Ona tili va oʻqish savodxonligi darslarida oʻquvchilar nutqini oʻstirish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	96.8KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	29 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Ona tili va oʻqish savodxonligi darslarida oʻquvchilar nutqini oʻstirish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
Ona tili va o qish savodxonligi darslaridaʻ
o quvchilar nutqini o stirish
ʻ ʻ
mavzusida yozgan
KURS ISHI

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………….3
I BOB. O QISH DARSLARIDA O QUVCHILARNI ONGLI O QISHGAʻ ʻ ʻ
O RGATISH METODIKASI
ʻ
1.1.O qish tushunchasi, turlari va uning ahamiyati……………………………5
ʻ
1.2. Ongli o qishni rivojlantirish usullari………………………………………10
ʻ
II BOB. O QISH DARSLARIDA O QUVCHILAR NUTQINI O STIRISH
ʻ ʻ ʻ
METODIKASI
2.1. Nutq o stirish yo llari…………………………………………………….17
ʻ ʻ
2.2. O qish darslarida o quvchilar nutqini o stirishda didaktik materiallardan
ʻ ʻ ʻ
foydalanish………………………………………………………………………23
XULOSA..............................................................................................................29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….32

1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda zamonaviy ta lim jarayonidaʼ
o quvchilarda ongli o qish ko nikmalarini shakllantirish eng dolzarb vazifalardan
ʻ ʻ ʻ
biri bo lib qolmoqda. O quvchilarning savodxonligini oshirish, ularning nafaqat
ʻ ʻ
o qish va yozish qobiliyatlarini rivojlantirish bilan cheklanmaydi, balki ularda
ʻ
matn mazmunini chuqur anglash, matnni tahlil qilish va mustaqil fikrlash
ko nikmalarini shakllantirishni ham talab qiladi.
ʻ
Bu borada Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev o z nutqlarida bir necha bor
ʻ
ta kidlaganidek: “Ta lim tizimini zamonaviy, innovatsion yondashuvlar bilan
ʼ ʼ
boyitish, o quvchilarni ongli va mustaqil fikrlaydigan shaxslar qilib tarbiyalash
ʻ
bugungi kunning eng muhim vazifasidir. O quvchilarda nafaqat bilim olish, balki
ʻ
bilimlarini to g ri tahlil qilish va amaliyotda qo llash ko nikmalarini shakllantirish
ʻ ʻ ʻ ʻ
zarur”[1] milliy ta lim tizimining poydevorini yaratadi va raqobatbardosh avlodni
ʼ
tarbiyalashda muhim o rin tutadi.
ʻ
Ongli o qishning asosiy maqsadi – o quvchilarni nafaqat matnni mexanik
ʻ ʻ
ravishda o qishga o rgatish, balki matn mazmunini tushunish, o qilgan
ʻ ʻ ʻ
ma lumotlarni tahlil qilish va hayotiy vaziyatlarga qo llash qobiliyatlarini
ʼ ʻ
rivojlantirishdir. Olimlar bu borada o z tadqiqotlarida ko p marotaba aytib
ʻ ʻ
o tganlaridek, ongli o qish o quvchilarning mustaqil fikrlashini, ijodiy
ʻ ʻ ʻ
yondashuvini va ijtimoiy ko nikmalarini rivojlantirishning asosiy omili hisoblanadi
ʻ
. Shu bugungi kunda ta lim muassasalarida ongli o qishni ta minlashga
ʼ ʻ ʼ
yo naltirilgan yangi texnologiyalar va usullar joriy etilishi, o qituvchilarning bu
ʻ ʻ
boradagi faoliyati dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.[2] Boshlang ich ta lim
ʻ ʼ
o quvchilarning o qish va savodxonlik bo yicha fundamental ko nikmalarini
ʻ ʻ ʻ ʻ
shakllantirishda asosiy rol o ynaydi. Ta limning ushbu bosqichida o quvchilarga
ʻ ʼ ʻ
2

ongli o qishni o rgatish kelajakdagi o quv jarayonlarida ularning muvaffaqiyatiniʻ ʻ ʻ
ta minlashda katta ahamiyatga ega. Tadqiqotlarga ko ra, boshlang ich sinflarda
ʼ ʻ ʻ
ongli o qish ko nikmasiga ega bo lgan o quvchilar keyinchalik yuqori sinflarda
ʻ ʻ ʻ ʻ
ham yaxshi o zlashtirish darajasiga ega bo ladilar . Bu esa davlat raqobatbardosh
ʻ ʻ
va bilimli avlodni tarbiyalashning muhim shartidir.
O qituvchilarning o quvchilarda ongli o qishni shakllantirishda qo llanadigan
ʻ ʻ ʻ ʻ
metodik yondashuvlari ta lim sifatini oshirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
ʼ
Shavkat Mirziyoyevning 2020-yildagi nutqida qayd etilganidek: “Har bir
o qituvchi o z darslarida o quvchilarni mustaqil fikrlashga o rgatishi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
o qituvchining asosiy vazifasi o quvchida hayotiy bilimlarni shakllantirishdir”[3]
ʻ ʻ .
Ongli o qishning ta minl o qituvchilarning zamonaviy usullardan foydalanishlarini
ʻ ʼ ʻ
talab qiladi, bu esa dars jarayonida faollik va ijodkorlikni oshirish bilan birga,
o quvchilarning bilimlarini yanada mustahkamlaydi.
ʻ
Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi – o qish
ʻ
darslarida ongli o qishni ta minlash usullari va metodlarini o rganish, ularni
ʻ ʼ ʻ
samarali qo llash yo llarini aniqlashdir. Shu bilan birga, zamonaviy pedagogik
ʻ ʻ
texnologiyalardan foydalangan holda o quvchilarda ongli o qishni
ʻ ʻ
shakllantirishning zamonaviy usullarini ishlab chiqish va ularning ta lim
ʼ
jarayoniga ta sirini baholash ham ishning muhim maqsadlaridan biridir.
ʼ
Kurs ishining vazifalari:
 O qish darslarida ongli o qishni ta minlashning nazariy asoslarini o rganish.
ʻ ʻ ʼ ʻ
 Zamonaviy ta lim texnologiyalari yordamida ongli o qishni rivojlantirish
ʼ ʻ
usullarini aniqlash.
3

 O quvchilarni ongli o qishga o rgatishda qo llaniladigan metodlar vaʻ ʻ ʻ ʻ
texnikalarni tahlil qilish.
 O qish darslarida o qituvchilarning faoliyatini takomillashtirish bo yicha
ʻ ʻ ʻ
amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
 Ongli o qishni shakllantirishning o quvchilarning o zlashtirish
ʻ ʻ ʻ
ko rsatkichlariga ta sirini o rganish va baholash.
ʻ ʼ ʻ
Kurs ishining predmeti. Mazkur kurs ishining predmeti – o qish darslarida
ʻ
ongli o qishni ta minlashning metodik yondashuvlari va ta lim texnologiyalaridir.
ʻ ʼ ʼ
Kurs ishining obyekti. O quvchilarda ongli o qish ko nikmalarini shakllantirish
ʻ ʻ ʻ
jarayoni hamda o qituvchilarning o qish darslarida foydalanadigan uslublari va
ʻ ʻ
metodlari ushbu kurs ishining obyekti sifatida tanlangan.
Kurs ishining hajmi. Kurs ishi kirish, nazariy qism, amaliyotga oid qism,
xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro yxati va ilovalardan iborat
ʻ
bo lib, umumiy hajmi 30 betdan tashkil topadi.
ʻ
I BOB. 1-2-SINF O QUVCHILARNING O QISH MALAKALARINI
ʻ ʻ
TAKOMILLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
4

1.1. O qish tushunchasi, turlari va uning ahamiyatiʻ
Hozirgi zamonaviy ta lim tizimida o quvchilarda ongli o qishni
ʼ ʻ ʻ
shakllantirish dolzarb masalalardan biri sifatida oldimizda turibdi. Buning sababi,
savodxonlikni oshirish faqatgina o qish va yozish qobiliyatini rivojlantirishni
ʻ
emas, balki o quvchilarning matn mazmunini chuqur anglash, tahlil qilish va
ʻ
mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantirishni talab qiladi. Bu borada
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta lim sifatini yuksaltirish, raqobatbardosh va
ʼ
tanqidiy fikrlaydigan yoshlarni tarbiyalash masalasini o ta muhim vazifa sifatida
ʻ
belgilaganlar. Prezident o z nutqlarida bu masala haqida shunday deydi:
ʻ
"Ta limning mazmunini yangilash, xalqaro talab va standartlarga moslashtirish
ʼ
zarur. Chunki bilimli va raqobatbardosh yoshlar – ertangi kunimizning
mustahkam poydevoridir"[4] .
Ongli o qishning ahamiyati shundaki, bu jarayon o quvchilarda mustaqil
ʻ ʻ
fikrlashni, tahlil qilishni va o z bilimlarini amaliyotga tatbiq etishni o rgatadi.
ʻ ʻ
Shuningdek, boshlang ich ta lim davrida ongli o qishni shakllantirish keyingi
ʻ ʼ ʻ
o quv yillarida o quvchilarning muvaffaqiyatli o zlashtirishi uchun mustahkam
ʻ ʻ ʻ
poydevor bo lib xizmat qiladi. Bu borada davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev
ʻ
yana bir bor ta kidlashlaricha:
ʼ "O qituvchi nafaqat bilim beradi, balki ʻ
o quvchilarni kelajak hayotga tayyorlaydi. Shu bois, ta lim jarayonida zamonaviy
ʻ ʼ
yondashuvlar va innovatsion metodlarni keng joriy qilish hayotiy zaruratga
aylangan" . [3]
O quvchilarda ongli o qishni shakllantirish, ularning fikr yuritish, tahlil
ʻ ʻ
qilish va muhim xulosalar chiqara olish ko nikmalarini rivojlantirish
ʻ
o qituvchilarning asosiy vazifalaridan biriga aylanib borayotgani bejiz emas.
ʻ
Chunki bu yondashuv o quvchilarni mustaqil o ylashga, turli hayotiy vaziyatlarda
ʻ ʻ
5

to g ri qarorlar qabul qilishga va bilimlarni amaliyotga tatbiq etishga o rgatadi.ʻ ʻ ʻ
O quv jarayonida ongli o qishni shakllantirishning dolzarbligi shundan iboratki, bu
ʻ ʻ
ko nikma kelgusida o quvchilarning nafaqat ta limdagi muvaffaqiyatlarini, balki
ʻ ʻ ʼ
ularning hayotiy tajribalari va jamiyatdagi faoliyatlarini ham samarali tashkil
qilishga asos yaratadi. Bunday yuksak maqsadlar yo lida ta lim jarayonini yanada
ʻ ʼ
samarali qilish uchun zamonaviy pedagogik metodlar va innovatsion
texnologiyalarni joriy etish lozim bo ladi. Shu sababli, o quvchilarda ongli
ʻ ʻ
o qishni rivojlantirish har bir o qituvchining eng asosiy metodik yondashuvlari
ʻ ʻ
orasida bo lishi talab etiladi.
ʻ
O qish inson hayotida muhim ahamiyatga ega. O qish orqali inson borliq,
ʻ ʻ
jamiyat haqida bilimga ega bo ladi, o qishni bilmagan odamning ko zi ojiz
ʻ ʻ ʻ
kishidan farqi yo q. boshlang ich sinfda o qish faoliyati barcha predmet darslarida
ʻ ʻ ʻ
amalga oshiriladi. Lekin o qishga o rgatishning yo l — yo riqlarini o qish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
metodikasi ishlab chiqadi. O qish metodikasining kichik yoshdagi o quvchilarning
ʻ ʻ
umumiy rivojlanishi, xususiy metodika sohasidagi yutuqlar borliq fanlar yutugi
asosida shakllanib boradi. Masalan, eski maktablarda quruq yod olish metodida
o rganilagan bo lsa, hozirgi maktablarda o qish izohli o qish metodida olib
ʻ ʻ ʻ ʻ
boriladi.
Yod olish metodida matndagi so zlarga izoh berishga, mazmunini
ʻ
tushuntirishga, oqilganini qayta hikoyalashga, umuman olganda, o qishning ongli
ʻ
bo lishiga mutlaqo e tibor berilmagan. Ularda ko p roq to g ri talaffuzga, qiroat
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
bilan o qishga, katta e tibor berilgan. Shuning uchun, hozir maktablarda o qish
ʻ ʼ ʻ
izohli o qish olib borilyapti.
ʻ
O qish darslarida o quvchilar tabiat, jamiyat, unda yashovchi, kishilar hayoti,
ʻ ʻ
ularning o tmishi, hozirgi yashash tarzi, mashhur kishilari haqida, vatanning
ʻ
6

tabiati: ob-havosi, boyliklari, hayvonot dunyosi va boshqalar haqidagi bilimlarni
egallaydilar.
Sinfda o qish darslari quyidagi vazifalarni bajaradi:ʻ
1. O qish malakasini takkomillashtirish. O quvchilarda yaxshi, to g ri o qish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sifatlari: to g ri tez, ifodali o qish malakalarini shakllantirish.
ʻ ʻ ʻ
2. Bolalarda kitobga muhabbat uyg otish, kitobdan foydalanishga, undan kerakli
ʻ
bilimni olishga o rgatish, ya ni kitob bilan ishlashni biladigan, chuqur fikrlovchi,
ʻ ʼ
sermulohaza kitobxonalarni yetishtirish.
3. O quvchilarni tevarak — atrof, borliq haqidagi bilimlarni kengaytirish, ilmiy
ʻ
dunyoqarash elementlarini shakllantirish.
4. O quvchilarni axloqiy, estetik va mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash.
ʻ
5. O quvchilarning nutqini va tafakkurini o stirish.
ʻ ʻ
6. Adabiy tasavvur elementlarini shakllantirish.
Bu vazifalarni bajarishning aniq yo li, yaxshi o qish malakalarining sifatlari
ʻ ʻ
va ularni takomillashtirish yo llaridir. Yaxshi o qish malakalarining sifatlariga
ʻ ʻ
to g ri, tez, ongli va ifodali o qish kiradi va ular o qish darslarida o zaro bog liq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
holda takomillashtiriladi, bu to rt o qish sifati bir — biri bilan uzviy bog liq. Ongli
ʻ ʻ ʻ
o qish yaxshi o qish malakalarining asosiysi hisoblanadi, chunki o quvchi tez
ʻ ʻ ʻ
qisqa — o qiganini anglamasa, bunday o qish talabga javob bermaydi.
ʻ ʻ
“ To g ri o qish ongli o qishga xizmat qiladi. Tez, to g ri, ongli o qish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ifodali o qishning asosi hisoblanadi. Yaxshi o qish sifatlarini egallash maktabda
ʻ ʻ
barcha predmetlarni muvaffaqiyatli o zlashtirishning sharti hisoblanadi”
ʻ 1
.
1
Abdullayev, Sh. Boshlang ich sinflarda ongli o qishni o rgatishning metodik asoslari
ʻ ʻ ʻ . Samarqand: Ilm Ziyo, 2021,
48–65-betlar.
7

Boshlang ich sinf o quvchilari to g ri talaffuz bilan matn ma nosini puxta sintezʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
qilishda qiynaladilar. O qish ko nikmalarini takomillashtirish uchun asar ustida
ʻ ʻ
ishlashni o qitish bilan birga amalga oshirish zarur.
ʻ
O qish jarayonida xatolar turli sabablarga ko ra chiqadi:
ʻ ʻ
1. So zni talaffuz qilish bilan uning ma nosini tushunish o rtasida puxta talaffuz
ʻ ʼ ʻ
qilishga harakat qiladi. va ma nosini e tibordan chetda qoldiradi.
ʼ ʼ
2. So zlar ko p bo ginli (murakkab bo g in tuzilishidagi so zlarni o qishda), ya ni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
sozning tovush tarkibi murakkabligi uchun tez o qiyman deb xatoga yo l
ʻ ʻ
qo yadilar.
ʻ
3. To g ri o qish yorug likka, matn shriftiga, bolaning ko ruv sezgisiga ham
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bog liq.
ʻ
To g ri o qisni ta minlash uchun o qituvchi quyidagilarga rioya qilishi kerak:
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
1. Matnni o qishdan oldin undagi o qilishi qiyin, tuzilishi murakkab so zlarni,
ʻ ʻ ʻ
birikma va gaplarni aniqlashi, ular ustida ishlash usullarini belgilab olishi lozim.
2. Ma nosi tushunarsiz so zlarni aniqlashi.
ʼ ʻ
3. Matnning yaxsh, orta, yomono qiydigan o quchilarga o qitiladigan qismini
ʻ ʻ ʻ
oldindan belgilab chiqishi.
4. O qituvchi yoki sinf o quvchilarining nazorati ostida o qishni doimiy mashq
ʻ ʻ ʻ
qildirishi.
O qituvchi o qish davonida o quvchilar xato qilishi mumkin bo lgan o rinni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
belgilab olishi lozim.Xato o qishni bartaraf etish uchun:
ʻ
8

1. Tuzilishi murakkab so zlarni xat taxtaga yoki kartonga bo g inlarga bo libʻ ʻ ʻ ʻ
yozish, oldino quvchilarga ularni bo g inlab, so ng sidirg a o qishni mashq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qildirishi.
2. So z ma nolarining sinonimi, antonimini keltirib, yoki gap ichida qo llab
ʻ ʼ ʻ
tushuntirishi.
3. Xat cho pdan foydalanish. Xat cho p diqqati tarqoq bolaga, ko ruv sezgisi past
ʻ ʻ ʻ
o quvchida juda foydali.
ʻ
4. Xato o qishi mumkin bo lgan o rindan o quvchini ham ogohlantirish.
ʻ ʻ ʻ ʻ
5. Kesma harf va kesma bo g inlardan foydalanish.
ʻ ʻ
6. To g ri o qish uchun sharoit yaratish.
ʻ ʻ ʻ
7. Shivirlab va ichda o qishdan foydalanish.
ʻ
O quvchilar yo l qo yadigan xatolar 2 xil:
ʻ ʻ ʻ
1. So z ma nosini noto g ri anglashga olib keluvchi xatolar. (urg uni noto g ri
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qo yib o qish tuifayli)
ʻ ʻ
2. So zlarni o qib olishga halal beradigan xatolar.
ʻ ʻ
9

1.2. Ongli o qishni rivojlantirish usullariʻ
Ongli o qish asar mazmunini, asarning g oyaviy yo nalishini, timsollarini,
ʻ ʻ ʻ
badiiy vositalarni ro lini tushunib o qish ongli o qish deyiladi.
ʻ ʻ ʻ
Bola asarda tasvirlangan voqea hodisalarga munosabat bildira olsa, ongli
o zlashtirgan bo ladi.
ʻ ʻ
Ongli o qish quyidagi metodik shartlarga bo gliq:
ʻ ʻ
1. O quvchuning hayotiy tajribasiga.
ʻ
2. So zlarning lug aviy ma nosini tushunishiga.
ʻ ʻ ʼ
3. Gapda so zlarning tushunishiga.
ʻ
Ongli o qish 2 xil ma noda qo llaniladi: O qish texnikasi, O qish sifati.
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
Asar qurilishini tushunish ongli o qishdir.O quvchining ongli o zlashtirib o qigani,
ʻ ʻ ʻ ʻ
uning ifodali o qiganidan, asar yuzasidan berilgan savollarga javobidan
ʻ
aniqlaniladi.Ongli o qish bilan ifodali o qish biri — ikkinchisini taqazo etadi.
ʻ ʻ
Ifodali o qish.Asrani uning g oyasiga, yozuvchining niyatiga mos ravishda o qish,
ʻ ʻ ʻ
asar jozibasini ifodalab, ravon, aniq, to gri o qish ifodali o qish deyiladi.
ʻ ʻ ʻ
Ifodali o qish adabiyotni aniq va ko rgazmali o qitishning dastlabki va asosiy
ʻ ʻ ʻ
formasidir.[20] O qituvchi, ifodali o qish orqali asar mazmunini va emotsionallgini
ʻ ʻ
o quvchilarga ko rgazmali ravishda yetkazadi.
ʻ ʻ
10

Intonatsiya — urg u, temp, ritm, to xtam, ovozning baland-pastligining yig indisi.ʻ ʻ ʻ
Bular og zaki nutq elementlaridir.Bu orqali qahramonlarning turli kayfiyatlari,
ʻ
ichki kechinmalari ifoda etiladi.[8]
Ifodali o qishni egallashning asosiy shartlari:
ʻ
1. Nafasni to g ri olish va to g ri sarflash.
ʻ ʻ ʻ ʻ
2. Tovushlarni aniq talaffuz qilish, burro gapirish.
3. Adabiy talaffuz normalarini egallash. Bular ifodali nutqqa ham taaluqli.
Ifodali o qish shartlaridan yana biri ovozning baland-pastligi, yoqimliligi,
ʻ
tinish o rnini asar mazmuniga mos holda o zgartira olishlik.
ʻ ʻ
Ifodali o qishga tayyorlanish shartli ravishda 3 bosqichga bo linadi:
ʻ ʻ
1. Qahramonlarning xatti -harakatini tahlil qilish, g oyasini belgilash, badiiy
ʻ
vositalarning vazifasini tushunish. Demak, asar tahlili ifodali o qishni ta minlaydi.
ʻ ʼ
2. Pauzaning, urg uning o rnini, nutq tempini belgilab olish.
ʻ ʻ
3. O qishni mashq qilish.[22]
ʻ
Avvalo, o qituvchi ifodali o qish namunasini ko rsatishi zarur. Ifodalilik -
ʻ ʻ ʻ
ko rgazmalilik demakdir. O qish darslari o quvchilar fikrini va nutqini o stirish,
ʻ ʻ ʻ ʻ
hamda o quvchi shaxsini har tomonlama rivojlantiruvchi xususiyatlar bilan boshqa
ʻ
o quv predmetlari orasida alohida o rin tutadi. O qish darslari jarayonida
ʻ ʻ ʻ
o quvchilarning o qish malakalari takomillashib, to g ri, ongli va ifodali o qish,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
badiiy asar g oyasini tushunish qobiliyatlari o sib boradi.
ʻ ʻ
“O qish kitobi”dagi turli janrlarga xos bo lgan badiiy asarlarni o qish va ular ustida
ʻ ʻ ʻ
ishlash orqali o quvchilarning borliq, voqelik haqidagi tasavvur-tushunchalari
ʻ
kengayadi.
11

1- sinfda o quvchilar ongli, turli va bir me yorda bo g inlab o qish malakasiniʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
egallaydilar. Ayrim nutq tovushlarining talaffuzidagi qiyinchiliklar bartaraf etiladi.
O quvchilar o qigan matnlarning mazmunini o qituvchining yordamchi savollari
ʻ ʻ ʻ
asosida hamda kichik hajmdagi matn mazmunini unga ishlangan rasmdan
foydalanib, so zlab berishga o rganib boradilar.
ʻ ʻ
2- sinfda o quvchilarda so zni butunicha o qish malakalari shakllanadi va
ʻ ʻ ʻ
ongli, to g ri, ifodali o qishga intilish yaqqol seziladi. O qish tezligi ortadi.Ayrim
ʻ ʻ ʻ ʻ
matnlarni ovoz chiqarmay mustaqil o qiy boshlaydilar.O qituvchi rahbarligida
ʻ ʻ
o qilgan matndagi asosiy fikrni aniqlaydilar, undagi ayrim voqea - hodisalarni so z
ʻ ʻ
bilan tasvirlashga o rganadilar.
ʻ
O qish va matnni savollar asosida hikoyalashda o quvchilar nutqining to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
va aniq bo lishiga, nutqda so zlardan o rinli foydalanishlarga e tibor beriladi.
ʻ ʻ ʻ ʼ
3- sinfda o quvchilar so zlarni butunicha o qish malakalarini to la egallab,
ʻ ʻ ʻ ʻ
ongli va ifodali o qishga ko proq e tibor beradilar. O qilgan matn mazmunini
ʻ ʻ ʼ ʻ
mulohaza qilish, voqealar yo nalishini aniqlash qobiliyatiga ega bo ladilar.Bu
ʻ ʻ
sinfda o qilgan asarning badiiy-tasviriy xususiyatlari ustida ishlash davom
ʻ
ettiriladi. 3 - sinf o quvchilariga o zaro fikr olishuv jarayonida xalq maqollari va
ʻ ʻ
obrazli ifodalardan o rinli foydalanish, adabiy talaffuz normalariga rioya qilishga
ʻ
o rgatiladi.
ʻ
4 -sinfda o quvchilar matndagi so zlarni butunicha ma nosiga tushunib
ʻ ʻ ʼ
to g ri o qish malakalarini to la egallaydilar. O qiganlari mazmunini qayta
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hikoyalsh, matnni qismlarga bo lish va sodda reja tuzish vazifalarini bajara
ʻ
oladilar. O qish va gapirish jarayonida o quvchilarning abadiy normalariga rioya
ʻ ʻ
qilishlari talab qilinadi. Boshlang ich sinf o quvchilari yuqorida belgilangan
ʻ ʻ
talablar asosida o z ishlarini natijasini nazorat qilib borishi kerak.O qish darslarida
ʻ ʻ
12

darsning asosiy qismini o quvchilarning o qishiga ajratish lozim. O quvchilar turliʻ ʻ ʻ
xildagi aniq topshiriqlar asosida bir necha marta o qitiladi va o qish mas uliyatlari
ʻ ʻ ʼ
orttiriladi.
Boshlang ich o qish malakalarini (to g ri, tez, ongli, ifodali o qishni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
takomillashtirish) bolalarni o qigan asarlarining adabiy-estetik xususiyatlarini
ʻ
chuqur idrok etish, ularni tasvirklangan voqea-hodisalar mag zini chaqish,
ʻ
muayyan xulosalar chiqarishga tayyorlash; bolalarda yuksak axloqiy sifatlarni va
nafosat tuyg usini tarbiyalash; o quvchilarni matn ustida ishlash o rgatish;
ʻ ʻ ʻ
o quvchilarning atrof - muhit haqidagi bilimlarini boyitish
ʻ 2
. Bu vazifalar dasturda
berilgan badiiy, ilmiy - ommabop asarlar, jumladan, xalq og zaki ijodi namunalari
ʻ
asosida amalga oshiriladi 3
. Har bir sinf o qish dasturi quyidagi bilimlarni o z ichiga
ʻ ʻ
oladi. DTS talabiga ko ra, 1-sinf o quvchilari matn ustida ishlash jarayonida
ʻ ʻ
quyidagicha ishlarni amalga oshiradilar:
1. O qilgan matnda nima haqida fikr yuritilayotganligi to g risida suhbat
ʻ ʻ ʻ
o tkaziladi.
ʻ
2. O qilgan adabiy asar namunasining umumiy mazmuni aniqlanadi.
ʻ
3. O qilganda ishtirok etuvchi shaxslarning xatti-harakatlariga elementlar ravishda
ʻ
baho berishga o rgatilib boriladi.
ʻ
4. O qilgan badiiy asar namunasining tili o rganiladi. O qilganda ishtirok etuvchi
ʻ ʻ ʻ
qahramonlarning xatti-harakatini, ularni bir - biriga taqqoslash yuzasidan mashq
qildiriladi.
Matn ustida ishlashning eng ko p qo llaniladigan usullaridan biri
ʻ ʻ
o quvchilarning ichdan o qishidir. U yoki bu adabiy asar namunasi yoki ilmiy-
ʻ ʻ
2
Akramov, Z. Pedagogik psixologiya . Toshkent: O qituvchi, 2018, 145-bet.
ʻ
3
Nurmatova, Z. (2019). O qish ko nikmalarini rivojlantirish va ongli o qish.
ʻ ʻ ʻ Andijon: Andijon davlat universiteti,
140-bet.
13

ommabop maqolalar o quvchilarga ichdan o qish uchun topshirishda, o qituvchiʻ ʻ ʻ
matnni o qitishdan ko zlangan maqsadga qarab quyidagi topshiriqlarni berishi
ʻ ʻ
mumkin. Ifodali o qishni:
ʻ
1. O qituvchi tomonidan topshirilgan badiiy asar namunasi yoki ilmiy -
ʻ
ommabop maqolalarni ichdan o qib, matn oxirida berilgan yoki oldindan
ʻ
tayyorlab doskada yozib qo yilgan savollarga javob berish.
ʻ
2. Matnni ichdan o qib, tushunilmaydigan o rinlarni, so z va iboralarni aniqlab
ʻ ʻ ʻ
chiqish va shular yuzasidan savollar berish.
3. O qilganning mazmuni yuzasidan, qanday rasmlar chizish mumkinligini
ʻ
aniqlash maqsadida ichdan o qish.
ʻ
4. O qituvchining topshirig i yoki savoliga javob toppish maqsadida ichdan o qish.
ʻ ʻ ʻ
Matn ustida ishlashga o rgatishda: so z ma nolarini tushuntira olish, o qilganda
ʻ ʻ ʼ ʻ
ishtirok etuvchilarni tasvirlashi uchun matndan obrazli so zlarni topa bilish,
ʻ
o qilgan asar namunasida qatnashuvchi shaxs haqida hikoya qilish uchun material
ʻ
tanlash kabi ishlar bajartiriladi.
O qilgan matnni muhokama qilishda suhbat uchun ko p vaqt sarf qilib,
ʻ ʻ
o qilganining g oyasidan bola fikrini uzoqlashtirib, chalg itmaslik zarur.
ʻ ʻ ʻ
Badiiy asar namunalarini o qish orqaligina uni har tomonlama o rganiladi. Shunga
ʻ ʻ
ko ra, o qish va nutq o stirish darsining asosiy qismini berilgan matnni bolaga
ʻ ʻ ʻ
o qitishni tashkil etishi lozim.
ʻ
O qish, berilgan matn mazmuni bilan tanishish va o quvchining fikri, nutqi har
ʻ ʻ
tomonlama rivojlanishiga yordam beradi.
Matn ustida ishlaganda uning hajmi va xarakteriga qaraladi. Hajmi kichik,
tushunilishi oson matnlarni o qishdan so ng tahlil qilishga kirishiladi. Lekin hajmi
ʻ ʻ
14

katta bo lsa, avval o qilganining mazmunini o zlashtirishga oid reja tuzish, qaytaʻ ʻ ʼ ʻ
hikoya qilish lozim bo ladi.
ʻ
O qilgan matn mazmunini tahlil qilishda o qilganining mazmuni asosida savol
ʻ ʻ
tarzida reja tuzish va shu tuzilgan reja asosida qayta hikoya qilish ham o qish va
ʻ
nutq o stirish mashg ulotlarining eng muhim etaplardan biri sanaladi
ʻ ʻ 4
.
Matn ustida ishlashda ko zda tutilgan asosiy maqsad o quvchilarni milliy istiqlol
ʻ ʻ
g oyalari ruhida tarbiyalash, ularning axloqiy va estetik tuyg ularini
ʻ ʻ
takomillashtirishdir.Matn ustida ishlashda suhbat asosiy rol o ynaydi.Suhbat
ʻ
o qituvchi belgilab, kelgan savollar asosida o tkaziladi. Tabiiyki, to g ri o qish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
malakasini hosil qilish uchun quyidagi ish usullaridan foydalanish maqsadga
muvofiqdir.
1. Ko p bo g inli va talaffuzi qiyin so zlarni bo g inlarga bo lib, so ng o qish.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
2. Tanish matnlarni qayta o qitish, o qish sur atini asta — sekin oshirib borishi
ʻ ʻ ʼ
orqali notanish matnlarni ham tutilmay o qish iqtidoriga ega qilinadi.
ʻ
3. To g ri o qishni ta minlashda tovush, bo g in va so zlarni to g ri, aniq talaffuz
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
etish katta ahamiyat kasb etadi. Aytishda “p” yozilishda “b” yoziladigan so zlarni
ʻ
to g ri o qishga o rgatish (kitob, serob) r tovushini o rniga ya, y deb (bayroq -
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bayloq, o rtoq-o ytoq) talaffuz etishlariga yo l qo ymasligi lozim.
ʻ ʻ ʻ ʻ
4. Tez aytish usulidan foydalanish o qish malakasini takomillashtirishning eng
ʻ
qulay vositalaridan biri hisoblanadi. Tez aytishda avval so’z va jumlalar sekin, aniq
aytiladi, yod olinadi so ng, asta-sekin talaffuz qilish sur ati tezlashtiriladi, dastlab
ʻ ʼ
o qituvchi, tez aytishni bolalar bilan birgalikda bir-ikki marta aytadi. So ng
ʻ ʻ
o zlariga takrorlatiladi.
ʻ
4
Akhmedova, L. (2021). O quvchilarda o qish ko nikmalarini shakllantirish.
ʻ ʻ ʻ Tashkent: O zbekiston davlat ʻ
pedagogika universiteti, 160-bet.
15

5. To g ri o qish malakasini hosil qilishda o quvchilarning o qishlariga aslo yo lʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qo ymaslik lozim. Aks holda, o quvchi o rtog ining o qiganlarini yuzaki
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
takrorlashga odatlanib, o qilayotgan asar mazmunini tushunmay qoladi.
ʻ
16

II BOB. O QISH DARSLARIDA O QUVCHILAR NUTQINI O STIRISHʻ ʻ ʻ
METODIKASI
2.1. Nutq o stirish yo llari
ʻ ʻ
Nutq va uni o stirish tushunchasi. Nutq – kishi faoliyatining turi, til
ʻ
vositalari (so z, so z birikmasi, gap) asosida tafakkurni ishga solishdir. Nutq o zaro
ʻ ʻ ʻ
aloqa va xabar funksiyasini, o zaro fikrni his-hayajon bilan ifodalash va ta sir etish
ʻ ʼ
vazifasini bajaradi. Yaxshi rivojlangan nutq jamiyatda kishining aktiv faoliyatining
muhim vositalaridan biri sifatida xizmat qiladi.O quvchi uchun esa nutq maktabda
ʻ
muvaffaqiyatli ta lim olish qurolidir. Nutq o stirish nima? Agar o quvchi va uning
ʼ ʻ ʻ
tildan bajargan ishlari ko zda tutilsa, nutq o stirish deganda, tilni har tomonlama
ʻ ʻ
(talaffuzi,lug ati, sintaktik qurilishini, bog lanishli nutqni) aktiv amaliy
ʻ ʻ
o zlashtirish tushuniladi. Agar o qituvchi ko zda tutilsa, nutq o stirish deganda,
ʻ ʻ ʻ ʻ
o quvchilar tilning talaffuzi, lug ati, sintaktik qurilishi va bog lanishli nutqni
ʻ ʻ ʻ
muhim aktiv egallashlariga yordam beradigan metod va ish turlarini qo llash
ʻ
tushuniladi. Nutq faoliyati uchun, shuningdek, o quvchilar nutqini o stirish uchun
ʻ ʻ
bir necha shartga rioya qilish zarur:
1. Kishi nutqining yuzaga chiqishi uchun talab bo lishi kerak. O quvchilar nutqini
ʻ ʻ
o stirishning metodik talabi o quvchi o z fikrini, nimanidir og zaki yoki yozma
ʻ ʻ ʻ ʻ
bayon xohishi va zaruriyatni yuzaga keltiradigan vaziyat yaratish hisoblanadi,
2. Har qanday nutqning mazmuni, materiali bo lishi lozim. Bu material qanchalik
ʻ
to liq, boy, qimmatli bo lsa, uning bayoni shunchalik mazmunli bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
3. Fikr tinglovchi tushunadigan so z, so z birikmasi, gap, nutq oborotlari
ʻ ʻ
yordamida ifodalansagina tushunarli bo ladi. Shuning uchun nutqni
ʻ
muvaffaqiyatli o stirishning uchinchi sharti – nutqni til vositalari bilan
ʻ
qurollantirish hisoblanadi. Nutqni egallashning qator aspektlari mavjud. Bular:
17

1. Adabiy til normalarini o zlashtirishʻ
2. Jamiyatimizning har bir a zosi uchun zarur bo lgan muhim nutq
ʼ ʻ
malakalarini,ya ni o qish va yozish malakalarini o zlashtirish
ʼ ʻ ʻ
3. O quvchilar nutq madaniyatini takomillashtirish.
ʻ
Nutq o stirishda uch yo nalish aniq ajratiladi: 1) so z ustida ishlash; 2) so z
ʻ ʻ ʻ ʻ
birikmasi va gap ustida ishlash; 3) bog lanishli nutq ustida ishlash.
ʻ
So z, so z birikmasi va gap ustida ishlash uchun lingvistik baza bo lib,
ʻ ʻ ʻ
leksikologiya (frazeologiya va stilistika bilan birgalikda), morfologiya, sintaksis
xizmat qiladi; bog lanishli nutq esa mantiqqa, adabiyotshunoslik va murakkab
ʻ
sintaktik butunlik lingvistikasiga asoslanadi.Nutq o stirishda izchillik to rt shartni,
ʻ ʻ
ya ni izchilligi, istiqboli, xilma-xilligi, xilma-hil turlarini umumiy maqsadga
ʼ
bo ysundirish ko nikmasini oshirish bilan ta minlanadi.
ʻ ʻ ʼ
Nutq turlari. Kishilar tildan fikr bayon qilish quroli sifagida foydalanadilar.
Ular o z fikrlarini ovoz bilan eshittirib bayon qilishdan oldin u haqida o ylab
ʻ ʻ
oladilar. Bu ichki nutq hisoblanadi. Ichki nutq eshittirilmagan va yozilmagan,
«o ylangan» (fikrlangan) nutqdir. Tashqi nutq tovushlar yordamida eshittirilib
ʻ
yoki grafik belgilar bilan yozilib, boshqalarga qaratilgan nutqdir. Ichki nutq
materialni tushunish va yodda saqlashga yordam beradi. Fikrni ifodalash usuliga
ko ra nutq og zaki va yozma bo ladi. Og zaki nutq ko pincha dialog tarzida,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yozma nutq esa monolog tarzida bo ladi. O quvchilar nutqiga qo yilgan talablar.
ʻ ʻ ʻ
O quvchilar nutqini o stirishda aniq belgilangan bir qator talablarga rioya qilinadi:
ʻ ʻ

O quvchilar nutqi mazmundor bo lsin.
ʻ ʻ

Nutqda mantiqiylik bo lsin.
ʻ

Nutq aniq bo lsin.
ʻ

Nutq til vositalariga boy bo lsin.
ʻ
18


Nutq tushunarli bo lsin. ʻ

Nutq ifodali bo lsin.
ʻ

Nutq to g ri bo lsin.
ʻ ʻ ʻ

Nutq madaniyatli bo lsin.
ʻ
Nutq o quvchilar tafakkurini o stirishda muhim vositadir. Nutq fikrni bayon etish
ʻ ʻ
vositasi bo libgina qolmay, uni shakllantirish quroli hamdir. Fikr nutqning
ʻ
psixologik asos ivazifasini bajaradi, uni o stirish sharti esa fikrni boyitish
ʻ
hisoblanadi. Aqliy faoliyat sistemasini egallash asosidagina nutqni muvaffaqiyatli
o stirish mumkin. Shuning uchun o quvchilar nutqini o stirish materialni
ʻ ʻ ʻ
tayyorlash, takomillashtirish, mavzuga oidini tanlash, joylashtirish, mantiqiy
operatsiyalarga katta ahamiyat beriladi. Tafakkur til materiali yordamida nutqiy
shakllantirilsa va bayon etilsagina muvaffaqiyatli o sadi. Tushuncha so zlar yoki
ʻ ʻ
so z birikmalari bilan ifodalanadi, shunday ekan, tushuncha til vositasi bo lgan
ʻ ʻ
so zda muhim aloqa materialiga aylanadi. Kishi tushuncha ifodalaydigan so z (so z
ʻ ʻ ʻ
birikmasi) ni bilsagina, shu tushunchaga asoslangan holda, tashqi nutqda fikrlash
imkoniga ega bo ladi. Nutqda fikr shakllantiriladi, shu bilan birga, fikr nutqini
ʻ
yaratadi. “Nutq tafakkur bilan chambarchas bog langandir. Nutq bo lmasa,
ʻ ʻ
tafakkur ham bo lmaydi, til materiali bo lmasa, fikrni ifodalab berib bo lmaydi”.
ʻ ʻ ʻ
Fikrni nutqiy shakllantirish uning aniq, tushunarli, sof, izchil, mantiqiy bo lishini
ʻ
ta minlaydi. Tilni egallash shu tilning fonetikasini, lug at tarkibini, grammatik
ʼ ʻ
qurilishini bilib olish, fikrni takomillashtirish uchun, tafakkurni o stirish uchun
ʻ
shart-sharoit hozirlaydi. Bilimlar, faktlar, har xil axborotlar tafakkurning ham,
nutqning ham materialidir. Nutq tafakkur jarayonini o rganishning muhim vositasi
ʻ
bo lib xizmat qiladi. Nutqdan o quvchining fikriy rivojining asosiy o lchovlaridan
ʻ ʻ ʻ
biri sifatida foydalaniladi. O quvchining barcha predmetlardan materialni
ʻ
o zlashtirishi va umumiy aqliy rivojlanishi haqida fikr yuritganda, u yoki bu
ʻ
19

mavzuni bola o z nutqida (yozgan inshosida, axborotida, qayta hikoyalashda,ʻ
savollarga bergan javobida) qanday bayon eta olishiga qaratiladi. Shunday qilib,
nutqni tafakkurdan ajratib bo lmaydi, nutq tafakkur asosida rivojlanadi; fikr nutq
ʻ
yordamida pishib yetiladi, yuzaga chiqadi. Ikkinchi tomondan, nutqning o sishi
ʻ
fikrni shakllantirishga yordam beradi, takomillashtiradi. O quvchilar nutqini
ʻ
o stirishning mashg ulotning boshqa turlari bilan bog liqligi. O quvchilar nutqini
ʻ ʻ ʻ ʻ
o stirish boshqa o quv predmetlaridan o tkaziladigan mashg ulotlar bilan ham
ʻ ʻ ʻ ʻ
uzviy ravishda bog lanadi. Ona tili darslarida o quvchilar til yordamida tabiat va
ʻ ʻ
kishilar hayoti haqida bilim oladilar: ular kuzatishni, o ylashni va ko rganlari,
ʻ ʻ
eshitganlari, o qiganlari bo yicha to g ri bayon qilishni o rganadilar. Ona tili
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
darslari bolalar lug atini boyitishga samarali yordam beradi, nutqni tuzishni
ʻ
o rgatadi.
ʻ
O qish darsi va u bilan bog liq holda olib boriladigan ekskursiya
ʻ ʻ
o quvchilarga tabiat hodisalari, kishilar hayoti va mehnati haqida, axloq qoidalari,
ʻ
boshqa kishilar bilan muomala normalari haqida bilim beradi: bu darsda o quvchi
ʻ
nutqiga, uni shakllantirish va o stirishga keng imkoniyat mavjud. Grammatika va
ʻ
to g ri yozuv darslarida tilni maxsus o rganish bilan bolalar alohida tovush,
ʻ ʻ ʻ
bo g in, so z va gaplarni eshitishga va aytishga o rganadilar. Ular predmet,
ʻ ʻ ʻ ʻ
harakat, belgi bildirgan ko pgina so zlarni, shuningdek, tovush, harf,
ʻ ʻ
bo g in,o zak, so z, so z yasovchi, formayasovchi, qo shimcha, so z turkumi, ot,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sifat, son, fe l, olmosh, bog lovchi, gap, gap bo lagi, bosh bo lak, ikkinchi darajali
ʼ ʻ ʻ ʻ
bo lak, darak gap, so roq gap, undov gap; turlanish, bosh kelishik singari juda
ʻ ʻ
ko p yangi terminlarni bilib oladilar. Boshlang ich sinfdagi boshqa darslarda ham
ʻ ʻ
o quvchilar nutqi xilma-xil so zlar bilan boyitiladi. Matematika darslarida bolalar
ʻ ʻ
yangi tasavvur va tushunchalar, juda ko p so z va terminlar bilan o z nutqlarini
ʻ ʻ ʻ
boyitadilar, mantiqiy fikrlaydilar. O quvchilar tabiatshunoslik darslarida va
ʻ
20

ekskursiya vaqtida ko rgan predmetlarini o qituvchi yordamida guruhlaydilar,ʻ ʻ
ularni o zaro taqqoslab, o xshash va farqli tomonlarini topib aytadilar. Bular, o z
ʻ ʻ ʻ
navbatida, tabiatga oid ayrim tushunchalarni aniq bilib olishga imkon beradi va
tafakkurni, nutqni o stiradi. Mehnat va rasm darslari ham, jismoniy tarbiya, ashula
ʻ
darslari ham, shuningdek, darsdan tashqari mashg ulotlar ham o quvchilar nutqi
ʻ ʻ
va tafakkurini o stirishga imkon beradi. O qituvchi barcha darslarda, sinfdan va
ʻ ʻ
maktabdan tashqari mashg ulotlarda faqat orfoepik talaffuz va adabiy til
ʻ
normalariga rioya qilgan holda ifodali, ta sirli so zlashi,shuningdek, har doim
ʼ ʻ
o quvchi daftariga barcha hujjatlarga husnixat va imlo qoidalariga rioya qilgan
ʻ
holda yozishi zarur. Hamda barcha ko rgazmalar, lavhalar, stendlar, yozuvlar
ʻ
to g ri yozilishi kerak.
ʻ ʻ
21

2.2. O qish darslarida o quvchilar nutqini o stirishda didaktik materiallardanʻ ʻ ʻ
foydalanish
Ta limning yangi mazmuni boshlang ich sinf o quvchilarini o qish
ʼ ʻ ʻ ʻ
darslarida savodxon, bilimli, nazariyani amaliy ishlarda tushuntira oladigan,
o quvchi o z ehtiyoji talab qilgan darajadagi o quv materialini o zlashtiradigan
ʻ ʻ ʻ ʻ
darajada tarbiyalab berishni nazarda tutmoqda.
O quvchilarni faollikka undashda darsda interfaol usullardan samarali
ʻ
foydalanish yaxshi natija beradi.
O qituvchi nuqtai-nazardan turib yondashish o quvchilarda o quv-biluv
ʻ ʻ ʻ
faoliyati mustaqilligini ta minlashga xizmat qiladi.
ʼ
O quvchilar boshlang ich sinflarda o zlashtirgan bilim, ko nikmalardan
ʻ ʻ ʻ ʻ
amaliy faoliyatlarida foydalanadilar. Mashqlarni aniq bajarish usullari va
texnikalarning chuqurroq o zlashtirish imkoniyatiga ega bo ladilar.
ʻ ʻ
O quvchilar bilan o qituvchi o rtasida yo l qo yilishi lozim bo lgan amaliy
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mashq usullaridan bir bu yozma bahs usulidir. Bunday usulda muloqot o rnatish
ʻ
natijasida o quvchilarning erkin tarzda mustaqil fikrni ifodalash imkoniyati
ʻ
kengayadi, yozma nutqi rivojlanadi. Og zaki muloqot jarayonida bayon qila
ʻ
olmagan fikrlar bemalol yozma shaklda bildirish uchun sharoit yaratiladi.
Ona tili darslarida so z turkumlarini chuqur o zlashtirishda hamkorlikda
ʻ ʻ
o qitish usullari bizga yaqindan yordam beradi.
ʻ
O qituvchi o quv dasturidan o rin olgan «Ot» mavzusini o tishda
ʻ ʻ ʻ ʻ
o quvchilar guruhi uchun materialini mustaqil ishlab o rganishlariga imkon
ʻ ʻ
beradigan o quv topshiriqlarini tuzadi.
ʻ
22

Ona tili darsini boshlashdan oldin o quvchilarni bir necha guruhga ajratib,ʻ
mavzu bo yicha tuzilgan o quv topshiriqlari asosida ularning mustaqil va ijodiy
ʻ ʻ
ishlarini tashkil qilish mumkin. Har bir topshiriq bo yicha savol-javob o tkazilib,
ʻ ʻ
o quvchilarning javoblari tegishli ballar bilan baholab boriladi.
ʻ
Hamkorlikda o qitish texnologiyasining guruhlarda o qitish usulidan
ʻ ʻ
foydalanib, o tiladigan darsning borishini quyidagicha loyihalash tavsiya etiladi:
ʻ
I.Tashkiliy qism
II.O tgan mavzu yuzasidan o quvchilar bilimini nazorat qilish va baholash
ʻ ʻ
III.O quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtirish
ʻ
IV. Yangi mavzuni o rganish:
ʻ
A) O quvchilarni guruhlarga ajratib, guruh a zolari tomonidan belgilangan o quv
ʻ ʼ ʻ
topshiriqlarini mustaqil ravishda sifatli bajarilishiga erishish:
B) O quv materialini yaxlit holda qayta ishlab chiqilishini amalga oshirish.
ʻ
V. Yangi mavzu yuzasidan guruhlar o rtasida savol-javob, o quv bahsi o tkazish.
ʻ ʻ ʻ
VI. Mavzu matnida berilgan o quv mashg ulotini uyushtirish.
ʻ ʻ
VII. Test savollari yordamida o quvchilar bilimini nazorat qilish va baholash.
ʻ
VIII. Yangi mavzuni qayta ishlash va yakunlash.
IX. Uyga vazifa berish. Guruhlar o rtasidagi o quv bahsi, munozara o quvchilar
ʻ ʻ ʻ
jamoasining hamkorlikda bajargan mustaqil faoliyatining natijasi, yakuni sanaladi.
O quvchilarni erkin fikrlashga o rgatish, og zaki va yozma nutqini o stirish,
ʻ ʻ ʻ ʻ
mustaqil ish bajarish qobiliyatini shakllantirish, o rtoqlari fikrini hurmat qilishga
ʻ
o rgatish, ot haqidagi tushunchalarni boyitish.
ʻ
23

Kutilayotgan natija:
O quvchilarni mustaqil, erkin fikrlashga o rgatish orqali ular faolligini oshirish, otʻ ʻ
mavzusiga doir tushunchalarni singdirish, bilim berish bilan birga aqliy faoliyatini
oshirish va tashkilotchilik qobiliyatlarini o stirishga erishish.
ʻ
Uslub: Aqliy hujum, savol-javob, musobaqa tarzida.
Jihoz: Darslik, tarqatma, ko rgazma, oddiy va rasmli testlar, magnit tasma.
ʻ
Darsning borishi: O quvchilar bilan salomlashilgach, magnit tasma orqali.
ʻ
O zbekiston davlat madhiyasi eshittiriladi. O quvchilar qo llari ko ksida tik turgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
holda birlashib aytadilar. So ng joylariga o tiradilar.
ʻ ʻ
O qituvchi:
ʻ
- Hozir qanday dars o tamiz?
ʻ
O quvchi:
ʻ
Sen onam tilisan, otam tilisan,
Sen bobom tilisan, asrlar oshgan.
O, ona tilginam, muqaddas tilim,
Bunchalar shirinsan, bunchalar so lim.
ʻ
O qituvchi:
ʻ
- Barakalla, o g lim. Aziz o quvchilar, o rtog ingiz yozuvchi Shuhratning
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
til haqidagi she ridan to rtlik keltirdi.
ʼ ʻ
Demak, hozir biz sevib, ardoqlab o rganadigan tilimiz bo lgan ona tili
ʻ ʻ
mashg ulotini ko ramiz. Qani, o quvchilar, qo limdagi patnisda turgan shakllardan
ʻ ʻ ʻ ʻ
birini ixtiyoriy tanlab oling-chi. (patnisda o quvchi soniga qarab 30 ta to rtburchak
ʻ ʻ
24

shakllar bo lib, uning bir tomoni moviy rang, orqa-oq tomonidan esa 3 guruhgaʻ
bo lish uchun 10 tadan shaklga qaldirg och, kabutar va burgut rasmi chizilgan
ʻ ʻ
bo ladi).
ʻ
- Qani bolalar, qo lingizdagi shaklga nomi yozilgan qatorga o tib
ʻ ʻ
o tiringchi. Mana, guruhlarga ham bo linib oldik. Endi bilimlarimizni
ʻ ʻ
o zaro sinab, musobaqalashib ko ramiz. Musobaqa asosan 5 tur bo yicha
ʻ ʻ ʻ
bo ladi. Marhamat boshladik.
ʻ
1-tur: «Ona tilim - jonu dilim», «Qaldirg och», «Kabutar», «Burugut».
ʻ
Guruhlar a zolaridan vakil chiqib, ko rgazmaga o rnatilgan savollardan olib
ʼ ʻ ʻ
javob beradi. Savollar:
1) O zbek tiliga davlat maqomi qachon berilgan?
ʻ
2) O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining nechanchi moddasida til
ʻ
haqida ko rsatilgan?
ʻ
3) “ Undagi har fikr, har qoida idrokingizga qudrat beradi. Binobarin, siz
ham bu sahifalarga ixlos ko zi ila qarang”. Bu iboralar qayerga berilgan va nima
ʻ
haqida fikr yuritilgan?
2-tur: «Bilimingizni sinab ko ring» har bir guruhda 2 tadan oddiy va rasmli
ʻ
test tarqatib, o tgan mavzular bo yicha bilimlari mustahkamlanadi.
ʻ ʻ
1. Kim? so rog iga javob bo lgan so zlar qatorini aniqlang.
ʻ ʻ ʻ ʻ
A) Bulbul, ot, quyoncha, ayiq
B) Qorbobo, qizcha, o qituvchi.
ʻ
2. Nima? So rog iga javob bo lgan so zlar qatorini aniqlang.
ʻ ʻ ʻ ʻ
A) Deraza, tramvay, bayroqcha.
25

B) O qituvchi, ota-bola, ona-bola. ʻ
3. Gapni to ldirib o qing va otni aniqlang. ,,,,,,,,,,,, tunda yoqimsiz sayraydi.
ʻ ʻ
A) Ukki
B) Sayraydi
C) Yoqimsiz
4. Gapni to ldirib o qin va otni aniqlang. Momiqqina,,,,,,,,,,,, daraxt shohida
ʻ ʻ
o rtiribdi.
ʻ
A) Olmaxon
B) Daraxt
C) Momiqqina
5. Ko plikdagi otlar qatorini aniqlang.
ʻ
A) Qullar, qushlar, daraxtlar
B) Ikki, uy, olaqarg a.
ʻ
3-tur: «Muzyorar» yozma bahs o yini.
ʻ
Har bir guruhda qaldirg och, kabutar, burgut rasmi chizilgan oq qog oz
ʻ ʻ
taraqatiladi.
Bolalar berilgan savollarga javobni yozma ravishda topshiradilar.
Bu «Muzyorar» o yini orqali o quvchilar narsa, uning harakati va bularga
ʻ ʻ
beriladigan so roqlarni hamda bo’sh bo laklarini bir vaqtda o rganish imkoniga ega
ʻ ʻ ʻ
bo ladilar.
ʻ
O yin o quvchilarni mustaqil fikrlab, xulosa chiqarishga o rgatadi.
ʻ ʻ ʻ
26

4-tur: «Meni tushun» o yini.ʻ
Bevosita yangi mavzuga kirib boriladi. Bunga guruhlardan bir nafardan
o quvchi chiqadi. O quvchilar so zsiz harakat bajarishadi, qolgan guruh azolari bir-
ʻ ʻ ʻ
birini izohlaydilar, bajarilgan harakatlarga so roqlar belgisi orqali fe lning
ʻ ʼ
qoidasini keltirib chiqaramiz.
27

Xulosa
O qish jarayoni nafaqat savodxonlikni oshirish balki o quvchilarningʻ ʻ
fikrlash qobiliyatini shakllantirish, ularni chuqur anglash va tahlil qilish
qobiliyatlarini rivojlantirish uchun asosiy vositadir. Ongli o qish esa,
ʻ
o quvchilarning matn mazmunini chuqur tushunishi, fikrlarini shakllantirishi,
ʻ
mantiqiy xulosalar chiqara olishi jarayoni hisoblanadi. Bu qobiliyatni shakllantirish
o qituvchi oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir, chunki ongli o qish orqali
ʻ ʻ
o quvchilar faqat matnning yuzaki qismiga emas, balki uning ichki mazmuniga
ʻ
kirib borishga o rganadilar.Ongli o qish o quvchilarning o zlashtirish darajasiga
ʻ ʻ ʻ ʻ
bevosita ta sir qiladi. Agar o quvchilar matn mazmunini chuqur tushunmasalar,
ʼ ʻ
ular bu ma lumotlarni eslab qolishda ham qiyinchilikka duch keladilar. Ongli
ʼ
o qish o quvchilarni faqatgina matnni yodlashga emas, balki u bilan ishlashga,
ʻ ʻ
ma nosini tahlil qilishga va real hayotda qo llashga yordam beradi. Shu bilan birga,
ʼ ʻ
ongli o qish fikrlash jarayonini rivojlantiradi, o quvchilarda tanqidiy fikrlash va
ʻ ʻ
muammolarni tahlil qilish ko nikmalarini shakllantiradi. Bu esa kelajakda ularning
ʻ
boshqa o quv fanlarini o zlashtirishlari va hayotiy holatlarda to g ri qaror qabul
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilishlariga yordam beradi .
Shuningdek, ongli o qish o quvchilarning kommunikativ ko nikmalarini
ʻ ʻ ʻ
ham rivojlantiradi. Ular matn bilan ishlash jarayonida savol-javob orqali o z
ʻ
fikrlarini aniq va izchil ifoda etishni o rganadilar, o z fikrlari bilan o rtoqlashishga
ʻ ʻ ʻ
o rganadilar va boshqalarning nuqtai nazarlarini tushunishga harakat qiladilar. Bu
ʻ
esa o quvchilarni jamiyatda faol ishtirokchi bo lishga undaydi .O qish darslarida
ʻ ʻ ʻ
ongli o qishni ta minlash uchun o qituvchi turli xil metodlardan foydalanishi
ʻ ʼ ʻ
kerak. Har bir o quvchining qobiliyatlari va qiziqishlarini hisobga olib, ularga mos
ʻ
keladigan o qitish usullarini tanlash muhimdir. Shu jumladan, o quvchilarning
ʻ ʻ
28

yosh xususiyatlarini, bilim darajasini va individual qiziqishlarini hisobga olgan
holda mos metodlarni qo llash orqali ularni ongli o qishga o rgatish mumkin.ʻ ʻ ʻ
O quvchilarning yoshiga mos matnlarni tanlash va ularga savol-javob,
ʻ
guruhli ish, tahlil qilish kabi interfaol metodlardan foydalanish o quvchilarni
ʻ
o qilgan matnni chuqur anglashga undaydi. Misol uchun, kichik yoshdagi
ʻ
o quvchilar uchun qisqa hikoyalar, ertaklar yoki dialog shaklidagi matnlar
ʻ
tanlanishi mumkin. Ular matnni o qib bo lgach, o qituvchi ular bilan suhbat
ʻ ʻ ʻ
qurishi, savol-javob o tkazishi va matnning mazmunini tushuntirishga
ʻ
yo naltiruvchi savollar berishi zarur. Katta yoshdagi o quvchilar bilan esa
ʻ ʻ
murakkabroq matnlarni tahlil qilish, ularning turli nuqtai nazarlari haqida
muhokama o tkazish samarali bo ladi .
ʻ ʻ
Zamonaviy ta lim texnologiyalari ham o quvchilarni ongli o qishga
ʼ ʻ ʻ
o rgatishda katta yordam beradi. Elektron resurslar, onlayn platformalar va
ʻ
interaktiv materiallar yordamida o quvchilar matnlarni turli formatlarda o qishlari
ʻ ʻ
va chuqur tahlil qilishlari mumkin. Masalan, interaktiv kitoblar, video darslar yoki
multimediyali o quv dasturlari o quvchilarning diqqatini jalb qilishi va ularning
ʻ ʻ
matnlarni tushunish darajasini oshirishi mumkin. Ushbu vositalar o quvchilarga
ʻ
o qish jarayonida o zlarini erkin his qilishlariga, matn mazmunini kengroq
ʻ ʻ
tushunishga yordam beradi. Shuningdek, zamonaviy texnologiyalar o qituvchilarga
ʻ
darslarni yanada qiziqarli va samarali qilish imkonini beradi .
O qish darslarida ongli o qishni ta minlashning yana bir muhim jihati –
ʻ ʻ ʼ
o quvchilarning individual o quv uslubiga mos yondashuvlarni tanlashdir. Har bir
ʻ ʻ
o quvchining matnni anglash darajasi har xil bo lishi mumkin, shu sababli ularga
ʻ ʻ
mos keladigan dars metodlarini tanlash zarur. Masalan, ayrim o quvchilar uchun
ʻ
dialog va muhokama samarali bo lsa, boshqalar uchun tahliliy mashg ulotlar yoki
ʻ ʻ
29

mustaqil o qish jarayoni ko proq foyda keltirishi mumkin. Shu bois, o qituvchi harʻ ʻ ʻ
bir o quvchining qobiliyatlari va ehtiyojlarini hisobga olgan holda individual
ʻ
yondashuvlarni qo llashi lozim.O qish darslarida ongli o qishni ta minlash
ʻ ʻ ʻ ʼ
o qituvchi uchun muhim vazifalardan biridir. Ongli o qish o quvchilarni faqat
ʻ ʻ ʻ
matnni o qishga emas, balki uni anglash, tahlil qilish va fikrlashga o rgatadi. Bu
ʻ ʻ
esa ularning o quv jarayonida muvaffaqiyatga erishishiga, bilimlarini amaliyotda
ʻ
qo llashga va kelajakda jamiyatning faol a zolari bo lishlariga katta yordam beradi.
ʻ ʼ ʻ
Shuning uchun o qituvchilar o quvchilarning yosh va individual xususiyatlariga
ʻ ʻ
mos keladigan o qitish metodlarini qo llab, zamonaviy texnologiyalar yordamida
ʻ ʻ
ularning ongli o qish ko nikmalarini shakllantirishlari zarur.
ʻ ʻ
30

Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ
1. Mirziyoyev, Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini
ʻ
birgalikda barpo etamiz . Toshkent: “O zbekiston”, 2017.
ʻ
2. Mirziyoyev, Sh. M. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
ʻ
Mirziyoyevning nutqlari va ko rsatmalari
ʻ . Toshkent: “O zbekiston”, 2020. ʻ
3. Xudayberganov, A. Yangi O zbekistonning taraqqiyot yo li
ʻ ʻ . Toshkent:
“Akademnashr”, 2022.
6. Abdullayev, Sh. Boshlang ich sinflarda ongli o qishni o rgatishning metodik
ʻ ʻ ʻ
asoslari . Samarqand: “Ilm Ziyo”, 2021.
7. Akramov, Z. Pedagogik psixologiya . Toshkent: “O qituvchi”, 2018.
ʻ
8. Asqarov, R. Zamonaviy ta lim texnologiyalari va ularning ahamiyati
ʼ .
Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2019.
9. Boboqulov, A. O quv jarayonida kognitiv bilimlarni rivojlantirish usullari
ʻ .
Buxoro: “Buxoro Universiteti”, 2020.
10. Bozorova, M. Matnni tahlil qilish va tushunishning didaktik asoslari .
Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2020.
11. Ergasheva, F. Pedagogik faoliyatda innovatsion yondashuvlar . Nukus:
“Qoraqalpoq”, 2021.
12. Jalilov, A. Boshlang ich ta limda o quvchilarda mustaqil fikrlashni
ʻ ʼ ʻ
rivojlantirish . Toshkent: “Akademnashr”, 2022.
13. Karimova, D. Ongli o qishni rivojlantirishda zamonaviy metodlar
ʻ .
Samarqand: “Ilm-fan”, 2019.
14. Maxmudov, S. Boshlang ich sinflarda didaktik materiallardan foydalanish
ʻ .
Buxoro: “Ilm Ziyo”, 2020.
15. Olimov, O. Boshlang ich ta limda o qitish metodikasi
ʻ ʼ ʻ . Toshkent:
31

“O qituvchi”, 2018.ʻ
16. Qodirov, I. O qitish texnologiyalarining amaliy tadqiqoti
ʻ . Toshkent: “Fan va
texnologiya”, 2019.
17. Qosimov, S. O qish darslarida o quvchilarni ongli o qishga o rgatish
ʻ ʻ ʻ ʻ
texnologiyalari . Qarshi: “Nasaf”, 2021.
18. Saidova, N. Boshlang ich ta limda o quv jarayonini samarali tashkil etish
ʻ ʼ ʻ .
Farg ona: “O zbekiston Milliy Universiteti”, 2020.
ʻ ʻ
19. Sharipov, K. Pedagogik psixologiya va bolalar psixologiyasi . Toshkent:
“Ilm Ziyo”, 2018.
20. Xolmurodova, D. Ta lim tizimida zamonaviy usullarni joriy etishning
ʼ
ahamiyati . Toshkent: “O qituvchi”, 2019.
ʻ
21. Yuldashev, M. Boshlang ich sinflarda savod o rgatishning didaktik asoslari
ʻ ʻ .
Namangan: “Namangan Davlat Universiteti”, 2021.
22. Bekmurodov, U. O qish darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan
ʻ
foydalanish // www.uzedu.uz , 2023.
23. Saidov, N. Boshlang ich sinf o quvchilari bilan ishlashda didaktik
ʻ ʻ
yondashuvlar // www.pedagog.uz , 2022.
24. O zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqlari
ʻ // www.press-service.uz ,
2020.
25. Zamonaviy ta lim texnologiyalari va ularning joriy etilishi
ʼ // www.edu.uz ,
2023
32

Ona tili va oʻqish savodxonligi darslarida oʻquvchilar nutqini oʻstirish

Sotib olish