILOLOGIYA FAKULTETI “O ZBEK TILI VA ADABIYOTI” KAFEDRASI ʻ “O zbek tili va adabiyoti” yo nalishi 304-guruh talabasi ʻ ʻ Yoqubova Sevara Doniyorbek qizining Adabiyot o qitish metodikasi ʻ fanidan “ Ona tili o‘qitishda fanlararo integratsiyani amalga oshirish metodikasi ” mavzusidagi KURS ISHI Ilmiy rahbar: Mamajonova N. Bajaruvchi: Yoqubova S . ANDIJON -2025 35yo‘naltiradi, tayyor javobdan foydalanishga emas, balki izlanishga undaydi. Ayniqsa, interfaol metodlar qo‘llanilgan darslarda o‘quvchilarning tashabbuskorligi, savol-javobda faol ishtiroki, bir-biriga baho berishi va muloqotdagi ishtiroki keskin oshadi. Fanlararo integratsiya o‘quvchilarni hayotga tayyorlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Chunki bu yondashuv orqali ular real hayotda uchraydigan muammolarni yechishga o‘rganadilar. Misol uchun, ona tilida “axborotni qayta ishlash” mavzusida matn tahlil qilish orqali axborot texnologiyalari faniga oid terminlar bilan tanishadilar, axborotni tushunish, saralash va qayta ifodalashni o‘rganadilar. Bu esa zamonaviy ta’limning hayotiylik tamoyiliga to‘liq mos keladi. O‘qituvchilarning kuzatuvlari ham fanlararo yondashuv natijalarini baholashda muhim manba hisoblanadi. Har bir darsdan so‘ng o‘qituvchi o‘quvchilarning faolligi, topshiriqlarga munosabati, guruhlarda ishlashi, savollarga bergan javoblari va o‘zaro munosabatini tahlil qilib boradi. Bu ma’lumotlar asosida kelgusi darslar uchun yangicha rejalashtirish imkoniyati vujudga keladi. Shuningdek, o‘quvchilarning darsga munosabatlari, fikr- mulohazalari ham ularning ta’lim jarayonidagi ishtiroki samarali bo‘layotganligini ko‘rsatadi. Samaradorlikni baholashda ota-onalarning fikrlari ham inobatga olinadi. Ba’zi hollarda o‘quvchilarning uyda bajarayotgan vazifalari, topshiriqlarni tahlil qilishi, o‘qishga bo‘lgan qiziqishi ortganligi haqida ota-onalar bildirgan fikrlar muhim ko‘rsatkich bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, fanlararo yondashuv orqali o‘quvchi turli sohalarga qiziqib, o‘zining kelajakdagi yo‘nalishini tanlashda ham erkin qaror qabul qila boshlaydi. Integratsiyalashgan darslarning samaradorligini oshirish uchun o‘qituvchining malakasi, innovatsion metodlarni bilishi va qo‘llay olishi, o‘quvchilar bilan psixologik muloqotni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishi juda muhimdir. Tajribali o‘qituvchilar fanlararo bog‘liqlikni yaratishda ijodkorlik ko‘rsatib, 37o‘rinni egallaydi. Bu esa integratsiyalashgan yondashuvni bugungi kunning zaruratiga aylantiradi. Har bir o‘quvchi mustaqil fikrlaydigan, tanqidiy tahlil qiladigan, jamiyatda o‘z o‘rnini anglaydigan shaxs bo‘lib shakllanishi uchun fanlararo yondashuv asosiy kalit vositadir. Samaradorlikni aniqlash uchun sifat ko‘rsatkichlari bilan birga miqdoriy tahlillar ham o‘tkaziladi. Misol uchun, darsda qatnashish faolligi, yozma ishlar sifati, test natijalari, amaliy topshiriqlar va loyihalardagi ishtirok ko‘rsatkichlari hisobga olinadi. Bu ko‘rsatkichlarni yil davomida kuzatish orqali o‘quvchining individual va guruhiy o‘sishini aniqlash mumkin. Ayniqsa, yakuniy baholashda o‘quvchining faqat bilim emas, balki kompetensiya darajasi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Integratsiyalashgan darslar jarayonida o‘quvchilar tomonidan ishlab chiqilgan ijodiy ishlar (loyihalar, esse, taqdimotlar) tahlili asosida ham natijaviylik baholanadi. Bu metod o‘quvchining tashabbuskorligini, mustaqil fikrlashini va o‘z yo‘nalishini topishdagi faoliyatini ko‘rsatadi. Aynan shunday loyihalar orqali o‘quvchida o‘z bilimlarini namoyon etish, fikrini asoslash, dalillash va boshqa fanlarga tayangan holda tahlil qilish qobiliyatlari shakllanadi. Bu esa o‘qituvchiga samarali tahlil olib borish imkonini beradi.Shuningdek, fanlararo integratsiya asosida o‘tkaziladigan ochiq darslar, metodik seminarlarda o‘quvchilarning tayyorgarligi va ishtiroki ham samaradorlik darajasini aniqlovchi vositadir. Bu darslarda o‘quvchilar biror mavzuni bir necha fanga bog‘lab ochib beradilar. Masalan, “Tabiat va inson” mavzusi ona tili, biologiya va atrof-muhit fanlari bilan birga yoritiladi. Bunday yondashuv orqali o‘quvchining umumiy dunyoqarashi kengayadi, hayotga nisbatan mas’uliyatli yondashuvi shakllanadi. Xulosa Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida fanlararo integratsiyaning zamonaviy ta’limdagi o‘rni va ahamiyatini chuqur anglab yetdim. Tadqiqot davomida shuni tushundimki, ona tili darslarini boshqa fanlar bilan uzviy 12inobatga olgan holda darsni tashkil qilishi lozim. Bu esa zamonaviy yondashuvlarning ruhiy va individual yondashuvlar bilan uyg‘unlashuvini ta’minlaydi. 1.2. Fanlararo integratsiya tushunchasi va uning ta’limdagi roli Fanlararo integratsiya tushunchasi hozirgi ta’lim tizimida eng muhim va dolzarb metodik yondashuvlardan biri bo‘lib, u o‘quvchi tafakkurining yaxlit rivojlanishini ta’minlaydi. Integratsiya so‘zi lotincha “integratio” – ya’ni “butunlikka keltirish”, “birlashma”, “uyg‘unlik” degan ma’noni anglatadi. Ta’lim sohasida bu atama turli fanlar o‘rtasidagi aloqadorlikni o‘rnatish, bilimlar, malaka va ko‘nikmalarni o‘zaro uyg‘un holda berish degan ma’noni anglatadi. Fanlararo integratsiya orqali o‘quvchilar o‘zlashtirayotgan bilimlar faqat bir fan doirasida emas, balki turli fanlar kontekstida mustahkamlanadi. Mazkur tushuncha zamonaviy pedagogikada konstruktivizm, kompetensiyaviy yondashuv, faoliyatga asoslangan ta’lim nazariyalariga asoslanadi. Integratsiya o‘z mohiyatiga ko‘ra ta’limda fragmentarlikdan voz kechib, bilimlar yaxlitligini ta’minlashga xizmat qiladi. Tarixan bu tushuncha XX asrning birinchi yarmida amerikalik pedagog J. Dewey tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, u ta’lim real hayotiy tajriba bilan bog‘langanida samarali bo‘lishini ta’kidlagan. Unga ko‘ra, o‘quvchilarni faqat bilim bilan to‘ldirish emas, balki ularni turli kontekstda bilimdan foydalanishga o‘rgatish kerak. Fanlararo integratsiya o‘zbek pedagogikasida ham izchil rivojlanmoqda. Xususan, G‘. Jalolov, R. Nematov, M. Mahkamova, Z. Yunusova kabi olimlar integratsion yondashuvning afzalliklari, uni maktab ta’limida qo‘llash yo‘llari, fanning ichki va tashqi bog‘liqliklarini tahlil qilganlar. Ularning fikricha, integratsion yondashuv orqali bilimlar chuqur, mustahkam va hayotga mos tarzda o‘zlashtiriladi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinfda o‘quvchilarning hayotiy tajribasi cheklangan bo‘lganligi sababli bilimlarni bog‘liq holatda berish tafakkurni rivojlantirishga yordam beradi. 8bo‘g‘in, so‘z va gap tushunchalari berilib, talaffuz, yozuv va o‘qish malakalariga asos solinadi. Keyingi bosqichlarda esa morfologik birliklar (so‘z yasalishi, so‘z turkumlari), sintaktik birliklar (gap, gap bo‘laklari), uslubiy tafovutlar (rəsmi, badiiy, ilmiy uslub) haqida bilimlar beriladi.Shuningdek ona tili ta’limining mazmuni milliy qadriyatlar, axloqiy me’yorlar, ma’naviy- ma’rifiy g‘oyalar bilan boyitiladi. Har bir darsda o‘quvchilarga til bilan birga, jamiyatdagi muloqot madaniyati, insoniylik, to‘g‘rilik, vatanparvarlik, adolat kabi tushunchalar ham singdiriladi. Til – madaniyat aks etgan vosita ekanligini hisobga olib, ona tili darslari orqali o‘quvchilarni madaniy merosni qadrlashga o‘rgatish ham ko‘zda tutiladi. 4 Ona tili ta’limi nafaqat grammatika va nutqiy ko‘nikmalarni o‘rgatadi, balki o‘quvchilarda fikrlashni, mulohaza yuritishni, tahlil qilishni ham o‘rgatadi. Til – tafakkur ifodasi bo‘lganligi bois, til ta’limi tafakkur ta’limi bilan chambarchas bog‘liqdir. Shuning uchun ham ona tili darslarining mazmuni faqat qoidalarni o‘rganishdan iborat emas, balki fikrni to‘g‘ri, aniq, mantiqan asoslangan ifodalashni ham o‘z ichiga oladi. Bugungi kunda ta’lim mazmunini yangilash jarayonida ona tili ta’limining zamonaviy talablarga muvofiq bo‘lishi ta’minlanmoqda. Bu esa uning mazmunini yangilash, didaktik materiallarni takomillashtirish, o‘quvchilar yoshiga mos va qiziqarli topshiriqlar orqali ta’lim jarayonini boyitishni talab qiladi. Shu bilan birga, darslarda o‘zbek tilining zamonaviy lingvistik holati, so‘z boyligi, dialektlar, yangi so‘zlar, ommaviy axborot vositalaridagi til, ijtimoiy tarmoqlardagi til o‘zgarishlari ham muhokama qilinmoqda. Ona tili ta’limining mazmuni ko‘p bosqichli, tizimli va uzluksiz bo‘lishi lozim. Bu uzluksizlik boshlang‘ich, o‘rta va yuqori sinflarda bir-biriga ulanadigan, takroriy, lekin chuqurlashib boruvchi ta’lim mazmuni orqali ta’minlanadi. Ya’ni, bir sinfda boshlagan til tushunchasi keyingi sinflarda 4 Mahkamova, M. (2019). Boshlang‘ich ta’limda fanlararo bog‘liqlik asoslari . Toshkent: “Ilm ziyo”, betlar: 41–47 . 10o‘zi rivojlantirishga doir kompetensiyalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Ona tili fanida bu yondashuv matn bilan ishlash, nutq vaziyatlarini tahlil qilish, ijtimoiy muammolar haqida mulohaza yuritish, og‘zaki va yozma nutqda ifoda qilish ko‘nikmalari orqali namoyon bo‘ladi. Misol uchun, o‘quvchi nafaqat fe’lni aniqlashni o‘rganadi, balki u orqali turli muloqot holatlarida to‘g‘ri fikr bildirishni ham o‘zlashtiradi. 5 Kommunikativ yondashuv esa o‘quvchining til vositalaridan erkin va to‘g‘ri foydalanib, muloqot jarayonida ishtirok etish qobiliyatini shakllantiradi. Bu yondashuvda til – muloqot vositasi sifatida talqin etiladi. Shu bois, darslarda muloqotga asoslangan mashqlar, juftlikda va guruhda ishlash, fikr almashish, rolik va dramatizatsiya qilish, bahs yuritish kabi metodlar qo‘llaniladi. Bu nafaqat til bilimlarini mustahkamlaydi, balki o‘quvchilar o‘rtasida ijtimoiy va madaniy kompetensiyalarni rivojlantiradi.Shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv o‘quvchining shaxsiy xususiyatlari, ehtiyojlari, qiziqishlari va individual imkoniyatlarini hisobga olgan holda ta’lim berishni nazarda tutadi. Bu yondashuvda har bir o‘quvchi noyob shaxs sifatida qaraladi va unga mos o‘quv uslublari, temp, savol-javob shakllari tanlanadi. Shu orqali o‘quvchi o‘zini qadrlangan, e’tiborga sazovor deb biladi va bilim olishga bo‘lgan ichki motivatsiyasi ortadi. Ona tili darslarida bu, ayniqsa, yozma ishlar, insholar, erkin fikr bildirishga asoslangan topshiriqlarda yaqqol seziladi.Faoliyatga yo‘naltirilgan yondashuv esa bilimni o‘rgatish emas, balki uni faoliyat orqali egallashga asoslanadi. Bu yondashuvda “bilim berish” emas, “bilimni o‘quvchi tomonidan o‘zlashtirish” markazda turadi. Shu sababli darslar mashg‘ulot, izlanish, amaliy topshiriq, loyihalar asosida tashkil qilinadi. Masalan, o‘quvchi matndan fe’lni topibgina qolmay, u orqali harakatni ifodalovchi hikoya tuzadi yoki dramatik sahna yaratadi. Bu esa o‘quvchining tafakkurini faollashtiradi, tilni real kontekstda o‘zlashtirishga yordam beradi. 5 Yunusova, Z. (2018). Ona tili va adabiyot darslarini o‘qitishda integratsion yondashuv . Andijon: AndDU nashriyoti, betlar: 15–19 2 Kurs ishi Andijon davlat pedagogika instituti o zbek tili va adabiyotiʻ kafedrasida bajarilgan. Ilmiy rahbar: Mamajonova N. Himoya 2025-yil ___________oyining _____kun soat_____da Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari ʻ himoyasi yig‘ilishida o tkazildi. ʻ Manzil: ______________________________________ Kurs ishi 2025-yil __________oyining _____kunida kafedraga topshirildi. Kurs ishi bilan Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti ʻ kafedrasida tanishish mumkin. Manzil: _______________________________________ Yig‘ilish kotibi:____________________________ MUNDARIJA 5aloqadorlik orqali o‘quv materialining yaxlitligini ta’minlash g‘oyasini asoslab bergan. O‘zbekistonlik olimalardan M. Mahkamova, R. Nematov, Z. Yunusova va boshqalar ham ta’lim jarayonida fanlararo bog‘liqlikni ta’minlash, ayniqsa, til o‘rganishda boshqa fanlar bilan integratsiya qilish masalalarini o‘z ilmiy ishlarida yoritib berishgan. Shunga qaramay, amaliyotda ona tili fanini boshqa fanlar bilan metodik integratsiya qilish jarayoni hali to‘la shakllanmagan bo‘lib, bu yo‘nalishda hali ko‘plab yechimini kutayotgan metodik muammolar mavjud. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishi nazariy jihatdan ona tili ta’limida fanlararo integratsiyaning ilmiy-metodik asoslarini yoritib berishga xizmat qiladi. Ya’ni, u fanlararo integratsiya tushunchasi, bu yondashuvning pedagogik va psixologik negizlari, o‘quvchilarning kognitiv rivojlanishiga ta’siri kabi masalalarni nazariy jihatdan chuqur ochib beradi. Shuningdek, ta’limda kommunikativ yondashuv, kognitiv faoliyat va kompetensiyaviy rivojlanish o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashga yordam beradi. Fanlararo yondashuvning asosiy g‘oyasi – o‘quvchi ongida alohida fanlar doirasida bo‘lingan bilimlarni yaxlit tasavvurga birlashtirishdan iborat. Ona tili fani esa boshqa fanlar bilan integratsiyalashuvga eng mos va qulay sohalardan biridir, chunki til orqali barcha fanlarga kirish yo‘li ochiladi. Amaliy jihatdan esa kurs ishida ishlab chiqilgan metodik tavsiyalar o‘qituvchilarga dars jarayonini samarali tashkil qilishda, dars konspektlarini integratsion usulda tuzishda va o‘quvchilarda ko‘p yo‘nalishli tafakkurni rivojlantirishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu orqali darslar yanada qiziqarli, mazmunli, hayotga yaqinroq va funksional bo‘lib boradi. Kurs ishi natijalari pedagogik amaliyotga joriy etilsa, o‘quvchilarning mavzuni anglash darajasi oshadi, ular o‘rtasida muloqot madaniyati, o‘z fikrini ifodalash va boshqa fanlar bilan bog‘lash qobiliyati shakllanadi. Shu bois, mazkur kurs ishining nazariy tahlili va amaliy tavsiyalari pedagogik jarayonda o‘ta foydali va dolzarb hisoblanadi. 14o‘quvchi biror matnni o‘qib, undagi ekologik muammo haqida fikr bildiradi, bu esa ona tili, ekologiya va madaniyat fanlari bilan bog‘liq bilimlarning birlashtirilganligini ko‘rsatadi. Integratsiya tushunchasi zamonaviy o‘quv dasturlarida tobora ko‘proq o‘rin egallamoqda. 2022-yilda tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasida 2030- yilgacha ta’limni rivojlantirish strategiyasi 7 ”da ham fanlararo yondashuv, integratsiyalashgan o‘quv rejalari va kompleks kompetensiyalarni shakllantirish ustuvor yo‘nalish sifatida qayd etilgan. Bu esa fanlararo integratsiya tushunchasining nafaqat nazariy, balki davlat siyosatida ham muhim o‘rin tutayotganini anglatadi. Integratsiyalashgan yondashuv ta’lim mazmunining moslashuvchanligini ta’minlaydi. Chunki har bir darsda darslik materiali asosida bir nechta fanlar bilan bog‘lanish imkoniyati mavjud. Bu esa o‘qituvchining yangicha yondashuvi, ijodiy metodlari va darsga zamonaviy talqinni kiritish orqali sodir bo‘ladi. Masalan, matematika fanidagi “o‘lchov birliklari” mavzusi ona tili darsida “vazn bildiruvchi so‘zlar” bilan, texnologiya fanida “retsept o‘qish” bilan, fizika fanida “tezlik o‘lchovi” bilan integratsiyalashgan holda olib borilishi mumkin.Shu o‘rinda shuni alohida ta’kidlash lozimki, fanlararo integratsiya o‘qituvchilarning hamkorlikda ishlashini, o‘zaro metodik tajriba almashishini, birgalikda o‘quv rejalari tuzishini talab qiladi. Bu holat maktab ichida yangi muhit, o‘qituvchi-o‘qituvchi hamkorligi, ijodkorlikni qo‘llab- quvvatlovchi iqlimni shakllantiradi. Ya’ni, integratsiya faqat o‘quvchiga emas, balki o‘qituvchiga ham yangilanish imkonini beradi. Fanlararo integratsiya nafaqat nazariy asoslarga ega, balki uni to‘g‘ri tatbiq qilish orqali ta’lim jarayonining sifatini tubdan oshirish mumkin. Integratsion yondashuvning asosiy vazifasi – o‘quvchiga bilimni ko‘p fanli kontekstdan berish, tafakkurini kengaytirish va mavzularni bir-biriga bog‘langan holda 7 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-sonli farmoni , 2022-yil 28-yanvar: “Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi” 6Kurs ishi mavzusining obyekti – umumta’lim maktablarida olib boriladigan ona tili ta’limi jarayoni. Kurs ishi mavzusining predmeti – ona tili darslarida fanlararo integratsiyani amalga oshirishning metodik asoslari va usullari. Kurs ishi mavzusining maqsadi – ona tili darslarida fanlararo integratsiyani amalga oshirishning samarali metodik yo‘llarini aniqlash va ularni amaliyotda qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari Quyidagi vazifalar kurs ishining mazmunini tashkil etadi: Ona tili ta’limining zamonaviy yondashuvlari va mazmunini o‘rganish; Fanlararo integratsiya tushunchasining ilmiy asoslarini tahlil qilish; Ona tili fani bilan boshqa fanlar o‘rtasidagi bog‘liqlik imkoniyatlarini aniqlash;Fanlararo yondashuv asosida samarali dars konspektlari tuzish yo‘llarini ko‘rsatish;Ona tili darslarida integratsion yondashuvning ta’limiy samaradorligini baholash. Kurs ishi mavzusining metodlari – taqqoslash va tahlil qilish; – ilmiy-nazariy adabiyotlarni o‘rganish; – kuzatish va eksperiment metodlari; – pedagogik amaliyot asosida xulosalash; – dars tahlili va baholash metodlari. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Mazkur kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir bobda uch bo‘limdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. Ona tili ta’limida fanlararo integratsiyaning nazariy asoslari 295 Savol-javob orqali integratsiya Savollar orqali boshqa fanlarga oid bilimlarni eslatish va tahlil qilish Tarix, geografiya, adabiyot Analitik va tanqidiy tafakkurni kuchaytiradi, eslab qolishni osonlashtiradi 6 Grafik va ko‘rgazmali integratsiya Xarita, jadval, diagramma asosida darsni integratsiyalash Matematika, geografiya, tarix Ko‘rgazmalilik asosida tahlil qilish, fikrni rasmiy ifodalash malakasini rivojlantiradi 7 O‘yinli metodlar Didaktik o‘yinlar orqali boshqa fanlar bilan integratsiyani shakllantirish Tarix, biologiya, texnologiya Emotsional holatni faollashtiradi, qiziqish uyg‘otadi, mustahkamlashga xizmat qiladi 8 Loyiha asosida integratsiya O‘quvchi loyihasi orqali bir nechta fanlar bilan bog‘liq faoliyatni birlashtirish Ona tili, san’at, texnologiya, informatika Mustaqillik, ijodkorlik va tahliliy fikrlashni rivojlantiradi 9 AKT asosida integratsiya Video, test, slayd, elektron platformalar orqali boshqa fanlar bilan bog‘lanish Texnologiya, ekologiya, ona tili Zamonaviy vositalar orqali idrok va axborotni qayta ishlash kompetensiyasini oshiradi 1 0 Vizual metodlar Rasm, xarita, sxema asosida gap, matn tuzish Tasviriy san’at, geografiya, Tasviriy tafakkur, nutqiy ifoda va eslab qolish qobiliyatlarini 34fanlar bilan bog‘liq holda dars o‘tilganida o‘quvchining fikr doirasi kengayadi, muloqot madaniyati, so‘z boyligi va estetik didi oshadi. O‘qituvchilarga tavsiya etiladigan muhim jihatlardan biri – har bir darsni puxta tayyorlash, reja asosida bosqichma-bosqich yondashish, resurslarni to‘g‘ri tanlash va didaktik materiallar asosida integratsiyani amalga oshirishdir. Har bir mavzuni tayyorlashda faqat grammatik jihatdan emas, balki g‘oyaviy, madaniy va tarbiyaviy yondashuvlar ham birgalikda olinadi. Bu esa darsni hayotiylashtirishga xizmat qiladi. 2.3. Fanlararo integratsiyaning natijalari va samaradorligini baholash Fanlararo integratsiyani ta’lim jarayoniga joriy etish nafaqat o‘quvchilarning bilim saviyasini oshirish, balki ularning tafakkurini, muloqot ko‘nikmalarini va amaliy bilimlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Integratsiyalashgan ta’lim orqali o‘quvchi bir nechta fan doirasida tahlil qilish, umumlashtirish, solishtirish, natija chiqarish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi. Ayniqsa, ona tili fanining boshqa fanlar bilan uyg‘unlashtirilishi o‘quvchida murakkab tafakkur jarayonini faollashtiradi. Masalan, tarixiy matnlar asosida uslubiy tahlil qilish o‘quvchini til bilimidan tashqari tarixiy tafakkurga ham undaydi. Bu natija esa o‘qitish samaradorligining oshganligini anglatadi. Ta’limda integratsiyaning samaradorligini aniqlashda birinchi navbatda, o‘quvchining o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari tahlil qilinadi. Bunda testlar, yozma ishlar, baholash mezonlari asosida olingan ballar, og‘zaki javoblar, refleksiya daftarlari asosida o‘quvchilarning rivojlanish dinamikasini ko‘rish mumkin. Masalan, integratsiyalashgan darsdan keyingi baholar an’anaviy darslardagidan yuqoriroq bo‘lishi ko‘p hollarda kuzatiladi. Bu esa metodik yangilanishlar natijasida o‘quvchilar bilim olishga faolroq yondashayotganidan dalolat beradi. Samaradorlikni baholashda muhim ko‘rsatkichlardan biri – o‘quvchining ijodiy yondashuvi va mustaqil fikrlash qobiliyatidir. Fanlararo darslarda o‘quvchilar har doim o‘z nuqtai nazarini asoslashga, boshqa fanlarda olgan bilimlarini moslashtirishga majbur bo‘ladilar. Bu esa ularni tafakkurga 23vaqt ifodalarini nutqda qo‘llash ko‘nikmalari, tartibli ifoda rivojlanadi 5 Texnologiya Mehnat jarayonlari, texnologik jarayonlarni ifodalovchi matnlar Mehnat madaniyati, faoliyat asosidagi fikr, amaliy ifoda shakllanadi 6 Musiqa Qo‘shiq matnlari, musiqiy asarlar haqida matnlar Estetik did, ritm tushunchasi, musiqiy tafakkur rivojlanadi 7 Tasviriy san’at Rasmga oid matnlar, tasvirlangan tabiat yoki obrazlar asosida tahlil Tasavvur kuchayadi, obrazli tafakkur, badiiy-estetik ko‘nikma rivojlanadi 8 Adabiyot She’r va hikoya asosida tahlil, badiiy tahlil Estetik tafakkur, obrazga nisbatan munosabat, muloqot ko‘nikmasi kuchayadi 9 Huquqshunoslik/ asosiy qonunlar Davlat ramzlari, huquqiy matnlar, etik me’yorlarga oid matnlar Fuqarolik tarbiyasi, qonunbuzarlikdan ogohlik, ijtimoiy mas’uliyat rivojlanadi 10 Ingliz tili (yoki boshqa til) Biror mavzuni ikkala tilda ifodalash, tarjima mashqlari Lingvistik qiyoslash, so‘z boyligini kengaytirish, fikr erkinligi II BOB. Ona tili darslarida fanlararo integratsiyani amalga oshirish metodikasi 2.1. Ona tili fanini boshqa fanlar bilan integratsiyalashning samarali usullari 16mulohaza yuritadi va o‘z fikrini himoya qilishga harakat qiladi. Bu esa ularning nutqiy, mantiqiy, ijtimoiy va axborot bilan ishlash kompetensiyalarining rivojlanishiga olib keladi. Shu bilan birga, integratsiya asosidagi darslar o‘qituvchi uchun ham o‘z pedagogik mahoratini sinovdan o‘tkazish, yangi metodik yechimlarni ishlab chiqish imkonini yaratadi. Masalan, ona tili fanida adabiy matnni tabiat fanlari bilan bog‘lash orqali matndagi tabiat tasvirini tahlil qilish, rasm chizish, bog‘liq video tomosha qilish orqali ko‘rgazmali yondashuv qo‘llaniladi. Bu esa o‘quvchining eslab qolish, tasavvur qilish, ijod qilish imkoniyatini kuchaytiradi. Integratsiyalashgan yondashuv ta’limda ko‘p hollarda innovatsion metodlar bilan uyg‘un holda ishlaydi. Bu degani – o‘qituvchi faqat darslikdagi matn bilan cheklanib qolmay, darsga multimediya, interfaol taxtalar, videoroliklar, loyihaviy faoliyat, sahnalashtirish va boshqa metodik vositalarni jalb etadi. Natijada, dars jarayoni o‘quvchining emotsional, estetik va aqliy faolligini uyg‘otadi. Bu esa bilimni mustahkam, hayotga yaqin, real kontekstda shakllanishini ta’minlaydi.Shuningdek, fanlararo integratsiya o‘quvchilarda ijtimoiy-axloqiy tarbiyani ham ta’minlaydi. Chunki u orqali o‘quvchi tabiatni muhofaza qilish, tarixiy merosni qadrlash, o‘zining madaniy ildizlarini anglash, sog‘lom turmush tarziga amal qilish, axborotni tanlab olish va ularga baho berishni o‘rganadi. Shu boisdan integratsiya bilimning o‘zini emas, balki uni qo‘llay olish, fikrlash, muhokama qilish va madaniy qadriyatlar bilan bog‘lash jarayonini yo‘lga qo‘yadi. Fanlararo integratsiya ayniqsa PISA xalqaro baholash tizimlarida yuqori natija ko‘rsatgan davlatlar (Singapur, Finlyandiya, Yaponiya) tajribasida asosiy tamoyillardan biri sifatida qo‘llaniladi. Bu tizimlarda o‘quvchilar mavzuni ko‘p fanli yondashuv orqali tahlil qiladilar, matndan xulosa chiqaradilar, statistik ma’lumotni sharhlaydilar va muammo yechimini tavsiya qiladilar. Bu esa ularda analitik tafakkur va hayotga tayyorlanish salohiyatini oshiradi. 4pedagogik yondashuvlar asosida tashkil etish zarurati ortib bormoqda. Shu ma’noda fanlararo integratsiya – ta’lim sifatini oshirish, o‘quvchilarning fanni anglash darajasini chuqurlashtirish va bilimlarni amaliyotga tadbiq etishga xizmat qiladigan samarali yondashuvlardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning ta’limdagi ustuvor yo‘nalishlarga doir quyidagi fikri dolzarb ahamiyat kasb etadi: “Ta’lim sifatini tubdan yaxshilash, fanlararo integratsiyani kuchaytirish, o‘quvchilarning ijodiy va tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish – zamonaviy ta’limning asosiy ustuvor yo‘nalishlari bo‘lishi kerak. 1 ” Ayniqsa, ona tili kabi asosiy o‘quv fanida boshqa fanlar bilan integratsiyalashuvga erishish, til vositasida atrof-muhitni tushunish, mantiqiy fikrlash va kommunikativ ko‘nikmalarni shakllantirishga yordam beradi. Ona tili darslarida tarix, tabiatshunoslik, musiqa, tasviriy san’at, texnologiya va matematika fanlari bilan bog‘liqlikni yo‘lga qo‘yish o‘quvchining har tomonlama bilimli bo‘lishiga xizmat qiladi. Ayniqsa, integratsiyalashgan darslar orqali o‘quvchilar mavzuni keng qamrovda tushunish, bir vaqtning o‘zida bir nechta fanlar bilan bog‘liq bilimlarni egallash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida, o‘quvchilarda tahliliy fikrlash, ijodiy yondashuv va kompetensiyaviy salohiyatni rivojlantirishga xizmat qiladi. Shu boisdan mazkur kurs ishining mavzusi amaliyot uchun nihoyatda dolzarb bo‘lib, o‘qituvchilar va pedagogik jamoalar uchun amaliy ahamiyat kasb etadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Fanlararo integratsiya tushunchasi pedagogikada uzoq yillardan buyon o‘rganilib kelinayotgan dolzarb yo‘nalishlardan biri bo‘lib, bu borada ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, J. Dewey va J. Bruner kabi pedagoglar ta’limda integrativ yondashuvning zarurligi va u orqali bilimlar uyg‘unligini ta’minlash g‘oyasini ilgari surishgan. V.G. Belinsky va G. Selevko esa o‘z tadqiqotlarida fanlararo 1 Prezident Sh.M. Mirziyoyevning 2022-yil 28-yanvardagi “Ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish strategiyasi”ni tasdiqlashga oid farmoni 25Natijada o‘quvchilar biror tushunchaga bir necha ilmiy yondashuvni bilib oladi va ularni taqqoslay oladi. 3. Matn asosida integratsiya qilish Bu metodda o‘qituvchi ona tili darsida tanlaydigan matnlar boshqa fanlarga oid mazmunni aks ettiradi. Masalan, ekologik muammolar haqida matn tanlab, u orqali fe’llarni aniqlash topshiriladi, matn esa biologiya fanidagi atamalarni ham o‘z ichiga oladi. Yoki tarixiy shaxslar haqida matn tahlil qilinadi, shu orqali tarix bilan bog‘lanish yuzaga keladi. Bu yondashuv ikki muhim vazifani hal qiladi: o‘quvchining grammatik bilimini mustahkamlaydi va boshqa fanlar haqida tasavvurini kengaytiradi. Matn asosidagi integratsiya nutq ko‘nikmalarini rivojlantirish bilan birga, o‘quvchini analitik, mantiqiy va funksional tafakkurga o‘rgatadi. 4. Topshiriqlar asosida integratsiya qilish Topshiriqlar asosida integratsiyalash darsni faoliyatga asoslangan o‘rgatish bilan uyg‘unlashgan yondashuvdir. O‘quvchilarga beriladigan topshiriqlar boshqa fanlarga oid bilimlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, sonlarga oid gaplar tuzish orqali matematika bilan bog‘lanadi, “sifatlar” mavzusida hayvonlar yoki fasllarga oid sifatlarni aniqlash orqali biologiya yoki tabiatshunoslik bilan bog‘lanadi. Bunday topshiriqlar mazmunli, kontekstual va mantiqiy bo‘lishi kerak. Bu metod orqali til birliklari mavhum emas, balki hayotiy va fanlararo bog‘liq tarzda o‘zlashtiriladi. O‘quvchi fikrlaydi, solishtiradi va umumlashtiradi. 5. Savol-javob asosida integratsiya qilish Savol-javob metodi o‘quvchini o‘ylanishga, xotirasini faollashtirishga va fanlararo bog‘liqlikni mustaqil anglashga undaydi. O‘qituvchi dars davomida “Bu matn qaysi fanga oid?”, “Bu tushuncha boshqa fanda qanday atalar edi?” kabi savollar orqali o‘quvchini boshqa fanlar bilan bog‘lanishga yo‘naltiradi. Bu usul o‘quvchining tanqidiy tafakkurini kuchaytiradi, tahliliy yondashuvini shakllantiradi. Ona tili darsida savol-javob usulini integratsiyalash orqali nutqiy 31Dars konspekti tuzilayotganda, matn asosidagi integratsiyalashgan topshiriqlarga alohida e’tibor qaratiladi. Masalan, ona tilidagi matn tarixiy voqealarga oid bo‘lsa, bu orqali o‘quvchilar tarix faniga oid bilimlarni ham yodga oladi. Tarixiy shaxslarning til xususiyatlarini o‘rganish, uslubiy xususiyatlarga e’tibor qaratish orqali ona tili hamda tarix fanlari o‘rtasida kuchli aloqa yuzaga keladi. Bu nafaqat bilimni mustahkamlash, balki tahliliy va tanqidiy tafakkurni shakllantirishga xizmat qiladi.Shuningdek, konspektda qo‘llaniladigan usullar orasida interfaol metodlar muhim o‘rin tutadi. “B-B-B” usuli, klaster, “Aqliy hujum”, “Insert” texnologiyalari orqali o‘quvchilar o‘z bilimlarini faollashtiradi. Ushbu usullar boshqa fanlarga oid tushunchalarni o‘zlashtirishda ham samarali bo‘lib, o‘quvchilarni o‘z fikrini bayon qilish, tahlil qilish, bahs-munozara yuritishga undaydi. Dars konspektiga bu metodlarni kiritish o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini rag‘batlantiradi. Konspekt tuzishda differensial yondashuv tamoyili ham muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir o‘quvchining imkoniyati va bilim darajasini inobatga olib, mashqlar darajasi farqlanadi. Kuchli o‘quvchilar uchun murakkabroq matnlar, mustaqil ijodiy topshiriqlar beriladi, o‘rtacha va qiyinlanayotgan o‘quvchilar uchun esa ko‘makchi savollar, ko‘rsatmalar yordamida topshiriqlarni bajarish imkoniyati yaratiladi. Bu esa darsda har bir o‘quvchining faol ishtirokini ta’minlaydi. Dars konspektida baholash mezonlari ham alohida bo‘lim sifatida belgilanadi. Fanlararo yondashuvga asoslangan topshiriqlarda nafaqat grammatik yoki imloviy to‘g‘rilik, balki mazmunni tahlil qilish, mavzuni boshqa fan bilan bog‘lay olish, mantiqiy izchillik kabi mezonlar ham baholovchi sifatida olinadi. Bu o‘quvchini nafaqat darsda ishtirok etishga, balki fikrini asoslashga, mustaqil izlanishga undaydi. 9 9 Mahmudova, G. (2020). Didaktik o‘yinlar va darsda fanlararo bog‘liqlik . Nukus: Karakalpak nashriyoti, betlar: 70–74 . 30orqali integratsiya texnologiya rivojlantiradi 2.2. Fanlararo yondashuv asosida dars konspektlarini tuzish va o‘tkazish usullari Fanlararo yondashuv bugungi zamonaviy ta’lim tizimida eng dolzarb va muhim metodik tamoyillardan biri sifatida qaralmoqda. Ushbu yondashuv o‘quvchilarning bir vaqtning o‘zida bir necha fanga oid bilimlarni uyg‘unlashtirgan holda egallashini ta’minlaydi. Ayniqsa, ona tili fanida boshqa fanlar bilan integratsiyani amalga oshirish orqali o‘quvchilarning tahliliy, ijodiy va muloqotga oid ko‘nikmalarini shakllantirish mumkin. Bunda dars konspektini tuzish jarayonida o‘qituvchi chuqur tayyorgarlik ko‘rishi, o‘quvchilarning yoshi, aqliy darajasi, fanlararo bog‘liqlik imkoniyatlari, mavzuning mazmuni, pedagogik maqsadlar va baholash mezonlarini e’tiborga olishi muhim ahamiyat kasb etadi. Birinchi bosqichda dars konspektining maqsadi aniqlanadi. Ona tili fani doirasida mavzuga oid til birliklarini o‘rganish bilan birga, boshqa fanlardagi bilimlar bilan o‘zaro aloqadorlikni aniqlash darsning asosiy g‘oyasiga aylanadi. Masalan, “Sifat va ularning ifodasi” mavzusini o‘rganishda tabiatshunoslik fanidagi ob-havo holatlari bilan bog‘liq sifatlarni misol sifatida tanlash darsni jonli va mazmunli qiladi. Shuningdek, bu o‘quvchida hayotiy bilimni tahlil qilish, u bilan til birliklarini bog‘lash ko‘nikmasini rivojlantiradi. Keyingi bosqichda darsning rejalashtirilgan mazmuni bosqichma-bosqich aniqlanadi. Darsning kirish qismida o‘quvchilarni mavzuga jalb etuvchi savollar, interaktiv topshiriqlar, vizual materiallar tanlanadi. Asosiy qismda esa til birliklari bilan birga boshqa fanlarga oid bilimlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan matnlar, mashqlar, misollar kiritiladi. Yakuniy qism esa o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini aniqlash, fikr yuritish va baholashga qaratiladi. Bunday tuzilma fanlararo yondashuv samaradorligini oshiradi. 18Ona tili darslarida tarixiy matnlar asosida tarix faniga, texnologik matnlar orqali mehnat va texnologiya faniga, badiiy matnlar orqali adabiyot faniga, she’riy matnlar orqali musiqa va ritmga, hatto axloqiy-etik mazmundagi matnlar orqali tarbiya faniga integratsiya qilish imkoniyati mavjud. Bu integratsiya matn tahlili, savol-javoblar, insho yozish, suhbat uyushtirish, rolli o‘yinlar, taqqoslash, muloqotga kirishish, tasvir yaratish kabi faoliyatlar orqali amalga oshiriladi. 8 Ona tili darslarida multimedia vositalar, ko‘rgazmali qurollar, audio-video materiallardan foydalanish orqali geografiya, musiqa, tasviriy san’at fanlari bilan bog‘liq bilimlarni integratsiyalash mumkin. Masalan, o‘quvchilarga “O‘zbekistonning tabiati” mavzusida matn berilib, u geografik xarita bilan tahlil qilinsa, til va geografiya birlashgan holda o‘qitiladi. Bu yondashuv nafaqat bilim beradi, balki qiziqish uyg‘otadi, o‘quvchida mustaqil fikr yuritish ko‘nikmasini shakllantiradi.Shuningdek ona tili darslarida matematika bilan integratsiya qilish ham mumkin. Gap qurilishi, miqdor bildiruvchi so‘zlar, sonlar, o‘lchov birliklari, vaqt va miqdorni bildiruvchi ifodalar, son va sifatlar bilan ishlovchi jumlalar o‘quvchida nafaqat til bilimini, balki matematik tasavvurni ham faollashtiradi. Bu holat orqali o‘quvchi nutqiy mantiqni mustahkamlab, tafakkurining matematik asoslarini rivojlantiradi.Fanlararo integratsiyaning yana bir muhim imkoniyati shundaki, u o‘quvchida nutq va tafakkurning uzviyligini ta’minlaydi. Til – bu fikrning ifodasi bo‘lib, o‘quvchi boshqa fanlarga oid bilimni tushunish, izohlash, baholash, tahlil qilishda til vositalaridan foydalanadi. Demak, ona tili darslari orqali o‘quvchilar nafaqat grammatikani o‘rganadilar, balki boshqa sohalardagi mavzularga oid fikrlarini aniq ifodalash, asoslash, mantiqan tartiblash va yozma shaklga keltirishni ham o‘zlashtiradilar. 8 Mahmudova, G. (2020). Didaktik o‘yinlar va darsda fanlararo bog‘liqlik . Nukus: Karakalpak nashriyoti, betlar: 34–41 22ishlaydi, bu esa maktabda jamoaviy pedagogik muhit shakllanishiga yordam beradi. To‘qqizinchi afzallik – ta’lim sifatini oshirishga xizmat qiladi. Integratsiyalashgan yondashuv o‘quv jarayonini ko‘p yo‘nalishli, kontekstli va tahliliy asosda tashkil qiladi. Bu esa har bir o‘quvchining bilim darajasini, tafakkur qamrovini, til bilan ishlash malakasini oshiradi. Ta’limda quruq qoidalar emas, balki faoliyat, muammoli vaziyat, amaliy topshiriqlar ustuvor bo‘lib, natijada o‘quvchilarning bilim darajasi yanada mustahkamlanadi. Va nihoyat, o‘ninchi afzallik – kelajak hayotga tayyorlov. Fanlararo integratsiya orqali ta’lim jarayoni o‘quvchini real ijtimoiy muhitga, kasbiy faoliyatga, hayotiy muammolarga tayyorlaydi. Zero, hayotda alohida fanlar mavjud emas, balki integratsiyalashgan holatlar, ko‘p jihatdan baholanishi lozim bo‘lgan masalalar mavjud. Shuning uchun o‘quvchi maktabda integratsiyalashgan fikrlashni o‘rganar ekan, hayotda kompleks yondashuvga tayyor bo‘ladi. Ona tili darslarida fanlararo integratsiya imkoniyatlari va afzalliklari 1-jadval № Bog‘lanadigan fan Integratsiya imkoniyatlari Afzalliklari 1 Tarix Tarixiy matnlar, shaxslar, voqealar haqida matn tahlili Tarixiy tafakkur, milliy o‘zlik, tahliliy fikrlash rivojlanadi 2 Geografiya Tabiat zonalari, iqlim, yerlar haqida matnlar, xaritalar asosida tahlil Mavzuni joy, makon bilan bog‘lash, mantiqiy bog‘lanish hosil bo‘ladi 3 Biologiya Hayvonot, o‘simlik dunyosi haqida matnlar Atrof-muhitga mehr, ekologik madaniyat, tafakkur chuqurlashadi 4 Matematika Sonlar, o‘lchov birliklari, Nutqiy mantiq, hisoblash 392) Mahkamova, M. (2019). Boshlang‘ich ta’limda fanlararo bog‘liqlik asoslari. Toshkent: “Ilm ziyo”, betlar: 22–29, 41–47. 3) Yunusova, Z. (2018). Ona tili va adabiyot darslarini o‘qitishda integratsion yondashuv. Andijon: AndDU nashriyoti, betlar: 15–19, 55–61. 4) Normurodov, A. (2021). Zamonaviy pedagogik texnologiyalar. Samarqand: “Ta’lim bosqichi”, betlar: 18–25, 77–83. 5) Rashidova, N. (2022). Boshlang‘ich sinflarda o‘qitish metodikasi. Toshkent: Xalq ta’limi vazirligi nashriyoti, betlar: 62–70, 91–94. 6) Selevko, G.K. (2017). Pedagogik texnologiyalar. Moskva: Pedagogika, betlar: 48–57, 110–115. 7) Nematov, R. (2020). Ona tili darslarida zamonaviy yondashuvlar. Buxoro: BuxDU nashriyoti, betlar: 30–34, 80–86. 8) Qodirov, S. (2021). Fanlararo yondashuv asosida metodik ishlanmalar. Namangan: Ustoz, betlar: 9–16, 47–52. 9) Dewey, J. (2016). Demokratiya va ta’lim (o‘zbek tilida tarjima). Toshkent: Innovatsiya markazi, betlar: 25–31, 77–84. 10) Bruner, J. (2018). Ta’lim nazariyasi va amaliyoti. Toshkent: Ma’rifat, betlar: 14–22, 65–69. 11) Karimova, S. (2022). Boshlang‘ich sinfda kompetensiyaviy yondashuv. Qarshi: Nasaf, betlar: 19–26, 73–77. 12) Karimov, Sh. (2019). O‘qituvchining kasbiy mahorati va innovatsiyalari. Toshkent: Iqtisodiyot, betlar: 38–42, 59–66. 13) Zunnunova, G. (2023). Integratsiyalashgan ta’lim muhitini shakllantirish. Farg‘ona: Ilm manbai, betlar: 28–36, 95–101. 14) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-sonli farmoni, 2022-yil 28- yanvar: “Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi”, 3–5-betlar. 15) Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun, (2019). Toshkent: Adolat, 10–17-betlar. 16) Mahmudova, G. (2020). Didaktik o‘yinlar va darsda fanlararo bog‘liqlik. Nukus: Karakalpak nashriyoti, betlar: 34–41, 70–74. 11Integratsiyalashgan yondashuv bugungi kunda ayniqsa dolzarb bo‘lib, fanlararo bog‘liqlikni ta’minlaydi. Ona tili darslarida boshqa fanlar bilan bog‘liq mavzularni yoritish orqali o‘quvchilar mavzuni kengroq kontekstdan tushunadilar. Masalan, tabiat haqidagi matnlar biologiya faniga, tarixiy hikoyalar esa tarix faniga aloqador bo‘lishi mumkin. Bu nafaqat bilimlar yaxlitligini ta’minlaydi, balki fanga nisbatan o‘quvchilarda qiziqishni oshiradi. Shuningdek, bunday yondashuv o‘quvchining har tomonlama fikrlash salohiyatini kengaytiradi.Zamonaviy yondashuvlar o‘quv jarayonida interfaol metodlar bilan uyg‘un holda qo‘llaniladi. Aqliy hujum, klaster, insert, konseptual xarita, rolli o‘yin, B-B-B jadvali, “Men bilaman – bilmoqchiman – o‘rgandim” usuli, jadvalli tahlil, bahs-munozara, savol-javob zanjiri kabi texnologiyalar o‘quvchini faollashtirishga xizmat qiladi. Bu metodlar orqali o‘quvchilar mustaqil fikrlaydi, guruhda ishlashni o‘rganadi, tanqidiy fikrlaydi va asosli xulosalar chiqaradi. Ayniqsa, ona tili darslarida interfaol usullar orqali matnni tahlil qilish, gap tuzish, nutqiy vaziyat yaratish, o‘xshashlik va farqlarni aniqlash kabi topshiriqlarni bajarish ta’limni samarali qiladi.Zamonaviy yondashuvlar doirasida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan (AKT) foydalanish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Elektron darsliklar, interaktiv doskalar, mobil ilovalar, audio-video materiallar, o‘yinli dasturlar, test platformalari ona tili darslarining mazmunini boyitadi va o‘quvchilarda ko‘rgazmali, eshitish va kinestetik kanallar orqali ma’lumotni qabul qilish imkonini beradi. Bu esa o‘qitishning differensial yondashuv asosida amalga oshirilishiga xizmat qiladi. Har bir o‘quvchi o‘zining idrok qilishiga qulay kanallar orqali til bilimlarini o‘zlashtiradi.Ta’lim jarayonida zamonaviy yondashuvlar faqat metodik jihatdan emas, balki psixologik-pedagogik asoslar bilan ham uzviy bog‘liq bo‘lishi lozim. Chunki har bir o‘quvchi o‘zining psixologik holati, emotsional tayyorligi va ijtimoiy muhitiga qarab bilimni o‘zlashtiradi. Shunday ekan, o‘qituvchi dars jarayonida o‘quvchilarning hissiy holati, diqqatni jamlash darajasi, motivatsiyasi, tashabbuskorligi kabi jihatlarni 33yengillashtiradi. Dars davomida o‘quvchilar bu videoga oid savollarga grammatik tahlil qiladi, video tarkibida ishlatilgan so‘zlarni morfemik yoki uslubiy tahlil qiladi. Bu yondashuv til materialini estetik va hissiy idrok bilan boyitadi. O‘quvchilarni kichik guruhlarga ajratib ishlash ham fanlararo darslarda juda samaralidir. Har bir guruhga turli fanlarga oid matnlar yoki topshiriqlar beriladi. Masalan, bir guruh matematika faniga oid matn bilan ishlaydi, ikkinchisi tabiatshunoslikka oid matnni grammatik jihatdan tahlil qiladi. Guruhlar o‘z ishlarini taqdim qilgach, umumiy xulosa chiqariladi. Bu yondashuv jamoaviy hamkorlikni rivojlantiradi, ijtimoiy-psixologik muhitni mustahkamlaydi. O‘quvchilarning faoliyatini baholashda esa an’anaviy metodlar bilan birga o‘z-o‘zini baholash va o‘zaro baholash texnologiyalarini qo‘llash lozim. Bu orqali o‘quvchi o‘z bilimini tanqidiy ko‘z bilan tahlil qilishga o‘rganadi. Masalan, fanlararo topshiriqni bajargan o‘quvchi matnni to‘g‘ri tahlil qilgan bo‘lishi mumkin, biroq boshqa fan bilan bog‘lashda xatolarga yo‘l qo‘ygan bo‘lsa, bu unga ko‘rsatib o‘tiladi. Shuningdek, baholash mezonlari oldindan e’lon qilinadi: til normasi, fanlararo bog‘liqlik, ijodiy yondashuv, mantiqiy izchillik. Dars yakunida muhokama va fikr almashish bosqichi ham muhim. O‘qituvchi “Bugungi darsda siz qanday fanlarga oid bilimlar bilan tanishdingiz?”, “Qanday yangi so‘zlar va tushunchalarni o‘rgandingiz?” kabi savollar orqali o‘quvchilarning reflektiv fikrlashiga turtki beradi. Shu orqali har bir o‘quvchi o‘z faolligini baholaydi, kelgusi darslar uchun intellektual tayyorgarlikni shakllantiradi. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, fanlararo yondashuv asosida tashkil etilgan darslar o‘quvchining faolligini, ishtiyoqini, darsga bo‘lgan munosabatini tubdan o‘zgartiradi. Ayniqsa, bu metod o‘qituvchiga yangilik yaratish, darsni yangicha talqinda olib borish imkonini beradi. Yagona fanga asoslanmay, bir necha 28nomlari bilan gap tuzish, diagramma asosida matn yozish orqali o‘quvchi til bilimini boshqa fanlarda qo‘llashga o‘rganadi. Vizual metodlar o‘quvchining kreativ tafakkurini, tasvirlash qobiliyatini, mantiqiy bog‘lash ko‘nikmalarini kuchaytiradi. Ayniqsa, sinestetik va kinestetik idrokka ega o‘quvchilar uchun bu metod juda samaralidir. Vizual integratsiya yordamida matnli axborot ko‘rgazmali shaklga keltiriladi, bu esa o‘zlashtirishni osonlashtiradi. U grafik savodxonlik, nutqiy tafakkur va kontekstual anglashni rivojlantiradi. Ona tili fanini boshqa fanlar bilan integratsiyalashning samarali usullari № Metod nomi Qisqacha tavsifi Bog‘lanadiga n fanlar Afzalliklari 1 Tematik integratsiya Biror mavzu asosida bir nechta fan bilan darsni uyg‘unlashtirish Biologiya, geografiya, musiqa, tarix Mavzuni chuqur, ko‘p qirrali tahlil qilish imkonini beradi 2 Konseptual integratsiya Umumiy tushuncha asosida fanlararo bog‘liqlik Fizika, tarix, biologiya, ona tili Tushunchani turli kontekstda anglash va o‘zaro bog‘lash ko‘nikmasini rivojlantiradi 3 Matn asosida integratsiya Boshqa fanlarga oid mazmundagi matnlar orqali til bilimlarini mustahkamlash Tarix, ekologiya, texnologiya, san’at Matn tahlili va fanlararo tushunchalarni uyg‘unlashtirish 4 Topshiriqlar asosida integratsiya Til topshiriqlarini boshqa fanlarga oid kontekstga asoslab tuzish Matematika, tabiatshunosl ik, texnologiya Grammatikani hayotiy holatlar bilan bog‘lash, mantiqiy fikrlashni kuchaytiradi

Ona tili o‘qitishda fanlararo integratsiyani amalga oshirish metodikasi 

Купить