Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	57.8KB
Покупки	3
Дата загрузки	12 Февраль 2025
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Ona tilini boshqa gumanitar fanlarga bogʻlab o’rganish

Adabiy tahlil til nazariyasining shakllanishida ko’plab uslubiy yo’nalishlarga
asoslangan tadqiqotlarni olib boradi. Masalan, badiiy asarda tilning stilistik
elementlarini o’rganish, ularni estetik maqsadda qanday ishlatilganligini ko’rsatish
mumkin. She riyatda ko’proq obrazlilik, simvolizm va musiqiylikka urg’u berilsa,ʼ
nasrda tilning ifodaviy va axborot uzatish funksiyasi o’rganiladi. A. Qayumov
«Badiiy tahlil va stilistika» asarida adabiy tahlil orqali til nazariyasini o’rganishning
metodik xususiyatlarini quyidagicha bayon etadi: “Badiiy asarlarda tilning estetik
jihatlarini o’rganish, uning badiiy va stilistik funksiyalarini, poetik qurilmalarini
tushunishga yordam beradi. 15
Tahlil qilish jarayonida til vositalarining qanday
ifodalanganligi, qanday badiiy ma'nolarni anglatganligi chuqur o’rganiladi”.
Adabiy tahlilning asosiy vazifalaridan biri — tahlil qilingan asarda ishlatilgan
badiiy vositalarni va tilning shakllarini aniqlash, ular yordamida asar mazmunining
qanday shakllanganligini tushunishdir. Til nazariyasini o’rganish, o’z navbatida,
badiiy asarlarning shakl va mazmun o’rtasidagi o’zaro aloqani yaxshiroq tushunishga
yordam beradi. Badiiy tilning shaklini o’rganish — bu faqat grammatik elementlar
bilan bog’liq emas, balki tilning poetik shakllarini, ijtimoiy va tarixiy shart-
sharoitlarni ham tahlil qilishni talab qiladi.
V. G. Belinskiy adabiy tahlil va til nazariyasining o’zaro bog’liqligini o’zining
“Adabiyot nazariyasi” asarida shunday tushuntiradi: “Adabiy tahlil asar tilining
nafaqat grammatik tomonini, balki uning semantik va estetik qirralarini ham ochib
beradi. Tilni tahlil qilish orqali badiiy asarlarni chuqurroq anglash, uning ichki
strukturasini, tasvirlanayotgan voqealarni yaxshiroq tushunish mumkin”.
Adabiy tahlil orqali til nazariyasini o’rganish, tilning badiiy ifodalarini chuqur
tushunishga, uning san'ati va estetikasini ochishga imkon beradi. Adabiy tahlil
nafaqat tilning grammatik tomonlarini, balki uning ma'naviy, emotsional va estetik
jihatlarini ham yoritadi. Shuningdek, adabiy tahlil yordamida til va adabiyotning
uyg’un rivojlanishi, badiiy ifoda vositalarining o’zaro aloqasi haqida kengroq
tushuncha hosil qilish mumkin.
15
Usmonov, J. (2006). Tarix va ona tili: Ta limdagi ahamiyati.
ʼ T.: Yangi o‘quv.
15

Xulosa
Ona tili va tarix o’rtasidagi mustahkam bog’liqlik, ta lim jarayonida ajralmasʼ
o’rin tutadi. Til va tarixni birlashtirish, o’quvchilarga o’z xalqining tarixi, madaniyati,
qadriyatlari va an’analari haqida chuqurroq tushuncha hosil qilish imkoniyatini
yaratadi. Ona tili, nafaqat biror millatning komunikatsiya vositasi sifatida, balki uning
madaniyati, tarixiy o’tmishi, urf-odatlari va dunyoqarashini ifodalovchi asar sifatida
ham katta ahamiyatga ega. Tarixiy voqealar va til o’rtasidagi aloqaning o’rganilishi,
o’quvchilarga nafaqat o’z o’tmishini, balki umum insoniyat tarixidagi muhim
jarayonlarni chuqurroq anglashga yordam beradi.
Ona tili orqali tarixni o’rganish, xalqning ma’naviyati, ijtimoiy hayoti, siyosiy
va madaniy rivojlanishining o’zgarishlarini yoritadi. Bu jarayon o’quvchilarni tarixiy
bilimlarni o’rganishga, tarixiy voqealarni va ularning til orqali ifodalangan
ma’nolarini tushunishga undaydi. Til, o’z-o’zidan tarixni to’liq yoritishda samarali
vosita bo’lib, tarixiy jarayonlarni tushunishda, madaniyatlar o’rtasidagi aloqalarni
o’rganishda ham katta o’rin tutadi.
Shuningdek, ona tili va tarixning integratsiyasi ta lim jarayonida o’quvchilarga
ʼ
kritikal fikrlash, tilning tarixiy jarayonlar bilan bog’liq o’zgarishlarini anglash, va
tarixiy haqiqatlarni chuqurroq o’rganish imkoniyatini taqdim etadi. Tarixiy davrlarni
o’rganish orqali, tilning shakllanishi, o’zgarishi, tilga bog’liq ijtimoiy va madaniy
o’zgarishlarni anglash o’quvchilarni tarixning asosiy yo’nalishlari bilan tanishtiradi.
Bundan tashqari, tarixni o’rganishda, tilning tarixiy asarlardagi roli ham
beqiyosdir. O’quvchilar, o’zbek tilidagi tarixiy manbalar orqali, xalqining o’tgan
davrlaridagi siyosiy, ijtimoiy hayotini, shuningdek, adabiy merosini o’rganishadi. Bu
esa ularni faqat tarixni emas, balki tilni va madaniyatni yanada chuqurroq
tushunishga undaydi. Tiling tarixiy voqealar bilan bog’liqligi, o’quvchilarga tarixi,
qadriyatlari va madaniy merosini anglashda muhim vosita bo’lib xizmat qiladi.
25

Kirish
Ona tili insonning tafakkurini shakllantiruvchi, uning ma naviy olaminiʼ
boyituvchi asosiy vosita hisoblanadi. Til nafaqat aloqa vositasi, balki xalqning
madaniyati, tarixi va ma naviyatini saqlovchi qudratli omildir. Ona tilini gumanitar
ʼ
fanlar bilan bog lab o rganish nafaqat lingvistik bilimlarni kengaytiradi, balki tarix,
ʻ ʻ
adabiyot, falsafa kabi fanlarni chuqurroq anglashga ham xizmat qiladi.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev o zining
ʻ ʻ
ma ruzalaridan birida shunday deydi: “Ona tilini o rganish va rivojlantirish nafaqat
ʼ ʻ
xalqning madaniyati, balki uning ma naviyatini yuksaltirishda ham muhim o rin
ʼ ʻ
tutadi”. Bu fikr ona tilini chuqurroq o rganish va uni boshqa fanlar bilan bog lash
ʻ ʻ
dolzarb ekanini ta kidlaydi.
ʼ
Ona tilini adabiyot bilan bog liq holda o rganish til vositalarining badiiy
ʻ ʻ
matnlardagi rolini anglashga imkon beradi. 1
Adabiyot, o z navbatida, til vositasida
ʻ
yaratilgan badiiy olamni ifodalaydi. Tarix fani esa til taraqqiyoti orqali xalqlarning
madaniy va siyosiy jarayonlarini o rganishga yordam beradi.
ʻ
Karimov O. O zining “Ona tili va adabiyotning integratsiyasi” kitobida
ʻ
shunday yozadi: “Til va adabiyotning uzviy bog liqligi ta lim jarayonini samarali
ʻ ʼ
tashkil etishga xizmat qiladi”. 2
Shuningdek, Yunusov S. Ning “Ona tilining tarixiy
rivojlanishi” asarida tilning tarix bilan chambarchas bog liqligi haqida batafsil
ʻ
ma lumot berilgan. Ushbu yondashuvlar ona tilini keng qamrovda o rganish
ʼ ʻ
zaruratini ko’rsatadi.
Ushbu kurs ishida ona tilining boshqa gumanitar fanlar bilan bog liqligi, uning
ʻ
amaliy ahamiyati va ta lim samaradorligiga ta sir qiluvchi integratsion yondashuvlar
ʼ ʼ
haqida fikr yuritiladi. 3
Mazkur yondashuvlarni ilmiy asosda yoritish va ular orqali
tilni o qitishning yangi imkoniyatlarini ochib berish ushbu ishning asosiy maqsadidir.
ʻ
1
Karimov, I. (2003). O'zbekiston tarixi. T.: O‘zbekiston Yozuvchilar uyi.
2
Baxtiyorov, A. (2010). O'zbek tilining tarixi. T.: Fan va texnologiya.
3
Vahobov, X. (2008). Ona tilining milliy xususiyatlari. T.: O‘zbekiston davlat nashriyoti.
2

Ona tilining tarixni o rganishda o’rni beqiyosdir. O’quvchilarni tarixniʻ
o’rganishda ona tili yordamida ularning tilidagi tarixiy atamalar, tarixiy hodisalar,
qadimgi madaniyatlar va urf-odatlar haqida fikr yuritishga undaydi. Tarixiy voqealar
va ma’lum bir davrda yashagan xalqlarni, ularning tarixi va madaniyatini tushunish
uchun tilni o’rganish zarur. Ona tilida tarixiy kontentni yoritish, nafaqat bilimlarni
mustahkamlashga yordam beradi, balki o’quvchilarga o’z xalqining tarixini,
madaniyati va qadriyatlarini chuqurroq anglash imkonini beradi.
Masalan, o’zbek tilidagi tarixiy asarlarda xalqning tarixiy o’tmishi, milliy
qadriyatlari va ijtimoiy hayoti haqida ma’lumotlar berilgan. O’quvchilar bu asarlarda
xalqning tarixini, milliy mustaqillikni, milliy urf-odatlar va tilni qayta tiklashda
muhim rol o’ynagan tarixiy shaxslarni ko’rishadi.
Ta lim jarayonida ona tili va tarixning integratsiyasi.
ʼ
Ona tili va tarixni ta lim jarayonida integratsiya qilish, o’quvchilarning umumiy
ʼ
dunyoqarashini rivojlantirishga xizmat qiladi. 26
Tili va tarixni birlashtirish orqali
o’quvchilar tarixiy voqealarni yoritish va ular bilan bog’liq bo’lgan an’anaviy
iboralar, til vositalarini o’rganish orqali yaxshiroq tushunadilar. Ta limda bu ikki
ʼ
sohaning integratsiyasi o’quvchilarga bir vaqtning o’zida tilning tarixiy
yuksalishidagi o’zgarishlarni va tarixiy voqealarni anglashda yordam beradi.
O’qituvchilar ona tilini va tarixni bir-biriga bog’lash orqali tarixni o’rganishning
yangi usullarini ishlab chiqishlari mumkin. Misol uchun, tarixiy davrlar va shu
davrda ishlatilgan so’zlarni o’rganish, o’quvchilarga o’sha davrda qanday ijtimoiy va
siyosiy sharoitlar mavjud bo’lgani haqida keng tasavvur hosil qiladi. Shuningdek,
tilni o’rganish jarayonida tarixiy nuqtai nazar, milliy an’analarga hurmat, milliy
qadriyatlar bilan tanishish va tilning o’zgarishiga asoslangan tarixni o’rganish
imkoniyatlari yaratiladi. 27
Ona tilining tarixni yoritishda muhim ahamiyati.
26
. Ismatov, B. (2011). O‘zbek tilining tarixiy rivoji va yangi o‘zgarishlar. T.: O‘zbek milliy universiteti.
27
Yuldashev, S. (2014). Xalq adabiyoti va tarixiy til. T.: Ma’rifat.
23

Ona tilini boshqa gumanitar fanlarga bog labʻ
o’rganish
MUNDARIJA:
Kirish…………………………..…………………………..…………………… ... 2
I BOB: Ona tilining adabiyot bilan uzviy bog liqligi………………..................
ʻ 9
1.1. Adabiyot va til — ikki uyg un ilm sohasi…………………………………….
ʻ 9
1.2. She riy va nasriy asarlarda til vositalarining qo llanilishi…………….……...
ʼ ʻ 1 0
1.3. Adabiy tahlil orqali til nazariyasini o rganish.……..………………………...
ʻ 1 3
II BOB: Ona tili va tarix fanlari o’zaro aloqasi……………………………….. 1 6
2.1. Tarixiy yozma manbalarning tahlili………………………………………….. 1 6
2.2. Til taraqqiyoti tarixning ajralmas qismi sifatida……………………………... 19
2.3. Ona tili va tarix o rtasida mustahkam bog liqlikning ta limdagi ahamiyati.…
ʻ ʻ ʼ 22
Xulosa. …………………………..…………………………..…………………… 2 5
Foydalanilgan adabyotlar . …………………………..………………………… .. 26
Foydalanilgan saytlar…………………………..……………………………….. 27

davrlarni to’g’ri tushunishda yordam beradi, lekin ular asl manbalarga asoslangan
bo’lishi kerak.
L. Makarov “Tarixshunoslik va yozma manbalar” asarida tarixiy yozma manbalar
tahlilining ahamiyatini shunday ta’riflaydi: “Tarixiy yozma manbalar tahlili nafaqat
o’tmishdagi voqealar haqida to’g’ri xulosalar chiqarishga yordam beradi, balki
tarixshunoslarga o’z vaqtida sodir bo’lgan hodisalar va ularning ijtimoiy, siyosiy,
madaniy kontekstini tushunishga imkon beradi”. Manbalarning mazmunini to’g’ri
anglash, ularni kontekstdan ajratmaslik tarixiy tahlilning muvaffaqiyatiga erishish
uchun muhimdir.
Yozma manbalarni tahlil qilish metodlari.
Tarixiy yozma manbalar tahlilida bir nechta metodlardan foydalaniladi. Bu
metodlar manbani to’g’ri tushunish, uning ahamiyatini aniqlash, uning ishonchliligini
tekshirish va tarixiy voqealar bilan bog’lanishini o’rganish uchun muhimdir.
1. Manba tanlash va tasniflash: Tarixiy yozma manbalarni tahlil qilishdan oldin,
manbalarni tanlash va ularni tasniflash zarur. Bu bosqichda tarixchi manbaning
turini aniqlaydi, uning yaratilish davri va maqsadini belgilaydi. 17
2. Paleografiya: Yozma manbalarni tahlil qilishda paleografiya, ya'ni yozuv va
uning rivojlanishini o’rganish muhim o’rin tutadi. Har bir davrda yozuv
shakllari o’zgarib boradi, bu esa manbaning tarixiy va madaniy ahamiyatini
aniqlashda yordam beradi.
3. Diplomatik tahlil: Diplomatik tahlil orqali manbaning kelib chiqishini, ularning
rasmiyligini, ishonchliligini aniqlash mumkin. Bu metod yordamida tarixchi
yozma hujjatlarning to’g’riligini tekshiradi, ularning yaratilish vaqti va holatini
aniqlaydi.
4. Kritik tahlil: Tarixiy yozma manbalar tahlilida kritik tahlil usuli asosiy
hisoblanadi. Bu metod yordamida manbaning muallifi, uning qarashlari,
17
Abdulxayev, M. (2009). O‘zbek adabiyotidagi tarixiy metinlar. T.: O‘zbek universiteti nashriyoti.
17

metaforalar va ifoda vositalari ishlatiladi. Nasrda bu vositalar asar mazmunini
chuqurlashtirish va o’quvchiga kengroq ma lumot berish uchun xizmat qiladi.ʼ
S. To’raqulov “Nasrda badiiy tasvir vositalari” nomli asarida nasrda tilning
badiiy vositalaridan qanday foydalanilishini quyidagicha tahlil qiladi: “Nasrda til
ko’proq to’g’ridan-to’g’ri ma lumot berish vazifasini bajarsa-da, badiiy tasvirlar,
ʼ
metaforalar va epitetlar yordamida fikrning estetik ifodalanishini ta minlaydi”.
ʼ
Nasriy asarlarda tashbih, metafora va personifikatsiya kabi badiiy vositalar
ko’proq ma lum bir obrazni tasvirlash uchun ishlatiladi. O’tkir Hoshimovning
ʼ
“Yurakdagi yara” romanida, masalan, she riy tasvirlar yordamida inson ruhiyatining
ʼ
o’zgarishlari aniq ifodalangan. U yerda har bir so’z ma’no va estetik qatlamga ega
bo’lib, nasrni chuqurroq tushunishga yordam beradi.
V. Makarovning “Nasr va badiiyat” asarida nasrda til vositalarining
qo’llanilishi haqida shunday fikr bildiradi: “Nasrda adabiy badiiy vositalarning
ishlatilishi axborot va fikrning estetik ko’rinishini oshiradi, ayni paytda uni yanada
boyitib, o’quvchi ruhiyatiga ta sir etadi”. Nasrda til, ayniqsa, qarama-qarshi obrazlar
ʼ
orqali biror voqea yoki xarakterni tasvirlashda samarali qo’llaniladi. 11
Pirimboy
Qo’shimovning “O’tmishdan qaytganlar” asarida bu usul keng qo’llanilgan. Roman
personajlarining o’zaro suhbatlari va holati, ayrim joylarda bevosita tasvirlar
yordamida hamda metaforik tasvirlar bilan ifodalangan.
She riyat va nasr o’rtasidagi farqlar va o’xshashliklar.
ʼ
She riy asarlar va nasriy asarlar o’rtasida bir nechta farqlar mavjud, ammo ular
ʼ
til vositalarini ishlatish borasida ko’p o’xshashliklarga ham ega. She riyatda asosan
ʼ
so’zlarning musiqiyligi va obrazlilikka, ritmik tuzilishga urg’u berilgan bo’lsa, nasrda
aniq va tushunarli ifoda qilish ustuvor vazifadir. Biroq, har ikki janrda ham tilni
ifodaviy jihatdan boyitish va badiiy maqsadga erishish uchun turli badiiy vositalar
ishlatiladi. She riyatda ko’proq tasviriy va figurativ til ishlatilsa, nasrda bu vositalar
ʼ
11
Temur, M. (2016). Til va tarix: O‘rganish metodlari. T.: Imprint .
12

Tarixiy yozma manbalar tahlili tarixshunoslikning asosiy metodlaridan biri bo’lib,
o’tmishdagi voqealar, shaxslar, madaniy holatlarni to’g’ri tushunishga yordam beradi.
Har bir yozma manba o’ziga xos tarixiy qiymatga ega bo’lib, ularni tahlil qilish orqali
voqealar haqida chuqurroq ma’lumot olish mumkin. 19
Manbalarni tanlash, tasniflash,
kritik tahlil qilish va boshqa metodlar yordamida tarixshunoslar o’zining ilmiy
ishlarini to’g’ri asoslay olishadi va tarixiy haqiqatni kashf qilishga yordam beradi.
2.2. She riy va nasriy asarlarda til vositalarining qo llanilishi.ʼ ʻ
She riy va nasriy asarlarda til vositalari, ya'ni so’zlar va ularning birikmalarini
ʼ
ishlatish, adabiy asarlarning ifoda kuchini oshirishda muhim rol o'ynaydi. Adabiyotda
til nafaqat fikr va g'oya etkazishning vositasi, balki san'at va estetikani yaratishning
asosiy elementi sifatida xizmat qiladi. She riy va nasriy asarlarda til vositalarining
ʼ
qo llanilishi asarlarning mazmuni, shakli va ruhini belgilaydi. Ular o'quvchiga asar
ʻ
orqali ko'proq ma'no, taassurot va his-tuyg'ularni yetkazishga yordam beradi.
She riy asarlarda til vositalari.
ʼ
She riy asarlarda til vositalari juda keng qamrovli va xilma-xil bo’ladi.
ʼ
She riyatda tilning san'ati, birinchi navbatda, uning musiqaviyligi, ritmi, ohangidagi
ʼ
uyg'unlikda ifodalanadi. She riy asarlarda so'zlar faqat semantik ma'nolarni o’zida
ʼ
aks ettirish bilan birga, o’quvchi yoki tinglovchining his-tuyg’ularini uyg’otish, ularni
xayolga, tasavvurlarga, hislarga, orzu-havaslarga solish vazifasini ham bajaradi.
She riyatda til vositalarining qo llanilishi aynan bunday estetik maqsadni ko’zlaydi.
ʼ ʻ 20
1. Takrorlash va paralelizm: She riyatda so’zlar va iboralarning takrorlanishi,
ʼ
masalan, «anaphora», «epifora» kabi usullar keng qo’llaniladi. Bu til vositalari
she rda ma’lum bir effektni, aks ettirilgan hissiyot yoki g'oyani kuchaytirish
ʼ
uchun ishlatiladi. Shuningdek, paralelizm – parallel tuzilmalardan foydalanish
ham she riyatda keng tarqalgan. Bu usul she rning musiqaviyligini
ʼ ʼ
kuchaytiradi va asar qadrini oshiradi.
19
. Akhmedov, M. (2004). O‘zbek tilida tarixiy adabiyotning shakllanishi. T.: O‘zbekiston xalq ta’limi.
20
Djalilov, T. (2013). O‘zbek tarixining tilshunoslik asoslari. T.: UZFP.
19

dunyosiga, qiyoslashlar orqali hayotdagi o’zgarishlarni anglashga undaydi.
Masalan, biror mavzu haqida fikrlarni izohlashda nafaqat aniq ma’no, balki
tasavvurga asoslangan taqqoslashlar ham ishlatiladi.
2. Psixologik portretlar: Nasriy asarlarda, ayniqsa, roman va hikoyalarda,
psixologik portretlar yaratish uchun til vositalari qo’llanadi. Personajlarning
ichki dunyosini, ularning o’zgarishlarini, hissiyotlarini ifodalashda nafaqat
tashqi tasvir, balki ichki monologlar, og’zaki ifodalar, aks ettirilgan kayfiyatlar
va fikrlar tahlil qilinadi. 22
Bu til vositalari orqali nasriy asarlarda insonga oid
chuqur psixologik holatlar va hissiyotlar aks ettiriladi.
3. Dialoglar va narrativ usul: Nasrda eng ko’p ishlatiladigan vosita bu
dialoglardir. Dialoglar orqali personajlar o’zaro munosabatda bo’lib, asarining
rivojlanishiga yordam beradi. Narrativ usul esa hikoya qilishning asosiy
vositasi bo’lib, o’quvchining asarga chuqurroq kirishiga imkon yaratadi.
4. Saroyli uslub va monologlar: Nasrda ko’plab yozuvchilar saroyli uslubdan
foydalanishadi, bu uslubda noan’anaviy va ta’sirli usullar orqali muayyan vaqt,
ijtimoiy tabaqa yoki fazo muhitini tasvirlash mumkin. Monologlar esa
personajlarning ichki dunyosini ochishda juda samarali vosita bo’ladi. 23
She riy va nasriy asarlarda til vositalarining farqlari.ʼ
She riy va nasriy asarlarning til vositalarining qo’llanilishida farqlar mavjud.
ʼ
She riyatda til san’ati, musiqaviylik va tasviriylik asosiy o’rin tutadi. She rda
ʼ ʼ
o’xshashliklar, ritm, tovushlarning bir-biriga mosligi va tasvirlar ko’proq bo’ladi.
Nasr esa odatda aniq va tushunarli bo’lishi kerak, lekin buni adabiy usullar, masalan,
tasvirlar, monologlar yoki ichki dialoglar orqali yanada chuqurlashtirish mumkin.
She riy va nasriy asarlarda til vositalarining qo llanilishi, har bir janrning o’ziga
ʼ ʻ
xosligi va maqsadiga bog’liq. She riyatda til ko’proq estetik jihatdan ishlatiladi,
ʼ
musiqaviylik, ritm va tasviriylik asosiy ahamiyatga ega. Nasrda esa aniq, lo’nda
22
Qosimov, M. (2011). Til va tarixning pedagogik asoslari. T.: F.A. nashriyoti.
23
Yakubov, K. (2015). O‘zbek tilida tarixiy lug‘atlar va manbalar. T.: Navoiy nashriyoti.
21

mazmunini o’rganish, balki tilning nafaqat grammatik va leksik, balki stilistik,
sintaktik va pragmatik jihatlarini ham tahlil qilishni o’z ichiga oladi”. Bu jarayon
asarni chuqur tushunishga va tilning qanday qilib san’atga aylanganligini aniqlashga
imkon beradi.
Adabiy tahlil tilning o’ziga xos funksiyalarini ko’rsatadi. Masalan, F.
Rahmatovning «Adabiyotshunoslik va til nazariyasi» kitobida adabiy tahlil orqali
tilni o’rganish jarayoni shunday tushuntirilgan: “Adabiy tahlil tilning badiiy
vositalaridan, tilning shakllanishi va uni ifodalashda foydalanilgan elementlardan
foydalanishga yordam beradi. Bu jarayon tilning badiiy imkoniyatlarini kengaytiradi
va uning tahlil qilish imkoniyatlarini kengaytiradi”. Adabiy tahlil, shuningdek, badiiy
asarlarni til nuqtai nazaridan chuqur anglashni ta'minlaydi, chunki badiiy til boshqa
nutq turlaridan farq qiladi. Uning muhim vazifasi — tinglovchi yoki o’quvchida
ma'naviy va estetik taassurot qoldirishdir. 14
Adabiy tahlil til nazariyasini o’rganishda tahlil qilinayotgan asardagi til
vositalarining uslubiy xususiyatlarini aniqlashga yordam beradi. N. Mahmudov
“Adabiy tahlil va tilni o’rganish metodlari” asarida adabiy tahlil orqali tilni o’rganish
jarayonining uslubiy va metodik xususiyatlarini quyidagicha izohlaydi: “Adabiy
tahlil orqali til nazariyasini o’rganish, asar tilining nafaqat grammatik, balki uning
estetik xususiyatlarini ham ochishga imkon beradi. Asarda ishlatilgan badiiy
vositalar, obrazlar, metaforalar va boshqa stilistik elementlar til nazariyasining amaliy
jihatlarini o’rganishda yordam beradi”.
Badiiy asar tilida adabiy vositalar, masalan, tashbeh, metafora, epitetlar,
personifikatsiya, kiritilgan yangi so’zlar va ifodaviy yondashuvlar til nazariyasiga oid
muhim masalalarni ko’rsatadi. O’tkir Hoshimov o’zining “Adabiyot tilining
xususiyatlari” kitobida badiiy tahlil orqali til nazariyasini o’rganishning naqadar
muhimligini ta'kidlaydi: “Badiiy tahlil orqali nafaqat tilning strukturalarini, balki
badiiy asarlarda uning ma'naviy, emotsional va estetik funksiyalarini ham o’rganish
mumkin”.
14
Sirojiddinov, F. (2018). Milliy tilning o‘zgarishi va tarixiy ahamiyati. T.: O‘zbekiston Milliy Universiteti.
14

Kurs ishi dolzarbligi :
Bugungi globallashuv davrida ona tilining ahamiyati tobora ortib bormoqda.
Ona tilini boshqa gumanitar fanlar bilan bog lab o rganish nafaqat til madaniyatiniʻ ʻ
rivojlantirishga xizmat qiladi, balki milliy ma naviyatni saqlab qolishda muhim omil
ʼ
bo lib xizmat qiladi. Ta lim sohasida integratsion yondashuvning qo llanilishi
ʻ ʼ ʻ
o quvchilarda keng dunyoqarash, mantiqiy fikrlash va ilmiy bilimlarni bir butun
ʻ
holatda tushunish ko’nikmasini shakllantiradi.
Abdullayev Sh. O zining «Ta lim jarayonida integratsion yondashuv» (2021)
ʻ ʼ
asarida shunday ta kidlaydi: “Fanlarni uzviy bog liq holda o rganish o quvchilarni
ʼ ʻ ʻ ʻ
nafaqat bilimli, balki ijodkor, mustaqil fikrlovchi shaxs sifatida tarbiyalaydi”. Ushbu
fikr ona tilini boshqa gumanitar fanlar bilan uyg unlashtirish ta lim jarayonining
ʻ ʼ
samaradorligini oshiradi, degan qarashni qo llab-quvvatlaydi.
ʻ
Shuningdek, Qayumov N. O zining “Milliy til va ma naviyat” nomli kitobida
ʻ ʼ
shunday yozadi: “Ona tilini tarix, adabiyot va boshqa fanlar bilan birgalikda
o rganish orqali o’quvchi nafaqat tilni biladi, balki milliy qadriyatlar va madaniyatni
ʻ
chuqur anglaydi”. Bu fikr ta lim tizimida integratsion yondashuvni qo llashning
ʼ ʻ
dolzarb ekanligini yana bir bor isbotlaydi.
Bugungi kun talabi shundan iboratki, o’quvchilarda fanlararo bilimlarni
uyg’unlashtirish va ulardan foydalana olish ko’nikmasini shakllantirish zarurati
tug’ilmoqda. Ayniqsa, milliy tilning o’rni va rolini boshqa gumanitar fanlar bilan
bog’liq holda yoritish madaniy merosni saqlash va rivojlantirishning muhim
yo nalishi hisoblanadi.
ʻ 4
Shu nuqtayi nazardan, ona tilini tarix, adabiyot va falsafa
bilan uyg’unlashgan holda o rgatish ta lim-tarbiyaning zamonaviy talablari bilan
ʻ ʼ
hamohangdir.
Shunday qilib, mazkur mavzu milliy madaniyatni rivojlantirish, o quvchilarda
ʻ
keng bilim doirasini shakllantirish hamda fanlarni uyg un holatda o qitish
ʻ ʻ
samaradorligini ta minlash uchun dolzarb hisoblanadi.
ʼ
4
Jalilov, Z. (2012). Tarixiy manbalarning tahlili. T.: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi.
3

ma’lum bir axborotni ko’rsatish, shuningdek, badiiy ta’sirni kuchaytirish maqsadida
qo’llaniladi.
S. Sodiqov “Adabiyotshunoslik va tilshunoslikning integratsiyasi” asarida
she riyat va nasr o’rtasidagi farqlarni quyidagicha yoritadi: “She riyatda tilningʼ ʼ
musiqa jihati, obrazlilik va ritmik tuzilishga e tibor berilsa, nasrda badiiy vositalar
ʼ
ko’proq ma lumot berish va voqeani o’quvchiga tushunarli tarzda etkazish uchun
ʼ
ishlatiladi”. 12
She riy va nasriy asarlarda til vositalarining qo’llanilishi adabiyotning estetik
ʼ
imkoniyatlarini boyitishda katta rol o’ynaydi. Har ikkala janrda ham til so’zning
ma’nosi, tasviriyligi va tuzilishiga ta sir ko’rsatadi, ammo she riyatda bu vositalar
ʼ ʼ
musiqiy va ritmik tuzilmalar bilan uyg’unlashsa, nasrda ular fikrni to’liq va aniq
ifodalashga xizmat qiladi. O’quvchi badiiy asarni qabul qilish jarayonida tilning turli
vositalari orqali ifodalangan obrazlar, tasvirlar va ma’nolarni anglab, chuqurroq
tafakkurga erishadi.
1.3. Adabiy tahlil orqali til nazariyasini o rganish.
ʻ
Adabiy tahlil — bu adabiyotshunoslikning asosiy usullaridan biri bo’lib, badiiy
asarning til va uslubini chuqur o’rganishga, uning ma’nolarini ochishga xizmat qiladi.
Adabiy tahlil orqali til nazariyasini o’rganish, tilning qanday qilib badiiy tasvirlar,
obrazlar va fikrlar orqali ifodalanganligini aniqlashga yordam beradi. Bu jarayon,
asar matnida ishlatilgan til vositalarining tuzilishini va ularning ma'noviy jihatlarini
tahlil qilishni o’z ichiga oladi. 13
Badiiy asarlarda tilning nafaqat kommunikativ, balki
estetik va ma’naviy vazifalari ham bajariladi.
Adabiy tahlilning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, u tilning nafaqat
grammatik jihatlarini, balki uning badiiy funksiyalarini ham o’rganadi. I. Karimov
o’zining «Adabiy tahlil va tilshunoslik») asarida adabiy tahlil orqali til nazariyasini
o’rganish jarayonini quyidagicha izohlaydi: “Adabiy tahlil nafaqat badiiy asarlarning
12
Ismoilov, B. (2013). Ona tili va tarix: Yangi yondashuvlar. T.: Navoiy nashriyoti.
13
Avliyokulov, M. (2017). O‘rta asr tarixida tilning roli. T.: Tarix fanlari.
13

3. Integratsion yondashuv orqali ta lim samaradorligini oshirishning amaliy usullariniʼ
ishlab chiqish. Bu jarayonda ona tili orqali boshqa gumanitar fanlarni o’qitish
samaradorligini ta minlash bo’yicha takliflar kiritish rejalashtirilgan.
ʼ
4. Ona tilini adabiyot, tarix va falsafa kabi fanlar bilan uyg’unlashgan holda
o’rganishning o’quvchilarning ma naviy va ijodiy kamolotiga ta sirini o’rganish.
ʼ ʼ
Yunusov S. O zining “Ona tili va gumanitar bilimlar” kitobida tilni gumanitar fanlar
ʻ
bilan bog’lab o’qitish o’quvchilarda ijodiy fikrlashni rivojlantirishi haqida so’z
yuritgan.
5. Ona tili va gumanitar fanlar integratsiyasining milliy madaniyatni saqlash va
rivojlantirishga qo shadigan hissasini tahlil qilish. Bu vazifa orqali ona tilining
ʻ
nafaqat lingvistik, balki madaniy va tarbiyaviy funksiyalari ham yoritiladi.
6. Kurs ishi natijasida ishlab chiqilgan nazariy va amaliy takliflarni ta lim jarayoniga
ʼ
tatbiq etish bo’yicha xulosalar va tavsiyalar tayyorlash.
Ushbu vazifalar orqali kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati yoritiladi va
o’quv jarayonida ona tilini boshqa fanlar bilan bog lab o’qitishning samaradorligini
ʻ
oshirishga qaratilgan takliflar ishlab chiqiladi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kirish, 2 ta bob, 6ta reja, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar, foydalanilgan saytlar.
8

ifodalash, personajlar ichki dunyosini ochish, ijtimoiy yoki psixologik jihatlarni
yoritish muhimdir. She riy va nasriy asarlarda til vositalarining nozik va mahoratliʼ
qo’llanilishi asarlarning ta’sirchanligini oshiradi va o’quvchiga chuqurroq taassurot
qoldiradi. 24
2.3. Ona tili va tarix o rtasida mustahkam bog liqlikning ta limdagi
ʻ ʻ ʼ
ahamiyati.
Ona tili va tarix o rtasidagi mustahkam bog liqlik ta lim jarayonida muhim
ʻ ʻ ʼ
ahamiyatga ega, chunki bu ikki soha insoniyatning fikrini, dunyoqarashini
shakllantirishda asosiy vosita bo’ladi. Ona tili tarixiy voqealarni, madaniyatlarni,
milliy qadriyatlarni ifodalashda va kelajakka uzatishda katta rol o’ynaydi. Tarix va til
o’rtasidagi bog’liqlik nafaqat ilmiy, balki ma’naviy va madaniy jihatdan ham
muhimdir. Ona tilining tarixiy jarayonlar bilan bog liq o rganilishi nafaqat milliy
ʻ ʻ
merosni saqlashga, balki o’z xalqining tarixini, an’analari va qadriyatlarini anglashga
yordam beradi.
Ona tili va tarixning o’zaro bog’liqligi.
Ona tili va tarix o’rtasidagi bog’liqlikni tushunish uchun avvalo bu sohalarning
o’zaro ta’sirini ko’rib chiqish zarur. 25
Ona tili, odatda, xalqning tarixini, uning
madaniy merosini, urf-odatlarini, an’analarini va dunyoqarashini ifodalovchi vosita
sifatida xizmat qiladi. Tarixiy davrlarning o ziga xos til yoritilishi, yozma manbalar
ʻ
orqali xalqning kechmishi haqida ko plab ma’lumotlarni taqdim etadi.
ʻ
Tarixiy voqealar, ijtimoiy hayot, urf-odatlar va madaniy rivojlanish til orqali o’z
ifodasini topadi. Tiling tarixiy jarayonlarga bo’lgan aloqasi, ayniqsa, o’quvchilarga
xalqning ma’naviyati, o’tgan davrlardagi ijtimoiy tizimlar, urf-odatlar va qadriyatlar
haqida o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ona tili o’zining tarixiy ildizlari
bilan, tarixiy davrlarning so’zlar va iboralar orqali ifodalangan asarlarini yoritadi.
Ona tilining tarixni o rganishdagi roli.
ʻ
24
Karimov, M. (2008). Ona tili va tarix: Tafakkur orqali bog‘lanish. T.: O‘zbekiston fanlar akademiyasi.
25
Omonov, A. (2010). Tarixiy tilning shakllanishi va o‘zgarishi. T.: O‘zbek adabiyoti va san’ati.
22

Ona tili tarixni yoritishda alohida ahamiyatga ega, chunki til orqali milliy
tariximizning yuzlab yillar davomida o’zgargan yoki saqlanib qolgan elementlari aks
etadi. Tarixiy tafsiyalar, kitoblar, ilmiy va badiiy asarlar orqali o’quvchilar tarixiy
tushunchalarni til orqali o’zlashtiradi. Bu jarayon o’quvchilarni nafaqat tarixiy
haqiqat bilan tanishtirish, balki ularni tilni chuqur o’rganishga undaydi. Til orqali
tarixiy jarayonlarni anglash, ularning xalq hayotidagi o’rnini tushunishga yordam
beradi. 28
Ona tili va tarix o’rtasidagi mustahkam bog’liqlik ta lim jarayoniningʼ
samaradorligini oshiradi. Tarix va tilni birlashtirib o’rganish, o’quvchilarga xalqning
o’tgan davrlari, madaniyati, urf-odatlari va tarixiy g’oyalari haqida keng tasavvur
hosil qiladi. Bu esa nafaqat bilimlarni yanada mustahkamlash, balki milliy
qadriyatlarni hurmat qilish, tilni va tarixni chuqurroq tushunishga yordam beradi.
28
Sodiqov, I. (2017). Tarixiy adabiyot va uning tilshunoslikdagi o‘rni. T.: Ilm-fan.
24

kengaytirish va til vositasida ma naviy merosni o’rganish imkoniyatini oshirishʼ
maqsad qilib qo’yilgan.
Karimov O. Ning “Ona tili va ta lim samaradorligi” asarida qayd etilishicha,
ʼ
ona tilining gumanitar fanlar bilan uyg unlashgan holda o’qitilishi milliy o’zlikni
ʻ
anglash, madaniy merosni saqlash va o’quvchilarni ijodkor shaxs sifatida
shakllantirishga hissa qo’shadi. Shu bois kurs ishining maqsadi ona tili va boshqa
gumanitar fanlarning uzviy bog liqligini yoritish va bu yondashuvning ta lim
ʻ ʼ
jarayonidagi afzalliklarini ko’rsatishdan iborat.
Mazkur maqsad doirasida ona tilini boshqa fanlar bilan bog lab o’rgatishning
ʻ
nazariy asoslarini tahlil qilish, amaliy yondashuvlarni ishlab chiqish va bu orqali
o’quv jarayonida samaradorlikni oshirish uchun innovatsion usullarni taklif etish
rejalashtirilgan. Bu yondashuv nafaqat bilimlarni integratsiyalash, balki milliy
qadriyatlarni avlodlarga yetkazish va o’quvchilarning ma naviy yuksalishiga
ʼ
ko’maklashish imkonini beradi.
Kurs ishi vazifasi:
Mazkur kurs ishining vazifalari ona tilini boshqa gumanitar fanlar bilan bog’liq
holda o’rganishning nazariy va amaliy jihatlarini aniqlash, ularning ta lim
ʼ
jarayonidagi o’rni va ahamiyatini yoritish, shuningdek, integratsion yondashuvning
samaradorligini oshirishga qaratilgan.
1. Ona tilini boshqa gumanitar fanlar bilan bog liq holda o’rganishning ilmiy-nazariy
ʻ
asoslarini o’rganish. 6
Saydullayev A. O zining “Integratsiya va innovatsion ta lim”
ʻ ʼ
asarida ta kidlaganidek, fanlararo bog liqlik o quvchilarning fikrlash doirasini
ʼ ʻ ʻ
kengaytiradi va bilimlarni bir tizim sifatida qabul qilishiga yordam beradi.
2. Ona tili va gumanitar fanlarning uzviy aloqadorligini aniqlash, ularning ta lim-
ʼ
tarbiyadagi ahamiyatini ochib berish. Karimov O. Ning “Ta limda fanlararo
ʼ
aloqadorlik” asarida qayd etilganidek, milliy madaniyatni anglash va avlodlarga
yetkazishda bu yondashuv muhim vositadir.
6
Mirzoev, I. (2007). Adabiy til va ona tili. T.: O‘zbekiston Yozuvchilar uyi.
7

Shuningdek, adabiyot tilni boyitish bilan birga uni shakllantiruvchi va
rivojlantiruvchi kuch sifatida ham xizmat qiladi. G . G ulom o zining asarlarida xalqʻ ʻ ʻ
og zaki ijodi va yozma adabiyot o rtasidagi bog liqlikni tahlil qilar ekan, tilning
ʻ ʻ ʻ
xalqning tarixiy-madaniy merosi ekanligini ta kidlaydi.
ʼ 8
Uning fikricha, “Adabiyot til
orqali xalqning hayotini, kurashini, quvonchu tashvishlarini badiiy shaklda
tasvirlaydi va uni kelajak avlodlarga yetkazadi”.
Badiiy asarlarda tilning so z boyligi, uslubiy xususiyatlari, ma noviy qatlamlari
ʻ ʼ
ko rinadi. Jumladan, adabiyotshunos I. Sodiqov tilning adabiyotdagi o rni haqida
ʻ ʻ
shunday yozadi: “Har bir badiiy asar tilning boyligini ochib beradigan o ziga xos
ʻ
laboratoriya vazifasini bajaradi. Tilning estetik imkoniyatlarini keng ko rsatish, uning
ʻ
nafosatini namoyon etish adabiyotning asosiy vazifalaridan biridir”.
Shu bilan birga, adabiyot tilning rivojlanish bosqichlarini ham belgilab beradi.
Til adabiyot orqali me yorlashadi, so z boyligi ortadi va jamiyatda umumiy muloqot
ʼ ʻ
vositasiga aylanadi. Bu jarayonda badiiy ijodkorlarning hissasi katta bo lib, ular tilni
ʻ
sayqallashga, uning estetik imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat qiladi.
Adabiyot va til — bir-birini to ldiruvchi, uyg unlikda rivojlanadigan
ʻ ʻ
sohalardir. Adabiyot tilda namoyon bo lsa, til adabiyot orqali sayqallanadi, boyiydi
ʻ
va avlodlarga yetkaziladi. Bu ikki soha nafaqat ilmiy, balki estetik va tarbiyaviy
jihatdan ham inson kamoloti uchun xizmat qiladi.
1.2. She riy va nasriy asarlarda til vositalarining qo llanilishi.
ʼ ʻ
She riy va nasriy asarlarda til vositalarining qo llanilishi, asarlarning ma naviy
ʼ ʻ ʼ
va estetik mazmunini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. 9
Har bir adabiy janrda
tilning o’ziga xos uslubi, shakli va vositalari mavjud bo’lib, ular asarning mazmunini
yanada chuqurlashtiradi va o’quvchiga ma naviy-tarbiyaviy ta sir o’tkazadi. She riyat
ʼ ʼ ʼ
va nasr o’rtasida til vositalarining ishlatilishi va ularga bo’lgan yondashuvda farqlar
8
Sattorov, S. (2011). Til va madaniyat. T.: Yangi nashr.
9
. Nizomiddinov, M. (2015). Xalqning tarixiy merosi. T.: Adabiyot va san’at.
10

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Karimov, I. (2003). O'zbekiston tarixi. T.: O’zbekiston Yozuvchilar uyi.
2. Baxtiyorov, A. (2010). O'zbek tilining tarixi. T.: Fan va texnologiya.
3. Vahobov, X. (2008). Ona tilining milliy xususiyatlari. T.: O’zbekiston davlat
nashriyoti.
4. Jalilov, Z. (2012). Tarixiy manbalarning tahlili. T.: O’zbekiston Respublikasi
Fanlar Akademiyasi.
5. Shaykhov, M. (2005). O’zbek adabiyoti tarixi. T.: Ma’rifat.
6. Mirzoev, I. (2007). Adabiy til va ona tili. T.: O’zbekiston Yozuvchilar uyi.
7. Rahmonov, B. (2009). Tarixiy asarlarda tilning roli. T.: O’zbekiston milliy
universiteti.
8. Sattorov, S. (2011). Til va madaniyat. T.: Yangi nashr.
9. Nizomiddinov, M. (2015). Xalqning tarixiy merosi. T.: Adabiyot va san’at.
10. Xusniddinov, R. (2014). O’zbek tilining tarixiy taraqqiyoti. T.: Tashkent State
University Press.
11. Temur, M. (2016). Til va tarix: O’rganish metodlari. T.: Imprint.
12. Ismoilov, B. (2013). Ona tili va tarix: Yangi yondashuvlar. T.: Navoiy nashriyoti.
13. Avliyokulov, M. (2017). O’rta asr tarixida tilning roli. T.: Tarix fanlari.
14. Sirojiddinov, F. (2018). Milliy tilning o’zgarishi va tarixiy ahamiyati. T.:
O’zbekiston Milliy Universiteti.
15. Usmonov, J. (2006). Tarix va ona tili: Ta limdagi ahamiyati. ʼ T.: Yangi o’quv.
26

Foydalanilgan saytlar ro’yxati
1. Savol-Javob.com – O'zbek tilining so'z boyligi va tarixiy til o'zgarishlari bo'yicha
ma'lumotlar. ( https://www.savol-javob.com )
2. Bukhara.uz – Buxoro shahri va O'zbekiston tarixiga oid turli ma'lumotlar.
( https://www.bukhara.uz )
3. Ziyouz.com – O'zbek adabiyoti, tarixiy manbalar va tilshunoslikka oid ilmiy
maqolalar. ( https://www.ziyouz.com )
4. Oxford Learner’s Dictionaries – Ingliz tili va tarixiga oid lug’at ma’lumotlari va
ta’lim resurslari. ( https://www.oxfordlearnersdictionaries.com )
5. Uzbekistan24.uz – O'zbekistonning zamonaviy tarixi, siyosati va madaniyati
haqida yangiliklar va ma'lumotlar. ( https://www.uzbekistan24.uz )
6. Kun.uz – O'zbekistondagi tarixiy va madaniy yangiliklar, ilmiy tadqiqotlar va
maqolalar. ( https://www.kun.uz )
7. Mirzo.Ulugbek.uz – O'zbek ilm-fanining taraqqiyoti, Mirzo Ulug'bek va uning
ilmiy merosi haqida ma’lumotlar. ( https://www.mirzo.ulugbek.uz )
8. Nashr.uz – O'zbek tilidagi adabiy va ilmiy nashrlar, tarixiy kitoblar va resurslar.
( https://www.nashr.uz )
9. UzbekLibrary.org – O'zbek adabiyoti va tarixiy manbalarni o'rganish bo'yicha
onlayn kutubxona. ( https://www.uzbeklibrary.org )
10. Fizmat.uz – O'zbek tilshunosligi, ilmiy tarix va boshqa fanlar bo’yicha resurslar.
( https://www.fizmat.uz )
11. Unesco.org – YUNESKO tashkilotining madaniy meros va tilga oid xalqaro
tadqiqotlar va resurslar. ( https://www.unesco.org )
12. Uzedu.uz – O'zbekiston ta'lim tizimi va tarixiy ma’lumotlarni taqdim etadigan
sayt. ( https://www.uzedu.uz )
13. Global.uz – Global va mahalliy tarixiy tadqiqotlar, madaniyat va tilga oid ilmiy
materiallar. ( https://www.global.uz )
14. Niuz.uz – Yangiliklar va o'zbek tili, madaniyati, va tarixiga oid ma'lumotlar.
( https://www.niuz.uz )
27

imkoniyatlari, manbaga kiritilgan o’zgartirishlar va har xil muammo va
xatoliklar aniqlanadi. Shuningdek, manbaning ishonchliligi va uni boshqa
manbalar bilan taqqoslash ham muhim hisoblanadi. 18
5. Ijtimoiy kontekstni tahlil qilish: Tarixiy yozma manbalarni tahlil qilishda
ijtimoiy va madaniy kontekstni hisobga olish kerak. Manbaning yozilishi davri
va sharoiti, muallifning ijtimoiy holati, siyosiy qarashlari hamda xalqning
turmush sharoiti tahlil qilinadi.
6. Kross-madaniy tahlil: Tarixiy yozma manbalarni tahlil qilishda
madaniyatlararo tahlil ham ahamiyatli bo’lishi mumkin. Turli
madaniyatlarning tarixiy yozma manbalarini solishtirish va ular orasidagi
o’xshashliklar va farqlarni aniqlash orqali tarixshunoslar xalqning umumiy
tarixiy tajribasini yaxshiroq tushunishadi.
S. D. Strelov “Tarixiy yozma manbalar tahlili metodlari” kitobida ushbu
metodlarni aniq qilib ta’riflaydi: “Tarixiy yozma manbalar tahlilining metodlari
manbaning turiga, yaratilish davriga, madaniy kontekstga qarab o’zgaradi. Har bir
metod alohida ahamiyatga ega va tarixiy voqealarni chuqurroq tushunish uchun
kerak”.
Tarixiy yozma manbalarning tahlilini o’rganishning dolzarbligi.
Tarixiy yozma manbalarni tahlil qilish nafaqat tarixiy ilm-fan uchun, balki jamiyat
va madaniyatni tushunish uchun ham muhimdir. Bu tahlil orqali tarixshunoslar
o’tmishdagi voqealar va ijtimoiy jarayonlar haqida chuqurroq tasavvur hosil qilishlari
mumkin. Tarixiy yozma manbalarni to’g’ri tahlil qilish jamiyatning o’z tarixini,
madaniy merosini anglashda va o’tmishdagi tajribalardan saboq olishda yordam
beradi. Tarixiy yozma manbalar tahlili shuningdek, tarixiy haqiqatni aniqlashda,
qaysi manba ishonchli, qaysi manba esa tasdiqlanmagan yoki noto’g’ri ekanligini
belgilashda zarur vosita hisoblanadi.
18
Rahmonov, D. (2010). Xalq tilida tarixiy voqealar ifodasi. T.: O‘zbek Yozuvchilar Uyi.
18

I BOB: Ona tilining adabiyot bilan uzviy bog liqligi.ʻ
1.1.Adabiyot va til — ikki uyg un ilm sohasi.
ʻ
Adabiyot va til bir-biri bilan uzviy bog liq, uyg un holda rivojlanib kelayotgan
ʻ ʻ
ilmiy sohalardir. Til — adabiyotning asosiy vositasi, adabiyot esa tilning boyligini,
estetik imkoniyatlarini namoyon etuvchi sohadir. Bu ikki fan bir-birini to ldirib,
ʻ
o zaro chambarchas aloqada inson tafakkuri va ma naviy olamini shakllantirishda
ʻ ʼ
muhim o rin tutadi.
ʻ 7
Qayumov A. o zining “Til va adabiyot uyg unligi” nomli ilmiy asarida tilning
ʻ ʻ
adabiyotda tutgan o rni haqida shunday deydi: “Adabiyot til vositasida yaratiladi,
ʻ
uning mohiyati til bilan ifoda etiladi. Til adabiyot uchun bir vosita bo lsa, adabiyot
ʻ
esa tilni sayqallashtiruvchi va uni keng ommaga yetkazuvchi estetik hodisadir”.
Adabiyot inson hayotini, uning ichki kechinmalarini, tarixiy jarayonlarini til
orqali tasvirlaydi. Bunda tilning boyligi, so z san ati va ifodaviy imkoniyatlari keng
ʻ ʼ
ko lamda namoyon bo ladi. Adabiy tilning taraqqiyoti, uning shakllanishi va
ʻ ʻ
sayqallanishida adabiyotning roli beqiyosdir. N. Mahmudov o zining “Tilshunoslik
ʻ
va adabiyotshunoslikning o zaro aloqasi” nomli asarida tilning adabiyot orqali boyib
ʻ
borishini ta kidlab: “Adabiy asarlar milliy tilning nafaqat lug at tarkibini, balki
ʼ ʻ
sintaktik tuzilishini ham boyitib boradi. Har bir badiiy asarda yangi so zlar, obrazli
ʻ
ifodalar va tilda avval qo llanmagan jihatlar namoyon bo ladi”, deya qayd etadi.
ʻ ʻ
Adabiyot va til birgalikda milliy ong, milliy madaniyat va ma naviyatni
ʼ
shakllantirishda xizmat qiladi. Adabiyot insoniy tuyg ular, tarixiy voqealar, milliy
ʻ
qadriyatlarni o zida aks ettirgan badiiy matnlar orqali tilning keng imkoniyatlarini
ʻ
yoritib beradi. Adabiy tilda ifodalangan badiiy asarlar xalqning ruhiy olamini,
dunyoqarashini va tafakkur darajasini aks ettiradi. Masalan, O zbek adabiyotida
ʻ
Alisher Navoiy ijodini oladigan bo lsak, uning asarlari orqali o zbek adabiy tili
ʻ ʻ
yuksak saviyaga ko tarilgan, so z boyligi va ifodaviy qudrati kengaygan.
ʻ ʻ
7
Rahmonov, B. (2009). Tarixiy asarlarda tilning roli. T.: O‘zbekiston milliy universiteti.
9

II BOB: Ona tili va tarix fanlari o’zaro aloqasi.
2.1. Tarixiy yozma manbalarning tahlili.
Tarixiy yozma manbalarning tahlili tarixshunoslikda muhim ahamiyatga ega
bo’lib, ular o’tmishdagi voqealar, shaxslar, ijtimoiy jarayonlar va madaniy meros
haqida ma’lumot olish uchun asosiy manba hisoblanadi. Yozma manbalar tarixiy ilm-
fan uchun bir necha jihatdan muhimdir. Ular bizga o’tmishda sodir bo’lgan hodisalar
va voqealar haqida axborot beradi, shu bilan birga, o’z zamonasining ijtimoiy,
madaniy va iqtisodiy hayotini aks ettiradi. Tarixiy yozma manbalarning tahlili orqali
o’tmishdagi voqealarni to’g’ri tushunish va ular asosida tarixiy xulosalar chiqarish
imkoniyati yaratilib, tarixiy tafakkur va tarixiy metodologiyani rivojlantirishga
yordam beradi. 16
Tarixiy yozma manbalar turlari va ularning ahamiyati.
Tarixiy yozma manbalar o’z ichiga bir nechta turlarni oladi. Ular asosan ikki turga
bo’linadi: birinchisi — asl manbalar (dastlabki manbalar), ikkinchisi esa —
ikkilamchi manbalar (yodgorliklar va qayta ishlangan manbalar).
Asl manbalar to’g’ridan-to’g’ri tarixiy hodisalar haqida xabar beruvchi
materiallardir. Bu manbalar o’sha davrda yaratilgan va shu davr voqealariga oid
bo’lgan hujjatlar, rasmiy qarorlar, arxivlar, shaxsiy xatlar va boshqa yozma
materiallar bo’lishi mumkin. Rasmiy hujjatlar, masalan, hukumat qarorlari, qonunlar,
ko’chmas mulk bilan bog’liq bitimlar, tashrifnomalar va hokazo — bularning
barchasi tarixiy yozma manbalar sifatida ahamiyatli hisoblanadi. Jurnalistika va
adabiyot, agar ular o’z vaqtida ijtimoiy yoki siyosiy voqealarni aks ettirsa, ham asl
manba sifatida ishlatilishi mumkin.
Ikkilamchi manbalar esa dastlabki manbalarga tayanib, tarixchilar tomonidan
qayta ishlangan, tahlil qilingan yoki umumlashtirilgan asarlar bo’lib, ular ilmiy
tadqiqotlar, tarixiy ensiklopediyalar, monografiyalar, kitoblar, maqolalar va boshqa
ilmiy ishlanmalar hisoblanadi. Bu manbalar tarixchi uchun tarixiy voqealar va
16
. Avliyoev, M. (2002). O‘zbek tilida tarixiy so‘zlarning o‘rni. T.: Fan va texnologiya.
16

Abdullayev Sh. O zining «Ona tili va madaniyat integratsiyasi» asarida tilniʻ
boshqa fanlar bilan uyg un o rgatish ta lim jarayonida innovatsion texnologiyalarni
ʻ ʻ ʼ
joriy etish va bilimlarning izchilligini ta minlashning muhim usuli ekanligini
ʼ
ta kidlaydi. Ona tili nafaqat alohida fan sifatida, balki boshqa gumanitar fanlar orqali
ʼ
boyitilib, ma naviy-axloqiy qadriyatlar targ ibotida ham faol ishtirok etadi.
ʼ ʻ
Yunusov S. Ning «Ta limda integratsion yondashuv» asarida qayd etilishicha,
ʼ
ona tili va adabiyotning o zaro bog liqligi, shuningdek, tarixiy manbalarni ona tilida
ʻ ʻ
o qib tushunish ko nikmalari milliy o’zlikni anglash va tarixiy-madaniy merosni
ʻ ʻ
chuqur o’rganish imkoniyatini beradi. Bu jarayon o’quvchilarda lingvistik va
madaniy bilimlarni uyg unlashtiradi.
ʻ
Kurs ishining obyektiga ta lim jarayonida ona tilini boshqa gumanitar fanlar
ʼ
bilan bog lab o rgatishning nazariy va amaliy jihatlari, bu jarayonning
ʻ ʻ
samaradorligini oshirish imkoniyatlari va milliy o’zlikni anglashga qo shadigan
ʻ
hissasi kiradi. Shu orqali ona tili gumanitar bilimlarning o’zagi sifatida talqin qilinib,
ta lim tizimidagi o’rni kengaytiriladi.
ʼ
Mazkur obyektni o rganish o’quv jarayonida fanlararo yondashuvni
ʻ
rivojlantirishga xizmat qiladi va milliy madaniyatni saqlash hamda o’quvchilarda
ijodiy fikrlashni shakllantirish uchun mustahkam poydevor yaratadi.
Kurs ishi maqsadi :
Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi ona tilini boshqa gumanitar fanlar bilan
bog liq holda o rganishning ilmiy-nazariy asoslarini aniqlash, bu yondashuvning
ʻ ʻ
ta lim jarayonidagi samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi usullarni o’rganish va
ʼ
amaliy takliflarni ishlab chiqishdan iborat.
Saydullayev A. O zining “Ta lim jarayonida integratsion yondashuv” asarida
ʻ ʼ
shunday deydi: “Fanlarni o’zaro bog liq holda o qitish nafaqat bilimlarni boyitadi,
ʻ ʻ
balki o’quvchilarda tizimli fikrlash va madaniy qadriyatlarni anglash ko’nikmalarini
shakllantiradi”. Ushbu fikrdan kelib chiqib, ona tilini adabiyot, tarix va falsafa kabi
fanlar bilan uyg unlashtirish orqali o’quvchilarning umumiy dunyoqarashini
ʻ
6

Kurs ishi ahamiyati :
Ona tilini boshqa gumanitar fanlar bilan bog lab o rganishning ahamiyatiʻ ʻ
o’quvchilarda keng qamrovli dunyoqarashni shakllantirish, tanqidiy fikrlashni
rivojlantirish va fanlararo bilimlarni uyg unlashtirishdan iborat. Bu yondashuv
ʻ
nafaqat til bilimlarini boyitadi, balki adabiyot, tarix va boshqa fanlarni chuqur
anglashga xizmat qiladi. Karimov O. O zining «Integratsion ta lim tamoyillari»
ʻ ʼ
nomli asarida ona tilini boshqa fanlar bilan bog liq holda o rganish nafaqat lingvistik
ʻ ʻ
bilimlarni rivojlantirishi, balki shaxsning ma naviy kamoloti uchun mustahkam
ʼ
poydevor yaratishini ta kidlaydi.
ʼ 5
Ushbu yondashuv o quvchilarning milliy ʻ
qadriyatlar va madaniyatni anglashida muhim o rin tutadi. Saydullayev A. Ning «Ona
ʻ
tilini gumanitar fanlar bilan integratsiya qilish» asarida esa integratsion yondashuv
orqali o quvchilar faqat til qoidalarini emas, balki u orqali tarixiy va madaniy
ʻ
jarayonlarni anglash imkoniga ega bo lishi haqida so z yuritiladi.
ʻ ʻ
Ona tili va boshqa gumanitar fanlarning uzviy bog liqligi tilning madaniy
ʻ
vosita sifatidagi o’rnini yanada teran anglash, milliy merosni asrab-avaylash va ijodiy
fikrlashni shakllantirishga xizmat qiladi. Adabiyot, tarix va falsafa kabi fanlar orqali
o’quvchilar tilning madaniy qirralarini chuqurroq anglaydilar, tarixiy hujjatlar va
adabiy matnlarni o rganish orqali esa milliy madaniyatni avlodlarga yetkazish
ʻ
imkonini qo lga kiritadilar. Shu bilan birga, bu yondashuv ijodiy fikrlash va mustaqil
ʻ
tahliliy yondashuvni rivojlantirishga yordam beradi. Globallashuv davrida bunday
integratsiya ona tiliga bo lgan hurmatni oshirishga, uni xalqaro miqyosda tanitishga
ʻ
va boyitishga hissa qo shadi.
ʻ
Mazkur kurs ishida ona tilining boshqa gumanitar fanlar bilan bog liq jihatlari
ʻ
yoritiladi, integratsion yondashuvning afzalliklari tahlil qilinadi va ularni ta lim
ʼ
jarayonida qo llash bo yicha amaliy takliflar ishlab chiqiladi. Bu ishning ilmiy va
ʻ ʻ
amaliy ahamiyati gumanitar fanlarni o zaro uyg unlashtirish orqali ta lim
ʻ ʻ ʼ
samaradorligini oshirishda namoyon bo ladi.
ʻ
5
Shaykhov, M. (2005). O‘zbek adabiyoti tarixi. T.: Ma’rifat.
4

Kurs ishi predmeti:
Mazkur kurs ishining predmeti ona tilini boshqa gumanitar fanlar, xususan,
adabiyot, tarix va falsafa bilan bog’liq holda o’rganish jarayonini ilmiy-nazariy va
amaliy jihatdan tahlil qilishdan iborat. Bu yondashuv orqali ona tilining gumanitar
fanlar bilan o’zaro aloqasi, ta’lim jarayonida integratsion yondashuvning o’rni va
uning samaradorligi o’rganiladi.
Ona tili va boshqa fanlar o’rtasidagi uzviy bog’liqlikni tahlil qilish milliy
madaniyatni saqlash va rivojlantirishning muhim omili sifatida qaraladi. Karimov O.
O zining “Ona tili va madaniyat” asarida ona tilini boshqa fanlar bilan uyg’unlashganʻ
holda o’rganish ta’lim jarayonida innovatsion yondashuvlarni qo’llash imkoniyatini
oshiradi, deya ta’kidlaydi. Shu orqali til faqat aloqa vositasi emas, balki milliy
o’zlikni anglash va madaniy merosni asrab-avaylash vositasi sifatida ham o’rganiladi.
Saydullayev A. Ning “Integratsion ta lim va uning amaliy ahamiyati” asarida
ʼ
ona tili va boshqa gumanitar fanlarning uzviy bog liqligi ta lim jarayonining sifatini
ʻ ʼ
oshirishda muhim omil ekani qayd etiladi. Bu kurs ishining predmeti orqali ona
tilining madaniy va ilmiy jihatlari hamda u orqali boshqa fanlarni o’rganish
imkoniyatlari ochib beriladi.
Kurs ishi davomida ona tili va boshqa gumanitar fanlar o’rtasidagi uzviy
aloqadorlikni yoritish, bu yo’nalishda mavjud ilmiy tadqiqotlarni tahlil qilish va
ta’lim jarayoniga nisbatan amaliy takliflar ishlab chiqish rejalashtirilgan. Mazkur
predmet ona tilining ta’lim tizimidagi o’rni va ahamiyatini yanada chuqurroq
o’rganishga qaratilgan bo’lib, uning gumanitar fanlar bilan uzviy aloqasi orqali keng
qamrovli bilimlar va ko’nikmalar shakllanishiga yordam beradi.
Kurs ishi obyekti :
Mazkur kurs ishining obyekti ona tili va gumanitar fanlar (adabiyot, tarix,
falsafa va boshqa sohalar) o rtasidagi uzviy aloqadorlik, ularning o quv jarayonidagi
ʻ ʻ
o zaro ta siri va integratsion yondashuv asosida o rganish imkoniyatlari hisoblanadi.
ʻ ʼ ʻ
5

mavjud, ammo ularning har ikkisi ham o’zida adabiy nutqning ifoda vositalarini
to’plagan.
She riy asarlarda til vositalarining qo llanilishi.ʼ ʻ
She riyatda til vositalari ko’proq obrazlilik, musiqiylik va ritmik ifodalar bilan
ʼ
ajralib turadi. She riy asarlarda tilning asosiy vositalari sifatida obrazli so’zlar,
ʼ
epitetlar, tashbehlar, metaforalar, personifikatsiya, takrorlash va aliteratsiya kabi
badiiy vositalar keng qo’llaniladi. She riy asarda har bir so’z, har bir imago maxsus
ʼ
bir ma no va tuyg’u tashuvchi vosita bo’lib, poetik maqsadga xizmat qiladi.
ʼ
Shodmonov T. O zining “Ona tili va adabiyotdagi badiiy uslublar” asarida
ʻ
she riyat tilidagi badiiy vositalarning rolini shunday tushuntiradi: “She riyatda so’zlar
ʼ ʼ
nafaqat axborot uzatish, balki ruhiy va estetik kayfiyat yaratish vazifasini ham
bajaradi. 10
Shu bois, she riy asarda so’zning ohangiga, uning tembriga, ritmik
ʼ
tuzilishiga alohida e tibor qaratiladi”. Misol uchun, Alisher Navoiyning she riyatida
ʼ ʼ
nafaqat so’z boyligi, balki she riyatda musiqiy ohang, rimaniyat va qafiya yordamida
ʼ
to’la-boshlang’ich ifodalanadi.
Karimov “Adabiyot va til o’rtasidagi bog’liqlik” asarida she riy asarlarda til
ʼ
vositalarining ishlatilishini tahlil qilar ekan, “she riyatda tilning go’zalligi va uning
ʼ
ruhiyatga ta sirini badiiy tasvirlar va so’zning ifoda imkoniyatlari orqali anglash
ʼ
mumkin” deb yozadi. She riyatda shakl va mazmunning uyg’unligi, tasvirlarni
ʼ
kuchaytirish uchun o’ziga xos figurativ til vositalari ishlatiladi. Masalan, Erkin
Vohidovning she riy asarlarida ko’pincha takrorlash va aliteratsiya vositalari
ʼ
yordamida ritmik shaklga erishiladi va bu asarlarning estetik mazmunini yuksaltiradi.
Nasriy asarlarda til vositalarining qo llanilishi.
ʻ
Nasrda til vositalari ko’proq axborot uzatish va maqsadga erishish uchun
qo’llaniladi. Nasriy asarlarda tilning asosiy maqsadi — fikrni aniq va to’g’ri
ifodalashdir. Biroq, nasrda ham badiiy vositalar, xususan, tasviriy elementlar,
10
Xusniddinov, R. (2014). O‘zbek tilining tarixiy taraqqiyoti. T.: Tashkent State University Press.
11

2. Tasviriy vositalar (metafora, taqqoslash, personifikatsiya): She riyatdaʼ
so’zlarning tasviriy foydalanilishi maxsus ahamiyatga ega. Metafora (ta’bii,
tasavvurga asoslangan), taqqoslash (simile) va personifikatsiya (jonlantirish)
she riy asarlarning fikrini yanada jonlantiradi, tasavvurga boy qiladi. Masalan,
ʼ
“kechqurun quyosh batadi” kabi misol o’rnak sifatida keltirilsa, bu tasvir
haroratning pasayishini, kunning yakunlanishini tasavvur qilishda yordam
beradi. 21
3. Aliteratsiya va assanans: Aliteratsiya (so'zlar boshidagi tovushlarning
takrorlanishi) va assonans (vokallarning takrorlanishi) kabi vositalar she rda
ʼ
tovushlarning uyg’unligini yaratadi, tinglovchida ohangdorlik, musiqiylik
hissini uyg’otadi. Bu vositalar yordamida she r ritmi aniqlanadi va uning
ʼ
estetik ahamiyati oshadi.
4. Allegoriya: She riyatda ko’p hollarda ma’naviy, siyosiy yoki ijtimoiy
ʼ
mavzularni ifodalash uchun allegoriya ishlatiladi. Bu til vositasi orqali muallif
o’quvchiga oddiy tasvirni emas, balki chuqurroq, ko’proq tasavvurga
asoslangan ma’nolarni beradi. Allegorik tasvirlar orqali insoniyatning umumiy
masalalari va muammolari haqida fikr yuritish mumkin.
Nasriy asarlarda til vositalari.
Nasr (nasriy asar) tilida esa ifoda vositalari asosan aniq, lo’nda, tushunarli bo’lishi
kerak. Lekin bu, nasriy asarlarning jozibadorligi uchun hech qanday cheklov
yaratmaydi. Nasrda ham tilning tasviriy vositalari, masalan, metaforalar,
taqqoslashlar va personifikatsiyalar ishlatiladi. Lekin nasriy asarlar odatda she riy
ʼ
asarlarga qaraganda aniqroq va soddaroq bo’ladi. Bu, nasrni o’qiydiganlarga ko’proq
ilmiy, tafakkurli, yoki qisqa, lekin ta’sirchan va ta’sirli hikoyalar yaratishga yordam
beradi.
1. Metafora va taqqoslash: Nasriy asarlarda metafora va taqqoslash til vositalari
keng qo’llaniladi. Ular orqali muallif o’quvchini chuqurroq ma’nolarga, fikrlar
21
Shodmonov, A. (2016). Xalq tarixining adabiy talqini. T.: Ma’rifat.
20

Ona tilini boshqa gumanitar fanlarga bogʻlab o’rganish

Купить