Ona tilining konsonantizmi - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	33000UZS
Hajmi	60.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	18 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Moxira Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 06 Yanvar 2025

16 Sotish

Ona tilining konsonantizmi

Sotib olish

ONA TILINING KONSONANTIZMI
MUNDARIJA
KIRISH……………………………….………………….………………………..3
I BOB. : ONA TILINING KONSONANTIZMI. BOSHLANG`ICH SINF
O`QUVCHILARIDA UNDOSH TOVUSH VA HARFLARNI
O`RGANISHNING NAZARIY ASOSLARI ……………...…………… ……….6
1.1. Undosh tovushlar uslubiyati ….………………..
……………………………….6
1.2. Boshlang`ich sinflarda jarangli va jarangsiz undoshlarni o`rgatish metodikasi
…………………………...…………………………………………………..……13
II BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARIDA ONA TILIDAN
O‘QUVCHILARNING UNDOSH TOVUSH VA HARFLARNI O`RGATISH
METODIKASI…………………………………………………………………...21
2.1. Undosh tovushlarni o‘qitishda adabiy talaffuzni shakllantiruvchi mashq va
t opshiriqlardan foydalanish ……………………………………………………….21
2.2. Undosh tovush va harflarni o‘rgatish uchun qo‘llaniladigan dars
metodlari ……………….…………………………………………………………28
XULOSA…..…………………….………………………………..……….… ......34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..……..……………………….… ..... …3 6

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Til inson tafakkuri va jamiyat taraqqiyotining
asosiy vositasi sifatida hayotda beqiyos ahamiyatga ega. O‘zbek tili davlat tili
sifatida nafaqat milliy merosimiz, balki kelgusi avlodlar uchun ham bilim va
savodxonlikni shakllantirish vositasi hisoblanadi. Ayniqsa, boshlang‘ich ta limdaʼ
o‘zbek tilining tovush tizimini, jumladan undosh tovushlarni o‘rgatish, tilni
egallashning asosiy bosqichlaridan biri bo‘lib, o‘quvchilarni kelajakda murakkab
grammatik qoidalarni o‘zlashtirishga tayyorlaydi.
Bugungi kunda O‘zbekistonning ta lim tizimida yangilanayotgan davlat
ʼ
ta lim standartlari va dasturlarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga savod
ʼ
o‘rgatishga alohida e tibor qaratilmoqda. Boshlang‘ich sinfda savod o‘rgatishning
ʼ
muhim bosqichlaridan biri undosh tovushlar va harflar bilan tanishtirishdan
iboratdir. Til o‘rganishning ushbu qismi bolaning fikrlash qobiliyati, nutq
madaniyati va yozma muloqot ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun muhim
poydevor yaratadi.
Shu bilan birga, XXI asrda ta lim jarayoni yangi usul va texnologiyalarni
ʼ
qo‘llashni talab qilmoqda. Masofaviy ta lim, interaktiv dars usullari va multimedia
ʼ
vositalarining keng qo‘llanilishi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun qiziqarli va
samarali muhit yaratib, undosh tovush va harflarni yanada oson o‘zlashtirishga
imkon beradi. Ammo shuni ta kidlash lozimki, o‘quvchilarning yoshiga mos
ʼ
yondashuvlarni ishlab chiqish va o‘quv materiallarini to‘g‘ri tanlash hali ham
pedagogika sohasidagi dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda.
Tilshunoslikning bir yo‘nalishi sifatida fonetika undosh tovushlarning hosil
bo‘lishi, talaffuzdagi o‘ziga xosliklari va boshqa lingvistik xususiyatlarini
o‘rganadi. Ammo lingvistik nazariyani boshlang‘ich ta lim darajasiga
ʼ
moslashtirish muhim vazifa hisoblanadi. O‘quvchilarning yoshiga mos til
materiallarini tanlash, didaktik tamoyillarni hisobga olgan holda darslarni
rejalashtirish va interaktiv metodlardan foydalanish orqali samarali ta lim jarayoni
ʼ
2

yaratiladi. Undosh tovushlarni talaffuz qilish qoidalari va ularning grafik
ko‘rinishini o‘rgatish – savodxonlikni rivojlantirishning birinchi qadami bo‘lib, bu
keyinchalik o‘quvchilarning o‘qish va yozish ko‘nikmalarini chuqurlashtirish
uchun zamin yaratadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh
xususiyatlari.Bolalar boshlang‘ich sinf davrida o‘zlarining o‘qishga bo‘lgan
qiziqishlari va yangi narsalarni o‘zlashtirish qobiliyatlari bilan ajralib turadi.
Ushbu yosh davrda ularning eslab qolish, o‘rganish va tushunish jarayonlari o‘ta
sezgir bo‘ladi. Shuning uchun undosh tovush va harflarni o‘rgatishda
o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda o‘qitish metodikasini
ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. Shu jarayonda ijodiy yondashuvlar, o‘yin
metodlari, ko‘rgazmali vositalar va amaliy mashg‘ulotlar katta rol o‘ynaydi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari . Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi
boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga undosh tovush va harflarni samarali o‘rgatishning
nazariy va amaliy asoslarini ishlab chiqish va ularning o‘quv jarayonidagi o‘rnini
aniqlashdan iborat.
Vazifalar:
1. Undosh tovushlarning lingvistik xususiyatlarini o‘rganish va ularning
ta limdagi ahamiyatini yoritish.ʼ
2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun undosh tovushlarni o‘rgatish
jarayonini tahlil qilish.
3. O‘qitishning samaradorligini oshirish uchun innovatsion va interaktiv
metodlarni qo‘llash.
4. Amaliy mashg‘ulot va dars ishlanmalari uchun takliflarni ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti va predmeti
Tadqiqotning obyekti – boshlang‘ich sinflarda undosh tovush va harflarni
o‘rganish bilan bog‘liq dars jarayonlari.
Tadqiqotning predmeti – undosh tovushlarni o‘rgatishda qo‘llaniladigan
metod va vositalarning o‘quvchilarning bilim olish jarayoniga ta’siri. Mavzuning
ilmiy va amaliy ahamiyati. Ushbu kurs ishi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun
undosh tovush va harflarni o‘rgatishda samarali metodik yondashuvlarni ishlab
3

chiqishga hissa qo‘shadi. Ilmiy jihatdan bu ish undosh tovushlarni o‘rgatish
masalasiga lingvistik va metodik yondashuvni uyg‘unlashtirish imkoniyatini
beradi. Amaliy jihatdan esa o‘qituvchilarga qo‘llaniladigan dars usullari, interaktiv
mashqlar va ko‘rgazmali materiallar bo‘yicha takliflarni taqdim etadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.
4

I BOB. ONA TILINING KONSONANTIZMI. BOSHLANG`ICH SINF
O`QUVCHILARIDA UNDOSH TOVUSH VA HARFLARNI
O`RGANISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Undosh tovushlar uslubiyati
Til birliklari nutqni hosil qiladi, ya'ni har bir inson o'z fikrini boshqa til orqali,
til birliklari orqali bayon qiladi, boshqa fikrini til orqali egallaydi, tushunadi. Ya'ni
nutq tevarak-atrofdagi voqea-hodisalar haqidagi fikr muloqazalarni
boshqalarga yetkazishdir. Buning uchun til va nutq inson hayotida muhim kasb
etadi.Boshlang’ich ta'limda nutq o'stirish metodikasi fanining o'qitilishi, nutq
o'stirish usullarini bilish, har bir yosh guruhda bolalar nutqini o'stirishini
to'g'ri hal qiladi, bolalarni maktabga tayyorlash yordamni
ta'minlash. Yuqorida bayon qilingan tozalash qilish mumkinki, o'zbek tilini
qadimiy til sifatida taraqqiy etgan, jamiyat taraqqiyotning barcha bosqichlarida
jamiyat a'zolari xizmat qilmoqda. Respublikamiz mustaqilligi o'zbek tili
taraqqiyotiga ta'sir qiladi , tilimiz mustaqillikning shakllanishini ifodalash, talim
harakati barcha bosqichda ona tili ta'limini ta yordamga xizmat qilmoqda.
Boshlang’ich ta'limda bolalar nutqini o'stirish ularga tilini amaliy o`rganish
demakdir.
Tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba`zan shovqin va qisman 3)
bo`g`in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar bo`g`in hosil qiladi, undosh tovushlar
bo`g`in hosil qilmaydi). O`quvchilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo`l
qo`ymaslik, aksincha, 1- sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki
shovqin eshitilganda nutq a`zolarining vaziyatini kuzatish ko`nikmasini o`stirib
borish lozim. Bunday kuzatishlar IV sinfda davom ettiriladi va umumlashtiriladi.
TovushlarniO`zlashtirishga bunday yondashish, unli va undosh tovushlarni puxta
o`zlashtirishga Imkon berishi bilan birga, o`quvchilarning aqliy qobiliyatini
o`stirish vazifasini ham Bajaradi; xususan, bolalar kuzatilgan hodisaning bir necha
belgilarini taqqoslashga,Umumlashtirishga o`rganadilar. O`zbek tili yozuvi tovush
yozuvi hisoblanadi, chunki tovush yozuvda harflar bilan ifodalanadi. 1-sinf
o`quvchilari quyidagilarni bilib olishlari lozim:
5

A) tovushni talaffuz qilamiz va eshitamiz;
B) harfni ko`ramiz, o`qiymiz va yozamiz;
V) harf – tovushning yozuvda ifodalanadigan belgisi.
O`quvchilar ko`pincha tovush bilan harfni aralashtirib, xatoga yul qo`yadilar.
Ularda grafik malakani shakllantirish uchun quyidagilarni o`rgatish zarur:
1) bir undosh harf yozuvda ikki undosh tovushni ifodalashi mumkin (masalan,
maktab so`zidagi b harfi p tovushini, maktabim so`zidagi b harfi b tovushini
Ifodalaydi);
2) jo`ja, jajji so`zlaridagi j tovushi (jarangli, portlovchi) ham, jurnal, vijdon
So`zlaridagi j tovushi (jarangli, sirg`aluvchi) ham bitta j harfi bilan ifodalanadi;
3) tong, keng so`zlaridagi uchinchi jarangli undosh tovush (ng) ikki harf
Birikmasi (ng) bilan ifodalanadi;
4) sh, ch harf birikmalari ham bir tovushni ifodalaydi (shamol, choy).
B harfi. Odob, kitob so`zlarida p kabi, qibla, tobla so`zlarida v tarzida eshitilsa
ham f yoziladi. Vv harfi chetdan kirgan avtobus, Avtomat kabi so`zlardaftarzida
Eshitilsa ham,v kabi yoziladi. Dd harfi. Obod, ozod kabi so`zlardat kabi eshitilsa
ham d yoziladi. J j harfi. Jo`ja, jo`ra kabi so`zlardatil oldi qorishiq portlovchini
ifodalasa, chetdan kirgan jurnal, gijja, ajdar kabi so`zlarda til oldi sirg`aluvchi
Tovushni ifodalash uchun qo`llanadi. Zz harfi. Izsiz, yuz ko`rmas kabi so`zlarda
seshitilsa hamzyoziladi. Nn harfi. Manba, tanbur kabi so`zlarda m eshilsa
ham n yoziladi. F f harfi. Fayz, Fotima kabi so`zlarda ba`zan p tarzida aytilsa
ham f yoziladi. Q q harfi. To`qson, maqsad, maqtov kabi so`zlarda x eshitilsa ham q
yoziladi. Tutuq belgisi (`).Quyidagi vazifalarni bajaradi.
1. Lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosida ayirish belgisi o`rnida
ishlatiladi. Unlilardan keyin ularning cho`ziqroq talaffuz qilinishi ifodalasa,
undoshlardan keyin kelganda ularning oldingi tovushlardan ajratib aytilishini
ko`rsatadi: a`lo,me`yor, qat`iy, tal`at. S, h harflari yonma-yon kelganda, ularni sh
harfi birikmasidan farqlash uchun ham qo`llanadi: as`hob, is`hoq . Mo`tabar,
mo`jiza kabi so`zlarda o` unlisi cho`zib aytilsaham tutuq belgisi qo`yilmaydi.
Undoshlar talaffuzida faol ishtirok etgan a`zolar ham turlicha harakat qilishi
6

mumkin. Masalan : t,d undoshlari talaffuzida tilning oldingi qismi faol ishtirok etsa
b, p tovushlari hosil bo`lishida lablar ishtirok etadi. Undosh tovushlarning
talaffuzida faol ishtirok etgan a`zolar shu tovushning hosil bo`lish o`rni
hisoblanadi. Shunga ko`ra, t,d undoshlari til undoshlariga, b,p undoshlari esa lab
undoshlariga kiradi. Undosh tovushlar nutq a`zolarining biror yerida to`siqqa
uchrab o`tishlari bilan o`ziga xos xususiyatga ega. Undosh tovushlar tovush
paychalarining harakati va holatiga, hovo oqimi og`iz bo`shlig`ining qayerida
to`siqqa uchrashiga, faqat shovqindan iboratligiga, talaffuz usullariga ko`ra bir-
biridanfarqlanadi:
1.Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko`ra;
2.Hosil bo`lish o`rniga ko`ra;
3.Hosil bo`lish usuliga ko`ra;
I.Undoshlar ovoz va shovqinning ishtirokiga ko`ra ikkiga bo`linadi:
a)shovqinlilar; b) sonorlar.
Shovqinlilar tarkibida shovqinning miqdori ovozga nisbatan ko`proq bo`lgan
yoki ovoz qatnashmagan tovushlar b, v, g, d, j, z, k, p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, g`, h
kabi undoshlardir.
II. Hosil bo`lish usuliga ko`ra undoshlar uch turga bo`linadi.
1. Portlovchi undoshlar ikki nutq a`zosining o`zaro jipslashuvi va o`pkadan
chiqayotgan havo oqimining ana shu a`zolariga zarb bilan urilib, portlab o`tishidan
hosil bo`ladi: b,g,d,j,k,p,t,ch,q. portlovchilar ham o`z xususiyatiga ko`ra ikki
turga bo`linadi: sof portlovchilar : b,g,d,k,p,t,q. Qorishiq portlovchilar: ch,j.
2. Sirg`aluvchi undoshlar ikki nutq a`zosi o`zaro yaqinlashuvi va havo oqimining
ana shu ikki a`zo orasida ishqalanib-sirg`alib chiqishi bilan hosil bo`ladi va unga
v, j,z,y,s,f,x,h,sh,g` undoshlari kiradi. Masalan, havo oqimining ikki lab o`rtasidagi
yoki pastki lab bilan yuqori tishlar orasidagi tor oraliqdan sirg`alib o`tishi v, f
undoshlarini; Til bilan yuqori milk o`rtasidagi tor oraliqdan sirg`alib o`tishi
j,z,s,sh undoshlarini; Tilning o`rta qismi bilan qattiq tanglay o`rta qismi orasidagi
tor oraliqdan sirg`alib o`tishi y undoshini; Tilning o`rta qismi bilan tanglayning
7

orqa qismi o`rtasidagi tor oraliqdan sirg`alib o`tishi g`,x undoshlarini; Bo`g`izdagi
un paychalari orasidagi tor oraliqdan sirg`alib o`tishihundoshini hosil qiladi.
3. Portlovchi-sirg`aluvchi undoshlar portlash va sirg`alish jarayoning bir vaqtda
yuz berishi natijasida vujudga keladi. Bularga m,n,ng,r undoshlari kiradi. Tarkibida
yonma-yon bir xil undoshlar kelgan so`zlar qo`sh undoshli so`zlardir. Ikki,
chaqqon kabi so`zlarda undosh qismlari aniq talaffuz qilinadi va shunday yoziladi.
Million,artillereya kabi so`zlarda kelgan qo`sh undoshlar bir undoshdek
Talaffuz etiladi, lekin qo`sh undosh bilan yoziladi. Gramm,metal kabi so`zlar
oxirida kelgan qo`sh undoshlardan biri talaffuzda tushirilib qoldirilsa ham yozuvda
hamisha ifodalanadi. Bunday undosh bilan tugagan so`zlarga qoshimchalar
qo`shilganda qo`sh undoshning biri yozilmaydi. Qator undoshlarning talaffuzi va
imlosi. Bir bo`g`inida yonma-yon ikki xil undosh kelgan so`zlar qator undoshli
so`zlardir. So`z boshidagi qator undoshlar o`rtasiga yoki oldiga bir qisqa unli
qo`shib talaffuz qilinsa ham bu qisqa unli yozilmaydi. Go`sht, do`st, bargkabi so`z
oxirida kelgan qator undoshlardan biri talaffuzda tushib qolsa ham yozuvda
ifodalanadi. Paxta nimcha o`simlik so`zlarida ham yonma-yon kelgan ikki undosh
bor, lekin bu undoshlar bir bo`g`inda bo`lmaganligi uchun qator kelgan undoshlar
hisoblanmaydi. Quyidagi so`zlarning ichidan ng harfi bitta tovushni
ifodalaydiganlarini ajratib
oling va ular ishtirokida gaplar tuzing: bunga, tongga, so`nggi, arqonga, ko`nglim,
bongi, jarangi, ingliz, arang senga, o`shanga. Tovushlar va harflar. Tovushlar va
harflarga oid asosiy bilimlar o`quvchilarning savod o`rgatish jarayonida o`rgangan
amaliy bilimlariga asoslangan holda, 1-, 2-sinflarda beriladi, ularga oid ko`nikma
va malakalar hosil qilinadi. Tovushlar va harflar, unli va undoshlar, ularning harfiy
ifodasi; bo`g`in, jarangli va jarangsiz undosh tovushlar haqida tushuncha b е riladi.
Bolalar shu bilimlar asosida aytilishi va yozilishida farq qiladigan so`zlar; a va o, u
va i tovushli so`zlarning atilishi va yozilishi; so`z oxirida kelgan jarangli b va d
undoshlarining jarangsiz jufti p va t eshitilsa ham, b va d harfining yozilishi;
ayrim so`zlar oxirida k е lgan d va t undoshlarining talaffuzda tushib qolishi, ammo
8

yozuvda saqlanishi; yonma-yon 2-sinfda “Aytilishda tushib qoladigan undoshlar
mavzusu ustida ishlash o`quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh tovushlar
talaffuzini kuzatishga asoslanib tanishtiriladi. Bunda jufti bor jarangli va jarangsiz
undoshlar ajratiladi. Kuzatishda o`quvchilar faol qatnashishi va ularga jufti bor
jarangli undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik muhim ekanini
yaqqol ko`rsatish uchun faqat bitta undosh tovush bilan farqlanadigan baqir —
paqir, gul - kul, dil — til, zina — sina, joy — choy kabi so`zlardagi tovushlarni
taqqoslash maqsadga muvofiq. Bunda o`qituvchi o`quvchilar diqqatini b~p, v—f,
g~k, d~t, z~s,j—ch, j—sh tovushlari bid jarangli, ikkinchisi jarangsiz undoshdan
iborat tovush juftlarini hosil qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy
tushuntiradi (jarangli undosh tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi,
jarangsiz undoshlarda esa faqat shovqin eshitiladi). O`zbek tilida ikki har xil
undosh yonma-yon keladigan so`zlar mavjud. Oxirida yonma-yon kelgan ikki
undoshli rost, do`st, xursand, payvand, xo`rozqand kabi so`zlardagi d, t undosh
tovushlar ba`zan aytilmaydi (talaffuz qilinmaydi), ammo yoziladi. Dasturga ko`ra,
o`quvchilar nutqida ko`p qo`llanadigan, ularning faol lug`atiga aylangan ayrim
so`zlar misolida bunday so`zlarning aytilishi va yozilishi haqida o`quvchilarda
ko`nikma hosil qilish ko`zda tutiladi. 1
Talaffuzda tushib qoladigan undoshlar ustida ishlash .O`quvchilarga
jarangli va jarangsiz undosh tovushlar talaffuzini kuzatishgaasoslanib tanishtiriladi.
Bundajufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar ajratiladi. Kuzatishda o`quvchilar
faol qatnashishi va ularga jufti bor jarangli undosh bilan jarangsiz undoshlarni
ajratish qanchalik muhim ekanini yaqqol ko`rsatish uchun faqat bitta undosh
tovush bilan farqlanadigan baqir — paqir, gul - kul, dil — til, zina — sina, joy —
choy kabi so`zlardagi tovushlarni taqqoslash maqsadga muvofiq. Bunda o`qituvchi
o`quvchUar diqqatini b~p, v—f, g~k, d~t, z~s,j—ch, j—sh tovushlari bid jarangli,
ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush juftlarini hosil qilishiga qaratadi,
ularning talaffuzidagi farqni amaliy tushuntiradi (jarangli undosh tovushlarda
1
http://interscience.uz
9

shovqin va qisman ovoz qatnashadi, jarangsiz undoshlarda esa faqat shovqin
eshitiladi). O`zbek tilida ikki har xil undosh yonma-yon keladigan so`zlar mavjud.
Oxirida yonma-yon kelgan ikki undoshli rost, do`st, xursand, payvand, xo`rozqand
kabi so`zlardagi d, t undosh tovushlar ba`zan aytilmaydi (talaffuz qilinmaydi),
ammo yoziladi. Dasturga ko`ra, o`quvchilar nutqida ko`p qo`llanadigan, ularning
faol lug`atiga aylangan ayrim so`zlar misolida bunday so`zlarning aytilishi va
yozilishi haqida o`quvchilarda ko`nikma hosil qilish ko`zda tutiladi.
1-dars Mavzu: Talaffuzda tushib qoladigan undoshlar
Ta`limiy maqsad : So`z oxirida aytilishida tushib qoladigan d va t undoshli
so`zlarning to`g`ri aytilishi va imlosi haqida ko`nikma hosil qilish.
Ta`rbiyaviy maqsad: o`quvchilarni so`zlarni orfoepik me`yorlarga amal qilgan
holda talaffuz qilishga o`rgatish, ularda nutq madaniyatini shakllantirish.
Darsning borishi: Oxirida yonma-yon kelgan ikki undoshli so`zlarning to`g`ri
aytilishi va yozilishini kuzatish.
Lug`at ustida ishlash . Lug`at ustida ishlashda so`zlarning izohi o`qituvchi
tomonidan aytiladi, o`quvchilar izohga mos so`zni topib aytadilar. Bi mashq Bir
so`z bilan ayting deb nomlanishi mumkin. O`zbekistonning markaziy shahrining
nomi. (Toshkent) Biror o`simlikni boshqa o`simlik tanasiga ulab o`tkazish usuli.
(Payvand) Ota-onaning o`g`il va qizi. (Farzand) Tana qo`yib, shoxlar chiqarib
o`sadigan o`simlik. (Daraxt) Oziq-ovqat mahsuloti. (Go`sht) Insonning yaqin
kishilaridan biri. (Do`st) Biror harakatni bajarish uchun astoydil bel bog`lash.
(Qasd)
Odamning shod bo`lgandagi holati. (Xursand) Amir Temur poytaxt qilgan shahar
nomi. (Samarqand) Bolalarning sevimli shirinligi nomi. (Xo`rozqand) O`quvchilar
aytgan so`zlarni o`qituvchi doskaga yozib boradi. Shu so`zlarning oxirida nechta
undosh harf yozilgan? O`qituvchi muammo mohiyatini qisqacha tushuntiradi:
o`zbek tilida mana shu kabi oxirida ikkita undosh yonma-yon kelgan so`zlarni
aytganimizda, ba`zan so`z oxiridagi d, t tovushlari tushib qoladi, ammo bu
so`zlarni yozganda, asliga muvofiq, ya`ni oxiridagi undosh harfni tushirib
qoldirmay, xursand, Samarqand, do`st, g`isht kabi yozamiz.
10

Aytilishda tushib qoladigan undoshlarni kuzatish. So`z oxirida d, t harflari
tushirib qoldirilgan so`zlarni yozdirish, aytilishi va yozilishni qiyoslash.
131-mashq. Nuqtalar o`rniga d, t harflaridan mosini qo`yib ko`chiring. Xursan… ,
balan… , darax… , pas… , farzan… , payvan… , ros… , do`s… .
O`quvchilarga qoidani darslikdan o`qitish. O`quvchilarga qoidani tushuntirishda
Samarqand, farzand, do`st, daraxt so`zlari bilan obod, ozod, hayot, iqtisod,
ma`naviyat kabi so`zlar qiyoslanadi, ya`ni qoida ketma-ket kelgan undoshli so`zlar
uchun yozilganligi eslatib o`tiladiAytilishda tushib qoladigan undoshlarning
aytilishi va yozilishi haqidagi ko`nikmani shakllantirish. Buning uchun darslikdagi
132-mashqdan foydalaniladi. Mashq sharti quyidagicha: O`qing. Ajratib
ko`rsatilgan so`zlarning aytilishi va yozilishidagi farqni ayting. Ona shahrim –
azim Toshkent, Go`zallikda tengsiz poytaxt. Kelajagi buyuk shahar, Quchog`ida
yuz ochar baxt. Ko`chalari ravon, nurli, Binolari ko`rkam, baland.
Bo`lsam deyman bir koriga Yaraydigan komil farzand.
Abdurahmon Akbar 1. O`qituvchi o`quvchilarga ―Men she`rni o`qib beraman,
sizlar aytilishida tushib qoladigan d va t undoshli so`zlarni aniqlab aytasiz,
topshirig`ini berib, yuqoridagi she`rni ifodali o`qiydi. O`quvchilar Toshkent,
poytaxt, payvand, baland so`zlarini aniqlaydilar (zarur bo`lsa, o`qituvchi yordam
beradi). O`quvchilar 133-mashqni mustqil bajaradilar. O`qituvchi o`quvchilar
javobini umumlashtiradi, mavzu haqidagi fikrlarni xulosalaydi.
Darsni yakunlash. Savol: Darsda nimalarni bilib oldingiz?
Uyga vazifa. 134-mashq. O`rganilgan mavzuga mos to`rtta so`z yozish.
Mavzu: Aytilishda tushib qoladigan undoshlar
Maqsad: So`z oxirida aytilishida tushib qoladigan d va t undoshliso`zlarning to`g`ri
aytilishi va imlosi haqidagi ko`nikmani o`stirish.
Darsning borishi. Uy vazifasini tekshirish. Mashq parta oralab ko`rib chiqilgach,
bir necha o`quvchi yozib kelgan so`zlarni o`qiydi, qanday yozganini tushuntiradi.
So`zlarning aytilishi va yozilishini taqqoslash bilan aytilishda tushib qoladigan
undoshlarning imlosi haqidagi ko`nikmani mustahkamlash.
11

Izohli yozuv: o`qituvchi quyidagi so`zlarni to`g`ri qilib aytadi: payvand, farzand,
baland, xursand, Samarqand, do`st, mashinist, juft, g`isht, go`sht.
O`quvchilar navbat bilan so`zlarni izohlab doskaga yozadilar, qolgan o`quvchilar
daftarlariga ko`chirib yozadilar. Masalan, payvand so`zida ikki bo`g`in bor: pay-
vand, so`z oxiridagi d undoshi aytilishda ba`zan eshitilmaydi, ammo so`z oxirida d
harfi yoziladi.
135-mashqni birgalikda bajarish. 135-mashq. Maqollarni o`qing. Mehnatdan do`st
ortar. Boshingga qilich kelsa ham rost gapir. Rejasiz ish – olipsiz g`isht. Baland
tog`da qor bo`lar, mard kishida or bo`lar. Ikkita maqolni ko`chiring. Aytilishi va
yozilishida farq qiladigan so`zlarning tagiga chizing. 136-mashqni mustaqil
bajarish. O`z diktant yoki yoddan yozuv.
1.2. Boshlang`ich sinflarda jarangli va jarangsiz undoshlarni o`rgatish
metodikasi.
Kichik yoshdagi o`quvchilarning og`zaki va yozma nutqni egallashlarida
fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta: a) fonetik bilimga asoslangan
holda I sinf o`quvchilari savod o`rganish davrida o`qishni va yozishni bilib
oladilar; b) fonetik bilim so`zni to`g`ri talaffuz qilish (tovushlarni to`g`ri talaffuz
qilish, urg`uli bo`g`inni ajratish, orfoepik me`yorga rioya qilish) asosini tashkil
etadi; v) fonetik bilim morfologik va so`z yasalishiga oid bilimlar bilan birga
o`quvchilarda qator imloviy malakalar (jarangsiz va jarangli undoshlarning
yozilishi) shakllantirish uchun zamin bo`ladi; g) fonetik bilim gapni ohangiga
ko`ra to`g`ri aytish, logik urg`u va gap qurilishidagi to`xtamlarga rioya qilish
uchun zarur; d) so`zning tovush tomonini bilish uning ma`nosini tushunish va
nutqda ongli qo`llash uchun muhimdir; hozir va hozir, atlas va atlas so`zlari
ma`nosidagi farq faqat urg`u orqali ajratiladi. So`zning tovush tomonini tasavvur
qilish so`zlarni talaffuzda farqlash, ayrim so`zlarni to`g`ri talaffuz qilish va
qo`llash uchun zarur. O`qituvchi boshlang`ich sinflarda o`qitiladigan barcha
fanlarga oid darslarda so`zni aniq va to`g`ri talaffuz qilish ustida doimiy ishlab
boradi, shu maqsadda ko`pincha so`zni tovush tomondan tahlil qilishdan
12

foydalanadi. tizimini hosil qiladilar: tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar,
jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar, jufti yo`q jarangli va jufti yo`q ja rangsiz
undoshlar; so`zni bo`g`inlarga bo`lish, urg`uli bo`g`inni aj ratish ko`nikmalariga
ega bo`ladilar.
Jarangli va jarangsiz undosh tovushlar, ularning yozuvda ifodalanishi.
O`quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh undoshlar ham tovushlar talaffuzini
kuzatishga asoslanib tanishtiriladi. Bunda jufti bor jarangli va jarangsiz undosh lar
ajratiladi. Kuzatishda o`quvchilar faol qatnashishi va ularga jufti bor jarangli
undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik muhim ekanini yaqqol
ko`rsatish uchun faqat bitta undosh tovush bilan farqlanadigan baqir – paqir, gul –
kul, dil – til, zina – sina, joy – choy kabi so`zlardagi tovushlarni taqqoslash
maqsadga muvofiq. Bunda o`qituvchi o`quvchilar diqqatini b-p, v-f, g-k, d-t, z-s, j-
ch tovushlari biri jarangli, ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush juftlarini
hosil qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy tushuntiradi (jarangli
undosh tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi, jarangsiz undoshlarda esa
faqat shovqin eshitiladi). Xattaxtaga quyidagicha yozib qo`yiladi:
Jufti bor jarangli undoshlar: b, v, g, d, z, j, җ , g`
Jufti bor jarangsiz undoshlar: p, f, k, t, s, ch, sh, x.
Jufti yo`q jarangli va jufti yo`q jarangsiz undoshlar bilan ham o`quvchilar har xil
fonetik sharoitda tovushlarni talaffuz qilishni kuzatish jarayonida tanishtiriladi.
Buning uchun o`quvchilar so`z oxirida yoki unli tovushdan oldin kelgan ko`l,
bilim, otam, olmos; quyon, bino; shifoner, fabrika; tong, singil; qo`y, kiyik kabi
so`zlardagi jarangli undoshning talaffuzini taqqoslaydilar va l, m, n, r, ng, y jarangli
undosh tovushlar talaffuz qilinganda, ovoz va shovqin eshitilishini, ya`ni jarangli
undosh tovush ekanini, bularning jarangsiz jufti yo`qligini (jufti yo`q jarangli
undosh tovush ekanini) bilib oladilar. Xuddi shunga o`xshash usulda o`quvchilar q,
h undoshlari talaffuz qilinganda, faqat shovqin eshitilishini, jarangsiz undosh
tovush ekanini, jarangli jufti yo`qligini (jufti yo`q jarangsiz undosh tovush ekanini)
bilib oladilar. Kuzatish natijasi xattaxtaga quyidagi ko`rinishda yoziladi (yoki
kartonda tayyorlangan ko`rgazma ko`rsatiladi):
13

Jufti yo`q, jarangli undoshlar: l, m, n, r, ng, y
Jufti yo`q jarangsiz undoshlar: q, h
Bolalar jufti yo`q jarangli undosh tovush so`zning oxirida kelganda ham alifbodagi
xuddi shu harf yozilishini, ya`ni talaffuzi doim yozilishiga mos kelishini bilib
olishlari yetarli. Jufti bor jarangli undosh tovushlar so`z oxirida kelganda, bun day
moslik bo`lmaydi, ya`ni ko`pincha uning jarangsiz jufti talaffuz qilinadi (maktap,
ozot kabi). Bunday so`zlar o`zbek tilida ko`p bo`lgani uchun 1-sinfdanoq
o`quvchilarni ularning ayrimlari bilan tanishtirish zaruriyati tug`iladi. Dasturga
ko`ra, 1-sinf o`quvchilari b va d jarangli undoshi so`z oxirida kelganda, uning
jarangsiz jufti p va t talaffuz qilinishi bilan va bunday so`zlarning yozilishini
qanday tekshirish bilan tanishtiriladi. Ularning talaffuzi va yozilishini tekshirishda
fonetikaga asoslaniladi. O`quvchilar fonetik bilimlariga asoslangan holda, jufti bor
jarangli undoshlarning yozilishini quyidagicha tushuntiradilar:
– Kitob so`zi oxirida jufti bor un dosh tovushni eshityapman, shuning uchun so`zni
tekshirish kerak. SHu undoshdan keyin unli tovush eshitiladigan so`z tanlayman:
kitobi. Kitobi so`zida b tovushi eshitilyapti, shuning uchun kitob so`zida b harfini
yozaman. Bunday muhokama yuritish uchun o`quvchilar quyidagi bilim va
ko`nikmalarni egallashlari kerak:
1. Jufti bor jarangli va jarangsiz undosh tovushlarni ajratish.
2. So`z oxirida kelgan jufti bor jarangli undosh tovushning jarangsiz jufti
eshitilishi, shuning uchun bunday so`zlarni tekshirish kerakligini bilish.
3. Undosh tovush unli tovushdan oldin kelganda, boshqa tovush bilan
almashmasligini bilish. Undosh tovushdan so`ng unli tovush kelgan so`z
tekshiruvchi so`z bo`la olishini bilish.
4. Tekshiruvchi va tekshiriluvchi so`zdagi undosh harfni taqqoslash (kitobi – kitob,
maqsadi – maqsad, maqsadga).
Shunday qilib, o`quvchilar qanday so`zlar tekshirishni talab qilishi va uning
sababini, qanday so`zlar tekshiruvchi so`z hisoblanadi va nima uchunligini
bilishlari zarur. O`qituvchi qanday so`zlar tekshirishni talab qilishini tushuntirish
uchun jufti bor jarangli va jarangsiz undosh tovushi bo`lgan so`zlar ustida kuzatish
14

o`tkazadi: maktabim – maktab, tuzi – tuz kabi. O`quvchilar yozilishi talaffuzidan
farq qiladigan so`zlarni va so`zdagi jarangsiz undosh tovush o`ziga mos harf bilan
ifodalanishini taqqoslash bilan so`zning oxirida jufti bor undosh tovush kelsa, u
so`z tekshirishni talab qilishiga ishonadilar. Tekshirishga tayangan holda, yozishga
imkoniyat yaratish uchun o`quvchilar tekshiruvchi so`zni tekshiriladigan so`zdan
doim oldin yozadilar: avlodi – avlod, kitobi – kitob.
Mavzu: Jarangli va jarangsiz undosh tovushlar.Ularning harf bilan ifodalanishi.
Darsning maqsadi. O`quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh tovushlar haqida
tushuncha berish.
FK1 :o`qilgan matn mazmunini va o`zgalar fikrini anglab, ifodalay olish, og`zaki
nutqda so`z va gaplar ohangiga rioya qila olish, jarangli va jarangsiz undosh
tovushlarni farqlaydi, gapning ohangiga ko`ra tinish belgilarini (nuqta, so`roq,
undov belgilari)ishlata olish; Tabiatga muhabbat uyg`otish, vatan boyliklarini
qadrlash rihida tarbiyalash.
TK2: Axborot manbalaridan va darslik materiallaridan tashqari (kitob, lug`at)
manbalardan ma`lumotlarni izlab topa olish va foydalanish;
TK3: O`zining xato va kamchiliklarini to`g`ri tushunib, o`zini nazorat qila olish va
xatolarini tuzatishga harakat qilish, kattalarga, kichiklarga va o`rtoqlariga yordam
berish;
TK4: o`zidan kattalarga, o`rtoqlariga va o`zidan kichiklarga yordam berish;
O`quvchining og`zaki va yozma nutqini, lug`atni boyitish.
FK2: talaffuz me`yorlariga, bo`g`in ko`chirish qoidasiga rioya qila olish, mavzuga
oid so`zlarni og`zaki va yozma nutqda, o`zlashtirilgan leksik birliklarni matnda
qo`llay olish.
Dars turi: Yangi bilim beruvchi.
Dasr shakli: “Noan`anaviy”
Dars usullari : suhbat, tezkor savollar, izlanish amaliy
Dars jihozi: Jarangli va jarangsiz undoshlar jadvali, darslik, tarqatma materiallar,
test didaktik ko`rgazmalar.
Darsning borishi Salom she`ri bilan boshlanadi.
15

O`zbek eliga odat
Avvalo deymiz salom
Shuning uchun ustozlar
Deymiz sizga salom assalom
Tashlikiy qism : darsga tayyorgarlikni aniqlash O`qituvchi:
Qani ayting bolalar
Kim navbatchi bo`ladi?
Ushbu kunning hisobin
Menga aytib beradi.
1-o`quvchi: Menman bu kun navbatchi
Doskani ham artuvchi
Sanani ham aytuvchi
Gullarga suv beruvchi
2-o`quvchi: Bugun hafta kunining 4 chisi bo`libdi
Olloh ushbu kunga katta nazar solibdi
Ezgu niyat orzular
Ushbu kunning o`zida
Ijobat ham bo`libdi.
O`qituvchi: Darsimiz nima o`quvchilar?
O`quvchilar: Darsimiz davlat tili,
Sevib o`rganamiz biz uni.
Ya`ni darsimiz ona tili.
Shiorimiz: “Biz O`zbekistonning kelajagimiz”
Maqsadimiz: 5 baho
Mehnat jonu dilimiz
Ne buyursa Vatanimiz
Biz doimo tayyormiz
O`zbek tili to`g`risidagi qonun so`raldi. Til to`g`risidagi she`r va maqollar
o`quvchilar aytishadi.
16

O`qituvchi: Bugungi darsimizni qiziqarli bo`lishi uchun sizlarni 4 guruhga ajratib
nom beramiz. 1-guruh – “Ot” soz turkumi 2-guruh – “Sifat” soz turkumi 3-
guruh – “Fe`l” soz turkumi 4-guruh – “Son” soz turkumi .Har bir guruh
o`zining guruhiga izoh beradi. Shaxs va narsaning nomini bildiradi. Abdulaziz –
kim?, anor- nima? Shaxs va narsaning belgisini bildiradi. Qizil-qanday?
Shaxs va narsaning harakatini bildiradi. Kitob o`qiyapti-nima qilyapti?
Shaxs va narsaning sanog`ini bildiradi. Uchta dugona-nechta? guruh:Kuz fasli
haqida. Kuz faslida qanday bayramlar nishonlanadi?
O`quvchilar yaqinda qanday muhim sanani nishonladik?
-O`zbekiston Respublikasi Davlat Bayrog`i qabul qilingan kunni.
Bayrog`imiz qachon qabul qilingan ekan? -1991-yil 18-noyabrda.
Bayroq haqida suhbat o`tkaziladi va ranglar tilga olinadi.
O`quvchilar bugun sizlarni o`z-o`zini baholash metodidan foydalanib
baholayman.Buning uchun hammaning oldida bayroq uchun kerakli ranglar va oy-
yulduzlar tayyorlab qo`yilgan. Kimda-kim savolimga javob bersa,
Bayroqni ketma-ketlikda hosil qiladi. Dars oxirida kimning bayrog`I tayyor bo`lsa-
5 baho bilan,oy va yulduzlar yopishtirilmagan bo`lsa- 4 baho bilan, qizil chiziqlar
qolgan bo`lsa-3 baho bilan,biror rangi qolgan bo`lsa-2 baho bilan,1ta rangdan
boshqa hech narsa bo`lmasa 1 baho bilan,bayroq umuman tayyorlanmagan bo`lsa 0
baho bilan baholanadi.
 guruh: 2017-yil haqida
 guruh: Odob-axloq qoidalari
 guruh:DTS talablari
O`tilgan mavzuni so`rash. Harf birikmali so`zlarni bo`g`inga ajratish “Yelpig`ich’’
metodi
Yangi mavzu bayoni Daftar almashtiriladi. Chiroyli yoz yozsang xat
Chunki u ham bir san`at deb daftar ochiladi. O`quvchilarga “Jahon banki”
ko`rgazmalari asosida jarangli va jarangsiz undosh tovushlar haqida tushuncha
berish. Hurmatli o`quvchilar , bugun siz bilan tanishayotgan mavzumiz jarangli va
jarangsiz undosh tovushlari va ularning imlosi bilan tanishish ekan, avvalam bor
17

siz bilan ularning hosil bo`lish usulini yodga olib o`tamiz. Undosh tovushlar
o`pkadan chiqayotgan havoning bo`g`iz bo`shlig`iga keiganda turli xil to`siqlarga
uchrab hosil bo`lishi haqidagi ma`lumot bilan siz avvaldan tanishsiz. Endi shu
undosh tovushlarni jarangli yoki jarangsiz undoshlarga ajratib olishimiz lozim.
Shovqin hamda undan hosil bo`lgan tovushlarga jarangli undoshlar deyiladi.
Ularga: b,v,z,g,d,j,g`,dj,y,l,m,n,ng,r- kiradi .
Faqat undan hosil bo`luvchi tovushlar jarangsiz undoshlar deyiladi. Ularga:
p,f,s,k,ch,q,sh,h,x-tovushlari kiradi.
So`z oxirida b-p, d-t, z- s singari jarangli va jarangsiz undoshlar o`rtasidagi farq
uo`qolib, bir xil jarangsiz undoshlar holida talaffuz etiladi, lekin yozuvda b, d, z
yoziladi.
Xo`sh o`quvchilar mavzu bilan ham tanishib oldik, endi manashu tovushlardan
boshlanuvchi o`zingiz o`qigan qanday badiiy asarlar nomini keltirishimiz mumkin?
Oquvchilar misollar keltirishadi: “ Boburnoma”, “ Zaynab va Omon”, Gulliverning
sayohatlari”, “ G`irvonlik mallavoy ”,” Mening o`g`rigina bolam” va hokazo.
Judayam yaxshi, endi siz bilan yangi mavzu bo`yicha olgan bilim, ko`nikmangizni
quyidagi mashqlar orqali aniqlab, tushunchalaringni mustahkamlab olamiz. Sinf
ishi. 96-mashq. Ekdi-egdi, mard-mart so`zlar ma`nosi farqlanadi.
97-mashq. Dil-til, gul-kul, joy-choy, jala-chala, zina-sina, vaza-fazo. Dam olish
daqiqasi multimedia ilova yoki qo`l harakatlari yordamida
bajariladi: Hoy olma, olma, olma,
Meni ovora qilma.
Biroz egil, bo`y cho`zay,
Olmalaringdan uzay.
98-mashq Gul-kul,barg-park,vahm-fahm,jim-chim. Bir vaqtning o`zida testlar va
sardorlar bellashuvi va tezkor savolga tezkor javob o`yini o`tkaziladi. Har guruhga
testlar beriladi.
 Alifboda nechta tovush bor.
 Unli harflar nechta
18

 Tutuq belgili so`z ayting.
 H arf birikmalari nechta
 Maqol ayting.
 Mustahkamlash: Test
1.Qaysi tovushni aytganda faqat shovqin eshitiladi?
A)jarangli B) unli D)jarangsiz
2.Bo`g`in qanday tovushlardan hosil qilinadi?
A) unli tovushlardan B) Undosh tovushlardan
D) unli va undosh tovushlardan
3.So`zlar bir satrdan ikkinchi sartga qanday ko`chiriladi?
A) harflab B) ko`chirilmaydi D) bo`ginlab
4. Bir bo`g`inli so`zlar qatori qaysi variantda to`g`ri ko`rsatilgan?
A) Singil, opa, qalam B) ona, opa, aka D) un, it, ko`k
5.Qaysi tovushni aytganda shovqin va ovoz eshitiladi?
A) jarangli B) jarangsiz D) unli
O`tilgan mavzu asosida savol – javob o`tkaziladi.
Aziz o`quvchilar bugungi mavzumiz sizlarga tushunarli bo`lsa, endi turli xil
gramatik o`yinlar o`tkazamiz. Bunda guruhlar jamoa a`zolari bilan ishtirok
etishadi.
“ Tilsim” o`yini. Bunda biror so`z tanlanib, undagi harflar o`rnini almashtirish
orqali yangi so`z hosil qolinadi . Masalan, “ Mustaqillik” –mustaqil, aql, qil, silliq,
qiliq, sil, usta, asil, laqqi, taqsim, muqim, qalliq, tilla, iliq, tus, sut, masalliq, mast,
atlas, salqin, sim, mis, sila, las, salla, ilas, qista, taslim, is, qis, kista, taksi, istak,
tilak,kul, ilk, kalit, lak, kal, ilik… “ Zanjir” o`yini. Bunda biror harf tanlanib, shu
harf asosida so`zlar zanjiri hosil qilinadi. Masalan, “H” harfi: Hilola – ahil – loyiha
– aholi – Ilhom – madhiya – ahamiyat – tahlil – lahm – mehnat – tahsil – lahza –
alohida – Ahmad – dahshat. 2
2
19

II BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARIDA ONA TILIDAN
O‘QUVCHILARNING UNDOSH TOVUSH VA HARFLARNI O`RGATISH
METODIKASI
2.1. Undosh tovushlarni o‘qitishda adabiy talaffuzni shakllantiruvchi mashq
va t opshiriqlardan foydalanish
Umumiy o‘rta ta’lim tizimida o‘quvchilar “Talaffuz” va “Imlo” bo‘limlarini
o‘rganish orqali talaffuz va imlo, nutq tovushlari va harflar, ayrim unli va
undoshlar imlosi hamda talaffuzi bilan tanishib oladilar. Bugungi ona tili ta’limida
katta muammolardan biri ham – talaffuz, adabiy talaffuzga o‘rgatishdir. Bunga
erishishning birdan bir yo‘li unli tovushlari talaffuzi va imlosini o‘quvchilarga
zamonaviy usulda qunt bilan o‘rgatish hisoblanadi. Har bir unli va undosh
tovushning talaffuzi, imlo xususiyatlari o‘rganilgach, tovushdosh (bir-biridan atigi
bitta tovush bilan farqlanuvchi, turli xil ma’nolarga ega bo‘lgan so‘zlar
tushuniladi)so‘zlar hosil qilishga oid o‘quv topshiriqlaridan unumli foydalansa
bo‘ladi.Chunonchi, unli tovushlar talaffuzi o‘rganilgach, o‘quvchilardan faqat bir
unli bilan farqlanuvchi (mas, ber-bor-bur-bo‘r-bir-bar) so‘zlar hosil qilish, undosh
tovushlar talaffuzi o‘rganilgandan keyin esa bir undosh bilan farqlanuvchi so‘zlarni
ro‘yxat qilish, ularning ma’nosini sharhlashni talab etadigan o‘quv topshiriqlaridan
unumli foydalanish mumkin. 3
“Fonetika” bo‘limini o‘rganishda o‘quv
topshiriqlarining kattagina qismi o‘quvchilarda adabiy talaffuz me’yorlarini
shakllantirish va imlo savodxonligini oshirishga qaratiladi.Og‘zaki nutq ham,
yozma nutq ham o‘z to‘g‘rilik me’yorlariga ega.Og‘zaki nutqning me’yorlari
talaffuz (lotincha orfoepiya) bilan belgilansa, yozma nutq me’yorlari imlo (lotincha
orfografiya) bilan belgilanadi. To‘g‘ri talaffuz va imlo kishining madaniyati va
savodxonligining birinchi belgisidir. Talaffuz me’yorlarimizda bosh asos
talaffuzning yozuvga mumkin qadar yaqinligidir. Masalan: biz boryapmiz deb
yozsak, bu so‘zni shunga yaqin talaffuz etishimiz ham kerak. Bu so‘zni borotti,
borvotti deb aytish xato, noto‘g‘ri talaffuz sanaladi. 4
Ona tili darsliklarida to‘g’ri
3
1. Jamolxonov. H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili.– Toshkent. “Talqin”
2005. 131-b.
4
Azimova I., K.Mavlonova va b. Ona tili va o‘qish savodxonligi 1-qism.
20

talaffuz va imlo me’yorlarini ko‘nikma sifatida shakllantirish borasida ko‘plab
mashqlar ,turli tushuntirishlar beriladi. Ammo nutqiy faoliyat davomida ayrim nutq
tovushlarining adabiy talaffuzi va imlosini o‘quvchiga o‘rgatish qator
qiyinchiliklarni keltirib chiqaraveradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining og‘zaki
va yozma nutqni egallashlarida fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta:
a)fonetik bilimga asoslangan holda 1 sinf o‘quvchilari savod o‘rganish davrida
o‘qishni va yozishni bilib oladilar;
b) fonetik bilim so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilish (tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish,
urg‘uli bo‘g‘inni farqlash, orfoepik me’yorga rioya qilish) asosini tashkil etadi;
d) fonetik bilim morfologik va so‘z yasalishiga oid bilimlar bilan birga
o‘quvchilarda qator imloviy malakalar (jarangsiz va jarangli undoshlarning
yozilishi) shakllantirish uchun zamin bo‘ladi;
e) fonetik bilim gapni ohangiga ko‘ra to‘g‘ri aytish, logik urg‘u va gap
qurilishidagi to‘xtamlarga rioya qilish uchun zarur;
f) so‘zning tovush tomonini bilish uning ma’nosini tushunish va nutqda ongli
qo‘llash uchun muhimdir; hozir va hozir, atlas va atlas so’zlari ma’nosidagi farq
faqat urg‘u orqali ajratiladi.
So‘zning tovush tomonini tasavvur qilish so‘zlarni talaffuzda farqlash, ayrim
so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish va qo‘llash uchun zarur. O‘qituvchi oshlang‘ich
sinflarda o‘qitiladigan barcha fanlarga oid darslarda so‘zni aniq va to‘g‘ri talaffuz
qilish ustida doimiy ishlab boradi, shu maqsadda ko‘pincha so‘zni tovush
tomondan tahlil qilishdan foydalanadi. Maktab dasturiga muvofiq, boshlang‘ich
sinf o‘quvchilari fonetik-grafik ko’nikmalar tizimini hosil qiladilar: tovushlar va
harflar, unli va undosh tovushlar, jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar, jufti
yo’q jarangli va jufti yo‘q jarangsiz undoshlar; so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish, urg‘uli
bo‘g‘inni talaffuzga ko‘ra amaliy farqlash ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar. Bolalar
maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy o’zlashtiradilar,
ammo ular maxsus o‘qigunlariga qadar so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lishni, so‘zdagi
tovushlarni izchil
2-sinf uchun darslik T. – 2021 81-bet
21

talaffuz qilishni bilmaydilar. 5-sinf o‘quvchilarida so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilish,
bo‘g‘inlarga bo‘lish, undagi har bir tovushni tartibi bilan aniq aytish ko‘nikmasini
shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash, o‘z navbatida, analiz, sintez,
taqqoslash, guruhlash kabi aqliy mashqlarni bilib olishga, shuningdek,
tovushlarning tabiati, so‘z tarkibida bir-biriga ta’siri kabi ayrim elementar
bilimlarni o‘zlashtirishga imkon beradi. Maktab ona tili darsliklarini tuzishda
orfoepiyaga doir o‘quv materiallarini berishda muallif aholi hududiy talaffuzining
tilga ta’sirini inobatga olishlari lozim. Darslik va dastur yaratishda orfoepik nuqtai
nazaridan har bir hududning talaffuzidagi muammolar e’tiborga olinishi lozim.
Talaffuzning imloga va aksincha yozuvning og’zaki nutqqa ta’siri bo‘lishi tabiiy.
Talaffuzdagi har xillikka sabab,sheva bo‘lsa adabiy talaffuzni shakllantirishning
samarali yo‘li – fonetik mashqlar ustida ishlashdir. Talaffuzda ham, imloda ham
eng ko‘p chalkashlik bo‘g‘iz undoshi “h” bilan bog’liq. Ona tili darsliklarida
to‘g’ri talaffuz va imlo me’yorlarini ko‘nikma sifatida shakllantirish borasida
ko‘plab mashqlar ,turli tushuntirishlar beriladi. Ammo nutqiy faoliyat davomida
ayrim nutq tovushlarining adabiy talaffuzi va imlosini o‘quvchiga o‘rgatish qator
qiyinchiliklarni keltirib chiqaraveradi. Adabiy talaffuz va uning me’yorlari
masalasi dunyoning rivojlangan
mamlakatlari tillarida atroflicha o‘rganilganligini kuzatamiz (ingliz, fransuz va b.).
Bu borada jahon tajribasida, jumladan, ingliz tilida fonetik mashqlardan unumli
foydalaniladi. Shuning uchun ham amaldagi asosiy darslik va o‘quv
qo‘llanmalarida har bir nutq tovushining hosil bo‘lish jarayoni haqida batafsil
ma’lumot beriladi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun nashr ettirilgan darslik
hamda o‘quv qo‘llanmalarda tovushlarning talaffuz holati aks etgan maxsus
chizmalar yo‘q. O‘zbek tiliga xos bo‘lgan ayrim tovushlarning to‘g‘ri talaffuzini
oddiy, an’anaviy mashqlar bilan yetarli darajada o‘rgatib bo‘lmasligini bugungi
o‘quvchi, talaba va ayrim katta yoshdagi ziyoli kishilar, o‘qituvchilarning nutqi
ham isbotlab turibdi.
Boshlang‘ich sinf dastur va darsliklarida fonetika va orfoepiyaga doir o‘quv
materiallari mazmunini tahlil qilganda quyidagilar ma’lum bo‘ldi:
22

4-sinfda “Tovushlar va harflar” mavzusi berilgan bo‘lib, unga jami 28 soat vaqt
ajratilgan. Chunonchi: Tovushlar va harflar. Unli tovushlar va harflar; a va o, i va
u, o va o‘ unlilarining talaffuzi va imlosi. Undosh tovushlar va ularni ifodalovchi
harflar. Ayrim undosh tovushlarning talaffuzi va imlosi (d-t, b-p, z-s
undoshlarining
talaffuzi va imlosi), so‘z oxirida , talaffuzda tushib qoladigan d, t undoshlari. Harf
birikmalari: sh, ch, ng. Alifbo: Harflarning nomi. Harflarning bosh va kichik
shakllari. So‘zlarni alifbo tartibida yozish. Alifboning ahamiyati. Tutuq belgisi (’),
uni so‘z tarkibida to‘g‘ri shakllantirish. Tutuq belgisining so‘zdagi vazifasi:
o‘zidan oldingi unlining cho‘ziq aytilishiga, oldingi bo‘g‘inni keyingi bo‘g‘indan
ajratib talaffuz qilinishiga xizmat qilishi, so‘z ma’nolarini farqlashi. Bo‘g‘in.
So‘zlarni bo‘g‘inga bo‘lish. Bo‘g‘in ko‘chirilishi, tutuq belgili so‘zlarni, ketma –
ket kelgan bir undoshli so‘zlarni bir yo‘ldan keyingi yo‘lga bo‘g‘inlab ko‘chirish.
Harf birikmasi (sh,ch,ng) qatnashgan so‘zlarning bir yo‘ldan ikkinchi yo‘lga
ko‘chirilishi kabilar berilgan. 5-sinfda boshlang‘ich sinfda o‘tilganlar yuzasidan (6
soat) takrorlashdan so‘ng, fonetikaga 50 soat vaqt ajratilib, unda quyidagi
mavzular qamrab olingan: Unli va undosh tovushlar, ularning bir-biridan farqi.
Tovushlarni harflar bilan belgilash. Unli tovushlar va harflar. O‘zbek tilidagi olti
unli tovushning
olti unli harf bilan belgilash. [a] va [o], [u] va [i], [e] va [o‘] unli tovushlarining
talaffuzi va undosh tovushlar portlovchi f va p, h va x hamda harf birikmasi bilan
ifodalangan ng tovushining talaffuzi va imlosi. Tutuq belgisi (’) va uning
ishlatilishi, tutuq belgisining so‘zdagi vazifasi kabilar. “Bo‘g‘in” mavzusiga doir
quyidagi ma’lumotlar berilgan. So‘zning oldingi satrga sig‘may qolgan qismini
keying satrga bo‘g‘inlab ko‘chirish. So‘zda nechta unli tovush bo‘lsa, shuncha
bo‘g‘in bo‘lishi. Bo‘g‘in tarkibi unli tovushdan, bir unli va bir undosh tovushdan ,
bir unli va bir necha undosh tovushdan tuzilishi kabilar. “Bo‘g‘in ko‘chirish” ga
alohida e’tibor berilgan. So‘zning bir yo‘ldan keyingi yo‘lga bo‘g‘inlab
ko‘chirilishi. Bo‘g‘in hosil qilgan bir unli harfni oldingi yo‘lda qoldirib yoki
keyingi yo‘lga ko‘chirib bo‘lmasligi. Bir bo‘g‘inli so‘zlar ,(ona, ahil, o‘rik, elak
23

kabi) ikki bo‘g‘inli so‘zlarning ko‘chirish uchun bo‘linmasligi. Tutuq belgisi
qo‘yib yoziladigan so‘zlarni bo‘g‘in ko‘chirish uchun bo‘linishi, tutuq belgisining
oldingi bo‘g‘inda qoldirilishi (va’- da, mash’- al, ta’-lim). Harf birikmali
so‘zlarning bo‘g‘inlab ko‘chirilishi (si-ngil, ko‘-ngil, tong-gi kabi) yonma-yon
kelgan bir xil undoshli so‘zlarning bo‘g‘inlab ko‘chirilishi (ik-ki, kat-ta, is-siq
kabi). Jarangli va jarangsiz undosh tovushlar, ularning imlosi, bunday so‘zlarning
yozilishini so‘z oxiriga unli tovush qo‘shib aytib tekshirish: ( maktabim – maktab,
kitobim – kitob, maqsadim – maqsad, umidim – umid kabi). Aytilishda tushib
qoladigan undoshlar (farzand, daraxt, do‘st kabi) ularning imlosiga doir o‘quv
materiallari o‘rin olgan.
4-sinfda ham fonetikaga doir o‘quv materiallarini o‘qitishga 10 soat vaqt
ajratilgan bo‘lib, ular quyidagi mazmunda: Tovushlar va harflar Unli va undosh
tovushlar, ularning harfiy ifodasi; talaffuzi va yozilishi farq qiladigan unli tovushli
so‘zlarning talaffuzi va imlosi; jarangli va jarangsiz undoshlarning talaffuzi va
imlosi; bir xil qo‘sh undoshli so‘zlar va ularning imlosi; so‘z oxirida qator kelgan
undoshli so‘zlar va ularning imlosi, x-h tovushli so‘zlar va ularning imlosi, tutuq
belgili so‘zlarning talaffuzi va imlosi kabilar. Bu sinfda ham “Bo‘g‘in” mavzusiga
2 soat ajratilgan. So‘zlarni bo‘g‘inlarga bo‘lish; unli tovushlarning bo‘g‘in hosil
qilishi; so‘zlarni bir
satrdan ikkinchi satrga bo‘g‘inlab ko‘chirish; so‘zlarni bo‘g‘in, tovush va harf
jihatdan tahlil qilish, so‘zlarni alifbo tartibida qayta tuzish, alifboning ahamiyati
haqidagi ma’lumotlar qamrab olingan. Boshlang‘ich sinf dastur va darsliklar tahlil
qilinganda ularda ham maxsus talaffuz mashqlari yo‘qligi ma’lum bo‘ldi.
Vaholanki, o‘quvchining nutq apparati shakllanayotgan bu davrda talaffuzi qiyin
nutq tovushlari ustida takrorga asoslangan fonetik mashqlarni muntazam o‘tkazib
borish lozim. 2021-yildan boshlab amalda qo‘llanib kelinayotgan 5-sinflar uchun
Ona tili darsligi asosan nutqiy ko‘nikmalarni shakllantirishga qaratilgan. Darslikni
tahlil qilib chiqqanda, aytilishi va yozilishida farqlanuvchi unli va undosh
tovushlar ishtirok etgan so‘zlar ya’ni go‘sht, barg, ukki, to‘qqizni ifodalovchi
rasmlar berilgan, o‘quvchilar avval rasm asosida so‘zni og‘zaki nutqda to‘g‘ri
24

talaffuz qilishni o‘rgansa, so‘ngra shu so‘zlar ishtirokida gaplar tuzish orqali
yozma nutqiga e’tibor qaratiladi. “H” va “x” tovushlari talaffuzi va qo‘llanilishiga
oid “Suvning vatani” matni berilgan. Matn tarkibidagi x va h tovushlari ishtirok
etgan so‘zlarni talaffuz qilish orqali tovushlarning hosil bo‘lish o‘rnini va farqli
jihatlarini anglab oladi. Tutuq belgisining qo‘llanishiga oid nazariy ma’lumot
berilgan: tutuq belgisi (’) unli tovushdan keyin kelsa, shu unli tovush cho‘zib
aytiladi. Masalan: ma’no, e’lon, a’lo.
Agar tutuq belgisi undosh tovushdan keyin kelsa, talaffuz vaqtida shu undoshdan
keyin biroz to‘xtalish kerak bo‘ladi. Masalan: jur’at, sur’at, qal’a. Darslikda tutuq
belgisi ishtirok etgan “ Sabzavotlar nima deydi?” matni berilgan. Matn asosida
ikkita topshiriq tayyorlangan. Birinchi topshiriqda matn yuzasidan savollar
berilgan, bu o‘quvchining og‘zaki nutqini rivojlantirishga qaratilgan. Ikkinchi
topshiriq esa tutuq belgisi ishtirok etgan so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish va xatosiz
yozishga e’tibor qaratishni nazarda tutadi. Darslikning 78-betida bir nechta
talaffuzi va imlosida farqlanuvchi (ko‘p, daromad, sabzavot, sabab, oftob, qand,
mikrob, betob, serob, qo‘rqib)so‘zlar berilgan.O‘qituvchi dars jarayonida ushbu
so‘zlarning audio variantini tayyorlab keladi. O‘quvchilar shu so‘zlarni tinglash
orqali yozishadi. Bu esa o‘quvchida eshitib tushunish ko‘nikmasini shakllantiradi.
2.2.Undosh tovush va harflarni o‘rgatish uchun qo‘llaniladigan dars
metodlari
Tovush savod o‘rgatishning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Savod o‘rgatish davrida
so‘z va bo‘g‘inlarni tovush tomonidan analiz va sint е z qilish, tovush va ularning
artikulyatsiyasini analiz qilish mashqlari o‘tkaziladi, diksiya (ravshan, burro
gapirish) ustida ishlanadi, logop е dik ishlar olib boriladi. Tovush ustida ishlash
bilan ayniqsa, k е sma harflardan so‘z tuzish kabi sint е z qilish usullarida birlashib
k е tadi; tovush va harf o‘rtasidagi munosabatni doimo aniqlab borish o‘qish
malakalarini shakllantirish uchun ham, imlo tomonidan savodli yozish asosini
yaratish uchun ham foydalidir. S.P.R е dozubov tovushni analiz va sint е z qilish
usullarini to‘liq ishlab chiqqan. Shulardan o‘zb е k tilida savod o‘rgatishda quyidagi
usullardan foydalaniladi: A. Analiz;
25

1.Nutq (gap)dan so‘zni ajratish; so‘zni aniq talaffuz qilish; bo‘g‘inlarga bo‘lish va
bo‘g‘inlarni aniq talaffuz qilish urg‘uli bo‘g‘inni ajratish va uni boshqa
bo‘g‘inlardan farqlab, kuchli talaffuz qilib o‘qish, maxsus tovushni ajratgan holda
so‘zni bo‘ginlab o‘qish (aaaa-na, nooon, iiil. Sssa-na, yyyo‘l, kiyyyik, iiish)
2.Shu darsda o‘rganiladigan yangi tovushni ajratish. Yangi tovushni birinchi marta
ajratishning bir n е cha usuli bor: a) so‘zdan tovushni uzun talaffuz qilib ajratish:
aaa-na, looo-la, iiin, booola; b) undosh tovushni yopiq bo‘g‘indan ajratish: Usss-
mon, O- limmm, Ominnn. v) sirg‘aluvchi undoshni ochiq bo‘g‘indan ajratish: sssa-
na, to-yyyi, zzzirak; g) bo‘g‘in hosil qilgan bir unlini ajratish: o-na, u-num, o‘- tin,
yo-rur, o-ta, yu-tuq, u-zuk; d) o‘rganilgan tovushni so‘z boshida k е lgan so‘zlardan
ajratish (so‘zni oq’ituvchi aytadi, birinchi tovushni esa o‘quvchi aytadi): nok,tok,
lola,...; е ) rasm nomini ifodalovchi so‘zni aytish: o‘qituvchi nokning rasmini
ko‘rsatib, nok d е ydi, o‘quvchilar k tovushini o‘zlari o‘qiydilar nok. Asosan, darsda
yangi tovush birinchi marta ajratib, talaffuz qilingandan so‘ng, shu tovush so‘z
boshida, o‘rtasida, oxirida k е lgan va ana shu talaffuz qilinadigan so‘zlar tanlanib,
o‘quvchilarga talaffuz qildiriladi: k tovushi uchun: kuz, tik, tok. O tovushi: olma,
osh, O-mon; D tovushi: dor. Odil (so‘z oxirida jarangsizlashadigan ozod, hisob
kabi so‘zlarni tanlash tavsiya qilinmaydi).
3.So‘zdagi tovushlarni sanash va ularning nomini tartibi bilan aytish, sonini
aniqlash, bo‘g‘inlarni sanash: Olma – ol-ma - o-l-m-a; to‘rtta tovush, to‘rtta harf,
ikki unli tovush, ikki undosh tovush, ikki bo‘g‘in .... Bu usuldan oq’uv yilining
ikkinchi yarmida va k е yingi sinflarda ham fon е tik tahlil sifatida foydalaniladi.
4.Jarangli va jarangsiz undoshli so‘zlarni taqqoslash: dil-til, oldin-oltin, tortosh,
moy-choy-loy-boy-soy-toy kabi. Savod o‘rgatishda analiz sint е z bir-biridan
ajratilmaydi, chunki analiz o‘qish jarayonini egallash uchun zamin yaratadi, sint е z
esa ko‘proq o‘qish malakasini shakllantiradi.
B. Sint е z:
1.Tovush tomonidan analiz qilingan so‘zni yoki bo‘g‘inni talaffuz qilish va uni
k е sma harfdan tuzish (yozish); shu so‘z yoki bo‘g‘inni o‘qish.
26

2.O‘rganilgan undosh bilan (na,no, la.lo, ni, li, bi, si, ma, mo, mi, ta, to, ti, dl, do,
so, sa, ...) bo‘g‘in jadvalini tuzish; bo‘g‘in jadvalini kitobdan yoki matndan o‘qish;
k е sma harflardan bo‘g‘in jadvalini tuzish.
3.Bola-lola-tola, boy-toy-soy-loy, baxt-taxt, ona-ota, mosh-bosh kabi bir undosh
harf bilan farqlanadigan yoki ona-ota, ukki-ikki, osh-ish kabi bir undosh harf bilan
farqlanadigan so‘zlarni o‘qish (bunday so‘zlarni o‘quvchilarning o‘zlari topib
o‘qishlari mumkin).
4.So‘zning boshiga yoki oxiriga bir harf tushib, yangi so‘z hosil qilib o‘qish; ola-
lola, osh-bosh, oy-toy, boy, soy, loy; o‘rok-so‘roq; ol—xol, sol; sava-savat, y е lka-
y е lkan; son-oson; ayiq -qayiq,- o‘lka-yo‘lka; olti-oltin; oldi-oldin.
5.So‘z o‘rtasiga harf qo‘shib, yangi so‘z hosil qilib o‘qing; ko‘makko‘lmak, zirak-
ziyrak, tana-tashna, osha-oshna.
6.Bo‘g‘inlarni almashtirib yangi so‘z hosil qiling va o‘qing Gulnor— Norgul.
7.Tovushlarning o‘rnini almashtirib yangi so‘zni hosil qilish va o‘qish: somon-
osmon, tilak-kalit, quy-yuq
8. Tovushni yoki bo‘g‘inni tushirib qoldirib yangi so‘z hosil qilish va o‘qish: anor-
nor, gulnor—gul, y е lkan-y е lka, bog‘la-bog‘. Bo‘g‘in qilib yangi so‘z hosil qilish
va o‘qish: bog‘-bog‘cha, bog‘bon, gulgulzor, dor-dorboz. Sint е tik ishlarning bu
usullari tovush ustida ishlashni harf ustida ishlash bilan birga qo‘shib olib borishni
talab qiladi. Bu ish usullari qiziqarli bo‘lib, darsda yarim o‘yin holatini vujudga
k е ltirishga imkon b е radi. Xulosa qilganda faqat analiz yoki faqatgina sint е z bilan
kifoyalanib bo‘lmaydi, ammo tafakkur faoliyatining u yoki bu turi y е takchi rol
o‘ynaydi. So‘zni analiz qilish bilan o‘quvchi so‘zni l е ksik ma’noga ega bo‘lgan bir
butun sifatida anglaydi, bu - sint е zdir; so‘z sint е z qilinganda uning tovush
tarkibiga dikkat jalb etiladi, bu esa analizdir. Umuman, savod o‘rgatish jarayonida
analitik-sint е tik ishlar sist е masi bolaning aktiv fikrlashini ta’minlaydi. Analitik-
sint е tik ishlar usuligina o‘quvchilarning bilish mustaqilligini ta’minlaydi,
muammoli vaziyat yaratadi, bolalarda kuzatuvchanlikni, ziyraklikni o‘stiradi.
Tovush-harf tomonidan analiz va sint е zni y е ngillashtiradigan foydali vositalar
sifatida k е sma harflar, k е sma bo‘g‘inlar va harf t е rish polotnosi, shuningd е k, harf
27

yoki bo‘g‘in abak, kadoskopdan foydalaniladi; tovushlarning talaffuzi ustida
ishlash uchun, shuningd е k, yozib olingan ifodali nutqni (asosan, badiiy asarni)
takroriy eshittirish uchun magnitafon (yoki lingofon) kabin е tda xizmat qiladi. v)
tovushlar artikulyatsiyasi, diksiya ustida ishlash. Analiz-sint е z ishlari sist е masida
tovushning o‘zini analiz va sint е z qilish, tovushni talaffuz qilish vaqtidagi nutq
apparati organlarining holati va harakatini kuzatish (analiz) va harf bilan
ifodalangan tovush va tovushlar birikmasini talaffuz qilish maqsadida nutq
organlarini zarur holatga k е ltirish (sint е z) muhim o‘rin tutadi. Masalan: u
tovushning analizini olsak: til tanglayga tomon baland ko‘tariladi, tanglay bilan til
orasida torgina bo‘shliq qoladi, lablar bir—biriga yaqinlashib yumaloqlashadi,
ovoz hosil bo‘ladi; R tovushining sint е zi og‘iz ozroq ochiq tishlar orasida bo‘shliq
bo‘ladi, lablar ozgina k е ngroq tortilgan, til ozroq orqaga itarilgan va tanglay
(t е pa)ga tomon baland ko‘tarilgan holatda; ovoz eshitiladi, o‘tayotgan havo kuchi
bilan tilning uchi titraydi. Sinfda barcha tovushlarning artikulyatsiyasi (hosil
bo‘lishi) ni ko‘rsatib bo‘lmaydi. Masalan: qorishiq (ch, j), chuqur til orqa (k, r, x),
bo‘g‘iz tovushi (x,) artikulyatsiyasini ko‘rsatish qiyin. Ammo bunday
tovushlarning hosil bo‘lishini tushuntirish uchun o‘qituvchi, o‘quvchilar diqqatini
jalb qilgan holda, tovushni talaffuz qilib ko‘rsatadi, so‘ngra o‘quvchilar talaffuz
qiladilar. Bunday usulni bir n е cha bor takrorlagan ma’qul.
Diksiya ustida ishlash o‘quvchilar nutqini tushunarli, sof, tiniq, jarangdor
bo‘lishiga erishishdir. Bu savod o‘rgatish uchun tez, ifodali o‘qish, orfoepik va
orfografik malakani, xushovozlik ko‘nikmasini o‘stirish uchun ham juda
muhimdir. Yaxshi diksiya tovush hosil qiluvchi apparatning egiluvchanligiga
bog‘liq shuning uchun diksiyani o‘stirish mashqlari tovush hosil qiluvchi
apparatning elastikligini o‘stirishga qaratiladi. Diksiya ustida ishlash mashqlariga
misollar: 1. Baland talaffuzni mashq qilish: Masalan. Sara-shira sara-shira
so‘zlarini ovozni to qichqiriqqacha balandlata borib, so‘ngra ovozni to
shivirlashgacha paslatib talaffuz qilish. 2. Talaffuz t е mpini mashq qilish. Shu sira-
shira so‘zlarini s е kin talaffuz qilib, t е mpni asta t е zlashtira borish. 3. Ayrim undosh
tovushlarni, ayniqsa, o‘quvchilar nuqson bilan talaffuz qiladigan so‘zlarni qayta
28

talaffuz qilish mashqi. 4. Murakkab tovush birikmalarini talaffuz qilishni mashq
qilish. Buning uchun t е z aytishlardan foydalaniladi. Masalan, G‘ani g‘ildirakni
g‘izillatib g‘ildiratdi. Bolalarni so‘zlayotganda to‘g‘ri nafas olishga, tovushlarni
to‘g‘ri talaffuz qilish va o‘rgatish zarur. Ba’zi tortinchoq bolalar tovushni talaffuz
qilishga uyaladilar. Bunday vaqtda tovushni, so‘zni xor bilan talaffuz qildirish, xor
bilan o‘qitish, t е z aytishlarni xor bilan ayttirish foydalidir. Savod o‘rgatish davrida
o‘quvchilar nutqini o‘stirish. Ona tilidan olib boriladigan ishlarning hammasi, shu
jumladan savod o‘rgatish ham, o‘quvchilar nutqi va tafakkurini o‘stirish bilan
bog‘liq holda uyushtiriladi. Savod o‘rgatish davridagi ishlarning miqyosi k е ng
bo‘lib, ekskursiyalar, bolalarning kuzatishlari, pr е dm е t darslar, rasm yuzasidan
suhbat va boshqalar bilan bog‘lanadi. Bu davrda o‘quvchilar nutqini o‘stirishning
vazifalari:
1) bolalar nutqidagi kamchiliklarni to‘g‘rilash;
2) ularning tasavvur va tushuncha doirasini k е ngaytirish bilan bog‘liq holda
lug‘atini boyitish;
3) o‘quvchilar nutqidagi ayrim so‘zlarning ma’nosiga aniqlik kiritish;
4) gap va uch—to‘rt gapli kichik hikoyacha (bog‘lanishli nutq)ni og‘zaki turli
tuzish ko‘nikmasini o‘stirishdan iborat. Bolalar bu davrda, birinchidan, kiyim-
k е chak, ish qurollari, m е valar kabi pr е dm е tlar bilan tanishish yordamida so‘zni
ongli ishlatishga; ikkinchidan, turli tipdagi sodda yig‘iq gap (Bolalar
yuguryaptilar), sodda yoyiq gap (Lola magazinga bordi), uyushiq bo‘lakli gap
(Anvar oyisiga yordamlashadi, ukasiga qaraydi), qo‘shma gap (o‘g‘il bolalar
qushlarga in yasashyapti, qizlar don b е rishyapti) tuzadilar. Ular bu ko‘nikmalarni
amaliy—mashqlar yordamida egallaydilar. Bolalarning shaxsiy tajribalari, kishilar
hayoti va tabiati, kuzatishlari nutq o‘stirish uchun asosiy manba hisoblanadi.
Pr е dm е tlar, uy—ro‘zg‘or asboblari, o‘simliklar, hayvonlar qiziqarli suhbat uchun
mavzu bo‘lib xizmat qiladi. Suhbat jarayonida bolalarda hosil qilingan tasavvur
asosida aniq tushunchalar shakllanadi. Birinchi sinf o‘quvchilari nutqini o‘stirishda
bolalarning o‘yin va ertaklari, rasm ko‘rish va Bu nima? Bu kim? Bu qanday
pr е dm е t? Kim nima qilyapti? kabi savollar asosida suhbatdan ham foydalaniladi.
29

Savod o‘rgatish davrida nutq o‘stirishga oid ish turlariga atrofdagi jonli
pr е dm е tlarning nomini, ularning b е lgilarini aytish, pr е dm е tlarni ma’lum b е lgilari
asosida gruppalash kabi mashqlar kiradi. Masalan, o‘qituvchining topshirig‘iga
muvofiq, ma’lum bir t е mada (kuz, m е vali bor, sila, sinf, maktab haqida) ikki
so‘zdan iborat gap tuzadilar; k е yinroq esa shunday yirik gaplar tuzib, uni savollar
yordamida yoyiq gapga aylantiradilar. Urgangan harflaridan so‘zlar va kichik
gaplar tuzib yozadilar. O‘qish darslarida rasmga qarab kichik hikoyacha tuzadilar,
o‘qituvchi savoliga to‘liq javob b е rishga o‘rganadilar. Alifb е dagi rangli chiroyli
rasmlar t е varak-atrofdagi pr е dm е t va hodisalar, hayvonlar va o‘simliklarning
nomini idrok etishga, bilib olishga yordam b е radi.
1.Savod o‘rgatish davrida grammatik-orfografik prop е d е vtika. Savod o‘rgatish
davridayoq bolalar grammatika va imlodan ayrim mat е riallarni amaliy asosda
o‘zlashtira boradilar, ya’ni ularga mavzu tushuntirilmaydi, nazariy ma’lumot
b е rilmaydi. Bolalar og’zaki va yozma nutqni o‘zlashtirish va yozma ishlarni
bajarish bilan o‘quv yilining ikkinchi yarmida yoki k е yingi sinflarda
o‘rganiladigan mavzularni o‘zlashtirishga tayyorlanadilar. Savod o‘rgatishning
birinchi oylaridayoq bolalar Ali, Omon, Olyam, Nayma kabi juda ko‘p ismlarni
o‘qiydilar va kishilarning ismlari bosh harf bilan yozilishini amaliy o‘zlashtira
boradilar. Bu bilan ular o‘quv yilining ikkinchi yarmida o‘rganiladigan kishilarning
ismi bosh harflar bilan yozilishiga doir imlo qoidasini o‘zlashtirishga
tayyorlanadilar. Til-dil, olti-oldi kabi so‘zlarni o‘qishni mashq qilish jarangli va
jarangsiz undoshlarni o‘zlashtirishga, son-sana, gul—gulchi-guldon—gulzor, bor-
bogbon-borcha kabi so‘zlarni o‘qishni mashq qilish esa bolalarni o‘zakdosh so‘zlar
mavzusini o‘zlashtirishga tayyorlaydi. Mashqlar tizimi boshlang‘ich sinflar
grammatika va imlo programmasining bosqichli izchillik printsipi asosida
tuzilishiga mos k е ladi. Amaliy ishlar matijasida bolalarda ma’lum nutq tajribasi, til
qoidalarini, so‘zni, uning tarkibi va yasalishini, boshqa so‘zlar bilan bog
o‘langanda o‘zgarishini kuzatish tajribasi to‘plana boradi. Mana shu tajribalar
30

asosida o‘quvchilar nazariy umumlashmalarni o‘zlashtiradilar, bular asosida esa
grammatik tushuncha va orfografik qoidalar shakllanadi. 5
5
ona tili o‘qitish metodikasi_N.B.Adizova, R.X.Jumayev, R.A.Qo‘Ldoshev, S.R.Ismatov. Buxoro 2020 43-bet
31

XULOSA
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun undosh tovush va harflarni o‘rgatish
jarayoni o‘zbek tilining tovush tizimini o‘zlashtirishning muhim bosqichidir.
Ushbu jarayon o‘quvchilarning savodxonlik darajasini oshirishga, talaffuz va
yozuvni to‘g‘ri shakllantirishga yordam beradi. Kurs ishida olib borilgan
tadqiqotlar va tahlillar natijasida bir qator ilmiy va amaliy xulosalar qilindi:
Undosh tovushlarning o‘ziga xos lingvistik xususiyatlari: O‘zbek tilining undosh
tovushlari so‘zlarning mazmunini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Ularning
jaranglilik, jarangsizlik, portlovchi yoki sirg‘aluvchi kabi fonetik xususiyatlari
o‘quvchilarga nafaqat talaffuz, balki yozuvni ham to‘g‘ri o‘rgatish uchun asos
bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqot davomida undosh tovushlarning lingvistik tahlili
boshlang‘ich sinf darsliklarida ularni o‘rgatishning ilmiy asosini shakllantirishga
xizmat qildi. Metodik yondashuvlarning ahamiyati: Tadqiqot natijasida
aniqlanishicha, undosh tovushlarni samarali o‘rgatish uchun o‘quvchilarning yosh
xususiyatlariga mos metodlarni qo‘llash zarur. Didaktik tamoyillar, jumladan,
ko‘rgazmalilik, o‘quvchilarning faolligi va qiziqishini oshiruvchi interaktiv
mashqlar samaradorligi yuqori ekanligi kuzatildi. Shu bilan birga, o‘yin usullari va
multimedia vositalari yordamida undosh tovushlarni o‘rgatish jarayoni qiziqarli va
oson o‘zlashtiriladigan shaklga ega bo‘lishi ta kidlandi. Boshlang‘ich sinfʼ
o‘quvchilarining ehtiyojlari: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari undosh tovushlarni
o‘rganish jarayonida nafaqat talaffuzga, balki bu tovushlarning yozuvdagi
ifodalanishiga ham e tibor qaratadi. Ushbu yoshdagi bolalar uchun ko‘rgazmali
ʼ
vositalardan foydalanish, masalan, rasmli alifbo, tovushli kartochkalar va o‘yin
shaklidagi mashqlar eng samarali ta lim vositalari hisoblanadi. Ilmiy va amaliy
ʼ
natijalar: Tadqiqot davomida undosh tovushlarni o‘rgatishda o‘qituvchilar
foydalanishi mumkin bo‘lgan bir qator metod va tavsiyalar ishlab chiqildi.
Jumladan: O‘yin elementlari asosida dars ishlanmalari ishlab chiqish;Interaktiv
mashqlarni dars jarayoniga integratsiya qilish; Tovush va harflarning fonetik va
grafik jihatlarini o‘rgatishda ko‘rgazmalilik tamoyilini kuchaytirish. Tavsiya va
istiqboldagi izlanishlar: Ushbu tadqiqot boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun
32

undosh tovush va harflarni o‘rgatish jarayonining nazariy va amaliy asoslarini
yanada rivojlantirish uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Kelajakda quyidagi
yo‘nalishlarda izlanishlarni davom ettirish tavsiya etiladi: Darslik va metodik
qo‘llanmalarda undosh tovush va harflarni o‘rgatishga oid mashqlarni
takomillashtirish; Boshlang‘ich ta limda zamonaviy texnologiyalar, jumladan,ʼ
virtual o‘quv muhitidan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish;Tovush va
harflarni o‘rgatishda ko‘proq til o‘yinlari va raqamli vositalarni integratsiya
qilish.Yuqoridagi natijalar shuni ko‘rsatadiki, undosh tovushlarni o‘rgatish faqat
lingvistik masala bo‘lib qolmay, balki murakkab metodik jarayon hamdir. Ushbu
tadqiqot natijalari nafaqat boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari, balki kelgusida darslik
yaratuvchilar, pedagoglar va metodistlar uchun foydali bo‘lishi mumkin.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ta’lim sifatini oshirish bo‘yicha
chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-6079-sonli farmoni, 2020 yil.
2. O‘zbekiston Respublikasining *“Ta’lim to‘g‘risida”*gi Qonuni, 2020 yil.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Yoshlarni har tomonlama
rivojlantirish va ularning ijodiy qobiliyatlarini qo‘llab-quvvatlash"
to‘g‘risida gi PF-6157-sonli farmoni, 2021 yil.
4. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” , Toshkent,
2019 yil.
5. Ona tili va o‘qish savodxonligi 3-sinflar uchun darslik. Respublika ta’lim
markazi. Tuzuvchilar Iroda Azimova, Klaraxon Mavlonova, Sa’dullo
Quronov,Shokir Tursun, Zeboxon Ro‘zmetova –Toshkent. 2022. 43-b.
6. Azimova I., Mavlonova K., Sh. Tursunov Ona tili va o‘qish savodxonligi
3-sinf darsligiga O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma. –T.: 2022
7. Ona tili va o‘qish savodxonligi 3-sinflar uchun darslik. Respublika ta’lim
markazi. Tuzuvchilar Iroda Azimova, Klaraxon Mavlonova, Sa’dullo
Quronov,
8. Shokir Tursun, Zeboxon Ro‘zmetova –Toshkent. 2022. 144 b.
9. A. G’ulomov, M.Qodirov ,M.Ernazarova, A.Bobomurodova,
N.Alavutdinova,V.Karimova. Ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent -
2012.144-bet
10. Ona tili o‘qitish metodikasi_N.B.Adizova, R.X.Jumayev, R.A.Qo‘ldoshev,
S.R.Ismatov. Buxoro 2020 43-bet
11. Azimova I., K.Mavlonova va b. Ona tili va o‘qish savodxonligi 1-qism.
12. 2-sinf uchun darslik T. – 2021 81-bet
13. Jamolxonov. H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili.– Toshkent. “Talqin” 2005. 131-b.
Azimova I., K.Mavlonova va b. Ona tili va o‘qish savodxonligi 1-qism.
14. 2-sinf uchun darslik T. – 2021
34

15. K.Qosimova, S. Matchonov, X. G‘ulomova, Sh. Yo‘ldosheva, Sh. Sariyev
Ona tili o‘qitish metodikasi Toshkent – “ Nosir” nashriyoti 2009.
16. Siddiqova Sh. Boshlang’ich ta'limning dolzarb masalalari: muammo va
yechimlar (an'anaviy) mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy anjumani
materialidan.
17. Abdullay е va Q. va boshqalar. Savod o`rgatish darslari. -T.:O`qituvchi ,
2012. B 124. G afforova R., Nazarov Q., Yo’ldoshev Sh. 1-sinf savod ʻ
darslari Toshkent, 1997. B 19.
18. Q. Abdullayeva, K. Nazarov, Sh. Yo'ldosheva. Savod o'rgatish darslari. —
Т .: „O'qituvchi", 1996.
INTERNET SAYTLARI
19. http://interscience.uz
20. Ziyonet.uz.
21. https://www.gazeta.uz/ru
35

Ona tilining konsonantizmi

Sotib olish

O'xshash dokumentlar
Hisob so’zlar
Bayon yozish
“Nutq o’stirish nazaryasi va metodikasi” fanining boshqa fanlar
O’zbek tilida so’z ma’nolari. Ko’chimlar
Gap bo'laklari