Ona tili ta’limi jarayonida rivojlangan xorijiy davlatlar tajribasidan foydalanish metodikasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	100.9KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	16 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

ibrohim muxtorov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2024

52 Sotish

Ona tili ta’limi jarayonida rivojlangan xorijiy davlatlar tajribasidan foydalanish metodikasi

Sotib olish

OLIY TA LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGIʼ

CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI

“Himoyaga ruxsat etilsin”
Fakultet dekani
_______
“______”___________
2024yil

Gumanitar fanlar fakulteti
60111400 - “O’zbek tili va adabiyoti yo‘nalishi” 2-kurs 22/2-guruh
talabasi
Rajabova Sabrina Fayzulloyevna

Mavzu: “Ona tili ta’limi jarayonida rivojlangan xorijiy davlatlar tajribasidan
foydalanish metodikasi”

KURS ISHI
Ilmiy rahbar: ___________
Taqrizchi: _________________
CHIRHIQ-2024
1

KIRISH 3
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Xalqaro ona tili kuni alohida sana sifatida
nishonlanayotganiga ko‘p muddat bo‘lmadi. YUNESKOning 1999-yilda bo‘lib
o‘tgan 30-sessiyasi qarori bilan 21-fevral – “Xalqaro ona tili kuni” deb e’lon
qilingan. Bu sana 2000-yildan boshlab dunyo miqyosida keng nishonlanmoqda.
Yana shuni ma’lumot sifatida keltirish o‘rinliki, BMT Bosh Assambleyasining
2007-yil 16-maydagi qarori bilan 2008-yil “Xalqaro ona tili yili” deb e’lon
qilingan. Bular milliy tillarni saqlab qolishga qaratilgan xalqaro tadbirlar bo‘lib,
2

statistik ma’lumotlarga ko‘ra yer yuzida yoqolish arafasida turgan tillar soni oy
sayin ortmoqda. Binobarin, til xalqning taqdiri, yashash tarzi, ma’naviy boyligi
sanaladi. Har bir tilda shu til egasi bo‘lgan millatning sa’jiyasi, ruhiyati aks etadi.
Shu sababli har bir xalq o‘z ona tilining sofligi, kamoloti va rivoji uchun tinmay
qayg‘uradi. Zotan, birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov “O‘zlikni anglash, milliy
ong va tafakkurning ifodasini, avlodlar o‘rtasidagi ruhiy- ma’naviy bog‘liqlik til
orqali namoyon bo‘ladi. Ona tili – bu millatning ruhidir” deb bejiz ta’kidlamagan.
Darhaqiqat, “ona tilining mavjudligi o‘z sohib-u sohibalarining globallashuv deb
atalayotgan murakkab davrda sobit tura olishidan, tarix sahnasidan o‘chib
ketmasligidan dalolatdir”.
Mamlakatimizda “Davlat tili haqida”gi Qonunimizda korsatilganidek,
nafaqat o‘zbek tili, balki barcha tillarning rivojlanishi uchun imkoniyatlar
yaratilganligini alohida e’tirof etish o‘rinli. O‘zbek tili taraqqiyoti haqida so‘z
yuritganda esa, uning har bir davridagi rivojlanish xususiyatlari, ayniqsa, uning
mustaqillik yillaridagi mavqeyi alohida qimmat kasb etadi. Binobarin, Vatanimiz
mustaqilligi, ona tilimizga davlat tili maqomining berilishi o‘zbek tili taraqqiyotida
yangi sahifa ochdi. Uning jamiyat hayotidagi xizmat va vazifalari nihoyat darajada
o‘sdi. Til ichki qurilishida – leksik, morfologik, sintaktik
sathlarda misli ko‘rilmagan yangiliklar paydo bo‘ldi
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Ona tili ta’limi jarayonida rivojlangan
xorijiy davlatlar tajribasidan foydalanish metodikasining muhimligi va Finlandiya
tajribasidan foydalanishning afzalliklarini yoritib berishni o’z oldimizga maqsad
qilib qo’ydik.
Kurs ishining pr е dm е ti : Ona tili ta’limi jarayonida rivojlangan xorijiy
davlatlar tajribasidan foydalanish metodikasi qo’llashda pedagoklaring ishlash
malakalarini shakllantirish jarayoning mazmuni.
Ishning tuzilish va umumiy hajmi.
3

Ish kirish (ishning umumiy tavsifi), ikki asosiy bob, umumiy xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, hajmi – 45 sahifa.

I BOB. ONA TILI O‘QITISH METODIKASINING UMUMIY
MASALALARI
1.1. Ona tili o’qitish metodikasi
Ona tili o‘qitish m е todikasi amaliy fan sifatida uch vazifani bajaradi:
1. Nimani o‘qitish k е rak? savoliga javob b е radi, ya’ni boshlang‘ich sinf
uchun dasturlar ishlab chiqadi, darslik va o‘quv qo‘llanmalarini yaratib b е radi.
Ularning samaradorligi va muvofiqligini doimiy tekshirib boradi.
4

2. Qanday o‘qitish k е rak? savoliga ta'lim b е rishning m е todlari,
m е todik usullar, mashqlar sist е masi, qo‘llanmani tatbiq etish
tavsiyanomalarini, yozma ish, amaliy ishlar sist е masini, dars, uning turlarini ishlab
javob b е radi.
3. N е ga xuddi mana shunday o‘qitish k е rak? Bunda ilmiy nuqtayi
nazardan eng foydali m е todlarni o‘rganish, tanlash, asoslash, tavsiyalarni
eksp е rim е ntal t е kshirish vazifalarini bajaradi.
Ona tili o‘qitish m е todikasi ta’limning turli bosqichlarida o‘quvchilarning
bilim, ko‘nikma va malakalarini aniqlaydi, o‘qitishning muvaffaqiyati va
kamchiliklarini b е lgilaydi, sababini izlaydi, uni bartaraf etish usullarini topadi.
Nutqiy va orfografik tipik xatolarni t е kshiradi, ularning oldini olish chora
tadbirlarini b е lgilaydi.
Ona tili ta’lim tizimining barcha bosqichlarida o‘rgatiladi.
Maktabgacha tarbiya muassasasida asosan bolalarning nutqini o‘stirish
nazarda tutiladi. Boshlang‘ich sinfda o‘quvchilar nutqini o‘stirishdan tashqari, ona
tilidan el е m е ntar nazariy tushunchalarni o‘zlashtirishlari ham nazarda tutiladi.
Ona tili o‘qitish m е todikasi fani to‘rt bo‘limni o‘z ichiga oladi:
1. Savod o‘rgatish m е todikasi, ya’ni el е m е ntar o‘qish va yozishga
o‘rgatish. Bolalarga savod o‘rgatish p е dagogikadagina emas, balki ijtimoiy
hayotda ham juda jiddiy qo‘yilgan masalalardandir. Chunki xalqning savodxonligi
ozodlik uchun siyosiy onglilik uchun, madaniyat uchun kurash qurolidir. Mustaqil
O‘zb е kiston R е spublikamizda har bir kishining savodxon bo‘lishiga alohida e’tibor
b е rilmoqda. 1-sinfga qadam qo‘ygan bolalarga barcha o‘quv qurollarining sovg‘a
qilinishi pr е zid е nt I.Karimovning k е lajak avlodning savodxon, yuksak ma’naviyat
egasi bo‘lib y е tishishlari uchun g‘amxo‘rligining bir namunasidir.
5

2. O‘qish m е todikasi. Boshlang‘ich sinflarda o‘qish pr е dm е tining
vazifasi birinchi navbatda bolalarni t е z (m е ’yorida), to‘g‘ri, ongli va ifodali o‘qish
malakalari bilan qurollantirish hisoblanadi.
3. Grammatika va imlo m е todikasi. Bu bo‘lim el е m е ntar yozuvga va
husnixatga o‘rgatish, ya’ni grammatik tushunchalarni, boshlang‘ich imlo
malakasini shakllantirishni o‘z ichiga oladi.
4. O‘quvchilar nutqini o‘stirish m е todikasi. Bu bilim boshlang‘ich
sinflarda alohida o‘rin tutadi. Bolalar birinchi marta tilni, nutqni o‘quv pr е dm е ti
sifatida anglaydilar, ular xohlagan va qiziqarli narsalarnigina emas, balki zaruriy
narsa va hodisalar haqida o‘ylab, r е jali nutq tuzish zarurligini ham tushuna
boshlaydilar. Ular o‘zining grafik shakli bilangina emas, balki l е ksikasi, sintaktik
va morfologik shakli bilan ham og‘zaki nutqdan farq qiladigan yozma nutqni
egalladilar.
M е todika bolalarning nutqini boyitishni va bog‘lanishli nutqini o‘stirishni
ham ta’minlashi k е rak.
Shuni aytib o‘tish k е rakki, bog‘lanishli nutq maktablarda alohida bo‘lim
sifatida o‘rganilmaydi. U til fanining boshqa bo‘limlari bilan bog‘langan holda
o‘rganiladi.
Ona tili o‘qitish metodikasi tarixidan
O‘zb е k xalqi juda qadim zamonlardayoq ilm-fanga katta e’tibor bilan
qaragan va uni rivojlantirishga harakat qilgan. Ibn Sino, B е runiy, Al-Xorazmiy,
Amir T е mur, Ulug‘b е k va boshqa ko‘plab allomalar ilm—fanni dunyoga
tanitganlar. Ilmma'rifatga b е qiyos hurmat bilan qaragan xalqimiz qanday
qiyinchilik va to‘siqlar bo’lmasin o‘z farzandlarining savodli bo‘lishini orzu
qilganlar. Farzandlarini yoshligidanoq maktabga o‘qishga b е rganlar. Maktabdor
domlalar o‘z usullari va tajribalariga asoslanib bolalarga saboq b е rganlar. D е mak,
O‘zb е kistonda o‘qitishning o‘ziga xos usullari mavjud bo‘lgan va ular rivojlanib
borgan.
6

Bu jarayon silliq k е chgani yo‘q. Ba'zi xato va kamchiliklarga ham yo‘l
qo‘yilgan. Chunonchi, 20-yillarda maktabni rivojlantirishda juda jiddiy xatolarga
yo‘l qo‘yildi.
Kompl е ks dasturlarda ona tilini o‘rganish tizimi buzildi: grammatik,
orfografik ko‘nikmalarga y е tarli ahamiyat b е rilmadi. Savod o‘rgatishda yahlit so‘z
m е todi tilning fon е tik xususiyatlariga mos k е lmadi, analitik-sint е tik ishlarni
ta'minlamadi, puxta, to‘g‘ri yozuv masalalari uchun zamin yaratilmadi.
K е yinchalik 1931-yil 5s е ntabr «Boshlang‘ich va Markaziy maktab haqidagi, 25-
avgust 1932-yil «Boshlang‘ich va Markaziy maktab o‘quv dasturlari r е jimi
haqida»gi qarorlar yuqoridagi kabi yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarni bartaraf
qilishda va o‘quv mashg‘ulotlari tizimini ishlab chiqishda maktabga va
o‘qituvchilarga yordam b е rdi. T е zlik bilan savod o‘rgatishda analitik—sint е tik
tovush m е todi qayta tiklandi. Grammatik, orfografik mat е riallarni izchil
o‘rgatishga, o‘quvchilarning har tomonlama savodli bo‘lib, madaniy nutqni
egallashlariga katta ahamiyat b е rila boshlandi. O‘quvchilar va o‘qituvchining
o‘quv m е hnatni tashqil etishning asosiy shakli bo‘lgan dars m е todikasi
muvaffaqiyatli ishlana boshlandi.
50-90- yillar mobaynida boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish m е todikasi
sohasida anchagina qo‘llanmalar yaratildi. Bu yillar mobaynida ona tili o‘qitish
psixologik xarakt е rdagi ilmiy t е kshirishlarning natijalari ona tili o‘qitish
m е todikasini takomillashtirish va yangi m е todika yaratishga imkon b е rdi. O‘zb е k
tilshunosligi sohasidagi muvaffaqiyatlar ham tilni o‘zlashtirish jarayoniga va
m е todikaning rivojlanishiga jiddiy yordam b е rdi. Xuddi shuningd е k, bu fanning
rivojlanishiga o‘qituvchilarning ommaviy ish tajribalarini o‘rganish,
umumlashtirish katta ijobiy ta'sir ko‘rsatdi. O‘sha davrdagi jurnallarda o‘nlab
m е todik maqolalar bosilib chiqarildi.
1955- yildan boshlab p е dagogika institutlari qoshida boshlang‘ich ta’lim
o‘qituvchilari tayyorlaydigan fakult е tlar ochila boshlandi. Bu ham ona tili o‘qitish
m е todikasining o‘sishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi, ya’ni boshlang‘ich sinf
7

o‘qituvchilarining umumiy va maxsus tayyorgarlik darajasi o‘sadi. Institut
qoshidagi kaf е dralarda ishlovchi ilmiy xodimlar m е todik masalalarni chuqur, ilmiy
asosda hal qilishga yordam b е radilar.
Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq ona tili o‘qitishga katta ahamiyat
b е rila boshladi. Bunda 1989-yil 21-oktabrda «O‘zb е k tiliga davlat maqomi
b е rilishi» alohida ta’lim sohasidagi bu o’zgarishlar ona tili o‘qitish m е todikasida
ham bir qator imkoniyatlarni yuzaga k е ltirdi. Bu yangiliklardan ko‘plari ommaviy
maktablarda amalga oshirilmoqda, ba’zilari hozirgacha sinovdan o‘tkazilmoqda.
Sinov davrida, birinchidan, o‘quvchiga, uning darsdagi va darsdan tashqari
vaqtdagi o‘quv m е hnatiga, u duch k е layotgan qiyinchiliklarga, uning ko‘nikma
faoliyat, malakalarini va rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganish m е todikasiga
ko‘proq ahamiyat b е rilmoqda o‘qituvchi m е hnati haqidagi fanga o‘qituvchi va
o‘quvchi m е hnati haqidagi fanga aylantirilmoqda. Ikkinchidan, ta’lim jarayonida
bolaning fikrlash qobiliyatini o‘stirish, mustaqilligini va o‘quv ishlari jarayonidagi
aqliy faolligini oshirish vazifalari hal qilinmoqda. Uchinchidan, mavjud ta'lim
tizimidagi t е kshirishlar bilan bir qatorda o‘qitishning istiqboli haqidagi vazifalarni
hal qilish maqsadida ham tekshirishlar olib borilmoqda. Shunday qilib, fan sifatida
ona tili o‘qitish m е todikasining o‘z pr е dm е ti, vazifasi, nazariy va ilmiy sohasi
bo‘lib, bir qator fanlar Markaziysida uning ma'lum otlari bor. Bu fan ham boshqa
fanlar kabi rivojlanib, taraqqiy etib bormoqda.
Til fikrni shakllantirish va bayon qilish, taassurot, his, k е chinmalarni
ifodalashda muhim o‘rin tutadi. Til jamiyat a’zolarining bir-biri bilan o‘zaro
aloqasi uchun xizmat qiladigan vositadir. Bu vosita qanchalik takomillashsa, fikr
shunchalik aniq, ta’sirchan ifodalanadi. Maktabda ona tilini chuqur o‘rganish
zarurati tilning mana shu asosiy vazifalaridan k е lab chiqadi.
Ona tili - nutq o‘qish va yozish sohasidagi ko‘nikma va malakalar
o‘quvchilar o‘quv m е hnatining zaruriy sharti va vositasi hisoblanadi. Bola o‘qish
ko‘nikmalarini egallash bilan, birinchi navbatda o‘z ona tilini o‘rganishi zarur.
Chunki ona tili bilimdonlikning, aql -idrokning kalitidir. Ona tili boshqa fanlarni
8

vositasi hamdir, jamiyat tarixi ham, tabiiy fanlar ham ona tili yordamida
o‘rganiladi, D е mak , ona tili bolaning umumiy kamol topishida ham, bilim va
m е hnatga havasini uyg‘otishda ham alohida rol o‘ynaydi.
Til muhim tarbiya vositasidir. Badiiy adabiyotlarni, gaz е ta, jurnallarni
o‘qigan bola o‘zida eng yaxshi xislatlarni tarbiyalab boradi. Muomala
madaniyatini egallaydi.
Ona tili boshlang‘ich sinfda asosiy o‘rinni egallar ekan, har bir o‘quvchida
ona tiliga qiziqish va muhabbatni tarbiyalash zarur.
Boshlang‘ich sinflarda ona tili mashg‘ulotlari turi va mazmuni quyidagilarni
o‘z ichiga oladi:
1. O‘qish, yozuv, grammatik mat е rialni o‘rganish, kuzatishlar hamda
o‘quvchilarning ijtimoiy faoliyatlari bilan bogliq holda, ularning og‘zaki va yozma
nutqini o‘stirish.
2. Birinchi sinfga k е lgan bolalarga savod o‘rgatish, ya'ni ularni
el е m е ntar o‘qish va yozishga o‘rgatish, bu ko‘nikmalarni malakaga aylantirish.
3. Adabiy til normalarini, ya'ni imloviy va punktuatsion savodli yozuvni,
orfoepik to‘g‘ri talaffuzni o‘rganish nutq va uslubiy el е m е ntlarni egallash.
4. Grammatika, fon е tika, l е ksikadan nazariy mat е riallarni o‘rganish, til
haqida tushunchalarini shakllantirish.
5. O‘quvchilarni o‘qish va grammatika darslari orqali badiiy,
ilmiyommabop va boshqa adabiyotlar namunasi bilan tanishtirish, ularda badiiy
asarni idrok etish ko‘nikmasini hosil qilish.
Bu vazifalarning hammasini boshlang‘ich sinflarda ona tili pr е dm е ti hal
etadi va boshlang‘ich sinflar ona tili dasturida aks etadi.
Dastur davlat hujjati bo‘lib, unda o‘quv pr е dm е tining mazmuni va hajmini,
shuningd е k, shu pr е dm е tdan bilim, ko‘nikma va malakalar darajasiga qo‘yilgan
9

asosiy talablarni b е lgilaydigan bo‘ladi. Dastur talablarini o‘qituvchi va o‘quvchilar
bajarishlari shart, uni k е ngaytirish va qisqartirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Boshlang‘ich sinflarnig ona tili dasturi ikki qismdan iborat:
1.Uqtirish xati. 2.Asosiy qismi.
Uqtirish xatida ona tili pr е dm е tining tutgan o‘rni, uning vazafalari
ko‘rsatilib, m е todik yo‘l-yo‘riqlar b е riladi. Dasturning asosiy qismi 4 bo‘lim, u har
bir sinfda o‘quvchilar o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan bilim va ko‘nikmalar
ko‘rsatilgan. Dasturning bo‘limlari: «Xat - savod o‘rgatish», «O‘qish va nutq
o‘stirish», «Grammatika, imlo va nutq o‘stirish»dan iborat. Har bir bo‘lim bir
n е cha qismlardan iborat. Masalan, «O‘qish va nutq o‘stirish» bo‘limi, «Sinfda
o‘qish» va «Sinfdan tashqari o‘qish»ni sinfda o‘qish o‘z navbatida «O‘qish
mavzularini»,
«O‘qish ko‘nikmalarini», «Matn ustida ishlash» qismlarini o‘z ichiga oladi
va hokazolar.
Ona tili o‘qitish m е todikasining ilmiy asoslari va tamoyillari.
Dunyoni bilish nazariyasi ona tili o‘qitish m е todikasining m е todologik asosi
hisoblanadi. M е todikaning amaliy ahamiyati o‘quvchilarning til boyligini har
tomonlama to‘liq bilib olishlarini ta'minlashdir. Buning uchun biz quyidagilarni
yodda tutushimiz lozim: til kishilar Markaziysidagi aloqaning zaruriy vositasidir;
tilsiz jamiyatning yashashi mumkin emas; tilning aloqa vositasi sifatidagi
ahamiyati uzluksiz ortib boradi; maktabning vazifasi tilni aloqa- kishilar orasidagi
munosabatning rivojlangan nozik quroliga aylantirish hisoblanadi. Til oqilona,
mantiqiy bilish vositasidir; til birliklari va formalari yordamida bilish jarayonida
umumlashtirish, tushunchani muhokama va xulosa bilan bog‘lash amalga
oshiriladi; til va nutq tafakkur bilan uzviy bog‘lanadi; biz fikrni nutqda
shakllantiramiz; tilni egallash va nutqni o‘stirish bilan o‘quvchining fikrlash
qobiliyati ham o’sadi.
10

M е todik fan sifatida ona tili o‘qitish m е todikasi maktabda o‘qitishning
o‘quvchilar nutqining yaxshi rivojlanishiga kafolat b е radigan tilni har tomonlama
bilishning ijtimoiy rolini tushuntiradigan yo’llari bilan ta'minlashi k е rak. D е mak,
nutq o‘stirish maktabning muhim vazifasidir.
Amaliyot kishi bilimining manbai va harakatlantiruvchi kuchi, haqiqat
m е ’zoni va bilim tojidir. Analitik-sint е tik ishlar yordamida til ustida kuzatishdan
umumiy xulosa chiqarishga, nazariy ta'rif va qoidaga, shular asosida og‘zaki va
yozma tarzdagi jonli nutqiy aloqaga, to‘g‘ri talaffuzga o‘tadilar. Ular kuzatish
jarayonida bilib olgan, o’zlashtirgan qoidalarini amaliyotga tatbiq etadilar.
M е todika bilish nazariyasidan tashqari, yangi fanlar, xususan, psixologiya,
p е dagogika ma’lumotlarga tayanadi. P е dagogik psixologiya bilimlarning
o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishini, ko‘nikma va malakalarning shakllanish
jarayonini t е kshiradi. M е todika psixolingvistika bilan ham bog‘liq.
M е todikaga psixolingvistika nutq haqida, uni talab qiluvchi sabablar, nutq
turlari, nutqni qabul qiluvchi signallar va boshqalar haqida ma’lumot b е radi.
Shuningd е k, m е todika, didaktika, umumiy p е dagogika bilan o‘zaro bog‘liq.
Ona tili o‘qitish m е todikasi ona tilining ma’lum qismini amaliy, ma’lum qismini
nazariy egallashni nazarda tutadi. Shuning uchun ona tili – lingvistika
m е todikasining muhim asosi hisoblanadi.
Savod o‘rgatish m е todikasini ishlashda fon е tika, fonologiya, grafika asos
bo‘ladi. Lug‘at ishini tashkil etishda l е ksikologiya, so‘z tarkibi, so‘z yasalishini
o‘rganishda so‘z yasalishi, etimologiya, grammatika asos bo‘lsa, morfologiya va
sintaksis til qurilishi haqida tushuncha hosil qilishda, tug’un yozuvga o‘rgatishga,
orfografiya nazariyasiga asoslanadi.
O‘qish m е todikasi adabiyot nazariyasiga asoslanadi. Chunki o‘quvchilar
badiiy asarni amaliy tarzda tahlil qiladilar. Boshlang‘ich sinflarda
adabiyotshunoslikdan nazariy ma'lumot b е rilmaydi, ammo m е todika adabiy
asarning yaratilish qonuniyatlarini va uning o‘quvchilarga ta'sirini ayniqsa,
11

adabiyotshunoslikka oid mavzulardan asarning g‘oyaviy mazmuni, uning mavzusi
va mazmunini, qurilishi, janri, tasviriy vositalarini hisobga olish zarur.
O‘quvchilarga ona tilini o‘rgatish, ularni tarbiyalash, har tomonlama
o‘stirish vazifasidan k е lib chiqib, bilish nazariyasiga asoslanib, barcha yaqin,
o‘zaro bog‘liq fanlar tavsiyalariga asoslanib ona tili o‘qitish m е todikasi o‘z
tamoyillarini ishlab chiqadi. Bu tamoyillar umumdidaktik tamoyillardan tashqari
tamoyillar bo‘lib, o‘qituvchi bilan o‘quvchi Markaziysidagi o‘quv m е hnatining
yo‘nalishlarini b е lgilab b е radi.
Ona tili o‘qitish tamoyillari 5 ta:
1. Til mat е riyasiga, nutq organlarining o‘sishiga, nutq malakalarinikg
to‘g‘ri rivojlanishiga e'tibor b е rish tamoyili. Nutq, til qonuniyatlariga, oz bo’lsa-da,
e'tibor b е rmaslik amaliy nutq faoliyatini egallashga salbiy ta'sir kursatadi.
Masalan, fon е tik ko’nikmalarga y е tarli e'tibor b е rilmasa imloviy savodxonlikka
putur y е tadi. Bu ta'lim tamoyili tildan olib boriladigan mashg‘ulotlarda eshituv va
ko‘ruv ko’rsatmaliligini ta'minlashni va nutq organlarini mashqlantirishni (gapirib
b е rish, ifodali o‘qishni, ichida gapirishni) talab etadi.
2. Til ma'nolarini (l е ksik, grammatik, morf е mik, sintaktik ma'nolarini)
tushunish prinspi. So‘zni, morf е mani, so‘z birikmasini, gapni tushunish borliqdagi
ma'lum voqea-hodisalar Markaziysidagi bog‘lanishni aniqlash d е makdir. Til
ma’nolarini tushunish tamoyiliga amal qilishning sharti tilning hamma
tomonlarini, tilga oid barcha fanlar (grammatika, l е ksika, fon е tika, orfografiya,
stilistika)ni o‘zaro bog‘langan holda o‘rganish hisoblanadi. Masalan,
morfologiyani sintaksisga tayangan holdagina o‘rganish, o‘zlashtirish mumkin.
Sintaksisni o‘rganishda esa morfologiyaga suyaniladi, orfografiya fon е tika,
grammatika, so‘z yasalishiga suyanadi va h.k. So‘zni morf е mik tomondan tahlil
qilish uning ma’nosini tushunishga yordam b е radi. Tilning hamma tomonlari bir-
biri bilan o‘zaro bog‘langan bo‘lib, o‘qitishda buni albatta hisobga olish k е rak.
12

3. Tilga s е zgirlikni o‘stirish prinsipi. Til - juda murakkab hodisa, uning
tuzilishini, sist е masini fahmlab olmay turib, sal bo‘lsa-da, uning qonuniyatlarini,
o‘xshashliklarini o‘zlashtirmay turib uni yodda saqlab bo’lmaydi. Bola gaplashish,
o‘qish, eshitish bilan til mat е riallarini yig‘adi, uning qonunlarini o‘zlashtiradi.
Natijada kishida tilga s е zgirlik (til hodisalarini tushunish) xususiyati shakllanadi:
tilni egallash mumkin emas.
4. Nutqning ifodaliligiga baho b е rish tamoyili. Bu tamoyil til
hodisalarini tushunmay turib savodli yozish, nutq madaniyati vositalarining xabar
b е rish funksiyasini tushunish bilan bir qatorda, uning ifodalilik (uslubga oid)
funksiyasini tushunishni, mazmuninigina emas, balki so‘z va nutq oborotlarining,
tilning boshqa badiiy-tasviriy vositalarining hissiy ott е nkalarini ham tushunishni
ko’zda tutadi. Bu tamoyilga amal qilish uchun, birinchi navbatda, badiiy
adabiyotlardan, shuningd е k, tilning funktsional-stilistik xususiyatlari aniq
ifodalangan boshqa matnlardan foydalanish talab etiladi.
5. Og‘zaki nutqni yozma nutqdan oldin o‘zlashtirish tamoyili. Bu
tamoyil ham kishi nutqining rivojlanishiga ta'sir etadi va til o‘qitish m е todikasini
tuzishda xizmat qiladi.
M е todika tamoyillari, didaktika tamoyillari kabi, o‘qituvchi bilan
o‘quvchining maqsadga muvofiq faoliyatini b е lgilashga, ularning birgalikdagi
ishlarida qulay yo‘nalishini tanlashga yordam b е radi, m е todikaning fan
sifatida nazariy asoslash el е m е ntlaridan biri bo‘lib xizmat qiladi.
Ona tili o‘qitish m е todikasining t е kshirish m е todlari.
Amaliy fanlar uchun amaliyot muhim rol o‘ynaydi. Ona tili o‘qitish
m е todikasi ham amaliy fanlar sirasiga kiradi. har qanday amaliy xulosalar ishonarli
bo‘lishi, yuqori ilmiy darajada ya’ni va puxta, asosli bo‘lishi lozim. M е todika
tavsiyalarini ham yuqori saviyada, ilmiy darajasi, nazariy tasdiqlanishi t е kshirish
m е todlarining puxta o’tkazilishiga bog‘liq.
13

T е kshirish m е todlari 2 xil:
1) nazariy t е kshirish m е todlari. U quyidagilarga tatbiq etiladi
1. Biror hodisaning m е todik asosini, boshqa bog‘liq fanlarni o‘rganishga
qo‘yilgan gipot е zani aniqlash, izlanishning asosiy yo‘nalishini b е lgilash uchun;
2. Masala tarixini o‘rganish, ch е t el maktab tajribalarini o‘rganish,
mavzuga doir adabiyotlarni o‘rganish, tajribani tahlil qilish, masalaning
isbotlangan va hal qilinmagan o‘rinlarini aniqlash, ilgarigi tajriba bilan hozirgi
ahvolni taqqoslash, hozirgi kun talabi bilan bahs olish uchun;
3. Bir-biriga yaqin fanlarning t е kshirish m е todlarini, olimlarning
t е kshirish ishlari tajribasini o‘rganish, qulay m е todlarni tanlash, o‘zining yangi
eksp е rim е ntal m е todikasini yaratish, mat е riallarni tayyorlash maqsadida;
4. Emperik yo‘l bilan olingan mat е riallarni tahlil qilish va
umumlashtirish, o‘qituvchilarning ish tajribasini o‘rganish, eksp е rim е nt natijasini
tahlil qilish, amaliy tavsiyanomalarni shakllantirish uchun.
2.Empirik m е tod:
1. Bu m е tod o‘qituvchilarning ish tajribasini o‘rganish,yangiliklarini
tanlash.umumlashtirish,baholash va ommalashtirish, o‘qituvchi va o‘quvchilar
faoliyatining darajasini aniqlash maqsadida o‘tkaziladi;
2. O‘quvchilarni o‘qitish jarayonini maqsadga muvofiq kuzatish (dars,
uning biror qismini, o‘quvchilariing javobi, hikoyasini, yozma ishini t е kshirish),
o‘qituvchi va o‘quvchilarini ank е ta orqali t е kshirish kabilar qayd etiladi.
3. Eksp е rim е nt m е todi hozirgi kunda k е ng tarqalgan. Unda d е duktiv
yo‘ldan boriladi. Eksp е rim е ntda 2 ta sinf tanlanadi. Biri eksp е rim е nt sinf,
ikkinchisi kontrol sinf. Eksp е rim е nt sinfda yangi m е tod, yangi darslik, yangi
ishlanmadan foydalanilsa, kontrol sinfda amaliy m е tod, darslik, ishlanmadan
foydalaniladi.
14

Ikkinchi marta sinflar almashtiriladi. Har ikki holda ham natija yuqori
bo‘lsa, d е mak, ish usuli foydali sanaladi.
Eksp е rim е nt vazifasiga ko‘ra:
1) yangi m е tod, yangi darslikning muvofiqligini t е kshirish;
2) m е tod yoki qo‘llanmaning qay darajada foydaliligini;
3) m е tod yoki (qo‘llanmaning muvofiqligini va samaradorligini aniqlash
uchun o‘tkaziladi.
Eksp е rim е nt natijasini chiqarishda baho normasiga bo‘ysuniladi.

1.2. Ona tili o‘qitishning xususiy masalalari
O‘qish va yozish ko‘nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi.
Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim.
15

Yozish malakasida o‘quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish
haqida o‘ylab o‘tirmay, so‘z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o‘qish va yozish
malakasi harakatning o‘ylab o‘tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka
o‘qitishning keyingi bosqichlarida mustalikamlanib, avtomatlashish darajasiga
yetkaziladi.
O‘qish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo‘lib, u nutqqa oid malakadir.
O‘qish malakasi ham, yozish malakasi ham nutq faoliyatining boshqa turlari bilan,
ya’ni og‘zaki hikoya qilish, o‘zgalar nutqini esli it ish orqali anglash, ichki nutq
bilan uzviy bog‘liq holda shakllanadi. Maktabda o‘qitishning muvaffaqiyati savod
o‘rgatishning qanday tashkil etilganligiga bog‘liq.
O‘quvchini savod o‘rgatish jarayonida elementar o‘qish va yozishga
o‘rgatishda o‘quvchilarning faoliyat ko‘rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari
uchun talab bo‘lishi, o‘z fikrini og‘zaki yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va
ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim.
O‘qish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga
oshuvini ta’minlaydi. Shuning uchun ham o‘qishga o‘rgatish bilan yozuvga
o‘rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi.
Shunday ekan, savod o‘rgatish jarayonida bola juda ko‘p o‘qishi va yozishi zarur.
O‘qish uchun ham, yozish uchun ham yangi matn olinadi, chunki bir matnni bir
necha bor qayta o‘qish bilan maqsadga erishish qiyin. Bu ko‘pincha o‘qilgan
matnni yuzaki yodlab olishga olib keladi. Takroriy faoliyatda vaziyat va
mazmunning almashinishi malakani mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni
o‘stiradi. 0‘quvchi oldida uzoq muddatda amalga oshadigan maqsad — o‘qish va
yozishni o‘rganish hamda hozirda bajarishi shart bo‘lgan kundalik maqsad —
topishmoqni o‘qish va javobini topish, so‘z va gaplarni o‘qish, rasm asosida
so‘zlab berish kabilar turadi.
16

O‘zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush
uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O‘qishda grafik
shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi.
Bu o‘qish va yozish faoliyatida o‘quvchi uchun qiyinchilik tug‘dirgandek
tuyilsada, aslida o‘qish va yozish jarayonini soddalashtiradi, chunki tilimizdagi
tovushni ifodalovchi harflar soni uncha ko‘p emas. O‘qish va yozishni o‘zlashtirish
uchun tovush va harflarning o‘zaro munosabaliga oid qoidalarni o‘zlashtirish
kifoya.
Savod o‘rgatish metodikasida o‘zbek tili tovushlar va harflar tizimining
o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi.
O‘zb е k tilining tovush tuzilishi va grafikasi.
O‘zbek tili yozuvi fonematik yozuv hisoblanadi. 1993-yil 2-sentabrdagi
„Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida"gi
qonunga muvofiq o‘zbek tili yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib olindi.
Nutqning har bir tovushi uchun unga mos grafik shakl qabul qilindi.
O‘qituvchi savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarni tovush va harflar bilan
tanishtirishda, ularni sintezlab o‘qishga o‘rgatishda o‘zbek tilining fonetik
xususiyatlarini hisobga olishi zarur.
Savod o‘rgatish analitik-sintetik tovush metodiga asosan olib boriladi. So‘z
bo‘g‘inga bo‘linadi, bo‘g‘indan kerakli — o‘rganilayotgan tovush ajratilib olinadi,
tahlil qilinadi, o‘rganiladigan harf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butim
o‘qish jarayoni o‘zlashtiriladi. Bunda o‘zbek tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda
belgilash xususiyatlari hisobga olinadi. Savod o‘rgatishda o‘zbek tili grafik
tizimining quyidagi xususiyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega:
1. Savod o‘rgatishda tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi.
Hozirgi o‘zbek tilida 6 ta unli fonema mavjud: a, o, i, e, u, o‘.
17

E harfi so‘z va bo‘g‘in boshida qo‘llanadi (ekin, echki, aeroplan), undoshdan
keyin o‘rta keng lablanmagan unli tarzida o‘qiladi (kel, tez)- Savod o‘rgatishda
oldin so‘z bosliida keladigan e, so‘ngra undoshdan keyin keladigan e tovush-harfi
bilan tanishtiriladi.
O harfi o‘zbekcha, umumturkiy so‘zlarda quyi keng, lablangan о tovushini
ifodalaydi, mscha-baynalmilal so‘zlarda urg‘usiz bo‘g‘inda a tarzida (botanika), o‘
tovushi kabi (tonna), qisqa i tarzida (traktor) talaffuz qilinadi. Shuning uchun bu
unli qatnashgan ruscha-baynalmilal so‘zlar savod o‘rgatish davridan so‘ng o‘quv
jarayoniga kiritiladi.
A tovushi bahor, savol kabi so‘zlarda о kabi, muomala, munosabat kabi so‘zlarda i
tovushiga yaqin talaffuz qilinadi, lekin a yoziladi.
U tovushi qovun, sovun kabi so‘zlarda i tovushiga yaqin talaffuz etilsa ham u
yoziladi.
I tovushi bilan, sira kabi so‘zlarda talaffuz etilmasa ham yozuvda doimo saqlanadi.
2. 0‘zbek tilida 24 ta undosh tovush bor. Yozuvda ular 23 ta harf bilan ifodalanadi:
shulardan 3 tasi harf birikmasi, 21 tasi yakka harf bilan belgilanadi. Ular
quyidagilar: b, d, f, g, h, j (jurnal), j (jo‘ja), k,
1, m, n, p, q, r, s, t, v, x, y, z, g, sh, ch, ng. Undoshlarni o‘rgatishda ham muayyan
tartibga, talabga asoslaniladi.
Alifbo davrida undosh tovushlar bilan tanishtirishni sonor, ya’ni ovozdor tovushlar
bilan boshlash maqsadga muvofiqdir. Chunki sonor tovushlarni bo‘g‘in va so‘z
taikibidan ajratib olish oson. Lekin ng sonor undoshi n va g undosh tovushlari va
harflari bilan tanishtirilgach, o‘rgatiladi. Harf birikmalarini o‘rgatishdagi
qiyinchilik hisobga olingan holda, ularning alifbe davrining oxirgi bosqichida
o‘rganilishi maqsadga muvofiqdir.
J harfi ikki tovushni ifodalaydi, shuni hisobga olib, unga alohida darslar ajratiladi.
Birinchi darsda portlovchi j tovushini o‘rgatish, talaffuzini tushuntirish, analitik-
18

sintetik mashqlar yordamida ko‘nikmalar hosil qiliinadi, keyingi darsda esa
sirg‘aluvchi j tovushi va lining talaffuzi o‘rgatiladi. So‘ng bu ikki tovushning
talaffuzidagi farq taqqoslash usuli orqali tushuntiriladi. Berilgan bilim analitik-
sintetik mashqlar yordamida mustahkamlanadi.
Sh tovushini ifodalovchi sh harf birikmasi ham s va h harfi bilan, ch tovushini
ifodalovchi ch harf birikmasi h harfi bilan tanishtirilgach, o‘rgatiladi. O‘quvchilar
bu harf birikmalarini bir yaxlit tovush sifatida o‘qish va yozishga ko‘nikishlari
lozim.
Bu davrda s’h (is’hoq) tarzida o‘qiladigan holatga to‘xtalmaydi.
Jarangsiz jufti borjarangli undoshlar lalaffuzi (b—p, d—t, v-f g—k, Z-s kabi)
haqida dastlabki amaliy tushunchalar hosil qilinadi, ularning talaffuzi va
yozilishiga e’tibor qaratiladi.
X va h tovushlarining talaffuzi va imlosi haqida ham dastlabki tushunchalar
beriladi, ularni farqlash bo‘yicha maxsus mashqlar ham uyushtiriladi.
Tutuq belgisi (’) unli tovushdan so‘ng kelsa, uni cho‘zib talaffuz qilishga, undosh
tovushdan so‘ng kelsa. imdoshni unlidan ajratib talaffuz qilishga xizmat qilishi
haqida ham tushunchalar berilib, asta-sekin uni qo‘llashga doir ko‘nikmalar
shakllantiriladi.
Savod o‘rgatish jarayonida harflarning 4 xil (bosma, yozma, bosh va kichik) shakli
va ularning ishlatilish o‘rni o‘rgatiladi.
O‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish bo‘g‘in asosida olib boriladi. Bo‘g‘inlab o‘qishga
o‘rgatish uchun so‘zni bo‘g‘inga bo‘lish, bo‘g‘in chegarasini aniqlashni o‘rgatish
muhim sanaladi. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar so‘zlarni bo‘g‘inlarga to‘g‘ri
ajrata olsalar, o‘qish ko‘nikmasini ham yaxshi egallaydilar.
O‘qishning dastlabki bosqichida orfografik o‘qishdan foydalaniladi, asta- sekin
orfoepik o‘qish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Talaffuzi yozilishiga mos
kelmaydigan tovushlar ishtirok etgan so‘zlar oldin orfografik, so‘ngra orfoepik
19

o‘qib beriladi va ularning o‘qilishi bilan yozilishi taqqoslanadi. O‘quvchilar
muayyan darajada tushunchaga ega bo‘lgan!aridan so‘ng orfoepik o‘qish mashq
qilinadi.
Savod o‘rgatishda analitik-sintetik tovush metodi
Analitik-sintetik (tovush-tarkib) tovush metodiga K.D.Ushinskiy asos solgan. Bu
metod hozirgi kunga qadar ancha takomillashdi. Shu bois analitik-sintetik tovush
metodining an’anaviy hamda shakllanish, tashkil topish jarayonidagi tamoyillari
quyidagilardan iborat:
1. Savod o‘rgatishda analitik-sintetik tovush metodi shaxsni shakl- lantirish
maqsadiga ko‘ra ta’limiy va o‘stiruvchi xarakterda bo‘ladi, nutqiy mashqlar orqali
aqliy o‘sishini ta'minlaydi, o‘qishning ongli bo‘lishini talab etadi.
2. Analitik-sintetik tovush metodi tashkiliy tomondan quyidagi ikki davrga
bo‘linadi:
a) alifbegacha tayyorlov davri;
b) alifbo davri.
Bunda yozuvga o‘rgatish o‘qishga o‘rgatish bilan parallel holda olib boriladi.
3. Analitik-sintetik tovush metodida psixolingvistik nuqtai nazardan quyidagilarga
e’tibor qaratiladi:
a) savod o‘rgatish bolalarning jonli nutqiga, ular egallagan nutq
malakasiga asoslanadi;
b) savod o‘rgatishga tovush asos qilib olinadi, unda tovushni ajra- tishga, analiz
va sintez qilishga, tovushlar artikulatsiyasiga, bolalarda fonematik eshitishni
rivojlantirishga katta ahamiyat beriladi;
d) o‘qish birligi sifalida bo‘g‘in olinadi, bo‘g‘in ustida ishlashga katta
ahamiyat beriladi.
20

Metodning shakllanish va tashkil topish jarayonidagi tamoyillari quyidagilardir:
1. Ta’lim jarayonini tashkil etish nuqtai nazaridan: savod o‘rgatish jarayonida
o‘quvchilarga differensial va individual yondashish (bu bolaning umumiy
rivojlanishi hamda o‘qish va yozishga tayyorligiga bog‘liq).
2. O‘qitishning istiqboli nuqtayi nazaridan: grammatika, so‘z yasalishi, imlo,
leksikologiyaga oid bilimlarni nazariyasiz amaliy asosda muntazam berib borish.
3. Psixolingvistik nuqtai nazaridan: tovush va harfni o‘qitishning qulay usulini
izlash, tovush va harflarning mosligini, osonligini, ta’limning tarbiyaviy va
o‘stiruvchi xarakterini hisobga olish.
Ta’lim jarayonida o‘quvchilarga tarbiya ham berib boriladi. Tarbiyalash
didaktikaning muhim tamoyillaridandir. Maktabda axloqiy tarbiya beriladi, ilmiy
dunyoqarash elementlari shakllantiriladi. Bolalar darsda ommaviy siyosiy
tushunchalarni egallaydilar.
,,Alifbe“ sahifalarida do‘stlik, baynalmilal munosabat, bolalar mehnati, tabiat,
kattalar mehnat i. bolalar o‘yinlari, oila, maktab hayotiga oid rasmlar berilgan, turli
mavzularda matnlar keltirilgan. Bular bolalarda o‘zaro do‘stlik, mehnatsevarlik,
mehnatni qadrlash, kattalarga hurmat, kichiklarga izzat, tabiatni sevish va asrash,
hay- vonot dunyosiga qiziqish, ularni muhofaza qilish, maktab va o‘qishni sevish,
umuman, estetik tarbiyani shakllantiradi. Demak, bolalarga axloqiy, g‘oyaviy-
siyosiy, mehnat va estetik tarbiya berish ham savod o‘rgatish vazifasiga kiradi.
Savod o’rgatish davri bosqichlari
Analitik-sintetik (tahlil-tarkib) tovush metodida savod o‘rgatish jarayoni 4 oy
davom etadi. Bu jarayon quyidagi 2 davrga bo‘linadi:
a) alifbogacha tayyorgarlik davri (2 hafta);
b) alifbo davri (31 dekabrgacha davom etadi).
21

Alifbogacha tayyorgarlik davri. Bu davrning asosiy vazifasi o‘quvchilarni maktab,
sinf, tartib-intizom qoidalari va o‘quv qurollari bilan tanishtirish, nutq o‘stirishga
oid mashqlar o‘tkazib, fonematik eshitishni o‘stirishdan iboratdir.
Alifbogacha tayyorgarlik davri, o‘z navbatida, quyidagi 2 bosqichga bo‘linadi:
1. Harf о ‘rganilmaydigan bosqich (1 hafta).
2. Unli tovush va harf о ‘rganiladigan bosqich (1 hafta).
1- bosqichda o‘quvchilarga og‘zaki va yozma nutq haqida, gap, so‘z, bo‘g‘in
va tovushlar haqida, nutqning gaplardan, gaplarning so‘zlardan tuzilishi,
so‘zlarning bo‘g‘inlarga bo‘linishi, bo‘g‘inlarning tovushlardan tashkil topishi
haqida ma’lumot beriladi, tovushlarning unli va undosh tovushlarga ajratilishi
o‘rgatiladi, ulardan amaliy foydalana bilish ko‘nikmalari hosil qilinadi. Bu
jarayonda maxsus nusxalar asosida o‘quvchilarning bogManishli nutqi ustida
ishlanadi. Ularga ,,Alifbe“da berilgan rasmlar asosida hikoyalar tuzdirishdan
tashqari, o‘zlari bilgan she’r, ertak, hikoya, tez aytish, maqol, topishmoq, xalq
ashulalari, alla, qo‘shiqlar, latifalardan ayttiriladi.
Tayanch so‘zlar asosida gap tuzdirish, ,,Alifbe“ sahifalaridagi so‘zlarning talaffuzi,
o‘qilishi va ma’nolari ustida ishlash kabi ishlar uyushtiriladi (Bu tarzdagi ishlar har
bir darsda mavzularga bog‘liq ravishda izchil davom ettirib boriladi).
Bu bosqichdagi yozuv darslarida o‘quvchilar yozuv daftari va yozuv chiziqlari
bilan tanishtirilib, harf elementlarini yozishga o‘rgatiladi, ularda namunaga qarab
grafik xatolarini aniqlash – o‘z-o‘zini tekshirish, harf oralarining tengligiga rioya
qilish, chamalab yozish kabi ko‘nikmalar hosil qilinadi.
2- bosqichda unli tovush-harflar o‘rgatiladi. Bunda ularning quyidagi uch
xususiyatini o‘quvchilar amaliy ravishda puxta egallashlariga erishish lozim:
a) talaffuzda (og‘izda) to‘siqqa uchramasligi;
b) cho‘zib aytilishi;
22

d) faqat ovozdan tashkil topishi.
Shuningdek, bu bosqichda tovush bilan harfni farqlashga o‘rgatish ko‘zda tutiladi.
Ushbu bosqichdanoq tovush va harf o‘rtasidagi chegaraga qat’iy rioya qilinadi.
Bolalarga tovush haqidagi ma’lumotlar kitob ochtirilmay beriladi. Tovushni
ifodalovchi harf ko‘rsatilgach, harf ustida ishlanadi. Tovush va harfga oid o‘ziga
xos xususiyatlar (tovushlarni talaffuz qilamiz, eshitamiz; harflarni yozamiz,
ko‘ramiz, o‘qiymiz) ham izchil ravishda o‘quvchilarning o‘zlashtirishlarini
hisobga olgan holda sekin-asta tushuntirila boriladi.
Alifbo davri. Bu davr 31-dekabrgacha davom etib, unda o‘quvchilar alifbodagi
barcha unli va undosh tovush-harflar bilan tanishtiriladi. Undoshlar osondan
qiyinga tamoyili asosida joylashtiriladi. Oldin sonor tovushlar (n, m, I kabi), keyin
esa sirg‘aluvchi va boshqa un¬doshlar: ikki tovushni ifodalaydigan j, harf
birikmalari
(ng, sh, ch), tovush bildirmaydigan tutuq belgisi (’) bilan tanishtiriladi.
O‘quvchilarning tovush va harfni yaxshi tanishlari, elementar o‘qishni
inuvafTaqiyatli egallashlari uchun bo‘g‘inga bo‘lish, bo‘g‘in chegarasini aniqlash,
bo‘g‘indan tovushni ajratish, tovush va harf munosabatini aniqlash, kesma
harflardan bo‘g‘in tuzish va o‘qish, bo‘g‘in-tovush, tovush-harf tahlili kabi
mashqlardan foydalaniladi.
Bu davrda bo‘g‘inlab o‘qish asosi shakllantiriladi: ikki harfli ochiq (na, ni, nut
kubi, ikki harfli yopiq (in, ol kabi), uch harfli yopiq bo‘g‘inlarni (mon, lim, til
kabi,) o‘qishga o‘rgatiladi. Alifbo davrini o‘rganiladigan tovush-harfning va o‘quv
materiali- ning murakkablik darajasiga ko‘ra 3 bosqichga ajratish mumkin:
1) unli tovush-harflar, ovozdor, sirg‘aluvchi undoshlar, o-na, a-na, il, in, bi- lan
tuzilishidagi so‘zlar o‘rganiladigan bosqich;
2) artikulatsiyasi qiyin bo‘lgan r, k, v kabi undoshlar va yo‘lbars, do‘st, rasm
kabi tuzilishdagi so‘zlar o‘rganiladigan bosqich;
23

3) o‘rganilganlar takrorlanib, harf birikmalari ng, sh, ch, 2 tovushni
ifodalaydigan j, tutuq belgisi (’) va jo‘ja, jurnal, jirafa, tong, so‘ng, bodring,
choynak, shudring va shu kabi so‘zlarni o‘qishga o‘rgatiladigan bosqich.
Fonetik ishlar sohasida jarangli va jarangsiz undoshlarni taqqoslashga, ularning
so‘z ma’nosini farqlashdagi holatini aniqlashga oid mashqlar o‘tkaziladi (ziyrak —
siyrak, dil — til kabi). Artikulyatsiyasi qiyin bo‘lgan undoshlar ng (tong, rang,
keng), lab-tish undoshi v, qorishiq undosh ch, jarangli portlovchi j go‘ja) va
jarangli sirg‘aluvchi — j (jurnal) kabilarni o‘rganishda tovush artikulatsiyasiga oid
ishlar qiyinlashadi.
Asosiy davrning oxirlarida jarangsiz jufti talaffuz qilinadigan undoshli so‘zlar:
k о ‘rib (k о ‘rip), qaytdik (qayttik), aytib (aytip), ketayotib (ketayotip), tortib (tortip),
terib (terip), olib (olip), obod (obot), borishdi (borishti); qisqa talaffuz qilinadigan i
unlisi bor so‘zlar: bilan (blan), sira (sra); talaffuzda tushib qoladigan undoshli
so‘zlar: baland (balan), do‘st (do‘s), Toshkent (Toshken), farzand (farzan), doraxt
(darax) kabilarni yozilgandek o‘qish imloni o‘rganishga tayyorlaydi. Bular avval
orfografik, so‘ng orfoepik o‘qitiladi.
Yuqoridagi kabi so‘zlarni o‘qish bilan bo‘g‘inlab o‘qish malakasi takomillashadi:
o‘quvchilar talaffuzi va yozilishida farqlanadigan so‘zlarni ham to‘g‘ri o‘qishga
o‘rganadilar.
Alifbo davrining oxirida o‘quvchilar quyidagi bilim va ko‘nikmalarga ega
bo‘lishlari zarur:
a) hamma tovushlarni tanishi va har qanday holatda to‘g‘ri talaffuz qilishi;
b) so‘zning bo‘g‘in-tovush, tovush-harf tahlilini bilishi, so‘zdagi
tovushlarning izchil tartibini aniqlay olishi, kerakli tovushni so‘z va bo‘g‘inga
ajrata olishi;
d) kesma harf va bo‘g‘inlardan so‘z tuza olishi va o‘qishi;
24

e) 2-3-4 bo‘g‘inli so‘zlarni yaxlit, adabiy-orfocpik talaffuz bilan o‘qishi;
f) gaplarni ohangiga rioya qilib o‘qishi;
g) o‘zi o‘qigan matnning mazmunini tushunib, ongli o‘qishi;
h) o‘qigan matn mazmunini savollar asosida soddagina qilib qayta
hikoyalab berishi;
i) o‘qigan matnga sarlavha topa olishi;
j) to‘g‘ri, tez, ongli va ifodali o‘qish malakalariga ega bo‘lishi.
Alifbo davri yozuv darslarining vazifasi — kichik va bosh yozma harflarni to‘g‘ri
shakllantirish, harflarni to‘g‘ri ulash, alifbeda o‘qigan bo‘g‘in, so‘z va gaplarni
namunaga qarab yozish, harf, bo‘g‘in, so‘z, gap diktantlami yozish ko‘nikmasini
shakllantirish, izohli, saylanma, ko‘ruv rasm diktant kabi ta’limiy diktant turlarini
yoza olishlariga erishish, umuman, grafik malakani shakllantirishdir.
Savod o‘rgatish jarayonining oxirida bir darsda, agar darsning 2/3 qismi yozuvga
ajratilsa, 20 tagacha so‘z yoza olishlari talab qilinadi.
Grafik malakani shakllantirishda quyidagi bosqichlar
1. Turli shakllar andozasi ustidan chizish. Erkin rasmlar chizish . Yozuv
qurollarini to‘g‘ri tutish, turli qiya е l е m е ntlar chizish, uzunlikni, oraliq masofani
chamalash va hokazo.
2. Harf el е m е ntlarini yozish, baravar masofada qisqa va uzun el е m е ntlar, osti
va usti ilmoqli el е m е ntlar chizish.
3. Bosh va kichik harflarni alohida yozish. harf birikmalarini, bo‘g‘inni yozish,
harflarni to‘g‘ri tushib yozish malakasini hosil qilish uchun so‘z yozish.
Grafik malakani hosil qilishdan asosiy maqsad, harflarni bosmasdan bir t е kisda,
el е m е ntlarga ajratmay bog‘lab t е z, bir maromda yozish, so‘zlarni qatorga tog‘ri
joylashtirishdir.Shuni ta'kidlash k е rakki, savod o‘rgatish davrida bola harflarni
25

yozishdan oldin uni qanday shakllantirishni ko‘z oldiga k е ltirib, fikrlab oladi,
ba'zan harf shaklini zavoda «chizadi», harf namunasini ko‘chiradi, tarkibini tahlil
qiladi, uni qanday yozishni uzicha s е kin gapiradi: o‘qituvchi o‘quvchi yoniga
o‘tirib, ruchkani tugri ushlatadi va uning qo‘li bilan xarfni yozishni ko‘rsatadi yoki
o‘zi yozib tushuntiradi. Bundan tashqari, bola yozuvning t е xnik tomoniga katta
jismoniy kuch sarflaydi. Savod o‘rgatish oxirida bola bir darsda 20 tacha so‘zni
yozishi mumkin.
O‘zb е kiston R е spublikasi Oliy Majlisining qaroriga binoan 1993-yil 2- s е ntyabrda
«Lotin yozuviga asoslangan o‘zb е k alifbosini joriy etish to‘g‘risida»gi qonun
qabul qilindi. 1995-yil 6-mayda qonunga o‘zgartirishlar kiritildi. Bu alifbodagi
xarflarning asosiy xususiyati bosmasdan, qo‘lni uzmasdan bog‘lab yozishga
mo‘ljallangan. Shuning uchun yozuvga o‘rgatish m е todikasida harflarni qo‘shishga
alohida ahamiyat b е riladi. O‘quvchilar barcha harflarni bir-biriga qo‘shish yo‘lini
bilishlari lozim.
Maktabda asosiy yozuv quroli sharikli ruchka, xattaxtada yozish uchun bo‘rdan
foydalaniladi.
Savod o‘rgatish davrida bolalarni yozuvga o‘rgatish uchun turli vaqtlarda turli xil
chiziqli daftarlardan foydalanilgan: dastlab chiziqsiz silliq qog‘oz ishlatilgan
bo‘lsa, k е yin quyuq yopiq chiziqlar bilan k е silgan uch chiziqli daftardan
foydalanilgan. Hozirgi vaqtda yozuvga o‘rgatish uchun ikki chiziqli daftar tavsiya
etiladi. Xattaxta ham shunga mos bo‘lishi talab qilinadi; 2-sinfdan, ba’zan birinchi
sinfda o‘quv yilining ikkiichi yarmidan boshlab bir chiziqli daftarga yozishga
o‘tiladi.
Daftar tutishda bolalarni xoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya qilishga,
xarflarni bir xil xajmda yozishga, sarlavxani aniq va to‘gri ajratishga, xat boshidan
yozishda joy qoldirishni unutmaslikka o‘rgatib borish ulurda saranjom-
sarishtalikni tarbiyalaydi. Yozuv darsida o‘quvchilar «Yozuv daftari» bilan
26

ishlaydilar. Sinfda urganilgan xarfni uyda mashq qilish uchun aloxida daftar
bo‘lgani ma’qul.
O‘qituvchi yozish vaqtida 65 gradus qiyalikda yozi shni, buning uchun daftar parta
ustiga 25 gradus qiyalikda qo‘yilishini ta'kidlab turadi.
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar: a) talaffuzi va yozilishida fark qilmaydigan
so‘zlarda tovush bilan xarfning mosligini; b) so‘zlarni alohida yozishni, yani yozuv
vositasida suzni ma'no birligi sifatida ajratishni; v) suzning satrga sig‘may qolgan
qismini k е yingi qatorga bo‘g‘inlab ko‘chirib yozishki, bunda bugan hosil qilgan bir
unli harfni qatorga ko‘chirib yozib bo’lmasligini; g) gap boshida, shuningd е k,
kishilar ismida, xayvonlarga qo‘yilgan nomlarda bosh xarfning ishlatilishini amaliy
tarzda o‘rganadilar.
Savod o‘rgatish davridayok kuchirib yozish, diktant va ijodiy yozuvlardan
foydalaniladi. O‘z-o‘zini t е kshirishga o‘rganadilar.
Yozuv darslarida xam o‘quvchilar nutqini o‘stirtish, fikrlashga o‘rgatish asosiy
vazifalardan hisoblanadi.
Ma'lumki, savod o‘rgatish, o‘qish darslarining asosiy vazifasi o‘quvchilarga tovush
va harfni tanishtirish, ularning to’g’ri talaffuzga o‘rgatish orqali bolalarda to’g’ri,
ongli, ifodali o’qish ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat. Shuningd е k,
o’quvchilar lug’atini boyitish, bog’lanishli nutqini o’stirish, bilimini boyitish,
mavhum tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish s е zgisini o’stirishda ham
bu davr mas'uliyatliligi bilan alohida o‘rin tutadi.
Tayyorgarlik davri o‘qishda o‘rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda
o‘zgalar nutqini eshitish, diqqatni to‘plash, til birikmalarini (tovush, bo‘g‘in, so‘z,
gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllanadi.
Bular o‘quvchilarniig o‘qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam b е radi.
O‘qishga o‘rgatish uchun avvalo o‘quvchi tovush va harf bilan yaxshi
tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo’g’indan tovushni
27

ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir n е cha xil yo’nalishda
amalga oshirilishi mumkin:
1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog’lanishli hikoya
tuzdiriladi. Undan k е rakli gap, so’ng k е rakli so’z ajratib olinadi, so’ngra so’z
ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi.
2. So’z asos qilib olinadi. Analitik matnlar yordamida o’rganiladigan tovush
ajratib olinadi: ot. O’qituvchi ot rasmini ko’rsatadi, o’quvchilar uning nomini –
so’zni aytadi. O‘qituvchi o tovushini cho’zib (o-o-o-o t) aytadi va q aysi tovushni
cho’zib aytayotganini o‘quvchilardan so’raydi. O‘quvchilar o tovushini aytgach,
uning xususiyatlari haqida savol-javob o’tkaziladi. O tovushli so‘zlar o‘ylab
toptiriladi. Shundan so’ng o harfi k е sma harfdan yoki rasmli alifbodan ko‘rsatiladi.
Bunda o harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida e'tibor b е riladi.
3. O’rganilgan harflar ichiga bugun o’rganiladigai harf aralashtirib quyiladi
bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so’ng o’qituvchi bu harf
ifodalaydigan tovushni aytadilar. O‘quvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar.
Shu harfni k е sma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan
ko‘rsatadilar.
Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o‘qishga o‘rgatish ustida ishlanadi.
O‘qishga o‘rgatishda bo’g’in asos qilib olinadi. Buning uchun o‘qituvchida bo’g’in
jadvali bo’lishi lozim. Bo’g’in jadvali asosida o‘qish namunasi ko‘rsatiladi, ya'ni
harflab emas, ichida, birinchi harfni ko’z bilan ko‘rib, uning nomini dilda saqlab,
ikkinchi harfni ko‘rish va ikkalasini bog‘lab, unlini mo‘ljallab ulab aytish
tushuntiriladi. Bunday o‘qish o‘qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har
bir darsda izchil olib boriladi. Bunda quyidagi kabi jadvaldan foydalanish mumkin.
Bunda «Alifb е » sahifalaridagi so‘zlarni oldin bo‘g‘inga bo‘lish, so’ng o‘qishni
mashq qilish yaxshi samara b е radi. O‘qituvchining namunali o‘qishidan so’ng xor
bilan o‘qish, yakka— yakka o‘qishdan, shivirlab o‘qishdan foydalaniladi.
28

II BOB. ONA TILI TA’LIMINI O’QISHTISH JARAYONIDA XORIJ
TAJRIBASI
2.1. Davlat tilini o'qitishda Finlyandiya tajribasi
Keyingi yillarda ona tilimizni asrab avaylash, davlat tili sifatidagi aqomini
ko'tarish, jahon miqyosida o'rganilishini rag'batlantirish va targ'ibotini
kuchaytirishga alohida e'tibor qaratilmoqda.
Prezidentimizning 2020 yili 6-noyabrdagi ta lim tizimini isloh qilishga doirʼ
farmon va qarorlarida Finlyandiya tajribasini o rganish masalasi tegishli idoralar,
ʻ
jumladan, Ta lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi oldiga vazifa sifatida
ʼ
qo yilgan edi. Shunga ko ra mazkur davlat tajribasi o rganilmoqda.
ʻ ʻ ʻ
Bu sa y-harakatlar zimmamimizga mamlakatimizdagi ta lim muassasalarida
ʼ ʼ
o zbek tilini o qitish samaradorligini oshirish mas uliyatini yuklamoqda. Bu
ʻ ʻ ʼ
borada ham ilg or xorijiy davlatlar, xususan, Finlyandiya tajribasi o rganilyapti.
ʻ ʻ
Ayni paytda mazkur mamlakatdagi 2341 ta maktabda 560 ming nafar
o quvchi tahsil olyapti. Finlyandiya maktablari o quv rejasiga ko ra, to qqiz yillik
ʻ ʻ ʻ ʻ
haftalik umumiy yuklama 233 soat. Bu ko rsatkich O zbekistonda 246 soatni
ʻ ʻ
tashkil etadi. Finlar shundan 42 soatini ona tili va adabiyot faniga ajratadi.
Mamlakatimizda ona tili va adabiyot fanining ulushi 2018-yilda 61 soatni tashkil
etgan, 2021-yilda esa 51 soatga tushgan.
Ammo o zbek tili (davlat tili)ning ulushi 2018-yildagi 16 soatdan bu yil 21
ʻ
soatga ko tarilgan. Bu mamlakatimizda ta lim o zbek tilidan boshqa tilda olib
ʻ ʼ ʻ
borilayotgan maktablarda davlat tilini o qitishga e tibor kuchaytirilganidan dalolat
ʻ ʼ
beradi.
29

Xuddi shunday ko rsatkichlar, ya ni ona tili va adabiyoti fanining boshqaʻ ʼ
barcha fanlarga nisbatan ulushi Germaniyada 13,4 foiz, Janubiy Koreyada 17,8
foiz, Yaponiyada 19,1 foiz, Rossiyada 17,5 foiz, Belarusda 13,4 foizni tashkil etishi
kuzatildi.
Finlyandiya maktablarida ona tili sifatida fin, shved, sami, sigan tili
o qitiladi. Mamlakatda ikkita davlat tili mavjud. Ona tili fin tili bo lganlar shved
ʻ ʻ
tilini, ona tili shved tili bo lganlar fin tilini davlat tili sifatida o rganadi. Ona tili
ʻ ʻ
sami yoki sigan, rus tili bo lganlar ham fin yoki shved tilini o rganishadi.
ʻ ʻ
Mamlakatimizda umumiy o rta ta limning yangidan ishlab chiqilayotgan Milliy
ʻ ʼ
o quv dasturida “Til va adabiyot fanlari ona tili, adabiyot, o zbek tili (ta lim
ʻ ʻ ʼ
boshqa tillarda olib boriladigan maktablar uchun), qardosh tillar (qozoq, qirg iz,
ʻ
tojik, turkman), rus tili (ta lim rus va o zbek tilida olib boriladigan maktablar
ʼ ʻ
uchun) o quv predmetlarini qamrab oladi hamda ularning o zaro aloqadorligini
ʻ ʻ
ta minlaydi”, deb qayd etilgan.
ʼ
Bugungi kunda umumiy o rta ta lim maktablarida ta lim yetti tilda olib
ʻ ʼ ʼ
boriladi. Jumladan, 2 ming 69 ta maktabda ta lim rus, qoraqalpoq, qozoq, tojik,
ʼ
turkman, qirg iz tillarida olib boriladi va har bir millat vakillari uchun millatlararo
ʻ
bag rikenglik tamoyili asosida zarur sharoitlar yaratilgan. O quv jarayoni
ʻ ʻ
o quvchilarning o z ona tilida tashkil etilgan va ushbu maktablarning har birida
ʻ ʻ
barcha fanlardan darslik va o quv metodik adabiyotlar mavjud.
ʻ
Fin ta lim tizimida o quvchilarning til o rganish qobiliyatini rivojlantirish
ʼ ʻ ʻ
bolalikdan boshlanadi va hayot mobaynida davom etadi. Bu jarayon uyda,
maktabda va maktabdan tashqari vaqtlarda rivojlantiriladi. Maktabda til
o qitishning asosiy prinsipi turli vaziyatlarda tildan foydalanishga o rgatish
ʻ ʻ
hisoblanadi.
Birinchi-ikkinchi sinflarda ona tili va adabiyotni o qitishda o quvchilarning
ʻ ʻ
individual qobiliyatini hisobga olgan holda ongli yondashish, o zini namoyon
ʻ
30

qilish va muloqot layoqatini, shuningdek, tinglash, gapirish, o qish va yozishʻ
qobiliyatini rivojlantirish alohida vazifa hisoblanadi.
Uchinchi–oltinchi sinflarda fanning o ziga xos maqsadi o quvchilarni o zini
ʻ ʻ ʻ
namoyon qilish, o zaro ta sir o tkazish, o qish va yozish qobiliyatini oshirishga
ʻ ʼ ʻ ʻ
qaratiladi. Bundan tashqari, ushbu bosqichda matn janrlari doirasi kengayadi.
O quvchilarga ko proq turli matnlarni talqin va tahlil qilish, tuzish va baholash
ʻ ʻ
ko nikmalari o rgatiladi. Bolalar tanlagan qiziqarli kitoblar va boshqa multimediali
ʻ ʻ
matnlar o quv jarayonida qo llanadi. O quvchilar o qish orqali dunyoqarashini
ʻ ʻ ʻ ʻ
kengaytiradi. Maktabdan tashqari madaniy va multimedia xilma-xilligi orqali ona
tili va adabiyotini o rganish imkoniyatidan keng foydalaniladi.
ʻ
O zbekistonda esa o quvchiga tilni o qitish orqali u bo yicha egallanadigan nutqiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
faoliyat turlari: tinglab tushunish, gapirish, o qish va yozish amallarini har bir
ʻ
sinfda o rgatish, mustaqil fikr almasha olish, eshitilgan matnni idrok etish, yozma
ʻ
manbalarni o qish orqali axborot olish, voqea-hodisalarga o z munosabatini
ʻ ʻ
bildirish malakasini egallash dinamikasi nazarda tutiladi.
Adabiyot — so z san ati. Shu sababli ona tilini puxta o zlashtirmasdan turib,
ʻ ʼ ʻ
adabiyotning go zalligi va qudratini anglab bo lmaydi. Ona tili va adabiyot fani
ʻ ʻ
darslari mazmuni o quvchida so zga qiziqish va e tibor hissini muntazam o stirib
ʻ ʻ ʼ ʻ
borishdan, ularga so zning ahamiyati, turli matnlarda tutgan o rnini tushuntirishdan
ʻ ʻ
iborat.
O zbekiston Milliy o quv dasturida maktab bitiruvchilarida til va adabiyot fanlari
ʻ ʻ
bo yicha rivojlantiriladigan umumiy kompetensiyalar belgilanmoqda. Ularni
ʻ
nutqiy (og zaki va yozma nutq malakasi, o qish va tushunish, tinglab tushunish)
ʻ ʻ
hamda lingvistik kompetensiyalar (lingvistik malaka: fonetika, imlo, leksikologiya,
morfologiya, sintaksis) orqali shakllantirish ko zda tutilgan.
ʻ
Finlyandiya maktablarida o quvchilarning til ko nikmalari va milliy madaniyati
ʻ ʻ
hisobga olinadi. Maktab boshqa ona tilida so zlashadigan va boshqa madaniyatga
ʻ
mansub bo lgan o quvchilar uchun o rganish hamda muloqot qilish imkoniyatini
ʻ ʻ ʻ
31

yaratishi kerak. O qituvchilar o z fani bo yicha fin va shved tilida dars bera olishiʻ ʻ ʻ
lozim. Barcha ko rsatmalar umumiy o rta ta lim uchun o quv dasturida belgilangan
ʻ ʻ ʼ ʻ
muddao va tamoyillarga muvofiq bo lishi ko zda tutiladi. Maqsad o quvchilarni
ʻ ʻ ʻ
turli til va madaniyatlarni qadrlashga o rgatish, ikki va ko p tillilikni targ ib qilish
ʻ ʻ ʻ
va shu orqali o quvchilarning lingvistik bilimlari va metalingvistik ko nikmalarini
ʻ ʻ
mustahkamlashdan iborat.
Yana bir holat borki, muayyan sinf yoki maktabda ta lim qaysi tilda olib borilishi
ʼ
ta lim to g risidagi qonun doirasida, ta lim oluvchilar va ularning ota-onalari
ʼ ʻ ʻ ʼ
qarorlari asosida belgilanadi Biroq zarurat bo lsa, ona tili va adabiyot bo yicha
ʻ ʻ
darslar hukumat qaroriga muvofiq birlashtirilishi mumkin. Bunday holda
o qituvchilar umumiy o qitiladigan barcha fanlarning kamida yarmini ona tili
ʻ ʻ
sifatida belgilangan tilda o tishi kerak. Bu jarayonda oila va maktab o rtasidagi
ʻ ʻ
o zaro kelishuvga amal qilinadi.
ʻ
Ingliz, nemis, fransuz va boshqa tillarni chet tili sifatida o rganish o quvchilarda
ʻ ʻ
ko p tillilik, savodxonlik kompetensiyalarini shakllantiradi. Mutaxassislarning
ʻ
fikricha, fin tilini juda kam davlatlarda tushunishadi. Shuning uchun finlar dunyo
aholisi muloqot qiladigan asosiy chet tillarni yuqori darajada o rganishni maqsad
ʻ
qilgan. Qolaversa, turli tillarda so zlashish qobiliyati fanlararo integratsiyani
ʻ
mustahkamlashga yordam beradi.

32

2.2. Finlyandiya ta'lim tizimi
Nufuzli Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti tomonidan uch yilda bir
o‘tkaziluvchi xalqaro tadqiqotlarga ko‘ra, finlyandiyalik maktab o‘quvchilari
dunyodagi eng yuqori bilimlar darajasini namoyish etishadi. Ular shuningdek
dunyodagi eng ko‘p kitob o‘quvchi bolalar hamdir. Bundan tashqari, finlyandiyalik
maktab o‘quvchilari tabiiy fanlar bo‘yicha - dunyoda ikkinchi, matematika
bo‘yicha esa beshinchi o‘rinni egallashadi. Biroq pedagogik jamiyatni
quvontiradigani birgina bu natijalar emas. Shunisi ajablanarliki, dunyo miqyosida
yuqori ko‘rsatkichlarni qayd etishlariga qaramay, finlyandiyalik maktab
o‘quvchilari darslarga u qadar ko‘p vaqt ajratishmaydi.
Finlyandiyada o‘rtacha majburiy umumta'lim tizimi ikki bosqichli maktabni
o‘z ichiga oladi:
— quyi (alakoulu), 1-6 sinf;
— yuqori (yläkoulu), 7-9 sinf.
Qo‘shimcha 10-sinfda o‘quvchilar o‘z baholarini yaxshilashlari mumkin.
So‘ngra bolalar yo professional kollejga yo‘l olishadi, yoki litsey (lukio)da
o‘qishni davom ettirishadi.
Finlyandiya ta'limi "o‘rta" bosqichining 7 tamoyili:
1. Tenglik
– Maktablar
Mamlakatda na elita va na "bo‘shroq" maktablar bor. Finlyandiyadagi eng
yirik maktabda 960 nafar o‘quvchi ta'lim oladi. Eng kichigida esa - 11 nafar.
Barcha maktablar mutlaqo bir xil jihozlangan, birdek imkoniyatlarga ega va bir xil
moliyalashtirilgan. Deyarli barcha maktablar - davlat maktablari bo‘lib, o‘nlab
33

xususiy maktablar bor. Ularning ota-onalar qisman to‘lov kiritishlaridan tashqari
yana bir farqi - o‘quvchilarga bo‘lgan talabning yuqoriligida. Qoidaga ko‘ra, bu
o‘ziga xos "pedagogik" laboratoriyalar: Montessori, Fren, Mortan i Valdorf
maktablari. Ingliz, nemis va fransuz tillarida ta'lim beriluvchi o‘quv muassasalari
ham xususiy hisoblanadi.
Finlyandiyada tenglik tamoyiliga rioya qilgan holda shved tilidagi parallel
ta'lim tizimi mavjud - bog‘chalardan tortib to universitetlargacha. Saam xalqining
manfaatlari ham unutilmagan, mamlakat shimolida ona tilida ta'lim olish mumkin.
Yaqin vaqtlargacha finlarga maktab tanlash taqiqlangan edi, bolalar
shunchaki eng yaqin oradagi maktabga chiqishardi. Taqiq bekor qilindi, lekin ota-
onalarning aksariyati baribir bolalarni yaqin oradagi ta'lim muassasasiga berishni
ma'qul ko‘rishmoqda, zero Finlyandiyada barcha maktablar birdek yaxshi.
– Barcha fanlar
Bir fanning boshqalaridan chuqurroq o‘rgatilishi maqsadga muvofiq emas. U
yerda, masalan, matematika san'atdan muhimroq hisoblanmaydi. Aksincha,
qobiliyatli bolalar uchun alohida sinflar tashkil qilinishiga yagona sabab ularning
tasviriy san'at, musiqa va sportga moyilligi bo‘lishi mumkin.
– Ota-onalar
O‘qituvchi o‘quvchisining ota-onasi kim bo‘lib ishlashini oxirgi navbatda,
zarurart tug‘ilgandagina biladi. O‘qituvchilarga ota-onalarning ish joyiga doir
savollar berish taqiqlangan.
– O‘quvchilar
Finlar o‘quvchilarni xususiyatlari yoki tanlovlariga qarab tasniflashmaydi.
Shuningdek, "yaxshi" va "yomon" o‘quvchilar ham yo‘q. O‘quvchilarni
birbiriga taqqoslash taqiqlangan. Daho bolalar ham, aqliy salohiyati bo‘shroq
bolalar ham "o‘ziga xos" hisoblanib, barcha bilan birga o‘qishadi. Umuman
olganda, jamoada nogironligi bo‘lgan bolalar ham ta'lim oladi. Oddiy maktabda
34

ko‘rish va eshitish organlari kasalliklari bo‘lgan o‘quvchilar uchun sinf tashkil
qilingan bo‘lishi mumkin. Finlar alohida munosabatga talabgor insonlarni
jamiyatga maksimal darajada integratsiya qilishga harakat qilishadi. Bilimi kuchli
va bo‘sh o‘quvchilar orasidagi farq - juda kichik.
– O‘qituvchilar
O‘qituvchilar ham bolalarga bor mehrini beradi, "sevimlilar" ajratilmaydi.
Qoidadan har qanday chetga chiqish bunday o‘qituvchi bilan shartnoma
buzilishiga olib keladi. Fin o‘qituvchilari faqat ta'lim beruvchi vazifasini
bajarishlari kerak. Jamoada barcha o‘qituvchilar - fiziklar ham, adabiyotchilar
ham, mehnat o‘qituvchilari ham birdek teng.
– Katta yoshli kishilar (o‘qituvchilar, ota-onalar) va bolalar huquqlari tengligi
Finlar bu tamoyilni "o‘quvchiga hurmat" deb atashadi. Bolalarga 1-sinfdan
ularning huquqlari tushuntiriladi, ijtimoiy xizmatchiga katta yoshlilar ustidan
shikoyat qilish ham shular jumlasidandir. Bu finlyandiyalik ota-onalarni ularning
farzandi - mustaqil shaxs ekanini, ularga so‘z bilan ham, "qamchi" bilan ham ozor
yetkazib bo‘lmasligini tushunishga rag‘batlantiradi. Finlyandiya mehnat
qonunchiligiga ko‘ra, pedagog o‘z kasbidan kelib chiqib o‘quvchini taxqirlashga
haqqi yo‘q. Barcha o‘qituvchilar faqat 1 yilga shartnoma imzolashadi, bu muddatni
uzaytirish ham, to‘xtatish ham mumkin. O‘qituvchilarga juda yaxshi maosh
to‘lanadi: fan o‘qituvchisi - 5000 yevrogacha, yordamchi - 2500 yevrogacha.
2. Bepul
O‘qishning o‘zidan tashqari quyidagilar bepul:
– tushlik;
– ekskursiyalar, muzeylar va sinfdan tashqari har qanday faoliyat;
– bolani uyidan olib ketuvchi va qaytaruvchi transport, agar eng yaqin maktab
2 kilometrdan uzoqda bo‘lsa;
35

– o‘quv darsliklari, barcha o‘quv qurollari, kalkulyatorlar va hatto
planshetnoutbuklar.
Har qanday maqsadlar uchun ota-onalardan pul yig‘ish taqiqlanadi.

3. Individuallik
Har bir bola uchun individual ta'lim va rivojlanish rejasi tuziladi. Individuallik
o‘quvchilar tomonidan foydalanilayotgan darsliklar mazmuni, mashg‘ulotlar, sinf
va uy ishlari soni hamda ularga ajratilayotgan vaqt, shuningdek ta'lim materialiga
ham tegishli.
Bir sinfning o‘zida darsda bolalar turli murakkablikdagi mashqlarni bajarishadi.
Baholash tizimi ham personal darajaga muvofiq. Agar "odatiy" mashq a'lo bahoga
bajarilsa, ertasiga yuqoriroq darajali mashq beriladi, mobodo uddasidan chiqa
olmasa, hechqisi yo‘q, yana oddiy mashq beriladi.
Finlyandiya maktablarida oddiy ta'lim bilan bir qatorda ta'lim jarayonining ikki
noyob turi mavjud:
"Bo‘shroq" o‘quvchilar ta'limini qo‘llab-quvvatlovchi — bu boshqa mamlakatlarda
repetitorlar bajaradigan ish. Finlyandiyada repetitorlik keng tarqalgan ta'lim usuli
hisoblanmaydi, maktab o‘quvchilari dars vaqtida yoki undan keyin kerakli
o‘quvchilarga qo‘shimcha yordam ko‘rsatishadi.
Korrektsion ta'lim — materialni o‘zlashtirishdagi umumiy barqaror muammolar
bilan bog‘liq. Masalan, bu ta'lim olib boriluvchi fin tilini tushunmaslik yoki eslab
qolish yo matematik qobiliyatining yaxshi emasligi, yoxud ba'zi bolalarning
asotsial xatti-harakatlari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Korrektsion ta'lim kichik
guruhlarda yoki individual tarzda o‘tkaziladi.
4. Amaliyot
"Yo hayotga tayyorlaymiz, yoki — imtihonlarga. Biz birinchisini tanlaymiz",
36

- deydi finlar. Shuning uchun Finlyandiyadagi maktablarda imtihonlar yo‘q.
Nazorat ishlari va oraliq test sinovlari - o‘qituvchining qaroriga qarab belgilanadi.
Umumta'lim maktabini tugallashda faqat birgina majburiy standart test o‘tkaziladi.
Shunisi diqqatga sazovorki, o‘qituvchilar uning natijalari uchun alohida
qayg‘urishmaydi, test natijalari uchun birovning oldida javob ham berishmaydi,
bolalar ham unga maxsus tayyorgarlik ko‘rishmaydi: boriga baraka.
Finlyandiya maktablarida hayotda kerak bo‘ladigan bilimlar beriladi. Masalan,
biror bir qurilmaning tuzilishi ularga kerak bo‘lmaydi, uni o‘rganishmaydi ham. U
yerdagi bolalar bolalikdan portfolio, shartnoma, bank kartasi nima ekanini yaxshi
bilishadi. Merosdan soliq fozini yoki kelgusidagi daromadlarini hisoblay olishadi,
internetda tashrif-saytini yarata olishadi va h.k.
5. Ishonch
Birinchidan, maktab xodimlari va o‘qituvchilar uchun turli tekshiruvlar yo‘q,
o‘quvchilarga ta'lim berishga doir turli uslublarni o‘rgatuvchilar ham yo‘q.
Mamlakatda ta'lim dasturi yagona, faqat umumiy tavsiyalar bor, xolos. Har bir
pedagog o‘zi to‘g‘ri deb bilgan uslubni qo‘llaydi.
Ikkinchidan, bolalarga bo‘lgan ishonch: darslarda o‘quvchi o‘zini qiziqtirgan ish
bilan shug‘ullanishi mumkin. Masalan, adabiyot darsida o‘quv filmi namoyish
etilayotgan bo‘lsa-yu o‘quvchiga buning qizig‘i bo‘lmasa, u kitob o‘qib o‘tirishi
mumkin. O‘quvchi o‘zi uchun nima foydali ekanini o‘zi tanlaydi.
6. Istak-xohish
O‘qishni istagan odam o‘qiydi. Pedagoglar o‘quvchining e'tiborini qaratishga
harakat qilishadi, lekin uning o‘rgatilayotgan fanga qiziqishi yoki qobiliyati
bo‘lmasa, darrov "ikki" baho bilan "siylashmaydi", bolani kelgusida uncha
murakkab bo‘lmagan, amaliy jihatdan foydali bo‘lgan kasbga yo‘naltirishadi.
Hamma ham samolyot ixtiro qilishi shart emas, avtobuslarni ham kimdir
boshqarishi kerak-ku, axir!
37

Bunga ham o‘rta maktabda chora ko‘riladi - muayyan o‘smir litseyda bilimlarini
davom ettirishi kerakmi yoki olgan bilimlari yetarlimi, professional kasbhunar
maktabiga borish kerakdir, ehtimol. Ta'kidlash joizki, bu ikki yo‘l ham mamlakatda
birdek qadrlanadi.

Har bir bolaning u yoki bu faoliyatga moyilligini aniqlash "kelajak o‘qituvchisi"
tomonidan test va suhbatlar yo‘li orqali amalga oshiriladi.
Umuman olganda, Finlyandiya maktabida ta'lim jarayoni yumshoq, biroq bu
maktabni jiddiy qabul qilmasa ham bo‘ladi, degani emas. Maktab rejimiga rioya
qilish majburiy. Barcha o‘tkazib yuborilgan darslarda qayta o‘tirishga to‘g‘ri
keladi. Masalan, o‘qituvchi 6-sinf o‘quvchisi uchun o‘z jadvalidan "bo‘sh soat"ni
belgilaydi yoki 2-sinfning darsiga kirib o‘tiradi. Dars qiladimi, zerikib o‘tiradimi,
o‘ziga havola. Kichik yoshlilarga xalaqit bersa, bu hisobga o‘tmaydi, yana boshqa
soatda qayta o‘tirishga to‘g‘ri keladi.
O‘qituvchi bergan vazifani bajarmagan, darsda ishlamagan bolaning ota-onasi
maktabga chaqirtirilmaydi, tanbeh ham berilmaydi, aqliy qoloqlikda ayblanmaydi
ham. Agar ota-ona ham farzandining bunday xatti-harakatlariga befarq qarasa, bola
shunchaki keyingi sinfga o‘tmaydi.
Finlyandiyada bir sinfda ikkinchi yilga qolish uyat hisoblanmaydi, ayniqsa
9sinfdan keyin. Katta hayotga jiddiy tayyorgarlik ko‘rish lozim, shuning uchun fin
maktablarida qo‘shimcha (majburiy emas) 10-sinf bor.
7. Mustaqillik
Finlyandiyada maktab bolani eng asosiysi - mustaqil muvaffaqiyatli hayotga
o‘rgatishi kerak deya hisoblanadi. Shu bois u yerda fikr yuritish va o‘z xohishiga
ko‘ra bilim olishga o‘rgatiladi. O‘qituvchi yangi mavzularni so‘zlab o‘tirmaydi -
barchasi kitobda bor. Yod olingan formulalar emas, ma'lumotnomadan, matndan,
internetdan, kalkulyatordan foydalanish - joriy muammolar yechimini topish uchun
kerakli resurslarni jalb qilishni bilish muhim.
38

Shuningdek, maktabdagi pedagoglar o‘quvchilar o‘rtasidagi mojarolarga ham
aralashishmaydi, ularga hayotiy vaziyatlarga mustaqil tayyorlanish va o‘zlari
uchun javob berish mas'uliyatini rivojlantirish imkoni beriladi.

Finlyandiya maktablari bir xil bo‘lsa-da, ulardagi o‘quv jarayonlari turlicha tashkil
qilingan.
Qachon va qancha vaqt o‘qiladi?
Finlyandiyada o‘quv yili avgustda boshlanadi, ya'ni 8 avgustdan 16 avgustgacha,
yagona kun yo‘q. O‘quv yili may oyi oxirida yakunlanadi. Kuzgi yarim yillikda 3-
4 kunlik ta'til bor, shuningdek Rojdestvo munosabati bilan 2 haftalik ta'til beriladi.
Bahorgi yarim yillik fevral oyidagi "chang‘i" ta'tilini ham o‘z ichiga oladi, bunda
fin oilalari, qoidaga ko‘ra, oilaviy chang‘i uchishga borishadi. Bundan tashqari,
bahorgi yarim yillikda Pasxa ta'tili ham bor.
Ta'lim - besh kunlik, faqat kunduzgi smenada. Juma - qisqartirilgan kun.
Nima o‘rganiladi? 1–2 sinf:
Ona (fin) tili va o‘qish, matematika, tabiat, din (e'tiqodiga qarab) yoki hayotiy
tushunchalar (dinga qiziqmaydiganlar uchun), musiqa, tasviriy san'at, mehnat va
jismoniy tarbiya. Bir darsda biryo‘la bir necha fan o‘tilishi mumkin. 3–6 sinflar:
Ingliz tili o‘rgatila boshlanadi. 4-sinfda - tanlov asosida yana bir chet tili: fransuz,
shved, nemis yoki rus tillari. Qo‘shimcha fanlar kiritiladi (tanlov asosida, har bir
maktabda har xil): klaviaturada ishlash tezligi, kompyuter bilimlari, daraxt bilan
ishlash, xor ijrosi. Deyarli barcha maktablarda musiqiy asboblarda o‘ynashni
o‘rgatishadi, bolalar 9 yillik ta'lim davomida barcha musiqiy asboblarida o‘ynashni
mashq qilib ko‘rishadi.
5-sinfda biologiya, geografiya, fizika, kimyo va tarix qo‘shiladi. 1-sinfdan
6sinfgacha deyarli barcha fanlardan bir o‘qituvchi kiradi. Jismoniy tarbiya darsi
haftada 1-3 marta istalgan sport o‘yini shaklida o‘tadi (maktabning tanlovi
39

asosida). Darsdan keyin dush qabul qilish majburiy. Adabiyot bizning
tushunchamizdagidek o‘qitilmaydi, bu ko‘proq shunchaki o‘qishni eslatadi.

Fan o‘qituvchilari faqat 7-sinfdan kira boshlaydi.
Maktab hayotiga doir boshqa tafsilotlar
Maktablar hududi o‘ralmagan, kiraverishda qo‘riqchilar yo‘q. Aksariyat
maktablarning kirish darvozasi avtomatik tizimga ega, binoga darslar jadvali
asosida kirish mumkin.
Darsda bolalar parta va stolda o‘tirishi shart emas, polda (gilamda) o‘tirish ham
mumkin. Ba'zi maktablarda sinflar divan va kreslolar bilan jihozlangan. Kichik
maktab inshooti gilamchalar bilan ta'minlangan.
Forma yo‘q, kiyimga nisbatan qandaydir talablar ham yo‘q, istagan kiyimda kelish
mumkin. Almashtirish uchun qo‘shimcha poyabzal talab qilinadi, lekin kichik va
o‘rta zvenodagi bolalar paypoqda yurishni ma'qul ko‘rishadi.
Iliq havoda darslar ko‘pincha ochiq havoda maktab oldida, maysalar ustida yoki
maxsus jihozlangan qatorlarda o‘tkaziladi. Tanaffus vaqtida kichik maktab
o‘quvchilari albatta ko‘chaga olib chiqiladi.
Uy vazifalari kamdan-kam beriladi. Bolalar dam olishlari kerak. Ota-onalar bolalar
bilan dars qilishga majbur emas, buning o‘rniga pedagoglar muzey, o‘rmon yoki
suzish havzasiga oilaviy borishni tavsiya qilishadi.
"Doska oldida" o‘qitish usuli qo‘llanmaydi, bolalar materialni so‘zlab berish uchun
doska oldiga chaqirilmaydi. O‘qituvchi darsga umumiy tus beradi, so‘ngra
o‘quvchilar orasida yurib, ularga vazifalarni bajarishga yordam beradi va jarayonni
nazorat qiladi. O‘qituvchining yordamchisi (fin maktablarida o‘qituvchi
yordamchilari ham bo‘ladi) ham xuddi shu ish bilan band bo‘ladi.
Daftarga qalam bilan yozish va qancha xohlasa, shuncha o‘chirish mumkin.
40

O‘qituvchi ham vazifani qalamda tekshirishi mumkin.

7–9 sinflar:
Fin tili va adabiyoti (o‘qish, o‘lka madaniyati), shved, ingliz tili, matematika,
biologiya, geografiya, fizika, kimyo, salomatlik asoslari, din (yoki hayotiy
tushunchala musiqa, tasviriy san'at, jismoniy tarbiya, tanlov asosidagi fanlar va
mehnat (o‘g‘il va qiz bolalar ajratilmaydi). Barcha birdek sho‘rva tayyorlashni va
arralashni o‘rganadi. 9-sinfda ikki hafta davomida "mehnat hayoti" bilan
tanishiladi.
Bolalar o‘zlari uchun istagan "ishchi o‘rni"ni topib, katta ishtiyoq bilan "ishga"
borishadi.
Baho kimga kerak?
Mamlakatda 10 ballik tizim qabul qilingan, ammo 7-sinfgacha faqat so‘zda baho
qo‘yiladi: o‘rtadan pastroq, qoniqarli, yaxshi, a'lo. 1-3 sinflarda umuman hech
qanday ko‘rinishdagi baholar yo‘q.
Finlyandiyada barcha maktablar «Wilma» davlat elektron tizimiga ulangan, bu
elektron maktab kundaligidek gap, har bir ota-ona unga kirish uchun shaxsiy kodga
ega. Pedagoglar baho qo‘yib, davomatni belgilab, bolaning maktabdagi hayoti
haqida xabar berib borishadi; shuningdek psixolog, ijtimoiy xizmatchi, "kelajak
o‘qituvchisi", feldsher ham u yerda kerakli ma'lumotni qoldiradi.

XULOSALAR
41

O‘qish va yozish ko‘nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi.
Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim.
Yozish malakasida o‘quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida
o‘ylab o‘tirmay, so‘z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o‘qish va yozish
malakasi harakatning o‘ylab o‘tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka
o‘qitishning keyingi bosqichlarida mustalikamlanib, avtomatlashish darajasiga
yetkaziladi.
O‘qish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo‘lib, u nutqqa oid malakadir.
O‘qish malakasi ham, yozish malakasi ham nutq faoliyatining boshqa turlari bilan,
ya’ni og‘zaki hikoya qilish, o‘zgalar nutqini esli it ish orqali anglash, ichki nutq
bilan uzviy bog‘liq holda shakllanadi. Maktabda o‘qitishning muvaffaqiyati savod
o‘rgatishning qanday tashkil etilganligiga bog‘liq.
O‘quvchini savod o‘rgatish jarayonida elementar o‘qish va yozishga o‘rgatishda
o‘quvchilarning faoliyat ko‘rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari uchun talab
bo‘lishi, o‘z fikrini og‘zaki yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va ehtiyojni
yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim.
O‘qish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini
ta’minlaydi. Shuning uchun ham o‘qishga o‘rgatish bilan yozuvga o‘rgatish
parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi. Shunday
ekan, savod o‘rgatish jarayonida bola juda ko‘p o‘qishi va yozishi zarur. O‘qish
uchun ham, yozish uchun ham yangi matn olinadi, chunki bir matnni bir necha bor
qayta o‘qish bilan maqsadga erishish qiyin. Bu ko‘pincha o‘qilgan matnni yuzaki
yodlab olishga olib keladi. Takroriy faoliyatda vaziyat va mazmunning
almashinishi malakani mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni o‘stiradi.
0‘quvchi oldida uzoq muddatda amalga oshadigan maqsad — o‘qish va yozishni
o‘rganish hamda hozirda bajarishi shart bo‘lgan kundalik maqsad — topishmoqni
o‘qish va javobini topish, so‘z va gaplarni o‘qish, rasm asosida so‘zlab berish
kabilar turadi.
42

O‘zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush uchun,
har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O‘qishda grafik shakllar
tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi.
Bu o‘qish va yozish faoliyatida o‘quvchi uchun qiyinchilik tug‘dirgandek
tuyilsada, aslida o‘qish va yozish jarayonini soddalashtiradi, chunki tilimizdagi
tovushni ifodalovchi harflar soni uncha ko‘p emas. O‘qish va yozishni o‘zlashtirish
uchun tovush va harflarning o‘zaro munosabaliga oid qoidalarni o‘zlashtirish
kifoya.
Savod o‘rgatish metodikasida o‘zbek tili tovushlar va harflar tizimining o‘ziga xos
xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi.
Prezidentimizning 2020 yili 6-noyabrdagi ta lim tizimini isloh qilishga doir farmonʼ
va qarorlarida Finlyandiya tajribasini o rganish masalasi tegishli idoralar,
ʻ
jumladan, Ta lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi oldiga vazifa sifatida
ʼ
qo yilgan edi. Shunga ko ra mazkur davlat tajribasi o rganilmoqda.
ʻ ʻ ʻ
Ayni paytda mazkur mamlakatdagi 2341 ta maktabda 560 ming nafar o quvchi
ʻ
tahsil olyapti. Finlyandiya maktablari o quv rejasiga ko ra, to qqiz yillik haftalik
ʻ ʻ ʻ
umumiy yuklama 233 soat. Bu ko rsatkich O zbekistonda 246 soatni tashkil etadi.
ʻ ʻ
Finlar shundan 42 soatini ona tili va adabiyot faniga ajratadi. Mamlakatimizda ona
tili va adabiyot fanining ulushi 2018-yilda 61 soatni tashkil etgan, 2021-yilda esa
51 soatga tushgan.
Ammo o zbek tili (davlat tili)ning ulushi 2018-yildagi 16 soatdan bu yil 21 soatga
ʻ
ko tarilgan. Bu mamlakatimizda ta lim o zbek tilidan boshqa tilda olib
ʻ ʼ ʻ
borilayotgan maktablarda davlat tilini o qitishga e tibor kuchaytirilganidan dalolat
ʻ ʼ
beradi.

43

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
1. Odilov Y. Ona tili – oily qadriyat. //Til va adabiyot ta’limi. 2015. -№ 2.
B.51-53.
2. Nurmonov A. Davlat tili haqidagi qonun va uning tarixiy ahamiyati.
Tanlangan asarlar. II jild. –T.: Akademnashr. 2012. – 432-b
3. Rajabova I., Do‘sjanova G. Ta’lim samaradorligini oshirishda interfaol
metodlarning o‘rni. // Til va adabiyot ta’limi. 2008 -№ 1. B. 7-15
4. Shodmonqulova D. Ona tili ta’limida keys texnologiyasidan foydalanish
//Til va adabiyot ta’limi. -2015. -№5. –B. 17.
5. Muhitdinova X. Til ta’limida videomatnlar qanday uyg‘unlashadi. //Til va
adabiyot ta’limi. -2015. -№8. –B. 15.
6. Sh. Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. Toshkent, „O‘zbekiston” ―2016. 56 b.
8. Sh. Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Toshkent –„O‘zbekiston” -2016.488 b.
9. Sh. Mirziyoyev Qonun ustuvorligi va inson manfaatlari ta’minlash―yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent, „O‘zbekiston” 2016.488 b.
10. Ўзбекистон Республикаси Конститутцияси – Т.: Ўзбекистон,
11. O ‘ zbekiston Respublikasi uzluksiz ta ’ lim milliy o ‘ quv dasturlari “ ona
tili ” fani bo ‘ yicha – T .: Toshkent , 2021. – 252. b .
13. Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi – T.: Yangiyo‘l
poligraf service, 2017. – 1-160. b.
14. Abdullayeva Q., Yusupov M. Diktantlar to‘plami. – T.: “O‘qituvchi”, 1992.
44

XORIJIY ADABIYOTLAR
1. Brown H. D. Language Assessment. Principles and Classroom Practices.
— New York: Pearson Education, Inc., 2004. - 400 p.
2. Brumfit Ch.T. Communicative Methodology in Language Teaching. -
Cambridge: Cambridge University Press, 1990. -176 p.
3. Byram M. Encyclopedia of Language Teaching and Learning. - London:
Routledge, 2000. —736 p.
4. Cameron L. Teaching Languages to Young Learners. - Cambridge:
Cambridge University Press, 2001. -274 p.
5. .Сanale M., Swain M. Theoretical Bases of Communicative Approaches
to Second Language Teaching and Testing// Applied Linguistics. 1980. 1 (1).
—Pp. 1-48.
6. Celce-Murcia M. (Ed.). Teaching English as a Second and Foreign
Language. 3 rd
ed. - Boston (USA): Heinle & Heinle Publishers, 2001. -
584 p.
7. Clark J.L. Curriculum Renewal in School. Foreign languages Learning. -
Oxford University Press, 1987. -264 p.
8. Common European Framework of Reference for Languages: Learning.
Teaching. Assessment. The Council of Europe. — Strasbourg, 1996. The final
draft was published in 2001. -260 p.
45

Ona tili ta’limi jarayonida rivojlangan xorijiy davlatlar tajribasidan foydalanish metodikasi

Sotib olish