• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 345.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Ona tilini o‘qitishda Morfemika bo‘limini o‘qitish metodikasi kurs ishi

6tilshunoslik fanining asosiy tamoyillari o‘z aksini topadi. Amaliy jihatdan esa, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun morfemik bilimlarni bosqichma-bosqich o‘rgatish bo‘yicha metodik tavsiyalar, interaktiv usullar, dars ishlanmalari, mashq va topshiriqlar tizimi taklif etiladi. Bu tavsiyalar boshlang‘ich ta’lim jarayonida morfemika bo‘limining samarali o‘zlashtirilishiga xizmat qiladi. Shuningdek, o‘quvchilarda tahliliy fikrlash, nutq tuzilishini anglash, grammatik ongni shakllantirish kabi ko‘nikmalarni rivojlantirishda ushbu kurs ishining natijalari foydalidir. Kurs ishida taklif etilgan metodik yondashuvlar o‘zbek tili darslarini boyitish, ularni interfaol va amaliy ahamiyatli tarzda tashkil etishga yordam beradi. Shu jihatdan, ish nafaqat ilmiy-nazariy asoslarga tayanadi, balki pedagogik faoliyatda real qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘lgan amaliy vosita sifatida ham ahamiyatlidir. Kurs ishi mavzusining obyekti — boshlang‘ich sinf ona tili darslari jarayonida o‘quvchilarning tilshunoslik bilimlarini shakllantirish jarayoni hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti — boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Morfemika” bo‘limini samarali o‘rgatish metodikasi va didaktik yondashuvlardir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida morfemik bilimlarni shakllantirish jarayonini ilmiy-metodik jihatdan asoslab berish, hamda ularni o‘qitishda samarali metodik yo‘llarni tavsiya qilishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari — Morfemika fanining nazariy asoslarini o‘rganish; Boshlang‘ich sinflarda morfemik bilimlarning shakllanish bosqichlarini aniqlash; Morfemika bo‘limini o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodlarni tahlil qilish; Darslarda morfemik tahlilni amalga oshirishning didaktik talablarini ishlab chiqish; O‘quvchilarning so‘z tuzilishi haqidagi bilimlarini mustahkamlashga yo‘naltirilgan topshiriqlarni tahlil qilish; Ushbu 14bosqichda misollar bilan tushuntirish, mantiqiy savollar berish, yozma topshiriqlar orqali mustahkamlash zarur. Bundan tashqari, ko‘rgazmali usullar morfemik tahlilni o‘rganishda muhim rol o‘ynaydi. Darslarda so‘zlar bo‘laklarga ajratilgan holatda ko‘rsatilgan plakatlar, rangli kartochkalar, interaktiv taxtalardagi elektron ilovalar, video animatsiyalar orqali morfemalarning joylashuvi, shakli va roli tushuntiriladi. Ayniqsa, vizual materiallar boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun morfemani anglashni soddalashtiradi va qiziqishni oshiradi. Morfemik tahlilga asoslangan metodik yondashuvlar doirasida analitik usul, sintetik usul, savol-javob, topshiriq-izlanish, rolli o‘yinlar, ko‘p variantli testlar kabi metodlar juda samarali hisoblanadi. Masalan, “so‘z yasang” o‘yini orqali bir ildizdan yangi so‘zlar yasash mashq qilinadi: “o‘qish – o‘qitmoq – o‘qituvchi – o‘quvchi – o‘qitilmoq” va hokazo. Bu nafaqat morfemani tanishtiradi, balki so‘z yasashga oid tasavvurni ham boyitadi. Yana bir muhim metodik jihat – bu differensial yondashuv. Har bir o‘quvchining bilim darajasi va fikrlash qobiliyatiga moslashtirib, morfemik tahlilni turli darajada berish mumkin. Kuchli o‘quvchilarga murakkab so‘zlar ustida mustaqil tahlil qilish topshirilsa, boshlovchi o‘quvchilarga soddalashtirilgan so‘zlar bilan ishlash tavsiya etiladi. Bu orqali individual yondashuv ta’minlanadi. Darsliklar va metodik qo‘llanmalarda morfemik tahlil ko‘pincha imloviy tahlil bilan aralashtiriladi, bu esa o‘quvchilar uchun chalkashlik tug‘diradi. Shuning uchun o‘qituvchi morfema tahlili va bo‘g‘in tahlili o‘rtasidagi farqni aniq tushuntirib berishi zarur. Masalan, “bilimdon” so‘zi bo‘g‘inlarga “bi-lim- don” tarzida ajraladi, ammo morfemalarga “bil–im–don” tarzida ajratiladi. Bu farq o‘quvchilarda so‘z strukturasiga ongli yondashuvni shakllantiradi. O‘quv dasturlari va kompetensiyaviy yondashuv talablariga ko‘ra, boshlang‘ich sinfda morfemik bilimlar oddiy tushunchalar asosida, kundalik hayotiy misollar bilan boyitilgan holda berilishi kerak. Bolalar o‘z atrofida 10uning morfemik tuzilmasini aniqlash va to‘g‘ri tarjima qilish texnologik jarayonlarning asosi hisoblanadi. Shu bois, morfemika fani tilshunoslikning eng zarur, amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan tarmoqlaridan biridir. O‘zbek tilida morfema turlari va ularning funksional tavsifi Morfema turi Ta’rifi Funktsiyasi (vazifasi) Misollar Leksik (asos) morfema So‘zning asosiy ma’no yuklovchi qismi So‘zga asosiy leksik ma’no beradi kitob , o‘qish , bor- So‘z yasovchi morfema Yangi so‘z hosil qiladi So‘z yasalishiga xizmat qiladi o‘qituvchi (o‘qi- + - tuvchi) Grammatik (shakl) morfema So‘zning grammatik shaklini bildiradi Zamonga, kishiga, son-gatog‘likka bog‘laydi ketdi , boraman , kitoblar Qo‘shimcha morfema Asosga qo‘shilib keluvchi, leksik yoki grammatik vazifani bajaruvchi birlik So‘zning shakl va ma’nosini o‘zgartiradi o‘qituvchilarimizdan Prefiks (old qo‘shimcha) So‘zning boshida keluvchi morfema (O‘zbek tilida kam) Ba’zida negatsiya yoki takror ma’nosi (yo‘q + qilmoq = yo‘q qilmoq) nohalol , bemaza , yo‘qilmoq Suffiks (quyi qo‘shimcha) So‘z oxirida keluvchi morfema Ko‘proq grammatik va so‘z yasovchi rol o‘ynaydi ishchi , o‘quvchi , yuruvchi Postfiks Ba’zan mustaqil so‘zlardan keyin keluvchi kuchsiz morfemalar Stilistik yoki sintaktik ta’sir ko‘rsatadi ekan , bo‘ladi , mikin Allomorf Bir morfemaning talaffuzdagi turli shakllari Kontekstga qarab shaklini o‘zgartiradi -lar , -lAr , -lEr , -lOr Morfema — bu tilshunoslikdagi eng kichik ma’noli birlikdir. Bu tushuncha fonema bilan morfologiya oralig‘ida turadi: fonema talaffuzni belgilovchi eng 2 Kurs ishi Andijon davlat pedagogika instituti o zbek tili va adabiyotiʻ kafedrasida bajarilgan. Ilmiy rahbar: Mamajonova Nigora Himoya 2025-yil ___________oyining _____kun soat_____da Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari ʻ himoyasi yig‘ilishida o tkazildi. ʻ Manzil: ______________________________________ Kurs ishi 2025-yil __________oyining _____kunida kafedraga topshirildi. Kurs ishi bilan Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti ʻ kafedrasida tanishish mumkin. Manzil: _______________________________________ Yig‘ilish kotibi:____________________________ MUNDARIJA 272. Asosiy shakllantirish bosqichi — bu morfemik tushunchalarning nazariy jihatdan aniqlashtirilishi, terminlar bilan tanishtirish va amaliy mashqlar orqali ongli o‘zlashtirish bosqichidir. o‘quvchining avvalgi tayyorlov bosqichida shakllangan umumiy tasavvurlarini ilmiy tushunchalar bilan mustahkamlashdir. Bunda o‘qituvchi darsda terminlardan foydalanishni boshlab, har bir morfemaning nomini va vazifasini aniqlik bilan tushuntiradi. Misol uchun: “bilimdon” so‘zini morfemalarga ajratib, “bil” – ildiz morfema, “im” – so‘z yasovchi morfema, “don” – sifat yasovchi morfema sifatida tahlil qilinadi. Har bir bo‘lakning nomi, shakli va vazifasi alohida yoritiladi. Asosiy bosqichda morfemalarning turlari tizimli tartibda o‘rgatiladi. Dastlab o‘quvchilarga asos (yoki ildiz) tushunchasi beriladi. Keyin esa so‘z yasovchi va grammatik qo‘shimchalar haqida ma’lumotlar bosqichma-bosqich tanishtiriladi. O‘quvchilar “maktab”, “maktabdor”, “maktabimizda” so‘zlarini tahlil qilganlarida, har bir morfemaning qanday rol o‘ynashini tushunib boradilar. Ushbu tahlillar ularning grammatika va so‘z yasashga bo‘lgan bilimini kengaytiradi. O‘quvchilar morfemalarni shakli va vazifasiga qarab farqlashga o‘rganadi: asos – o‘zgarmas qism; so‘z yasovchi qo‘shimcha – yangi ma’no hosil qiladi; grammatik qo‘shimcha – so‘zning shaklini o‘zgartiradi. Bunday ajratmalar ongli tahlil qilishga yordam beradi. Bu bosqichda interfaol metodlar — “fikr xaritasi”, “ko‘rsating va tushuntiring”, “so‘z yasang” kabi usullarni qo‘llash juda foydalidir. Asosiy bosqichda ko‘plab ko‘rgazmali vositalar: morfemaga ajratilgan rangli jadval, slaydlar, har xil tahlil kartochkalari, interaktiv topshiriqlar o‘quvchilarni faol ishtirok etishga undaydi. Ular mustaqil yoki guruhlarda ishlaydi, tahlil qiladi, fikr bildiradi. Bunday faol yondashuv orqali morfemik tushunchalar chuqurroq singadi.Shuningdek, bu bosqichda lingvistik tafakkurga asoslangan topshiriqlar muhim o‘rin tutadi. Masalan: “Quyidagi so‘zlar ichidan ildiz morfemani belgilang”, “Qaysi morfema so‘z yasovchi?” kabi savollar 413) Azimova Nilufar, Tilshunoslik va metodika, “ZiyoNET press”, Toshkent, 2020, 78 - 101 - b. 4) Bo‘riyev Sardor, Ona tili darsi uchun interfaol metodlar, “Fan va tarbiya”, 2021, 54 - 76 - b. 5) Dostonov Oybek, Lingvistik pedagogika, “Sharq” nashriyoti, 2017, 92 - 115 - b. 6) Ergashev Rasul, Morfemik va sintaktik tahlil, “Akademnashr”, Toshkent, 2018, 34 - 59 - b. 7) Fozilova Madina, Til va ma’naviyat, “ZiyoNET press”, 2022, 150 - 172 - b. 8) G‘ulomov Jahongir, General metodika: Morfem, morfema, “O‘qituvchi”, Toshkent, 2019, 67 - 89 - b. 9) Ibodova Sevara, Boshlang‘ich sinflarda morfemika, “Fan va tarbiya”, 2020, 115 - 137 - b. 10) Juraqulova Zebo, Morfemani o‘rgatish usullari, “Akademnashr”, 2017, 24 - 47 - b. 11) Kadirov Shavkat, Ona tili fanini o‘qitish metodikasi, “Sharq”, Toshkent, 2021, 101 - 123 - b. 12) Latipov Nodir, Kompyuter vositalari yordamida til o‘qitish, “ZiyoNET press”, 2022, 81 - 100 - b. 13) Mirzaeva Dilshoda, Pedagogik innovatsiyalar: ona tili, “Fan va tarbiya”, 2018, 135 - 158 - b. 14) Nasriddinov Kamol, Zamonaviy dars metodikalari, “Akademnashr”, 2019, 57 - 79 - b. 15) Oxunova Sanobar, Didaktik o‘yinlar ona tilida, “O‘qituvchi”, Toshkent, 2020, 142 - 165 - b. 16) Raxmonov Farruh, Tilshunoslikda nazariy va amaliy yondashuvlar, “Sharq”, 2023, 33 - 55 - b. 17) Salimov Jaloliddin, Integratsiyalashgan o‘qitish texnologiyalari, “ZiyoNET press”, 2021, 98 - 121 - b. 3Kirish …………………………………………………………… 4 I BOB. Morfemika bo‘limining nazariy asoslari va lingvistik mazmuni 1.1. Morfemika fanining predmeti va morfema tushunchasi ……………… 8 1.2. Morfemik tahlilning turlari va ularning o‘rganishdagi ahamiyati ……. 15 1.3. Ona tili darslarida morfemik bilimlarni o‘zlashtirishga qo‘yiladigan didaktik talablar …………………………………………………………… 21 II BOB. Boshlang‘ich sinflarda “Morfemika” bo‘limini o‘qitish metodikasi 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida morfemik tushunchalarni shakllantirish bosqichlari ………………………………………………..… 25 2.2. Morfemik bilimlarni o‘rgatishda qo‘llaniladigan metod va usullar ….. 30 2.3. Morfemika bo‘limini o‘qitishda uchraydigan muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari …………………………………………...…………. 36 Xulosa …………………………………………………….. ………………. 39 Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………….……………… 40 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi — Hozirgi bosqichda ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar zamirida o‘quvchilarning funksional savodxonligini oshirish, ayniqsa, ona tilini puxta o‘zlashtirishlari muhim o‘rin 24“mehnatkash”, “kitobxona”, “do‘stlik”, “qizg‘aldoq” kabi so‘zlarning tarkibiy tahlilini bolalarning qiziqishiga mos matnlar asosida yoritish foydalidir. 13 Morfemi k bilimlarni o‘zlashtirish — bu o‘quvchilarning nutqiy, grammatik, tahliliy va ijodiy salohiyatini birgalikda rivojlantiruvchi murakkab jarayondir. Shu sababli ushbu bilimlarni samarali va to‘g‘ri o‘rgatish uchun yuqoridagi didaktik talablar to‘liq bajarilishi lozim. O‘qituvchi mazkur talablar asosida o‘z metodikasini takomillashtirar ekan, o‘quvchida tilga nisbatan ongli, mantiqiy va faol munosabat shakllanadi. II BOB. Boshlang‘ich sinflarda “Morfemika” bo‘limini o‘qitish metodikasi 13 Mirzaeva Dilshoda , Pedagogik innovatsiyalar: ona tili , “Fan va tarbiya”, 2018, 135 - 158 - b 34so‘zlar, murakkab tahlil topshiriqlari beriladi, sust o‘zlashtirayotganlarga esa soddalashtirilgan, ko‘rgazmali va ko‘maklovchi metodlar tavsiya etiladi. Morfemik bilimlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan metodlar va ularning tavsifi Metod nomi Metod mazmuni Afzalliklari Qo‘llanilish misoli Tushuntirish metodi O‘qituvchi morfema, qo‘shimcha va ildizlarni og‘zaki tushuntiradi Tushunishga yordam beradi, nazariy bazani mustahkamlaydi “Bilimdon” so‘zini bo‘laklab tushuntirish Ko‘rgazmali metod Rangli kartochkalar, slaydlar va diagrammalar orqali morfemalarni ko‘rsatadi Vizual idrokni faollashtiradi, kichik yoshdagilar uchun qulay So‘z bo‘laklariga bo‘lingan rangli jadvaldan foydalanish Amaliy metod Mustaqil tahlil, mashqlar, so‘z yasash orqali morfemik faoliyat olib boriladi Mustaqillikni oshiradi, tahliliy fikrni rivojlantiradi “O‘quvchilar” so‘zini morfemalarga ajratish Qiyosiy metod Turli so‘zlar orasida morfemalarni solishtirish Farqlash va umumlashtirish ko‘nikmasini shakllantiradi “Ishchi” va “o‘yinchi” so‘zlaridagi “-chi” qo‘shimchasini tahlil qilish Ijodiy metod So‘z yasash, gap tuzish, matn yaratish orqali bilimlarni qo‘llash Ijodkorlikni rivojlantiradi, nutqiy faollikni oshiradi “Bilim” so‘zidan “bilimli”, “bilimsiz” kabi so‘zlar yasash Didaktik o‘yinlar Morfemalarga oid o‘yinlar orqali Qiziqarli, faol ishtirokni “Morfemani top”, “So‘z zanjiri” 39o‘quvchilarning tahliliy fikrlashini rivojlantiradi. Aynan shu sababli bu bo‘limni chuqurroq o‘rganish va uni bolalarga o‘rgatish metodikasini puxta ishlab chiqish bugungi ta’limda nihoyatda muhim deb hisoblayman.Kurs ishining nazariy qismida morfemika fanining mohiyati, morfema va uning turlari, morfemik tahlilning asoslari va bu tahlilning lingvistik mazmuni haqida umumiy tushunchalar berildi. Amaliy qismda esa aynan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun qanday usul va yondashuvlar samaraliroq bo‘lishi, dars jarayonida qanday muammolar paydo bo‘lishi mumkinligi va ularni qanday hal qilish mumkinligi haqida tahliliy fikrlar bayon etildi. Masalan, mavzuning abstraktligi, tushunishdagi qiyinchiliklar, darsliklardagi kamchiliklar yoki baholash mezonlarining noaniqligi o‘quv jarayonining sifatiga salbiy ta’sir qilishi mumkin.Shu sababli, bu ishda o‘rgatish jarayonini soddalashtirish, bolalar yoshiga mos metodlarni tanlash, o‘yinli, ko‘rgazmali, integratsiyalashgan va texnologik yondashuvlarni qo‘llash bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi. Ayniqsa, bolalarning faol ishtirokini ta’minlash, ularni o‘rganayotgan so‘z ustida mustaqil izlanishga yo‘naltirish men uchun ustuvor ahamiyatga ega bo‘ldi. Yakuniy xulosa sifatida shuni ayta olamanki, boshlang‘ich ta’limda morfemika bo‘limini to‘g‘ri va samarali o‘rgatish nafaqat til bilimi sifatida, balki bolalarning umumiy tafakkurini shakllantirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Men uchun bu kurs ishi nafaqat nazariy o‘rganish, balki amaliyotda foydali bo‘ladigan yondashuvlarni tahlil qilish imkonini berdi. Kelgusida ushbu sohada tajriba asosida yanada kengroq metodik yondashuvlar ishlab chiqilishi va amaliyotga tatbiq qilinishi zarur, deb hisoblayman. Foydalanilgan adabiyotlar Prezident farmonlari va qarorlari: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2021). PF–5712-son Farmon: Ta’lim- tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida. 2021- 21Maktab darslarida morfemik tahlil yordamida o‘tkaziladigan ijodiy topshiriqlar, so‘z yasash o‘yinlari, tahlil asosidagi lug‘at ishlari, rolli darslar orqali o‘quvchilarning o‘z ona tiliga bo‘lgan qiziqishi va munosabati kuchayadi. Har bir topshiriq o‘quvchining individual tafakkuriga ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa bolalarda o‘z fikrini grammatik to‘g‘ri va ifodali bayon qilish madaniyatini shakllantiradi.Morfemik tahlil nafaqat tilni anglatadi, balki madaniy tafakkur va lingvistik estetikani ham singdiradi. Tahlil orqali bola so‘zning yaratilish tarixiga, etimologiyasiga qiziqa boshlaydi. Bu esa milliy qadriyatlar, til merosi, madaniyatimizga hurmat hissini uyg‘otadi. Ayniqsa, “do‘stlik”, “vatanparvarlik”, “mehribonlik” kabi so‘zlarning morfemik tahlili orqali ma’naviy tarbiya berish imkoniyati ham mavjud. Morfemik tahlil — bu ta’lim jarayonining muhim vositasi bo‘lib, o‘quvchilarda so‘z ustida ishlash, fikr yuritish, grammatik ong, savodxonlik, mustaqil tafakkur, izchil tahlil, fonetik-morfologik tushuncha, ijodiy yondashuv va milliy qadriyatlarga hurmat kabi ko‘plab fazilatlarni shakllantiradi. Shu sababli morfemik tahlil ona tili darslarining ajralmas tarkibiy qismi sifatida barcha bosqichlarda o‘z o‘rniga ega bo‘lishi lozim. 1.3. Ona tili darslarida morfemik bilimlarni o‘zlashtirishga qo‘yiladigan didaktik talablar Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarga tilshunoslikning ilk bilimlarini o‘rgatishda eng muhim vazifalardan biri — bu morfemik bilimlarni bosqichma- bosqich, tizimli va bolalar tafakkuriga mos tarzda yetkazishdir. Morfemik bilimlar so‘z tarkibini tahlil qilish, so‘z yasash jarayonlarini anglash, grammatik shakllarning tuzilishini tushunish, imloviy savodxonlikni shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun ona tili darslarida morfemik bilimlarni samarali o‘zlashtirish uchun o‘qituvchilar tomonidan maxsus didaktik talablar ishlab chiqilgan bo‘lishi zarur. Birinchi navbatda, morfemik bilimlarni o‘zlashtirishda yosh xususiyatlariga moslik asosiy didaktik talab hisoblanadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari 12Postfiks – so‘z oxiridan keyin joylashgan, ba’zan mustaqil so‘zlar bilan birikkan morfemalar (ekan, bo‘ladi, yoqdir). Morfemaning lingvistik belgilariga e’tibor qaratilsa, ularning quyidagi xususiyatlari mavjud: Semantiklik – morfema ma’lum bir ma’no yuklaydi, bu uning asosiy belgilaridan biridir. Har bir morfema til tizimida ma’noga ega bo‘lishi shart. Tizimlilik – morfemalar tilning morfologik tizimi tarkibida aniq tartibda joylashadi va bir-biriga bog‘liq holda ishlatiladi. Masalan, ildizga so‘z yasovchi qo‘shimcha keladi, undan so‘ng grammatik qo‘shimchalar. Stabil shakl – morfemalar ko‘p hollarda bir xil shaklda saqlanadi, ammo ayrim holatlarda fonetik modifikatsiyaga uchraydi (masalan, -lar, -larimiz, -dan kabi). Allomorfizm – bu bitta morfemaning bir nechta fonetik variantlarda ifodalanishidir. Masalan, -lar, -larim, -lari — bularning barchasi bir morfemaning turli ko‘rinishlari hisoblanadi . 5 Morfemalarni farqlashda mashq va tahlil metodlari juda muhim. O‘qituvchilar, ayniqsa boshlang‘ich sinflarda, so‘zlarni bo‘g‘inlab emas, morfemalarga ajratib o‘rgatish orqali o‘quvchilarning nutq tuzilmasiga bo‘lgan tushunchasini rivojlantirishlari mumkin. Masalan, “yozuvchilarimiz” so‘zini tahlil qilamiz: “yoz” (asos), “uv” (so‘z yasovchi), “chi” (so‘z yasovchi), “lar” (ko‘plik), “imiz” (egalik). Bu misol orqali bolalarda so‘zning qanday tuzilishi haqida aniq tasavvur shakllanadi.Morfemalarning o‘zaro munosabati ham tilda katta ahamiyatga ega. Ular o‘zaro ketma-ketlikda joylashadi va bu joylashuv qat’iy sintaktik va morfologik qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Har bir morfemaning o‘z joyi bor va uni o‘zgartirish so‘z shaklining grammatik xatolarga olib kelishiga sabab bo‘ladi. Masalan, “o‘quvchilarimizning” so‘zida morfemalarning o‘zaro joylashuvi noto‘g‘ri bo‘lsa, so‘z tushunarsiz holga 5 Azimova Nilufar , Tilshunoslik va metodika , “ZiyoNET press”, Toshkent, 2020, 78 - 101 - b. 17Har bir morfemik tahlil turi o‘ziga xos yondashuv, bilim bosqichi va dars maqsadiga qarab qo‘llaniladi. Misol uchun, 2-sinf o‘quvchisiga strukturaviy tahlil orqali asos va qo‘shimchani ajratish topshirilsa, 4-sinf o‘quvchisiga semantik tahlil orqali so‘z yasovchi morfemalarning ma’nosini aniqlash topshirilishi mumkin. Bu esa tahlil turlarining o‘quvchilarning yoshi va bilim darajasiga moslashuvchan ekanini ko‘rsatadi. 8 Bundan tashqari, morfemik tahlilda mavhum va real so‘zlar ustida ishlash ham muhim ahamiyatga ega. Mavhum so‘zlar (masalan, “ozodlik”, “insonparvarlik”) murakkab tuzilmaga ega bo‘lib, ularning morfemik tuzilmasini tahlil qilish o‘quvchilar fikrlash doirasini kengaytiradi. Real so‘zlar (masalan, “daraxt”, “kitob”, “o‘qituvchi”) esa kundalik hayotdagi tildan olingani uchun o‘quvchilar uchun tanish va tushunarli bo‘ladi. Shu jihatdan turli xil lug‘aviy qatlamdagi so‘zlar ustida morfemik tahlil olib borish tavsiya etiladi. Morfemik tahlilning yana bir ustun jihati shundaki, u so‘z boyligini rivojlantirish vositasi hisoblanadi. Chunki o‘quvchi so‘zlarning qanday hosil qilinishini o‘rganar ekan, shu asosda o‘zi ham yangi so‘zlar yasashga urinadi. Bu esa ularning nutqiy faolligini oshiradi. Shuningdek, morfemik tahlil yozma nutqdagi grammatik xatolarni aniqlash va tuzatishda ham muhim poydevor bo‘ladi.Darslarda morfemik tahlilni mustahkamlash uchun o‘qituvchilar turli xil mashqlarni qo‘llashlari mumkin: so‘zlar tarkibini morfemalarga ajratish, asosni aniqlash, so‘z yasovchi va grammatik qo‘shimchalarni farqlash, yangi so‘zlar yasash, ko‘rsatilgan morfema asosida gap tuzish va h.k. Bular o‘quvchilarning tildagi faoliyatini har tomonlama rivojlantiradi. Morfemik tahlilning turlari nafaqat lingvistik bilimlarni boyitadi, balki o‘quvchilarda tahliliy tafakkur, grammatika va semantika o‘rtasidagi munosabatni anglash, so‘z ustida ongli fikr yuritish kabi ko‘nikmalarni shakllantiradi. Har bir tahlil turi o‘z vazifasiga ega va ta’lim jarayonida maqsadga muvofiq ravishda tanlanishi zarur. 8 Fozilova Madina , Til va ma’naviyat , “ZiyoNET press”, 2022, 150 - 172 - b. 8Tilshunoslik fanining muhim bo‘limlaridan biri bo‘lgan morfemika — so‘zning tarkibiy qismlarini, ya’ni morfemalarni o‘rganadi. Morfema — bu ma’no anglatadigan eng kichik til birligidir. Har bir so‘z bir yoki bir nechta morfemalardan tashkil topadi va bu morfemalar so‘zning ma’nosi va grammatik shaklini belgilaydi. Masalan, “o‘qituvchi” so‘zi “o‘qi-”, “-t-”, “-uv-”, “-chi” morfemalaridan tashkil topgan bo‘lib, ularning har biri ma’no va vazifa yuklaydi. Morfemika fanining predmeti aynan shu morfemalarni tahlil qilish, ularni turlarga ajratish, strukturaviy va semantik jihatdan o‘rganishdan iborat. Morfemik tahlil so‘z yasash, so‘zlarning kelib chiqishini aniqlash va ularning grammatik shakllanishini tushunishda muhim ahamiyatga ega. Bu fan leksikologiya, sintaksis, fonetika va so‘z yasalish morfologiyasi bilan bevosita bog‘liqdir. Morfema turli ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin: asos morfema, qo‘shimcha (grammatik yoki so‘z yasovchi) morfema, prefiks, suffiks va postfiks kabi shakllarda namoyon bo‘ladi. Morfemik tahlil orqali o‘quvchilar so‘zning shaklini va ma’nosini chuqur anglaydilar. Shuningdek, bu tahlil ularning so‘z boyligini oshiradi, savodxonlik va fikrni aniq ifodalash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Shuning uchun ham boshlang‘ich sinflarda morfemik bilimlar bosqichma-bosqich va bolalar yoshiga mos tarzda o‘rgatilishi zarur. Morfemika — tilni ilmiy asosda o‘rganishning birinchi qadami hisoblanadi. 2 Morfemika fani o‘zining predmeti sifatida so‘zning ichki tuzilishini, morfemalarning shakl va ma’nodagi xususiyatlarini, ularning kombinatsiya qonuniyatlarini, variantlarini (allomorflarni) va morfemalarning o‘zaro bog‘liqligini o‘rganadi. Bu fan morfologiya bilan chambarchas bog‘liq bo‘lsa- da, mustaqil ilmiy yo‘nalish sifatida shakllangan. Morfemika orqali biz tilning tuzilishini chuqur anglaymiz, grammatika va leksik birliklar o‘rtasidagi chegarani belgilaymiz.Morfemika termini ilk bor XIX asr oxirida tilshunoslik fanida qo‘llana boshlagan. Uning nazariy asoslari rus, nemis va fransuz 2 Abdulhayev Botirjon , Morfemika asoslari , “Sharq” nashriyoti, Toshkent, 2018, 45 - 67 - b. 7jarayonda yuzaga keladigan metodik muammolarni aniqlab, ularning yechimlarini taklif qilish. Kurs ishi mavzusining metodlari Tadqiqot jarayonida quyidagi metodlardan foydalanildi: – taqqoslash va tahlil qilish metodi; – kuzatuv va amaliy faoliyatni tahlil qilish usuli; – sinov darslaridan olingan ma’lumotlarga asoslangan kuzatuvlar; – o‘quv dasturlari va darsliklar tahlili. Kurs ishi mavzusining tuzilishi — Kurs ishi kirish, ikki bob, har bir bob uchta kichik bo‘limdan iborat. Shuningdek, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan. I BOB. Morfemika bo‘limining nazariy asoslari va lingvistik mazmuni 1.1. Morfemika fanining predmeti va morfema tushunchasi 1ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI FILOLOGIYA FAKULTETI “O ZBEK TILI VA ADABIYOTI” KAFEDRASI ʻ “O zbek tili va adabiyoti” yo nalishi 304-guruh talabasi ʻ ʻ Xodjayeva Gulzora Muhammadyaxyo qizining Ona tili o qitish metodikasi ʻ fanidan “ Ona tilini o‘qitishda “Morfemika” bo‘limini o‘qitish metodikasi ” mavzusidagi KURS ISHI Ilmiy rahbar: Mamajonova N. Bajaruvchi: Xodjayeva G . ANDIJON -2025 40yil 26-mart. Toshkent: Prezident matbuot xizmati. https://lex.uz/docs/5345201 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2020). PQ–4884-son Qaror: Ta’lim- tarbiya tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. 2020-yil 6- noyabr. Toshkent: Prezident matbuot xizmati. https://lex.uz/docs/5062766 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. (2017). Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risidagi qaror. 2017-yil 6- aprel. Toshkent: Adliya vazirligi hujjatlari. https://lex.uz/docs/3187732 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2019). PQ–4479-son Qaror: O‘zbekiston Respublikasida davlat tilining nufuzini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. 2019-yil 21-oktabr. Toshkent: Prezident matbuot xizmati. https://lex.uz/docs/4577632 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2019). O‘zbekiston Respublikasida Davlat tili haqidagi qonun qabul qilinganining 30 yilligini nishonlash to‘g‘risida qaror. 2019-yil 21-oktabr. Toshkent: Prezident qarorlari majmuasi. https://lex.uz/docs/4577631 Ilmiy adabiyotlar 1) Abdulhayev Botirjon, Morfemika asoslari, “Sharq” nashriyoti, Toshkent, 2018, 45 - 67 - b. 2) Ahmadqulova Gulchehra, Boshlang‘ich ta’limda ona tilini o‘qitish metodlari, “O‘qituvchi” nashriyoti, 2019, 123 - 145 - b. 15eshitgan so‘zlar ustida tahlil qilsa, morfemik tushunchalar ongida mustahkam o‘rnashadi. Misol uchun, “bog‘bon”, “ishchi”, “do‘stlik”, “rahmli”, “bilimdon” kabi so‘zlar o‘quvchilarning nutqida faol ishlatiladi va ularni tahlil qilish o‘quvchilarni zeriktirmaydi. 7 Morfemik tahlilning amaliy ahamiyati shundaki, u o‘quvchilarning yozma nutqini mustahkamlashda, imlo qoidalarini anglashda, yangi so‘zlar yasashda, fikrni grammatik jihatdan to‘g‘ri ifodalashda kuchli tayanch bo‘lib xizmat qiladi. Har bir o‘qituvchi bu tahlil orqali so‘z ustida ishlash madaniyatini singdira oladi. Ayniqsa, mustaqil fikrlash, tahlil qilish, sintez qilish, umumlashtirish kabi ko‘nikmalar morfemik tahlil yordamida ancha tez rivojlanadi. 1.2. Morfemik tahlilning turlari va ularning o‘rganishdagi ahamiyati Morfemik tahlil tilshunoslikda so‘zning tuzilmasini tahlil qilishda eng muhim usullardan biri hisoblanadi. Ushbu tahlil yordamida so‘z qanday morfemalardan iboratligi, ularning o‘zaro tartibi, grammatik va semantik funksiyasi aniqlanadi. Ayniqsa, o‘quvchilar uchun morfemik tahlil so‘z tuzilishini tushunishning poydevoridir. Morfemik tahlil — bu grammatik va leksik birliklarning qatlamini ochish, ularning har biri qanday rol o‘ynashini anglatishdir. Shu jihatdan morfemik tahlil ona tili darslarining ajralmas pedagogik tarkibiy qismidir. Morfemik tahlilning bir nechta turlari mavjud bo‘lib, ular mazmuniga, maqsadiga va metodikasiga qarab farqlanadi. Asosiy turlari quyidagilar:  Strukturaviy morfemik tahlil  Semantik (ma’noviy) morfemik tahlil  Formal (shakliy) morfemik tahlil  Tavsiflovchi va taqqoslovchi morfemik tahlil  Didaktik morfemik tahlil (pedagogik maqsadga yo‘naltirilgan) 7 Dostonov Oybek , Lingvistik pedagogika , “Sharq” nashriyoti, 2017, 92 - 115 - b. 38mavzular bilan bog‘lanmaydi. Bu esa o‘quvchida bilimlarning izchil shakllanishiga to‘sqinlik qiladi. Shu sababli o‘qituvchi har bir yangi mavzuni avvalgisi bilan bog‘lab tushuntirishga e’tibor qaratishi lozim. O‘ninchi muammo – ota-onalarning ishtiroki yetishmasligi. Uyga berilgan topshiriqlar morfemik tahlilga oid bo‘lsa ham, ko‘plab ota-onalar bu borada farzandiga yordam bera olmaydi, chunki o‘zlari bu ilmiy tushunchalarni yaxshi bilmaydilar. Shu bois maktab va ota-ona hamkorligi doirasida qisqa metodik ko‘rsatmalar, videodarslar va onlayn tavsiyalar berilishi lozim.  Yechim sifatida quyidagilar taklif etiladi:  Morfemik tushunchalarni bosqichma-bosqich, soddalashtirib tushuntirish;  Vizual, ko‘rgazmali vositalardan keng foydalanish;  Tahliliy va ijodiy faoliyatga asoslangan topshiriqlar berish;  Interaktiv dars shakllarini keng joriy etish;  O‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish;  AKT vositalarini darslarga integratsiya qilish;  Morfemik tahlilga doir maxsus baholash mezonlarini ishlab chiqish;  Fanlararo integratsiyani kuchaytirish;  Ota-onalar uchun metodik yo‘riqnomalar tayyorlash. Morfemika bo‘limini o‘qitishda uchraydigan muammolarni bartaraf etish uchun innovatsion, interaktiv, individual va integratsion metodlarni uyg‘unlashtirish zarur. Bu orqali boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida nafaqat morfemik bilimlar, balki chuqur tahliliy tafakkur, nutqiy salohiyat va tilga ijodiy yondashuv shakllanadi. Xulosa Ushbu kurs ishini yozish jarayonida men boshlang‘ich sinflarda ona tili ta’limining muhim yo‘nalishlaridan biri — morfemika bo‘limining o‘qitilishiga alohida e’tibor qaratdim. Tilshunoslikda morfemik tahlil so‘zning eng kichik ma’noli qismlarini tushunish, ularni to‘g‘ri ajratish va ishlatish orqali 5Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi — O‘zbek tilshunosligida morfemika alohida ilmiy yo‘nalish sifatida shakllangan bo‘lib, bu borada bir qator ilmiy tadqiqotlar mavjud. Jumladan, A. Madvaliyev, A. Jo‘rayev, A. G‘ulomov, N. Mahmudov kabi tilshunos olimlar morfema, uning turlari, leksik va grammatik morfemalar, affiksal birliklar, so‘z yasovchi va grammatik qo‘shimchalar haqida nazariy asoslar yaratganlar. Shuningdek, o‘zbek tilining morfemik tuzilishini umumiy til tizimi bilan bog‘liq holda yoritganlar. Ammo bu tadqiqotlarning aksariyati tilshunoslik nazariyasi darajasida bo‘lib, maktabgacha yoki boshlang‘ich sinf metodikasi kontekstida yetarlicha amaliy ko‘rinishga ega emas. Ayniqsa, morfemik tahlilni bolalar tafakkuriga moslashtirish, ularning yosh psixologiyasiga mos dars metodlarini ishlab chiqish bo‘yicha tadqiqotlar kam. Ayrim darsliklarda morfemik bilimlar yuzaki ko‘rsatilgan bo‘lsa-da, ularni o‘qitish uslublari chuqur o‘rganilmagan. Bu esa boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari oldida muayyan bo‘shliqni yuzaga keltiradi. Shu sababli amaliyotga yo‘naltirilgan, dars jarayonida real foydalanishga yaroqli metodik ishlanmalarni yaratish ehtiyoji mavjud. So‘nggi yillarda til o‘qitishning zamonaviy yondashuvlari (kompetensiyaviy, differensial, konstruktivistik) keng targ‘ib qilinayotgan bir paytda, morfemik bilimlarni ham ushbu yondashuvlar asosida integratsiyalash zarur. Xulosa qilib aytganda, mavzu nazariy jihatdan o‘rganilgan bo‘lsa-da, boshlang‘ich ta’lim metodikasi nuqtai nazaridan chuqurroq izlanishga muhtoj. Bu esa kurs ishining ilmiy yangiligi va tadqiqot zaruratini asoslaydi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati — Ushbu kurs ishi, bir tomondan, morfemika fanining nazariy asoslarini chuqur tahlil qilishga xizmat qilsa, ikkinchi tomondan, uni boshlang‘ich ta’limga integratsiyalash orqali amaliy natijalarga yo‘naltirilgan yondashuvni taklif etadi. Nazariy jihatdan ishda morfema tushunchasining mohiyati, uning turlari, grammatik va leksik vazifalari, morfemik tahlilning tilshunoslikdagi o‘rni izchil yoritiladi. Ayniqsa, morfemik tahlil asosida so‘z yasash jarayonlarini tushuntirish orqali 23yozma nutqda ishlata olishlari kerak. So‘z yasashga oid topshiriqlar, morfemaga asoslangan gap tuzish, yangi so‘zlardan hikoya tuzish singari faoliyatlar bu bilimlarni real nutqiy kontekstda mustahkamlashga xizmat qiladi. Yettinchi muhim talab — uzviylik va integratsiyalilik prinsipidir. Morfemik bilimlar boshqa tilshunoslik bo‘limlari (fonetika, morfologiya, leksikologiya) bilan bevosita bog‘liq holda o‘rgatilishi kerak. Masalan, morfemaning fonetik o‘zgarishlarini o‘rganish fonetika bilan, morfemik tahlilning grammatik shakllar bilan bog‘lanishi esa morfologiya bilan uyg‘unlashadi. Bu esa tilda kompleks fikrlashni shakllantiradi. Sakkizinchi talab — bu mustahkamlovchi, nazorat qiluvchi va baholovchi faoliyatning mavjudligi. Har bir yangi bilim amaliy mashqlar bilan mustahkamlanishi kerak. So‘zlarni morfemalarga ajratish mashqlari, testlar, ko‘p javobli savollar, ixtiyoriy topshiriqlar orqali o‘quvchining o‘zlashtirish darajasi nazorat qilinadi. O‘qituvchi esa yakuniy baholashda faqat natijani emas, balki o‘quvchining fikrlash jarayonini ham hisobga olishi kerak. To‘qqizinchi talab — interfaollik va zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlik. Morfemik bilimlarni zamonaviy texnologiyalar asosida o‘rgatish o‘quvchilarda yanada yuqori faollikni yuzaga keltiradi. Elektron darsliklar, QR kodli topshiriqlar, onlayn testlar, vizual tahlil ilovalari orqali morfemik bilimlar tezroq va qulay o‘zlashtiriladi. O‘ninchi didaktik talab esa — psixologik qulay muhitni yaratishdir. Morfemik tahlil ijodiy va aqliy faollikni talab qilganligi sababli, dars muhitida erkinlik, o‘z fikrini ayta olish imkoniyati, qo‘rquvdan xoli sharoit bo‘lishi zarur. O‘qituvchi o‘quvchilarning har qanday savoliga ijobiy yondashib, rag‘batlantiruvchi muhit yaratishi lozim.Shuningdek, morfemik bilimlar o‘quvchilarda lingvistik tafakkurni shakllantirishda vosita bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun o‘quvchilarga bu bilimlarni nazariy shaklda emas, balki hayotiy misollar, real nutqiy vaziyatlar orqali tushuntirish lozim. Misol uchun, 13keladi.Shu boisdan morfemalarni chuqur o‘rganish orqali o‘quvchi nafaqat tahliliy fikrlashni, balki o‘z fikrini yozma va og‘zaki tarzda to‘g‘ri bayon qilishni ham o‘rganadi. Bu ko‘nikma esa umummilliy savodxonlikning o‘sishiga xizmat qiladi. Shuningdek, morfemalarning tahlili yordamida yangi so‘zlar yasalish jarayoni ham tushuntiriladi, bu esa o‘quvchilarni ijodiy fikrlashga undaydi. So‘z yasovchi morfemalar orqali o‘quvchilar yangi so‘zlar yasash, ularni kontekstda to‘g‘ri ishlatish ko‘nikmasini hosil qiladilar. Morfemik tahlil tilshunoslikda so‘zlarni strukturaviy jihatdan o‘rganishning asosiy vositalaridan biridir. Bu tahlil yordamida har bir so‘z tarkibidagi morfemalar aniqlanadi, ularning shakli, ma’nosi va funksional roli belgilab beriladi. Tahlil jarayonida morfemalarning ketma-ketligi, o‘zaro bog‘liqligi, grammatik va leksik vazifasi aniqlanadi. Bu esa o‘z navbatida o‘quvchining tilda chuqur fikr yuritishiga, nutqdagi birliklarni tahlil qilish qobiliyatiga asos yaratadi. Ayniqsa, boshlang‘ich ta’limda morfemik tahlil orqali o‘quvchilarda grammatik sezgi, tahliliy tafakkur, so‘z yasash mantiqini anglash kabi muhim ko‘nikmalar shakllanadi. 6 Morfemik tahlilning asosiy maqsadi – o‘quvchini so‘zning shakli va ma’nosi ustida izlanishga undash, uni so‘zlarning tuzilishini mantiqiy anglashga o‘rgatishdan iborat. Bu orqali o‘quvchi so‘zlar ustida mustaqil fikr yurita oladi, grammatik holatlarni sezadi va tilda faoliyat yuritish imkoniyatini kengaytiradi. Masalan, "o‘qituvchilarmiz" so‘zini morfemik tahlil qilish orqali bola har bir qo‘shimchaning vazifasini tushunadi: "o‘qi-" (asos), "-t-" (so‘z yasovchi), "- uv-" (so‘z yasovchi), "-chi-" (kasb bildiruvchi), "-lar" (ko‘plik), "-miz" (egalik). Dars jarayonida morfemik tahlilni o‘rganish uchun metodik yondashuvlar katta ahamiyatga ega. Avvalo, bu tahlil bosqichma-bosqichlik tamoyiliga asoslangan bo‘lishi kerak. Ya’ni, o‘quvchi dastlab ildiz va qo‘shimchani farqlashni o‘rganadi, so‘ngra grammatik va leksik qo‘shimchalar, undan keyin so‘z yasovchi va shakl qo‘shimchalari haqida bilimga ega bo‘ladi. Har bir 6 Bo‘riyev Sardor , Ona tili darsi uchun interfaol metodlar , “Fan va tarbiya”, 2021, 54 - 76 - b. 22konkret-fikrlovchi yosh guruhiga mansub bo‘lib, ular uchun murakkab grammatik tushunchalarni soddalashtirib, hayotiy misollar orqali tushuntirish zarur. Bu bosqichda o‘quvchining so‘zning tarkibini soddalashtirilgan usulda ajratish, asosni va qo‘shimchani farqlash qobiliyatini shakllantirish kerak bo‘ladi. Ikkinchi muhim talab — bu bosqichlilik va izchillik prinsipidir. O‘qituvchi dastlab so‘zning asosiy qismlari (ildiz va qo‘shimcha) haqida tushuncha beradi, so‘ngra ularni morfemalarga ajratadi, keyinchalik grammatik va so‘z yasovchi morfemalarni tanitadi. Har bir yangi bilim avvalgi bilim asosida qurilishi zarur. Bu o‘quvchilarda tushunchalarni tartib bilan shakllantirishga yordam beradi. Uchinchi talab — bu ko‘rgazmalilik va didaktik vositalardan foydalanishdir. Ko‘rgazmali dars materiallari (kartochkalar, slaydlar, rangli belgilar, morfemaga ajratilgan so‘zlar jadvali) o‘quvchilarning vizual qabul qilishini osonlashtiradi. Ayniqsa, interfaol doskada ko‘rsatiladigan animatsion so‘z tahlillari yoki rangli bo‘linmalar orqali o‘rgatilgan morfemik bilimlar ongli va mustahkam bo‘ladi. To‘rtinchi talab — bu faollashtiruvchi metodlardan foydalanishdir. Morfemik bilimlarni o‘rgatishda savol-javob, juftlash, ko‘rsatish, misol keltirish, “so‘z yasang”, “morfemani toping” kabi o‘yinli topshiriqlar darsni jonlantiradi. O‘quvchilar bu orqali tahlil qilishga, izlanishga, mustaqil fikr yuritishga o‘rganadi. Beshinchi didaktik talab — individual yondashuv tamoyiliga asoslanadi. Har bir o‘quvchining fikrlash tezligi, tahlil qilish darajasi, nutqiy tayyorgarligi bir- biridan farq qiladi. Shu bois morfemik tahlil topshiriqlari differensial uslubda tuzilishi kerak. Kuchli o‘quvchilarga murakkab so‘zlar, tahliliy savollar berilsa, boshlovchi o‘quvchilarga soddalashtirilgan, ko‘rgazmali tahlil vazifalari tavsiya etiladi. Oltinchi talab — bu nutqiy faoliyat bilan bog‘liqlik prinsipidir. Morfemik bilimlar izchil bo‘lishi uchun o‘quvchilar tahlil qilgan so‘zlarni og‘zaki va 32“So‘z zanjiri” o‘yini orqali o‘quvchilar har bir so‘zdan yangi morfemik birlik qo‘shish orqali yangi so‘zlar hosil qiladilar. Bu esa ularni ijodiy fikrlashga undaydi. Masalan: “ish” – “ishchi” – “ishchilar” – “ishchilarimiz” kabi. “Tahlil estafetasi” o‘yinida guruh a’zolari navbat bilan bitta murakkab so‘z ustida morfemik tahlil olib boradi, har bir ishtirokchi bir morfema haqida tushuncha beradi. Bu o‘yinlar orqali o‘quvchilar o‘z bilimlarini mustahkamlaydi, shuningdek, bir-birining fikrini eshitib, jamaviy fikrlashga o‘rganadilar. Didaktik o‘yinlarning yana bir afzalligi – bu o‘quvchilarda tilga nisbatan muhabbat uyg‘otishidir. O‘yin orqali berilgan topshiriqlar darsni zerikarli bo‘lishidan saqlaydi, o‘quvchilarni faol ishtirokchi sifatida shakllantiradi. Shu sababli, morfemik bilimlarni o‘rgatishda didaktik o‘yin metodlarini qo‘llash zamonaviy metodik yondashuvning ajralmas qismi hisoblanadi. Jadval va grafiklar asosidagi metodlar orqali morfemalarning o‘zaro joylashuvi, shakli va vazifasi tahlil qilinadi. Masalan, morfema turlarining jadvali, morfemik tahlil jadvali, ildiz–so‘z yasovchi–grammatik qo‘shimcha ketma-ketligi ko‘rsatilgan grafik chizmalar orqali o‘quvchi tushunchalarni mantiqiy tizimga soladi. Lug‘aviy diktantlar va tahliliy yozma ishlar morfemik bilimlarni sinovdan o‘tkazish, mustahkamlash va baholash metodlari sifatida xizmat qiladi. O‘qituvchi morfemaga oid so‘zlar bilan diktant o‘tkazadi, so‘ng ularni tahlil qilishni talab qiladi. Bu esa imloviy, grammatik va tahliliy kompetensiyani birgalikda rivojlantiradi. Integratsiyalashgan metodlar boshlang‘ich sinf o‘quvchisining tilda olgan nazariy bilimlarini boshqa fanlar bilan bog‘lab, amaliyotda qo‘llash ko‘nikmasini shakllantirishda muhim vosita hisoblanadi. Bu yondashuv orqali o‘quvchi til materialini izolyatsiyada emas, balki hayotiy holatlar, boshqa darslar va matnlarda uchraydigan real til birliklari bilan bog‘laydi. Ayniqsa morfemik bilimlar adabiyot, atrof-muhit, texnologiya, musiqa va hatto jismoniy tarbiya darslari orqali mustahkamlanishi mumkin. 33Masalan, adabiyot darsida o‘qilgan she’rlar asosida o‘quvchilardan so‘zlarning tarkibini morfemik tahlil qilish so‘raladi. “Ona haqida” she’rida uchraydigan “mehribonlik”, “muhabbatli”, “ko‘ngildan” kabi so‘zlar tarkibiy jihatdan ajratilib, ildiz, yasovchi va grammatik qo‘shimchalar belgilanadi. Bu bilan o‘quvchilar adabiy nutqdagi murakkab tuzilmalarni chuqurroq anglaydi. Yoki atrof-muhit darsida “tabiat”, “hayvonot”, “o‘simlik”, “barglar”, “suvchilar” kabi so‘zlar bilan ishlaganda, o‘quvchilar ushbu atamalarni morfemalarga ajratadi. Bu esa til va atrof-muhit fanining bog‘liqligini ko‘rsatadi, fanda ishlatiladigan so‘zlarning grammatik tuzilishini anglash orqali bilimlar chuqurlashadi. Shu bilan birga, bu metod tabiatni o‘rganish jarayonida til boyligini kengaytiradi. Texnologiya darslarida esa ishlatiladigan so‘zlar – “tikuvchi”, “moslama”, “cho‘zg‘ich”, “kesuvchi” kabi terminologik birliklar morfemik tahlil qilinadi. O‘quvchilar nafaqat ushbu so‘zlarning ma’nosini, balki ularning qanday morfemalardan tuzilganini ham o‘rganadi. Bu esa fanlararo integratsiyani amalga oshirib, texnik bilimlar bilan til bilimlarini uyg‘unlashtiradi. Ertak matnlarida uchraydigan so‘zlar ustida morfemik izlanishlar olib borish o‘quvchilarda til birliklarini to‘g‘ri anglash, tahlil qilish, va fikr ifodalash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Masalan, “Zumrad va Qimmat” ertagida uchraydigan “mehnatsevar”, “mehribon”, “yovuzlik”, “jazolandi” kabi so‘zlar grammatik jihatdan tahlil qilinadi. Integratsiyalashgan metodlar nafaqat bilimlarni mustahkamlaydi, balki o‘quvchilar dunyoqarashini kengaytiradi. Har bir fan o‘z mazmunida tilda ifodalanadi, shuning uchun tilning o‘rganilishi barcha fanlar asosida ko‘rilishi zarur. Ayniqsa boshlang‘ich sinflarda bu yondashuv ko‘p fanli bog‘lanishlar orqali til kompetensiyasini mustahkamlashga xizmat qiladi. Yana bir muhim yondashuv — bu differensial va individual metod bo‘lib, har bir o‘quvchining aqliy qobiliyati, bilim darajasi va ish sur’atiga moslashgan topshiriqlar orqali morfemik bilimlar beriladi. Kuchli o‘quvchilarga murakkab 19haqida chuqurroq tushunchaga ega bo‘ladi. Ayniqsa boshlang‘ich ta’limda morfemik tahlil o‘quvchining tilda tahliliy fikrlashga asoslangan yondashuvini shakllantiradi. Bu yondashuv so‘z ustida ishlash madaniyatini, tilga ongli munosabatni tarbiyalaydi. O‘quvchi endi so‘zlarga yuzaki emas, balki chuqur, tizimli va mantiqiy qaray boshlaydi. 9 Morfemik tahlil orqali o‘quvchilar so‘z yasash qonuniyatlarini o‘zlashtiradi. Har bir morfemaning qanday ma’noga ega ekanini tushunish orqali ular yangi so‘zlarni yasay oladi, kontekstga mos so‘zlarni tanlay oladi. Bu esa so‘z boyligini oshirishga, nutqning rang-barang va ifodali bo‘lishiga xizmat qiladi. Masalan, “bilim”, “bilimdon”, “bilimli”, “bilimsiz”, “bilimlilik” kabi so‘zlarni morfemik tahlil orqali tahlil qilgan o‘quvchi bu so‘zlar qanday yaratilganini anglaydi va ularni mustaqil ravishda ishlatishga harakat qiladi. 10 Morfemik tahlil shuningdek, savodxonlikni rivojlantirishda ham beqiyos ahamiyatga ega. So‘zlarning morfemik tuzilmasini tahlil qilish orqali o‘quvchi to‘g‘ri yozish ko‘nikmasiga ega bo‘ladi. Chunki u har bir qo‘shimchaning qanday shaklda kelishi, qaysi holatda qanday fonetik o‘zgarishga uchrashi haqida bilimga ega bo‘ladi. Misol uchun, “uylarimizdan” so‘zidagi barcha morfemalar alohida ajratilib, har birining imloviy shakli tahlil qilinadi: “uy” – asos; “lar” – ko‘plik; “imiz” – 1-shaxs ko‘plik egalik; “dan” – chiqish kelishigi. Ushbu tahlil orqali o‘quvchi so‘zlarni yozishda xatoga yo‘l qo‘ymaslikni o‘rganadi. 11 Bundan tashqari, morfemik tahlil orqali o‘quvchilarda grammatik sezgi shakllanadi. Ya’ni ular so‘zlar ustida mustaqil fikr yuritish, grammatik shakllar o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglash, gapdagi har bir so‘zning vazifasini tushunish qobiliyatiga ega bo‘ladilar. Ayniqsa, grammatik shakllanish – zamon, mayl, shaxs, egalik kabi kategoriyalarni ongli ravishda ajrata boshlaydilar. Bu esa 9 Ergashev Rasul , Morfemik va sintaktik tahlil , “Akademnashr”, Toshkent, 2018, 34 - 59 - 10 Ibodova Sevara , Boshlang‘ich sinflarda morfemika , “Fan va tarbiya”, 2020, 115 - 137 - b. 11 Kadirov Shavkat , Ona tili fanini o‘qitish metodikasi , “Sharq”, Toshkent, 2021, 101 - 123 - b. 4tutadi. Til – tafakkur asosi bo‘lib, uning tuzilishi va birliklarini anglay olgan o‘quvchi boshqa fanlarni ham o‘zlashtirishda muvaffaqiyatga erisha oladi. Tilshunoslikda morfemika bo‘limi so‘z tuzilishini, uning eng kichik ma’noli qismlari – morfemalarni o‘rganadi. Ushbu bilimlar bolalarning tahliliy fikrlashini rivojlantirish, nutqning grammatik va semantik tarkibini anglashda katta ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinflarda bu bilimlarni bosqichma-bosqich o‘rgatish o‘quvchilarning umumiy til kompetensiyasiga asos soladi. Ayniqsa, "so‘z nima?" degan oddiy savoldan boshlab, "so‘z tarkibi qanday bo‘laklardan iborat?" degan chuqur tahliliy savollargacha borish – dars jarayonini ilmiy asoslashni talab etadi. Shu bilan birga, zamonaviy interaktiv yondashuvlar, o‘yinli metodlar va ko‘rgazmali vositalar orqali o‘rgatish jarayoni yanada samarali kechadi. O‘quvchilar morfema orqali so‘z yasash, yasalgan so‘zlar va ularning ma’no o‘zgarishini anglashni o‘rganadilar. Bu esa ularning mantiqiy fikrlash, yozma nutqda tahliliy yondashuv, gap tuzishda aniqlik kabi ko‘nikmalarini shakllantiradi. Prezident imiz Shavkat Mirziyoyevning quyidagi so‘zlari buni yaqqol isbotlaydi: “Ona tili va adabiyotga mehr – bu o‘zlikka hurmat, xalqimizga hurmat, tariximizga hurmat demakdir. 1 ” Ushbu tamoyil asosida morfemika kabi tilshunoslikning chuqur bo‘limlarini o‘rgatish, o‘quvchilarda o‘z tiliga e’tibor va mas’uliyat hissini uyg‘otishning eng muhim usullaridan biridir.Shu jihatdan morfemik bilimlarni o‘qitishning metodik asoslarini ishlab chiqish dolzarb bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa, ushbu bo‘limni boshlang‘ich bosqichlarda to‘g‘ri, bosqichma-bosqich va bola tafakkuriga mos tarzda o‘rgatish ta’limda muhim ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy talim texnologiyalari asosida morfemik tahlilga asoslangan dars ishlanmalari, topshiriq turlari va metodik vositalar o‘qituvchidan yuqori malaka talab etadi. Shuning uchun bu yo‘nalishda izlanish olib borish kurs ishi mavzusining dolzarbligini belgilaydi. 1 Mirziyoyev Sh. M. “Ona tilimiz – milliy ma’naviyatimizning bitmas - tuganmas bulog‘idir” — Toshkent, 2019, 21 - oktabr tantanali marosimi. 20ularga nafaqat ona tili darslarida, balki boshqa fanlarda ham o‘qish, eslab qolish, izohlashda yordam beradi. Morfemik tahlilning yana bir katta afzalligi — tahliliy tafakkurni shakllantirishidir. Har bir morfemani ajratish, ularning o‘zaro aloqasini tushunish, strukturani yodda saqlash o‘quvchidan aqliy faoliyat, diqqat, mantiqiy fikrlashni talab etadi. Shuning uchun morfemik tahlil bajarish o‘z navbatida aqliy faollikni kuchaytiradi, bolani fikr bilan ishlashga o‘rgatadi. Bu esa yuksak tafakkur, aniq tahlil va izchil fikr yuritish madaniyatini shakllantirishga xizmat qiladi.Shuningdek, morfemik tahlil mustaqil fikrlash va o‘quv faoliyatiga jalb qilishda ham foydalidir. Har bir o‘quvchi bir xil so‘zni turlicha tahlil qilishi, o‘z yondashuvini asoslab bera olishi mumkin. Bu holat esa darsda muloqotli, faol va ochiq muhitni yuzaga keltiradi. O‘quvchilar fikr bildiradi, isbotlaydi, boshqa tahlillar bilan taqqoslaydi. Bu esa metodik jihatdan ijodiy fikrlash, tahlil qilish, bahs yuritish kabi kompetensiyalarni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. 12 Pedagogik nuqtai nazardan qaralganda, morfemik tahlil — bu o‘rgatishning interaktiv shakli hisoblanadi. Chunki o‘quvchi nafaqat eshitadi, balki tahlil qiladi, qo‘shimchalarni izlaydi, mustaqil izlanadi. Bu esa darsni jonlantiradi, o‘quvchini markazga olib chiqadi. Shu jihatdan darslarda morfemik tahlilga keng o‘rin berish, ayniqsa zamonaviy dars dizaynida, muhim o‘rin tutadi. Bundan tashqari, morfemik tahlil orqali o‘quvchilar fonetik va morfologik hodisalarni bog‘liq ravishda o‘rganadilar. Morfemalar ba’zan fonetik o‘zgarishga uchraydi va bu o‘zgarishlar imloviy shakllarga ta’sir etadi. Shunday hollarda o‘quvchi fonetik modifikatsiyani tushunadi, imlo va talaffuz o‘rtasidagi farqni ajrata oladi. Misol uchun, “qizcha” va “qizg‘aldoq” so‘zlarida “qiz” asosining morfemik ishlatilishi turlicha. Bu esa tilshunoslikni amaliy nuqtai nazardan tushunishga xizmat qiladi. 12 Juraqulova Zebo , Morfemani o‘rgatish usullari , “Akademnashr”, 2017, 24 - 47 - b. 9struktural tilshunoslari tomonidan ishlab chiqilgan. A.A. Shaxmatov, I.A. Boduen de Kurtene, N.S. Trubetskoy, va keyinchalik A.I. Smirnitskiylar morfema va morfemik tahlil nazariyasini ishlab chiqqanlar. Ularning izlanishlari orqali so‘zning ichki tuzilmasini sistemali ravishda o‘rganish imkoniyati yuzaga kelgan. O‘zbek tilshunosligida bu boradagi tadqiqotlar 20- asr o‘rtalarida A. Madvaliyev, A. Jo‘rayev, G‘. Rahmatullayev, N. Mahmudovlar tomonidan olib borilgan bo‘lib, ular morfemik tizimni o‘zbek tili misolida tahlil qilganlar. 3 Morfemika fanining predmeti nafaqat morfemalarni tahlil qilish, balki ularni turkumlash, grammatik va leksik morfemalarni ajratish, so‘z yasash va shakllantirish jarayonlarini tushuntirishdan iborat. Bu fan morfologiya, leksikologiya, fonetika, sintaksis, stilistika va hatto tarjimashunoslik kabi boshqa fanlar bilan ham bevosita aloqada bo‘ladi. Morfemik tahlil orqali so‘zlarning ma’nosi, ularning grammatik shakli, funktsional imkoniyatlari aniqlanadi. Ayniqsa, morfemalarning joylashuvi, ketma-ketligi, shakl o‘zgarishlari va fonetik modifikatsiyalari (allomorfizm) ham muhim jihatlar hisoblanadi.Morfemika nafaqat tilshunoslar uchun, balki maktab va oliy ta’limda ona tilini o‘qitish bilan shug‘ullanadigan pedagoglar uchun ham zarur fanga aylanadi. Chunki o‘quvchilar so‘zning tarkibini chuqur o‘rgana boshlagach, ularning fikr yuritish qobiliyati, so‘z boyligi, imlo va nutq madaniyati sezilarli darajada rivojlanadi. Boshlang‘ich sinflarda bu bilimlarni soddalashtirilgan shaklda, hayotiy misollar asosida, bosqichma-bosqich o‘rgatish muhimdir. Masalan, “ketgan”, “o‘qiydi”, “bilimdon” kabi so‘zlar morfemik tahlil qilinganida, o‘quvchilar so‘z yasovchi va grammatik qo‘shimchalarni farqlashni o‘rganadilar. Bugungi kunda morfemika bo‘yicha olib borilayotgan izlanishlar nafaqat nazariy, balki kompyuter lingvistikasi, avtomatlashtirilgan tarjima tizimlari, tilni o‘rgatuvchi dasturlar yaratishda ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Chunki bu sohalarda ham so‘zning tahlili, 3 Ahmadqulova Gulchehra , Boshlang‘ich ta’limda ona tilini o‘qitish metodlari , “O‘qituvchi” nashriyoti, 2019, 123 - 145 - b. 31tahlil qilib, undan “o‘yinchilik”, “o‘yinchiliq”, “o‘yinchilarimiz” kabi yangi shakllar yasash topshirig‘i beriladi. Qiyosiy metod yordamida so‘zlar turli morfemik tuzilmalarda tahlil qilinadi. O‘quvchi bir morfema turli so‘zlarda qanday vazifa bajarishini solishtiradi. Masalan, “-chi” qo‘shimchasi “o‘qituvchi”, “shifokorchi”, “o‘yinchi” so‘zlarida qanday semantik va grammatik vazifa bajarishini taqqoslaydi. Bu metod o‘quvchining fikrlash, umumlashtirish, qiyoslash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Morfemik bilimlarni o‘zlashtirishda ijodiy metodlar muhim ahamiyatga ega. “Yangi so‘z yasash”, “So‘zdan so‘z hosil qilish”, “Morfemani almashtirib gap tuzish” kabi topshiriqlar orqali o‘quvchilar ijodiy fikrlaydi, tilda mustaqil faoliyat yuritishni o‘rganadi. Masalan, “bilim” so‘zidan “bilimli”, “bilimsiz”, “bilimdon”, “bilimparvar” kabi so‘zlar yasatilib, ularning morfemik tarkibi tahlil qilinadi. Didaktik o‘yin metodlari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida morfemik bilimlarni o‘zlashtirishda muhim vositalardan biri hisoblanadi. O‘yin faoliyati orqali o‘quvchilarda tildagi birliklar ustida erkin ishlash, mustaqil fikrlash va murakkab tahlil qilish ko‘nikmalari shakllanadi. Ayniqsa morfemani tushuntirishda quruq nazariyadan ko‘ra interaktiv va emotsional yondashuvlar ko‘proq samara beradi. “Kim tezroq?”, “Morfemani top”, “So‘z zanjiri”, “Tahlil estafetasi” kabi o‘yinlar o‘quvchilarda tilga nisbatan faol munosabatni uyg‘otadi, ularni tahliliy faoliyatga jalb etadi. Masalan, “Kim tezroq?” o‘yinida doskada berilgan so‘zlarni morfemalarga ajratish topshiriladi va qaysi guruh birinchi bo‘lib to‘g‘ri tahlil qilsa, g‘olib deb topiladi. Bu nafaqat morfemik bilimni mustahkamlaydi, balki jamoaviy raqobat orqali ijtimoiy ko‘nikmalarni ham shakllantiradi. “Morfemani top” o‘yinida esa o‘quvchilarga bir nechta so‘zlar berilib, ularning tarkibidan aynan so‘z yasovchi yoki grammatik qo‘shimchani topish topshiriladi. Bu o‘yin e’tibor va til birliklarini farqlash qobiliyatini rivojlantiradi. 16Strukturaviy morfemik tahlilda asosiy e’tibor so‘zdagi morfemalarning joylashuvi, ularning qanday ketma-ketlikda bog‘langanligi, so‘z tarkibining tashqi tuzilmasiga qaratiladi. Masalan, “yashilroq” so‘zida “yash-” (asos), “-il-” (sifat yasovchi morfema), “-roq” (taqqoslovchi grammatik morfema) morfemalari aniqlanadi. Strukturaviy yondashuv orqali o‘quvchi morfemalarning o‘rni va roli haqida tushunchaga ega bo‘ladi. Semantik morfemik tahlil esa morfemalarning ma’no yukini tahlil qilishga asoslanadi. Bu tahlil turi yordamida o‘quvchi har bir morfemaning qanday ma’noga xizmat qilishini tushunadi. Misol uchun, “bilimdon” so‘zida “bil-” – bilish jarayoni, “-im” – nomlanish, “-don” – fazilat bildiruvchi morfema. Bu yerda har bir morfema o‘z ma’no yukiga ega. Shunday qilib, semantik tahlil yordamida morfemalar tildagi semantik rol nuqtai nazaridan baholanadi. Formal morfemik tahlil esa morfemalarning tashqi ko‘rinishi, fonetik va ortografik shaklini aniqlashga yo‘naltirilgan. Bu usul ayniqsa morfemaning allomorflarini aniqlashda qo‘llanadi. Masalan, “-lar”, “-ler”, “-lor” kabi ko‘plik morfemalari turli fonetik variantlarda namoyon bo‘lishi mumkin. Formal tahlil yordamida morfemalar shakliy o‘zgarishlar bilan bog‘liq holda o‘rganiladi. Tavsiflovchi va taqqoslovchi tahlilda morfemalar o‘zaro solishtirilib, ularning umumiy va farqli jihatlari aniqlanadi. Bu usul asosan o‘zbek tili bilan boshqa tillardagi morfemalarni taqqoslashda foydalidir. Masalan, o‘zbek tilidagi “-chi” morfemasi rus tilida “-nik”, ingliz tilida “-er” (teacher, worker) kabi morfemalar bilan funktsional jihatdan taqqoslanadi. Bu yondashuv xorijiy tillarni o‘rganishda ham muhim rol o‘ynaydi. Didaktik morfemik tahlil esa o‘quvchilarga so‘zlarni tahlil qilish, ular ustida ishlash, morfemalarni tanib olishga qaratilgan metodik tahlildir. Dars jarayonida qo‘llanadigan ushbu yondashuv pedagogik maqsadga xizmat qiladi. O‘quvchilar bu orqali o‘zlarining tahlil qilish qobiliyatini rivojlantiradi, grammatik tuzilmalarni ongli o‘zlashtiradi. 362.3. Morfemika bo‘limini o‘qitishda uchraydigan muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari Boshlang‘ich sinflarda morfemik bilimlarni o‘rgatish o‘ziga xos murakkabliklarga ega. Chunki bu bosqichda o‘quvchilarning tafakkuri hali shakllanish jarayonida bo‘ladi va murakkab tahliliy bilimlarni qabul qilishda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Ayniqsa, morfema, ildiz, so‘z yasovchi va grammatik qo‘shimchalarni farqlash, ularni funksional vazifasiga qarab ajratish kabi bilimlar ko‘p hollarda o‘quvchilar uchun yangi va notanish bo‘ladi. Birinchi muammo – mavzuning abstraktligidir. Morfemik tushunchalar o‘z mohiyatiga ko‘ra nazariy va mavhum bo‘lib, ularni kichik yoshdagi bolalarga tushuntirish ancha murakkab kechadi. O‘quvchilarning psixologik rivojlanish darajasi ularni murakkab til birliklarini idrok etishda qiynaydi. Ushbu muammoni hal qilish uchun vizual materiallar, didaktik o‘yinlar va hayotiy misollar asosida tushuntirish zarur. Ikkinchi muammo – darslik va o‘quv qo‘llanmalarining yetarlicha ko‘rgazmali emasligi. Ko‘pchilik darsliklarda morfemik tahlilga oid mashqlar yetarli darajada ko‘rsatilmagan yoki ular murakkab tarzda ifodalangan. Shuning uchun o‘qituvchi o‘z metodik topqirligini ishga solib, qo‘shimcha materiallar ishlab chiqishi kerak bo‘ladi. Bu esa o‘qituvchining vaqti va metodik bilimiga bog‘liq bo‘ladi. Uchinchi muammo – o‘quvchilarda tahliliy fikrlash ko‘nikmasining shakllanmaganligi. Morfemik tahlil mantiqiy, tizimli fikrlashni talab qiladi. Ammo ayrim o‘quvchilarda bunday ko‘nikmalar hali rivojlanmagan bo‘ladi, bu esa dars samaradorligini pasaytiradi. Shu boisdan o‘qituvchi so‘z ustida ishlashni soddalashtirilgan bosqichlardan boshlashi va ko‘p marta takrorlash orqali bilimni mustahkamlashi lozim. To‘rtinchi muammo – qiyoslash va farqlashda chalkashliklar. Ildiz va qo‘shimcha, so‘z yasovchi va grammatik morfema o‘rtasidagi farqni o‘quvchilar ko‘pincha adashtiradilar. Bu holatda jadval, sxema va grafik 18Morfemik tahlil turlari va ularning ta’limdagi ahamiyati Tahlil turi Asosiy maqsadi O‘quv jarayonidagi roli Namuna so‘z (tahlil shakli) Strukturaviy tahlil So‘z tarkibini morfemalarga ajratish, ularning tartibini aniqlash So‘zning tuzilishini tushunishga yordam beradi O‘qituvchilardan : o‘qi + tuv + chi + lar + dan Semantik tahlil Har bir morfemaning ma’nosini aniqlash So‘z ma’nosini to‘g‘ri talqin qilishga yordam beradi Bilimdon : bil + im + don Formal (shakliy) tahlil Morfemalarning fonetik ko‘rinishlarini tahlil qilish (allomorf tahlili) Tilning fonetik va morfologik bog‘liqligini anglatadi Kitoblari : -lar, - lari, -larim — allomorflar Tavsiflovchi/ taqqoslovchi Morfemalarni boshqa tillardagi morfemalar bilan solishtirish Tilshunoslikdagi umumiylik va farqlarni tushunishga xizmat qiladi O‘qituvchi (uzb) vs teacher (eng) Didaktik (pedagogik) tahlil O‘quvchilarga tahlil qilish ko‘nikmasini shakllantirish, metodik maqsadga yo‘naltirilgan Ta’limda morfemik kompetensiyani rivojlantirish uchun asos bo‘ladi Do‘stlik : do‘st + lik Maktab o‘quvchilarining savodxonlik darajasini oshirishda morfemik tahlil muhim vositalardan biri hisoblanadi. So‘zlarning ichki tuzilmasini tahlil qilish orqali o‘quvchilar ularning ma’nosi, grammatik shakli va tarkibiy qismlari 37tasvirlar, morfema turlarini rang bilan farqlash orqali tushuntirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Masalan, ildiz qora, yasovchi qo‘shimcha ko‘k, grammatik qo‘shimcha yashil bilan belgilanadi. Beshinchi muammo – darsda o‘quvchilarning passiv ishtiroki. Agar o‘quvchilarga morfemik tahlil faqat o‘qituvchi tomonidan berilsa, ular faqat eshituvchi va yozuvchi sifatida qoladilar. Bu esa ularning mavzuga bo‘lgan qiziqishini pasaytiradi. Ushbu muammoni hal qilish uchun faoliyatga yo‘naltirilgan metodlar, ya’ni mustaqil tahlil, juftlikda ishlash, rolli o‘yinlar kabi usullarni qo‘llash lozim. Oltinchi muammo – metodik qo‘llanmalarning zamonaviy emasligi. Aksariyat metodik adabiyotlar 10–20 yil oldingi uslubda yozilgan bo‘lib, bugungi interaktiv ta’lim talablariga javob bermaydi. Shuning uchun zamonaviy texnologiyalar, elektron resurslar, smart darslar, test platformalari orqali morfemik mashqlarni yaratish muhimdir. Onlayn testlar, QR-kodli dars topshiriqlari, morfemik tahlil platformalari bunga misol bo‘la oladi. Yettinchi muammo – individual yondashuvning yo‘qligi. O‘quvchilar bilim darajasi, tahlil qilish qobiliyati, psixologik rivojlanish sur’ati bir xil emas. Ammo darsda ko‘p hollarda barcha o‘quvchilarga bir xil topshiriqlar beriladi. Natijada kuchli o‘quvchi zerikadi, susti esa umuman tushunmay qoladi. Bu holatni bartaraf etish uchun differensial yondashuv, ya’ni darajalangan topshiriqlar tizimini yo‘lga qo‘yish tavsiya etiladi. Sakkizinchi muammo – baholash mezonlarining noaniqligi. Morfemik tahlil bo‘yicha o‘quvchilarning bilim darajasini baholashda aniq mezonlar yo‘qligi yoki ularning sinovdan o‘tkazilmaganligi muammodir. Bu holatda baholash mezonlarini aniq belgilash, masalan: “ildizni topgan – 1 ball, qo‘shimchani to‘g‘ri ajratgan – 1 ball, so‘z yasashni bajargan – 2 ball” kabi ballik tizim joriy qilinishi lozim. To‘qqizinchi muammo – mavzular orasida uzviylik yetishmasligi. Ko‘pincha morfemik bilimlar mustaqil mavzu sifatida beriladi, lekin avvalgi yoki keyingi 4218) Toshbo‘rijonov Ulug‘bek, Savodxonlik va grammatik kultu ra, “Fan va tarbiya”, Toshkent, 2022, 66 - 88 - b. 19) Umarova Shahnoza, Boshlang‘ich sinf pedagogikasi, “Akademnashr”, 2017, 112 - 134 - b. 20) Yunusova Ozoda, Til o‘qitishda o‘yin metodlari, “O‘qituvchi”, 2018, 74 - 96 - b. Foydalanilgan internet manbalar 1. https://scienceweb.uz/library/book/30571 2. https://ziyouz.uz/ilm-va-fan/ona-tili-darslari/hozirgi-o-zbek-tili- morfologiya/ 3. https://ziyonet.uz/ 4. https://zenodo.org/record/7028784 5. https://arxiv.uz/uz/documents/46759 30bosqichda o‘quvchining faolligi, tahliliy fikrlashi, mustaqil izlanishi, ijodiy yondashuvi rag‘batlantirilib borilishi kerak. 2.2. Morfemik bilimlarni o‘rgatishda qo‘llaniladigan metod va usullar Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga morfemik bilimlarni o‘rgatishda qo‘llaniladigan metod va usullar o‘ziga xoslik, psixologik moslik va samaradorlik tamoyillariga asoslanadi. Morfemika bo‘limi mazmunan murakkab va nazariy yondashuvni talab qiladigan yo‘nalish bo‘lishiga qaramay, uni o‘quvchilarga sodda, tushunarli va bosqichma-bosqich metodlar orqali o‘rgatish mumkin. Bu jarayonda o‘qituvchi nafaqat axborot beruvchi, balki faoliyatni boshqaruvchi va yo‘naltiruvchi rolini bajaradi. Morfemik bilimlarni o‘rgatish uchun birinchi navbatda shakllantiruvchi metodlar tanlanadi. Ular orqali so‘z tuzilmasi, morfema va uning turlari, morfemalarning joylashuvi va grammatik vazifalari o‘rgatiladi. Bunday metodlar ichida og‘zaki izoh, tushuntirish, namuna asosida fikrlash, savol-javob eng ko‘p qo‘llaniladiganlaridir. Misol uchun, “ishchilarimiz” so‘zidagi har bir morfema izohlanadi: “ish” – ildiz, “chi” – so‘z yasovchi, “lar” – ko‘plik, “imiz” – egalik. 15 Morfemik bilimlarni chuqurroq tushuntirishda ko‘rgazmali metodlar samarali bo‘ladi. Rangli kartochkalar, bo‘laklarga ajratilgan so‘zlar, interaktiv slaydlar, morfemalarning ko‘rinishini bildiruvchi diagrammalar orqali o‘quvchilar so‘z tuzilishini ko‘rish orqali idrok etadilar. Bu usul ayniqsa kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun vizual qabul qilish mexanizmini faollashtiradi. Keyingi bosqichda amaliy metodlar qo‘llaniladi. O‘quvchilar so‘zlarni morfemalarga ajratish, tahlil qilish, yangi so‘z yasash, so‘z tuzishda morfemalardan foydalanish kabi mashqlarda faol ishtirok etadilar. Bu metodlar o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, so‘z ustida ishlash, o‘z bilimini nutqiy faoliyatda qo‘llash ko‘nikmasini shakllantiradi. Masalan, “o‘yinchi” so‘zini 15 Oxunova Sanobar , Didaktik o‘yinlar ona tilida , “O‘qituvchi”, Toshkent, 2020, 142 - 165 - b. 252.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida morfemik tushunchalarni shakllantirish bosqichlari Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarga tilshunoslikning boshlang‘ich tushunchalarini o‘rgatish ularning tafakkurini, savodxonlik darajasini, grammatik bilimini mustahkamlashda muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, morfemik tushunchalar — so‘zning tuzilmasi, asos va qo‘shimcha, ildiz va morfemalar haqidagi bilimlar — o‘quvchining tilda ongli munosabatini shakllantiradi. Ushbu tushunchalarni o‘zlashtirish o‘quvchilarning grammatika bo‘yicha keyingi bosqichdagi bilimlariga mustahkam poydevor yaratadi. Biroq boshlang‘ich sinf o‘quvchilari konkret-fikrlovchi bo‘lganligi sababli, morfemik bilimlarni berishda bosqichma-bosqich yondashuv talab etiladi. Morfemik tushunchalarni shakllantirish jarayoni quyidagi uch asosiy bosqich orqali amalga oshiriladi:  Tayyorlov bosqichi  Asosiy shakllantirish bosqichi  Mustahkamlash va qo‘llash bosqichi 1. Tayyorlov bosqichi — bu morfemik bilimlarni o‘zlashtirishga poydevor yaratish bosqichidir. Bu bosqichda o‘quvchilarning so‘z va uning qismlari haqidagi umumiy tushunchasi aniqlanadi, ya’ni ular “so‘z nima?”, “so‘z nimadan iborat?”, “so‘z qanday o‘zgaradi?” kabi savollar asosida mulohaza yurita boshlaydi. Morfemik atamalar (masalan, morfema, qo‘shimcha, asos, ildiz) bu bosqichda to‘liq o‘rgatilmaydi, lekin ularga prereseptiv yaqinlashuv orqali sezdiriladi. O‘qituvchi o‘quvchilarga kundalik nutqdagi oddiy so‘zlar ustida izoh berishni, ularning qismlarini ajratishni, o‘zgartirishni va yangilarini yasashni o‘rgatadi. Tayyorlov bosqichida eng avvalo asos va qo‘shimcha tushunchalariga doir bilimlar bosqichma-bosqich tarzda beriladi. Misol uchun, “yurdi”, “boradi”, “o‘qituvchi” so‘zlari ustida savol-javob tarzida ishlanadi: “Bu so‘z nima bildiradi?”, “So‘zning o‘zgarmaydigan qismi qaysi?”, “Undagi qo‘shimchalar 11kichik birlik bo‘lsa, morfema ma’noni belgilovchi eng kichik birlik hisoblanadi. Morfema mustaqil bo‘lishi yoki boshqa birliklarga bog‘langan holda ishlashi mumkin. Masalan, “kitoblarimizdan” so‘zida bir nechta morfemalarni ajratish mumkin: “kitob” (asos), “-lar” (ko‘plik qo‘shimchasi), “-imiz” (1-shaxs ko‘plik egalik qo‘shimchasi), “-dan” (kelishik qo‘shimchasi). Har biri alohida ma’noga ega. 4 Tilshunoslikda morfemalar bir necha mezon asosida tasniflanadi. Eng keng tarqalgan tasniflash mezoni — ularning funksional vazifasi va leksik yoki grammatik xususiyatidir. Bu jihatdan morfemalarni quyidagicha bo‘lish mumkin: Leksik morfema – so‘zning asosiy ma’no yuklovchisi. Bu morfema odatda so‘zning ildizi yoki asosi bo‘ladi. Masalan, “o‘qish”, “bor”, “kel” so‘zlarida leksik ma’no aynan shu ildizda mujassam. So‘z yasovchi morfema – mavjud so‘zga yangi ma’no yoki funksional imkoniyat qo‘shadigan qo‘shimchalardir. Masalan, “o‘qituvchi” (o‘qit-uv-chi), “do‘stlik” (do‘st-lik), “bilimdon” (bil-im-don). Grammatik morfema – so‘zning grammatik shaklini belgilovchi morfemalardir. Ular ko‘plik, egalik, kelishik, zamon, shaxs, mayl kabi grammatik kategoriyalarni ifodalaydi. Masalan, “kitoblari” – “-lari” grammatik morfemadir. Morfemalarni joylashuviga ko‘ra ham quyidagi turlarga ajratish mumkin: Prefiks – so‘z boshida keluvchi morfema (o‘zbek tilida juda kam uchraydi, ammo mavjud: nohalol, bemaza, befoyda); Suffiks – so‘z oxiriga qo‘shiladigan morfema, bu o‘zbek tilida eng ko‘p ishlatiladi (-chi, -dor, -lik, -lar); 4 Ahmadqulova Gulchehra , Boshlang‘ich ta’limda ona tilini o‘qitish metodlari , “O‘qituvchi” nashriyoti, 2019, 123 - 145 - b. 29asoslangan topshiriqlar qo‘llanadi. “Yangi so‘z yasang”, “Morfemalardan foydalanib gap tuzing”, “Tahlil asosida hikoya tuzing” kabi topshiriqlar orqali o‘quvchi o‘z bilimini nutqiy faoliyatda qo‘llaydi. Bunday yondashuvlar tilga ongli munosabatni kuchaytiradi, til tizimini tushunish orqali savodxonlikni rivojlantiradi. 14 Mustahkamlash bosqichida o‘yin texnologiyalari ham samarali hisoblanadi. “Morfemani top”, “So‘zdan so‘z yasash zanjiri”, “Kim ko‘proq morfema aniqlaydi?” kabi o‘yinlar o‘quvchilarda qiziqishni oshiradi, jarayonga faol ishtirokni ta’minlaydi. Ayniqsa, jamoa shaklidagi o‘yinlar orqali o‘quvchilar bir-birining bilimini to‘ldiradi va hamkorlikda o‘rganadi. Dars davomida o‘quvchilarni baholash va o‘z-o‘zini baholash usullari orqali morfemik bilimlar qanchalik o‘zlashtirilgani aniqlanadi. Bu baholash testlar, tahliliy savollar, kichik yozma ishlar, og‘zaki so‘rovlar yordamida olib boriladi. Baholash jarayoni faqatgina natijani emas, balki o‘quvchining fikrlash jarayonini ham aks ettirishi lozim. Ushbu bosqichda xalq og‘zaki ijodi, she’rlar, ertaklar, topishmoqlar asosida ham morfemik tahlillarni uyushtirish mumkin. Masalan, topishmoqdagi so‘zlar morfemalarga ajratilib, ularning ma’nosi va shakli aniqlanadi. Bu esa o‘quvchilarning tildagi estetik va funksional yondashuvini kuchaytiradi. Barcha bosqichlarda o‘qituvchidan yuqori didaktik mahorat, samarali metodik yondashuv, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim, ko‘rgazmalilik, individual va guruhiy ishni muvofiqlashtirish talab etiladi. Har bir o‘quvchi morfemik bilimlarni o‘z fikrida mustahkamlab, real nutqda amaliyotga tatbiq qila boshlasa, bu morfemika bo‘limining ta’limiy samarasiga erishilganini anglatadi.Shu bois morfemik tushunchalarni shakllantirish bosqichlari qat’iy mantiqiy ketma-ketlikda olib borilishi, sinfda turli yondashuvlar asosida individual farqlarga moslashtirilgan metodlar qo‘llanilishi zarur. Har bir 14 Nasriddinov Kamol , Zamonaviy dars metodikalari , “Akademnashr”, 2019, 57 - 79 - b. 35o‘rganish ta’minlaydi o‘yinlari Jadval va grafik asosli metod Morfema turlarini sxemalar, diagrammalar orqali o‘rgatish Mantiqiy va tizimli yondashuvni shakllantiradi “Ildiz – yasovchi – grammatik” morfema jadvali AKT (kompyuterli metodlar) Interaktiv testlar, video darslar, taxta va slaydlar orqali o‘rgatish Tez o‘zlashtirish, zamonaviylik, vizual kuchli ta’sir Onlayn test orqali “morfemani belgilang” topshirig‘i Differensial metod Har bir o‘quvchiga individual topshiriq beriladi Individual rivojlanishni ta’minlaydi Kuchli o‘quvchiga murakkab tahlil, zaifiga soddalashtirilgan misol Zamonaviy ta’lim vositalaridan foydalanilgan axborot-kommunikatsion metodlar orqali morfemik bilimlarni interaktiv tarzda o‘rgatish mumkin. Smart taxtalar, onlayn testlar, video darslar, vizual animatsiyalar o‘quvchilarda morfemik tahlilga bo‘lgan qiziqishni oshiradi va mustahkam o‘zlashtirishga xizmat qiladi. B oshlang‘ich sinfda morfemik bilimlarni o‘rgatishda turli xil metodlar va usullardan kompleks ravishda foydalanish zarur. Har bir metod o‘z vazifasiga ega bo‘lib, u o‘quvchining tilda tahliliy fikrlashi, mustaqil ishlashi, til birliklarini anglash va ifoda etish qobiliyatini shakllantirishga xizmat qiladi. O‘qituvchi esa metodlarni dars maqsadi, o‘quvchilarning yosh va intellektual xususiyatlariga mos holda tanlashi lozim. Ayni shu yondashuv morfemika bo‘limining o‘zlashtirilishini ta’minlaydi. 16 16 Raxmonov Farruh , Tilshunoslikda nazariy va amaliy yondashuvlar , “Sharq”, 2023, 33 - 55 - b. 26qanday vazifani bajaradi?” Shunday yondashuv orqali bola so‘zning tarkibi, shakl va ma’nodagi o‘zgarishlarga e’tibor qaratishni boshlaydi. Bu jarayonda grammatik tahlildan ko‘ra, sezgirlik va tahliliy idrok asosiy rol o‘ynaydi. Bu bosqichda o‘quvchilar uchun og‘zaki topshiriqlar, ko‘rgazmali vositalar, guruhli muhokamalar orqali faoliyat tashkil etiladi. Ayniqsa, rangli kartochkalar yordamida so‘z qismlarini ajratish, harflarni emas, aynan ma’noli qismlarni topishga qaratilgan topshiriqlar foydalidir. Masalan, “o‘qituvchi” so‘zini “o‘qi” va “tuvchi” qismlariga bo‘lish orqali ularning funksiyasini tushuntirish mumkin. Lekin bu bosqichda ularni “so‘z yasovchi” yoki “grammatik” morfema deb emas, oddiy qilib “so‘zdan yangi so‘z yasovchi qism” deb nomlash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Didaktik o‘yinlar, masalan “So‘z yasash zanjiri”, “Qo‘shimchani top”, “So‘zni to‘ldir” kabi mashqlar morfemik idrokni kuchaytirishga xizmat qiladi. Shuningdek, dramatizatsiyalangan topshiriqlar, ya’ni morfema rollarini o‘ynash, bir morfemaning boshqa so‘zlarda qanday paydo bo‘lishini ko‘rsatish o‘quvchilar tafakkurini faollashtiradi. Tayyorlov bosqichining yana bir muhim vazifasi — o‘quvchilarda tilga ongli munosabatni shakllantirishdir. O‘qituvchi har bir yangi so‘z, qo‘shimcha yoki o‘zgarish haqida mulohaza yuritishni rag‘batlantiradi. Bu orqali bola tilda har bir birlik muhim rol o‘ynashini tushunadi va tilga e’tiborli bo‘lib boradi. Ayniqsa, bolalarda so‘zlar qanday yaratilgani, nimaga bir so‘z ikkinchisidan farq qilishi haqidagi savollar paydo bo‘lishi boshlang‘ich bosqich uchun muhim ko‘rsatkichdir. Tayyorlov bosqichining muvaffaqiyati o‘qituvchining metodik yondashuvi va bolaning tahliliy fikrlash qobiliyatiga qarab belgilanadi. O‘qituvchi bu bosqichda ortiqcha grammatik atamalarni kiritmasdan, so‘z ustida erkin mulohaza yuritish, qiyoslash, farqlash, umumlashtirish ko‘nikmalarini singdirishi lozim. O‘quvchilar o‘zlari o‘rgangan so‘zlarni tahlil qilish orqali mustaqil bilim hosil qila boshlaydi. 28o‘quvchining bilimini sinovdan o‘tkazadi. Shu bilan birga, morfemalarning o‘zgaruvchanligi (allomorfizm), ularning talaffuzdagi farqlari ham soddalashtirilgan misollar orqali tushuntiriladi. Bundan tashqari, o‘quvchilar bu bosqichda o‘z morfemik bilimlarini nutqiy faoliyatda qo‘llashga harakat qilishadi: gap tuzish, so‘z yasash, matn ichida morfemani aniqlash, so‘zdagi grammatik shakllanishni tahlil qilish kabi mashqlar orqali. Bu esa ularning o‘zlashtirish darajasini oshiradi va grammatik sezgi hosil qiladi. 3. Mustahkamlash va qo‘llash bosqichi — bu morfemik bilimlarning ongli va amaliy foydalanishga o‘tishini ta’minlovchi bosqichdir. O‘quvchilar morfemik bilimlarni turli nutqiy faoliyatlarda — matn yozishda, gap tuzishda, so‘z yasashda, tahlil topshiriqlarida qo‘llay boshlaydilar.avvalgi ikki bosqichda berilgan bilimlar asosida o‘quvchining til materiali ustida faol ishlashini ta’minlaydi. O‘quvchi so‘zlarni morfemalarga ajratishni, morfemalarning vazifasini aniqlashni, ularning shakllarini to‘g‘ri qo‘llashni o‘rganadi. Bunda dars mashg‘ulotlari ongli faoliyat, nutqiy mustaqillik va ijodiy yondashuv asosida tashkil etiladi. Mustahkamlash bosqichida birinchi navbatda qayta tahlil, eslatma va muhokamalar orqali ilgari o‘rganilgan bilimlar faollashtiriladi. O‘quvchilarga ilgari tahlil qilingan so‘zlar yana taklif qilinib, ularning morfemik tuzilmasi ustida bahs yuritiladi. Misollar orqali “o‘qituvchilardan” so‘zi yana bir bor tahlil qilinib, “o‘qi”, “tuv”, “chi”, “lar”, “dan” morfemalari funksional jihatdan izohlanadi. Bu takrorlash orqali morfemik idrokni mustahkamlashga erishiladi. Keyingi qadamda o‘quvchilarga mustaqil morfemik tahlil topshiriqlari beriladi. So‘zlar ichidan morfemalarni ajratish, ularni tasniflash, morfema turlarini aniqlash kabi mashqlar o‘quvchilarning o‘ylash, tahlil qilish, sintez qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Bunday topshiriqlar yozma yoki og‘zaki shaklda bo‘lishi mumkin. Masalan, “yozuvchi”, “bilimdonlik”, “ishchilarimiz” so‘zlarini mustaqil tahlil qilish topshiriladi.bu bosqichda ijodiy faoliyatga

Ona tilini o‘qitishda Morfemika bo‘limini o‘qitish metodikasi kurs ish

Купить