• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 3.4MB
Покупки 1
Дата загрузки 12 Январь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

85 Продаж

Onlayn o‘quv patformalaridan foydalangan holda masofaviy ta’lim kontentini yaratish (ta’lim nazariyasi fani misolida

MUNDARIJA: KIRISH ................................................................................................................ 4 I-BOB. MASOFAVIY TA’LIM TARIXI VA RIVOJI 1.1. Masofaviy ta’limning paydo bo‘lishi ilk shakli ……………………………. . 6 1.2. Masofaviy ta’limning rivojlanishi… ……………………………………….. 7 1.3. Masofaviy ta’limning dastlabgi onlayn shakli……………………………… 9 1.4. COVID-19 pandemiyasi sababli masofaviy ta’lim global miqyosda asosiy ta’lim shakliga aylanishi………………………………………………………… 13 II-BOB. ZAMONAVIY MASOFAVIY TA’LIM VOSITALARI 2.1. Mashhur platformalar va ularning afzalliklari................................................ 16 2.2. Texnologiyalar va yangi yondashuvlar........................................................... 18 2.3. Sun’iy intellekt yordamida moslashtirilgan ta’lim......................................... 21 III-BOB. ONLAYN O‘QUV PLATFORMALARINI YARATISH ASOSLARI 3.1. Onlayn o‘quv platformalarining ta’rifi va ahamiyati...................................... 25 3.2. Platforma yaratishda ishlatiladigan texnologiyalar......................................... 27 3.3. Platforma foydalanuvchilarining ehtiyojlarini o‘rganish................................ 30 DASTURIY TA’MINOTNING ILK BOSQICHINI ISHLAB CHIQISH..... 32 XULOSA VA TAKLIFLAR…………………………………………………... 42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................ 44 3 Fikr-mulohaza tizimini joriy etish: Talabalar va o‘qituvchilardan doimiy ravishda fikr olish va ularning takliflariga asosan kontentni yaxshilash kerak. Bu ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Xavfsizlikni ta’minlash: Platformada taqdim etilgan kontentning mualliflik huquqi himoyalanishi va foydalanuvchi ma’lumotlarining xavfsizligi ta’minlanishi shart. Bu, foydalanuvchilar ishonchini mustahkamlaydi. Ushbu tavsiyalarni amalga oshirish masofaviy ta’lim jarayonining samaradorligini oshiradi va ta’lim nazariyasi kabi fanlarni ko‘plab o‘quvchilarga yetkazish uchun yangi imkoniyatlar ochadi. Onlayn o‘quv platformalarining rivoji ta’lim sohasida global o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi. 43 6. Masofaviy ta’limda texnologiya bilan bog‘liq qaysi muammo keng tarqalgan? a) Interaktivlikning yuqori darajasi b) Internet ulanishi va texnik vositalarning yetishmasligi (to‘g‘ri javob) c) Yuqori o‘qituvchilar maoshi d) Muloqotning cheklanishi 7. Masofaviy ta’limda baholash uchun eng mos keladigan format qaysi? a) Jonli muhokama b) Video suhbat c) Onlayn testlar (to‘g‘ri javob) d) Jismoniy imtihon 8. Masofaviy ta’limda “formativ baholash” nimani anglatadi? a) Kurs yakunida baholash b) Ta’lim jarayonida bosqichma-bosqich baholash (to‘g‘ri javob) c) Fikr-mulohaza bildirish d) Talabalarni rag‘batlantirish 9. Onlayn o‘quv platformalarida interaktivlikni ta’minlashning bir usuli qaysi? a) Matnli kitoblar b) Virtual laboratoriyalar (to‘g‘ri javob) c) Gazeta maqolalari d) Plakatlar 10. Masofaviy ta’limda qaysi omil talabalar motivatsiyasini oshiradi? a) Juda murakkab topshiriqlar b) Gamifikatsiya va mukofot tizimi (to‘g‘ri javob) c) Faqat nazariy materiallar d) Jismoniy sinovlar 11. Masofaviy ta’lim kontenti qanday bo‘lishi kerak? 39 qilinmaydi. Shu bilan birga, kompaniyalar va tashkilotlar uchun ham onlayn treninglar xodimlarni o‘qitish xarajatlarini sezilarli darajada kamaytiradi. Onlayn platformalar video konferensiyalar, jonli vebinarlar, forumlar va testlar orqali ta’lim jarayonini interaktiv qiladi. O‘quvchilar va o‘qituvchilar o‘zaro muloqot qilishlari, savollar berishlari va tajriba almashishlari mumkin. Bundan tashqari, dunyoning istalgan burchagidan tengdoshlari bilan bog‘lanish imkoniyati platformaning yana bir muhim jihatidir. Ko‘pchilik onlayn platformalar foydalanuvchining darajasiga, ehtiyojlariga va maqsadlariga moslashtirilgan kurslarni taklif qiladi. Bu esa ta’lim jarayonini yanada samarali qiladi. Masalan, sun’iy intellekt asosidagi tizimlar orqali talabalar uchun individual o‘quv rejalari tuziladi va ularga mos materiallar taqdim etiladi. Onlayn platformalar dunyo bo‘ylab ko‘pchilik uchun ta’lim olish imkoniyatlarini ochib beradi. Bu, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda ta’limga bo‘lgan cheklovlarni bartaraf etishda muhim ahamiyatga ega. Masalan, iqtisodiy yoki infratuzilma cheklovlari tufayli sifatli ta’lim olish imkoni bo‘lmagan odamlar uchun onlayn platformalar yechim bo‘ladi. Onlayn o‘quv platformalari nafaqat ma’lum bir fan yoki sohaga oid bilimlarni o‘rgatadi, balki foydalanuvchilarni raqamli texnologiyalar bilan ishlashga o‘rgatadi. Bu zamonaviy bozor talablariga mos keluvchi raqamli savodxonlik darajasini oshiradi. Talabalar yangi vositalar, dasturlar va texnologiyalardan foydalanishni o‘rganishadi. Onlayn ta’limda har bir talabaning rivojlanishini kuzatish va baholash imkoniyatlari yuqori darajada. Maxsus platformalar orqali foydalanuvchi faoliyati, test natijalari va o‘quv jarayonidagi muvaffaqiyatlar tahlil qilinadi. Bu esa ta’lim sifati va samaradorligini oshirish uchun zarur chora-tadbirlarni amalga oshirishga yordam beradi. Zamonaviy onlayn o‘quv platformalarida dolzarb ko‘nikmalar va kasbiy malakalarni rivojlantiruvchi kurslar mavjud. Ish beruvchilar talablariga mos ravishda tayyorlangan kurslar talabalar uchun ish topish imkoniyatlarini oshiradi. 26 Dastlabki onlayn kurslar va dasturlar odatda matnli materiallarga tayanib tashkil etilgan edi. Ushbu kurslar o‘quvchilarga o‘z bilimlarini mustaqil o‘qish va tahlil qilish imkoniyatini berdi. Masalan, o‘quvchilarga PDF yoki Word formatlarida o‘quv materiallari taqdim etilgan, ularni o‘z vaqtida o‘qib chiqish va mustaqil ravishda o‘rgatish talab qilingan. Bu dastlabki shakllar asosan o‘quvchilarga matnli materiallar bilan ishlashga imkon beruvchi asosiy vositalar bo‘lib, o‘qituvchining roli o‘quv materialini taqdim etish bilan cheklangan edi. 1990-yillarning oxirlariga kelib, texnologiyalar rivojlanishi bilan onlayn ta'limda video va audio materiallar qo‘shilishi boshlangan. Bu davrda video darslar va audiolar orqali o‘quvchilarga ta'lim olishda yanada interaktiv imkoniyatlar yaratildi. Video materiallar o‘quvchilarga o‘qituvchining yuzma-yuz ta'lim berish usulini virtual muhitda taqdim etishga imkon berdi. Bu, o‘z navbatida, o‘qituvchilarga o‘z bilimlarini tushuntirishda yanada samarali yondashuvlarni amalga oshirish imkoniyatini berdi. Birinchi onlayn ta'lim platformalari internetning yanada rivojlanishi bilan yuzaga keldi. Bu platformalar faqatgina matnli materiallar yoki videolarni taqdim qilish bilan cheklanmagan. Ular o‘quvchilarga interaktiv faoliyatlar, masalan, forumlarda muhokamalar, guruh ishlari, va o‘zaro fikr almashish imkoniyatlarini taqdim etdi. O‘qituvchilar o‘z o‘quvchilarining bilimlarini baholash uchun testlar va sinovlar o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Bu shakllar masofaviy ta'limni yanada interaktiv va samarali qilishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Masofaviy ta'limning dastlabki shakllari internet va kompyuter texnologiyalarining chegaralari bilan bog‘liq edi. Ustuvor e'tibor asosan o‘qituvchilarning matnli yoki video materiallarni taqdim etishiga qaratilgan bo‘lsa- da, talabalar o‘z bilimlarini mustaqil ravishda oshirishga o‘rgatildi. Masofaviy ta'limda texnik cheklovlar mavjud bo‘lsa-da, o‘z vaqtida o‘qish, izlanish va mustaqil o‘rganish imkoniyatlari o‘quvchilarga yangi bilimlarni egallashda muhim rol o‘ynadi. Dastlabki onlayn ta'lim shakllarida o‘qituvchilarning roli va o‘quvchilarga bo‘lgan yondashuvlar minimal edi. O‘qituvchilar asosan matnli 11 o‘quvchilarga keng imkoniyatlar yaratib, ta'lim tizimini yanada samarali va moslashuvchan qiladi. 1.3. Masofaviy ta’limning dastlabgi onlayn shakli 1990-yillarda internetning rivojlanishi masofaviy ta’limda ulkan o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Bu davrda internetdan foydalanish yanada ommalashdi va raqamli texnologiyalar ta'lim jarayoniga jadal kirib keldi. 1995- yilda birinchi marta ta'lim materiallari onlayn ravishda yetkazib berila boshlandi. Masalan, WebCT (hozirgi Blackboard Learn) ilk o‘quv boshqaruv tizimi sifatida taqdim etildi. Bu tizim 1996-yilda boshlangan bo‘lib, bir necha yil ichida dunyo bo‘ylab 2-3 million talaba tomonidan ishlatildi. Shu bilan birga, Michigan State University 1992-yilda “Computer Assisted Personalized Approach” (CAPA) tizimini ishlab chiqdi, bu esa o‘quv jarayonini individuallashtirishga yordam berdi. 1994-yilda Ochiq Universitet kognitiv psixologiya bo‘yicha eksperimental Virtual Yozgi Maktabni (VSS) tashkil etdi, bu esa o‘qituvchilar va talabalarni yangi texnologiyalar bilan tanishtirishga xizmat qildi. Shuningdek, 1996-yilda Jones International University to‘liq internetga asoslangan dasturlarda akkreditatsiya olgan birinchi universitetga aylandi. Bu davrning asosiy yutuqlaridan biri masofaviy ta’limning o‘quv platformalarini yaratish edi. 1997-yilda Blackboard Inc. o‘z faoliyatini boshladi, bu esa ta'limni boshqarish va yetkazib berish uchun standartlashtirilgan tizimlar yaratish imkonini berdi. Shu tariqa masofaviy ta’lim global o‘quv jarayonlarining ajralmas qismiga aylandi va texnologiya hamda internetning keng qo‘llanilishi uni yanada rivojlantirdi. MOOC (Massive Open Online Courses) platformalarining paydo bo‘lishi masofaviy ta’lim rivojida muhim bosqich bo‘ldi. Birinchi MOOC 2008-yilda “Connectivism and Connective Knowledge” kursi doirasida tashkil etilgan bo‘lib, bu loyiha Kanadadagi Manitoba Universitetida George Siemens va Stephen Downes tomonidan amalga oshirildi. Ushbu kursda universitetning 25 talabasi ishtirok etdi, ammo asosiy qismi 2300 kishi internet orqali qatnashdi. Bu kurslar 9 Fokus guruhlar: Bir guruh foydalanuvchi bilan bir vaqtda muloqot qilib, ular o‘rtasida fikr almashish orqali ko‘p qirrali tushunchalar olinadi. Foydalanuvchilarning o‘quv platformalariga qanday munosabatda ekanligini tushunish uchun mavjud tajribalardan foydalaniladi: Boshqa platformalarni o‘rganish: Raqobatchilarning kuchli va zaif tomonlarini tahlil qilish orqali foydalanuvchilar uchun nima muhim ekanligini aniqlash. Beta testlar: Platformaning boshlang‘ich versiyasini foydalanuvchilarga sinovdan o‘tkazib, ularning fikr-mulohazalarini olish. UX/UI tahlil: Foydalanuvchi interfeysini qulay va sodda qilish uchun mavjud dizayn elementlarini yaxshilash. Foydalanuvchilarning ehtiyojlarini aniqlashda to‘plangan ma’lumotlar muhim qarorlar qabul qilishda ishlatiladi: Tahliliy vositalar: Google Analytics yoki Mixpanel kabi vositalar orqali foydalanuvchi xatti-harakatlarini kuzatish. Masalan, qaysi sahifalar eng ko‘p kirilgan yoki qaysi funktsiyalar foydalanilmaganligini aniqlash. Natijalarni segmentatsiya qilish: Turli foydalanuvchi guruhlari uchun turli ehtiyojlarni sarhisob qilish va ularga mos bo‘lgan yechimlarni ishlab chiqish. O‘zgarishlar kiritish: Foydalanuvchilarning fikrlariga ko‘ra platformaning yangi funksiyalarini ishlab chiqish yoki mavjudlarini yaxshilash. Foydalanuvchi ehtiyojlarini o‘rganish jarayoni nafaqat platformaning muvaffaqiyatini ta’minlaydi, balki foydalanuvchilarning uzoq muddatli ishonchiga erishishga xizmat qiladi. Shu sababli, foydalanuvchilar ehtiyojlariga doimiy ravishda e’tibor qaratish va ularning fikrlariga asoslanib o‘zgarishlar kiritish kerak. Bu jarayon doimiy takomillashtirish va innovatsiyaga olib keladi. 31 talabalarga turli ishtirokchilar o‘rtasida o‘zaro aloqalarni yo‘lga qo‘yishga imkon beruvchi vositalarni taklif etdi va natijada “cMOOC” (connectivist MOOCs) nomi bilan tanildi 2011-yilda Stanford universiteti uchta kursni bepul taklif qilib, onlayn ta’lim sohasida yangi davrni boshlab berdi. Bu kurslardan biri, “Introduction to Artificial Intelligence,” qisqa vaqt ichida 160 mingdan ortiq talabani jalb qildi. Shu bilan birga, MOOC platformalari xMOOC nomi bilan tanilgan bo‘lib, ular katta auditoriyaga yetib borish imkonini yaratdi 2012-yilda Udacity, Coursera, va edX platformalari asos solindi. Coursera Andrew Ng va Daphne Koller tomonidan yaratilgan bo‘lib, universitetlar bilan hamkorlikda boy va xilma-xil mavzularda kurslar taklif qildi. EdX esa MIT va Garvardning hamkorlikdagi loyihasi sifatida boshlanib, ochiq kodli platforma yaratish va ta’limni raqamli texnologiyalar orqali rivojlantirishni maqsad qilgan MOOC’lar bugungi kunda global ta’lim tizimini sezilarli o‘zgartirib, millionlab odamlarga sifatli va arzon ta’lim olish imkonini yaratmoqda. Biroq, ulardagi yuqori darajadagi qatnashuv to‘siqlari va o‘quvchilarning past darajada bitirish ko‘rsatkichlari hali ham dolzarb masalalardandir Internetning keng tarqalishi bilan birga, ta'limda masofaviy o‘qishning dastlabki usullari paydo bo‘ldi. O‘sha paytda, masofaviy ta'limning boshlang‘ich shakllari ko‘proq texnik va infratuzilma cheklovlariga ega bo‘lsa-da, uning rivojlanishi o‘z navbatida an'anaviy ta'lim shakllariga yangi yondashuvlar kiritishga olib keldi. Dastlabki onlayn ta'lim shakllari asosan ikkita asosiy komponentga asoslangan edi: e-pochta va forumlar. O‘qituvchilar va talabalar o‘rtasida aloqalar asosan elektron pochta orqali amalga oshirildi, bu esa o‘z vaqtida o‘qituvchi va talabaning yirik guruhlar bilan doimiy aloqa o‘rnatishiga imkon yaratdi. Forumlar orqali talabalar o‘zlarining savollarini berishlari va bir-birlariga yordam berishlari mumkin edi, bu o‘z navbatida, o‘qituvchi va talabalar o‘rtasida kengaytirilgan kommunikatsiya imkoniyatini yaratdi. 10 3.3. Platforma foydalanuvchilarining ehtiyojlarini o‘rganish Onlayn o‘quv platformasini yaratishda foydalanuvchi ehtiyojlarini chuqur tahlil qilish muhim bosqichlardan biridir. Foydalanuvchilar ehtiyojlarini aniqlash jarayonida turli usullar va vositalardan foydalaniladi, chunki platforma faqat foydalanuvchilar uchun qulay va talablariga javob bergan taqdirdagina muvaffaqiyatli bo‘ladi. Auditoriyani aniqlash foydalanuvchilar kimligi, ularning talab va maqsadlarini tushunish uchun boshlang‘ich bosqichdir. Bu bosqichda quyidagilar amalga oshiriladi: Maqsadli foydalanuvchilarni belgilash: Platformani o‘rganish niyatida bo‘lganlar – talaba, o‘qituvchi, mutaxassis yoki bilim olishni istagan havaskorlar kabi turkumlarga ajratiladi. Foydalanuvchilar profili yaratish: Har bir turkum uchun yoshi, kasbi, ta’lim darajasi, texnologik qobiliyatlari va o‘quv ehtiyojlariga asoslangan profil shakllantiriladi. Segmentatsiya: Turli foydalanuvchi guruhlari uchun alohida xizmatlar va vositalarni taklif qilish uchun segmentatsiya amalga oshiriladi. Foydalanuvchilar bilan bevosita aloqa orqali ularning haqiqiy ehtiyojlarini o‘rganish imkonini beradi. Bu usullar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: So‘rovnomalar: Onlayn yoki oflayn shaklda o‘tkazilib, foydalanuvchilarning o‘quv odatlari, yoqtirgan va yoqtirmagan narsalari aniqlanadi. Intervyular: Platforma haqida fikrlarini batafsil tushunish uchun foydalanuvchilar bilan chuqur suhbatlar o‘tkaziladi. 30 4.7-rasm. Biz bilan bog‘lanish, taklif va o‘z fikirlarini bildirish uchun. Foydalanuvchilarni qiziqtirgan savollarni yuborish va talab takliflarini inobatga olish maqsadida biz bilan bog‘lanishlari qulay bo‘lishi uchun ushbu bo‘limni ham qo‘shishga qaror qildik. Ushbu bo‘lim foydalanuvchilarning fikirlarini bildirishi va dasturiy ta’minotimizni yanada rivojlantiruvchi fikirlarni bilib olishimizga imkon beradi. 4.8-rasm. Foydalanuvchilardan olingan fikirlar Albatta barcha foydalanuvchilar uchun oldinroq foydalangan va shu bilan bir qatorda o‘zlarida natija his qilgan foydalanuvchilarning fikirlarini o‘qish va o‘zlariga platformaga bo‘lgan ishonchni oshirish maqsadida ushbu platformada foydalanuvchilarning fikirlarini taqdim etuvchi bo‘lim qo‘shishga qaror qildik. Ushbu dastlabki ko‘rinishda biz o‘z platformamizning imkoniyatlarini ko‘rsatishga va kelgusidagi rejalarni yoritib berishga harakat qildik. 35 Tasdiqlayman “ATT” kafedra mudiri D.Zaripova_________ «____» ____________ 2024-yil Individual loyiha Guruh: 063-21 Talaba: Adilxonova Umida 1. Mavzu: Onlayn o‘quv patformalaridan foydalangan holda masofaviy ta’lim kontentini yaratish (ta’lim nazariyasi fani misolida) __________________________________________________________________ 2. Asosiy ma’lumotlar: __________________________________________________________________ 3. Foydalanilgan materiallar: __________________________________________________________________ 4. Dastur qismi: 1)____________________________________________________________ 2)____________________________________________________________ 3)____________________________________________________________ 5. Hisobot mundarijasi: __ 6. Topshiriq muddati: ______ Rahbar ________ Muhayyo S. _________ Talaba ________ Adilxonova U._________ 2Elektron va A4 formatdagi hisobot Dastur qismi Taqdimot Himoya Umumiy ball Maksimal To‘plangan ball muhimdir. Bugungi kunda ta’lim tizimi ko‘p hollarda statistik ma’lumotlarni yetarli darajada tahlil qilmasdan qarorlar qabul qiladi. Sun’iy intellekt ushbu jarayonni yaxshilashga yordam berib, ta’lim siyosatini ilmiy yondashuv asosida boshqarishga xizmat qiladi. Masalan, SI yordamida ta’lim dasturlarining samaradorligini baholash va takomillashtirish mumkin. Sun’iy intellektning rivojlanishi ta’lim muassasalarida o‘quv materiallarini ishlab chiqish va ularni o‘quvchilarga yetkazishda yangi yondashuvlarni shakllantirish imkonini beradi. SI yordamida avtomatik tarzda o‘quv materiallarini yaratish texnologiyalari paydo bo‘lmoqda. Masalan, o‘quvchilarning bilim darajasiga mos ravishda tayyorlanadigan elektron kitoblar va darsliklar ko‘plab ta’lim muassasalarida muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda. Bundan tashqari, sun’iy intellekt o‘quv dasturlarini turli tillarga avtomatik tarjima qilish imkoniyatini ta’minlaydi, bu esa xalqaro hamkorlikni rivojlantirishda katta yordam beradi. SI asosida yaratilgan virtual yordamchilar va interaktiv tizimlar ham ta’limni boyitishda katta ahamiyatga ega. Masalan, chat-botlar yoki ovozli yordamchilar o‘quvchilarga darsdan tashqari vaqtda o‘z savollariga javob topish imkoniyatini beradi. Bu nafaqat o‘quvchilarning mustaqil o‘qishini rivojlantiradi, balki o‘qituvchilarga ham vaqtni tejash imkonini yaratadi. Shu bilan birga, bunday vositalar ta’lim jarayonida yangi o‘quv uslublarini qo‘llashga yordam beradi, masalan, o‘yin asosida o‘qitish (gamifikatsiya) yoki interaktiv o‘quv dasturlarni amalga oshirish. Sun’iy intellektni ta’limda qo‘llash orqali o‘qitish jarayonining natijadorligini oshirish mumkin. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, shaxsiylashtirilgan ta’lim dasturlarini qo‘llagan o‘quvchilar o‘zlashtirishda an’anaviy metodlarga qaraganda 30–40% yuqori natijalarga erishadi. Sun'iy intellekt (SI) yordamida moslashtirilgan ta'lim — bu o‘quvchilarning individual ehtiyojlariga mos ravishda ta'lim jarayonini boshqarish va tashkil qilishni anglatadi. Bu yondashuvda, talabalar o‘rganish jarayonida o‘zlarini qulay his qilishlari va ta'limni o‘zlariga mos tarzda olishlari uchun turli texnologiyalar va algoritmlar ishlatiladi. Sun'iy intellekt ta'limni yanada shaxsiylashtirilgan va 23 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI AKT SOHASIDA KASB TA’LIMI FAKULTETI “ Onlayn o‘quv patformalaridan foydalangan holda masofaviy ta’lim kontentini yaratish (ta’lim nazariyasi fani misolida) ” mavzusidagi LOYIHA ISHI 1 Bajardi: Adilxonova Umida Rahbar: Salixova Muhayyo Toshkеnt-2025 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori (2021-yil 20-iyun). Masofaviy ta’limni rivojlantirish to‘g‘risida. 2) Anderson, T., & Dron, J. (2011). Three generations of distance education pedagogy. The International Review of Research in Open and Distributed Learning, 12(3), 80-97. 3) Ushbu manbada masofaviy ta’lim pedagogikasi rivojlanishining uch avlodi va ularning o‘ziga xos xususiyatlari haqida batafsil ma’lumotlar berilgan. 4) Siemens, G. (2005). Connectivism: A Learning Theory for the Digital Age. International Journal of Instructional Technology and Distance Learning, 2(1), 3-10. 5) Connectivizm nazariyasi asosida zamonaviy masofaviy ta’limni tashkil etish yondashuvlari bayon etilgan. 6) Bates, T. (2019). Teaching in a Digital Age: Guidelines for Designing Teaching and Learning. 2nd edition. 7) Ushbu kitobda raqamli muhitda ta’lim jarayonini tashkil etish bo‘yicha qo‘llanma taqdim etilgan. 8) Mayer, R. E. (2009). Multimedia Learning. Cambridge University Press. 9) Multimedia vositalaridan samarali foydalanish orqali masofaviy ta’lim kontenti sifatini oshirish usullari keltirilgan. 10) Ally, M. (2008). Foundations of educational theory for online learning. In T. Anderson (Ed.), The Theory and Practice of Online Learning (2nd ed.). 11) Ta’lim nazariyalari va ularning onlayn o‘qitishda qo‘llanilishi haqida nazariy ma’lumotlar mavjud. 12) Moore, M. G., & Kearsley, G. (2011). Distance Education: A Systems View of Online Learning. Cengage Learning. 13) Masofaviy ta’lim tizimlarining ishlash jarayoni va texnologiyalarning roli tushuntirilgan. 44 videokonferensiyalar orqali ma‘lum vaqt orasida o‘zaro muloqotda bo‘lishiga, elektron pochta orqali to‘g‘ri va teskari aloqa o‘rnatishiga, jumladan xabarlarni yuborishi va qabul qilishiga mo‘ljallangan, bilim va ko‘nikmalarni, o‘quv dasturlarini masofadan turib o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan ta‘lim shakli. Masofaviy ta‘limni tashkil etilishida quyidagi tamoyillarga asoslaniladi: - ishtirokchilarning interfaolligi; - talabalarning identifikatsiya qilinishi; - yangi axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo‘llashning pedagogik maqsadga muvofiqligi; - ta‘lim berishning ochiqligi va moslashuvchanligi. Quyidagilar esa masofaviy ta‘limni tashkil etishning asosiy vazifalari hisoblanadi: - talabalarning masofadan turib ta‘lim olish va intellektual qobiliyatlarini rivojlantirishga bo‘lgan ehtiyojini qondirish; - o‘quv jarayonini tashkil etishning umumiy, guruh va individual shakllarining uyg‘unligi; - kadrlarning kasbiy darajasini oshirish va ularning mustaqil bilim olishiga ko‘maklashish; - talabalarga mamlakatning har qaysi hududida va uning tashqarisida ta‘lim olishning teng imkoniyatlarini taqdim etish; - ta‘lim xizmatlari eksportini kengaytirish orqali ta‘lim tizimining jozibadorligini oshirish. COVID-19 pandemiyasi butun dunyoda masofaviy ta’limni jadal rivojlantirishga sabab bo‘ldi va an'anaviy ta’lim shakllarini tubdan o‘zgartirdi. Pandemiya avj olgan paytda maktablar va universitetlar yopilib, 1,6 milliarddan ortiq o‘quvchi va talaba o‘z o‘qishlarini davom ettirish uchun masofaviy ta’limga o‘tishga majbur bo‘ldi. Bu davrda masofaviy ta’lim nafaqat vaqtinchalik yechim sifatida, balki ta'limning yangi normal ko‘rinishi sifatida qaraldi. 14 Masofaviy ta'lim texnologiyalari pandemiya davrida keng ko‘lamda tatbiq etildi. Asosiy vositalar Zoom, Microsoft Teams, Google Classroom kabi platformalar bo‘lib, ular orqali virtual darslar o‘tkazildi. Shu bilan birga, ba'zi mintaqalarda televideniye va radio orqali dars berish qayta joriy qilindi, chunki internetdan foydalanish imkoniyatlari cheklangan edi. Pandemiya davrida o‘quvchilar orasidagi ta’limiy tengsizlik yanada ortdi. Yuqori daromadli mamlakatlarda masofaviy ta’lim samarali tashkil etilgan bo‘lsa, past daromadli mamlakatlarda texnologik imkoniyatlarning cheklangani sababli ko‘plab o‘quvchilar ta’lim olishdan chetda qoldi. Masalan, Afrika davlatlarida bolalarning atigi 6 foizi masofaviy o‘qitishda qatnashgan. Bu holat global ta’lim tizimidagi o‘rganish imkoniyatlari tengsizligini yanada keskinlashtirdi. Pandemiya davrida MOOC (Massive Open Online Courses) kabi onlayn platformalar mashhurligi oshdi. Coursera, edX va Udemy kabi platformalarda foydalanuvchilar soni keskin ortib, ko‘plab odamlar yangi bilim va ko‘nikmalarni masofadan turib egalladi. Mazkur jarayonning yana bir ijobiy tomoni sifatida masofaviy ta’lim vositalarining innovatsion rivojlanishi va keng tarqalishini ko‘rsatish mumkin. Pandemiya, shuningdek, ta’lim tizimlariga kelajakda yuzaga keladigan inqirozlarga tayyor turish uchun raqamli transformatsiya zarurligini anglatdi. 15 a) Uzun va murakkab b) Soddalashtirilgan va interaktiv (to‘g‘ri javob) c) O‘qituvchiga bog‘liq bo‘lmagan d) Faqat rasmlardan iborat 12. Onlayn ta’lim platformalarining qaysi biri eng mashhur? a) WordPress b) Coursera (to‘g‘ri javob) c) Photoshop d) Zoom faqat uchrashuvlar uchun 13. Masofaviy ta’limda qo‘llaniladigan “gibrid model” nimani anglatadi? a) Faoliyatning faqat oflayn shakli b) Onlayn va oflayn o‘qitishning birlashuvi (to‘g‘ri javob) c) Yangi dasturiy ta’minotni qo‘llash d) Talabalar orasida jamoaviy o‘qish 14. Masofaviy ta’limning asosiy auditoriyasi kim? a) Faqat talabalar b) Ish bilan band bo‘lgan shaxslar va talabalar (to‘g‘ri javob) c) Faqat boshlang‘ich sinf o‘quvchilari d) Naqsh soluvchi ustalar 15. Masofaviy ta’lim kontentini tayyorlashda qaysi vositalar qo‘llaniladi? a) Faqat PowerPoint b) Video, audio va matnlar (to‘g‘ri javob) c) Jismoniy qo‘llanmalar d) Faqat qog‘oz materiallar 16. Baholash uchun masofaviy ta’limda eng samarali vosita nima? a) Elektron testlar (to‘g‘ri javob) b) Telefonda suhbat c) Jismoniy ko‘rik d) Qog‘oz ishlari 40 DASTURIY TA’MINOTNING ILK BOSQICHINI ISHLAB CHIQISH. Dasturiy ta’minotning dastlabgi bosqichida asosan funksiolan va foydalanuvchilarga to‘g‘ri ma’lumot bera oladigan dizaynga asoslangan dastlabki prototipini yaratib oldik. 4.1-rasm. Dasturiy ta’minotimizning kirish oynasi Dasturiy ta’minotning dastlabgi oynasida biz foydalanuvchilarning etiborini tortish va qolaversa ko‘proq ma’lumot olishga qiziqtirish maqsadida yorqin ranglardan foydalandik. Bundan tashqari minimalizimga urg‘u berdik bu foydalanuvchilarga chalg‘imasdan kerakli ma’lumotlarni qidirishga yordam beradi. 4.2-rasm. Bizda mavjud bo‘lgan o‘quv qo‘llanmalar va kurslarni turlarga ajratib oldik Foydalanuvchilar o‘zlariga qulay va qiziqan soxani tanlashlari uchun darsliklarni kotegoriyalarga ajratgan holda foydalanuvchilarga taqdim etdik. Bu 32 14) Dabbagh, N., & Kitsantas, A. (2012). Personalized learning environments (PLEs): A self-regulated learning approach. The Internet and Higher Education, 15(1), 3-8. 15) O‘quvchilarning o‘zini-o‘zi boshqarish ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun onlayn ta’lim muhitining ahamiyati ko‘rsatib o‘tilgan. 16) UzSPU elektron kutubxonasi (2023). Masofaviy ta’lim va uning pedagogik asoslari. 17) O‘zbekiston sharoitida masofaviy ta’lim tizimining o‘ziga xos xususiyatlari o‘rganilgan. 18) UNESCO. (2020). Distance learning strategies in response to COVID-19 school closures. 19) Global pandemiya davrida masofaviy ta’limning o‘rni va samarali yondashuvlar haqida ma’lumotlar berilgan. 45 KIRISH Masofaviy ta’limning jadal rivojlanishi zamonaviy texnologiyalar ta’lim sohasiga yangi imkoniyatlar olib kirayotganini ko‘rsatadi. Internetning keng tarqalishi va onlayn platformalarning rivoji ta’lim jarayonini yanada erkin, shaxsiylashtirilgan va samarali qilish imkoniyatini yaratdi. Onlayn o‘quv platformalaridan foydalanib, masofaviy ta’lim kontentini yaratish — bu faqat texnologiyalarni qo‘llash emas, balki ta’lim metodologiyalarini yangi sharoitlarga moslashtirish masalasidir. Shu jumladan, masofaviy ta’limda kontentni yaratishda faqat texnik vositalar emas, balki pedagogik yondashuvlar va nazariy tamoyillarni ham hisobga olish talab etiladi. Ta’lim nazariyasi fanining masofaviy o‘qitish uchun moslashtirilishi uning mazmuni va uslubiyati bo‘yicha yangi yondashuvlarni talab qiladi. Ta’lim nazariyasining asosiy tamoyillari, masalan, o‘qitishning maqsadli, jarayonli va natijaviy tahlili, masofaviy ta’lim kontekstida qayta ko‘rib chiqilishi kerak bo‘ladi. Shu sababli, masofaviy ta’lim kontentini ishlab chiqishda, nazariy bilimlar bilan amaliy ko‘nikmalarni uyg‘unlashtirishga e’tibor qaratiladi. Bu jarayon o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida samarali muloqotni ta’minlash, o‘quvchilarni motivatsiya qilish, hamda ularning mustaqil o‘rganish qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan. Onlayn o‘quv platformalari, masalan, Moodle, Coursera yoki Google Classroom, ta’lim kontentini yaratishda asosiy vositalar hisoblanadi. Ushbu platformalar o‘qituvchilarga interaktiv darslarni tashkil etish, topshiriqlarni boshqarish va o‘quvchilar faoliyatini kuzatish imkonini beradi. Masofaviy ta’lim kontentini yaratishda, bu platformalarning imkoniyatlaridan maksimal foydalanish, shuningdek, ta’lim mazmunini foydalanuvchilar uchun qulay va qiziqarli qilish uchun kreativ yondashuvlarni qo‘llash zarur. Shu bilan birga, o‘quvchilarning o‘rganish ehtiyojlarini hisobga olish, ularning texnologiyaga kirish imkoniyatlarini va texnik ko‘nikmalarini inobatga olish muhim ahamiyatga ega. 4 17. Masofaviy ta’limning asosiy manbalari qanday? a) Yozma kitoblar b) Elektron resurslar va onlayn ma’lumotlar (to‘g‘ri javob) c) Faqat televizion darslar d) O‘qituvchining o‘z so‘zlari 18. Masofaviy ta’limda o‘quvchilar orasidagi muloqotni qanday rivojlantirish mumkin? a) Faqat shaxsiy yozishmalar b) Guruhli muhokamalar va forumlar (to‘g‘ri javob) c) Yakuniy hisobotlar d) Telefon orqali aloqa 19. Masofaviy ta’limning rivojlanishida qaysi texnologiya muhim rol o‘ynaydi? a) Qog‘oz printerlari b) Sun’iy intellekt va avtomatlashtirish (to‘g‘ri javob) c) Radiolar d) Elektr energiyasi 20. Masofaviy ta’lim kontenti nima uchun muhim? a) Vaqtni tejash va bilimni oshirish uchun (to‘g‘ri javob) b) Faqat sertifikat olish uchun c) Murakkab jarayonlarni soddalashtirish uchun emas d) Barcha talabalarni bir xil uslubda o‘qitish uchun 41 foydalanuvchilarga tezroq va o‘zlari hohlagan soxa bo‘yicha yetarlicha ma’lumot olishlarini tezlashtiradi. 4.3-rasm. Platformamiz haqida qisqacha ma’lumot. Foydalanuvchilar ishonchini oshirish maqsadida dasturiy ta’minotimiz haqida qisqacha ma’lumot berib o‘tish o‘rin bo‘ladi. Shuning uchun dasturiy ta’minotimiz va o‘qitish tizimimiz haqida ma’lumot berib o‘tdik. 4.4-rasm. Dasturiy ta’minotimizda mavjud bo‘lgan kurslarning ro‘yxati Dasturiy ta’minotimiza mavjud kurslarning ro‘yxatini foydalanuvchilarga yetkazish maqsadida bosh sahifada ushbu kurslarning narxlari, turi, va qanday yo‘nalishklar mavjudligi haqida ma’lumot berib o‘tildi. Agarda qizqan foydalanuvchi ushbu ma’lumotlar asosida o‘zlariga qulay bo‘lgan yo‘nalishda onlayn ta’lim olish imkoniyatini sotib olishi mumkin. Hozirda zamonaviy 33 II-BOB. ZAMONAVIY MASOFAVIY TA’LIM VOSITALARI 2.1. Mashhur platformalar va ularning afzalliklari. Moodle — bu dunyo bo‘ylab turli ta'lim muassasalari va tashkilotlar tomonidan ishlatiladigan ochiq kodli, bepul ta'lim platformasidir. 2002-yilda ishlab chiqilgan Moodle, hozirda millionlab foydalanuvchilarga xizmat ko‘rsatadi va butun dunyoda 100 dan ortiq tillarda mavjud. Moodle (Modular Object-Oriented Dynamic Learning Environment) ochiq kodli va erkin taqdim etiladigan onlayn ta’lim platformasi bo‘lib, dunyo bo‘ylab o‘quv muassasalari va korporatsiyalar tomonidan keng qo‘llaniladi. Moodle o‘zining foydalanuvchi uchun qulayligi va kengaytirilgan xususiyatlari bilan ta'lim tizimlarini boshqarishda juda samarali vosita sifatida tanilgan. Birinchi navbatda, Moodle o‘qituvchilar va talabalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani yaxshilashga yordam beradi. O‘qituvchilar Moodle orqali dars materiallarini yaratish, topshiriqlarni berish, baholash va talabalar faoliyatini kuzatish imkoniyatiga ega. Moodle platformasida to‘liq o‘qituvchilarga boshqaruv vositalari, shu jumladan, o‘quvchilarning baholarini tahlil qilish va darslarni vaqti- vaqti bilan optimallashtirish imkoniyatlari mavjud. Bu o‘qituvchilarga ta'lim jarayonini yanada interaktiv va samarali boshqarishga yordam beradi. Moodle o‘zining ochiq kodli platformasi bilan ajralib turadi, bu esa foydalanuvchilarga tizimni o‘z ehtiyojlariga moslashtirish imkonini beradi. O‘quv muassasalari bu tizimni o‘zi uchun moslashtirib, kerakli modullarni qo‘shishi mumkin. Moodle-dan foydalanish uchun hech qanday litsenziya to‘lovi talab qilinmaydi, bu esa uni byudjeti cheklangan tashkilotlar uchun juda qulay qiladi. Shuningdek, Moodle o‘zining kengaytirilgan va moslashuvchanligini ta’minlash uchun turli plaginlar va modullarni qo‘llab-quvvatlaydi, bu esa foydalanuvchilarga o‘z darslarida turli xususiyatlarni qo‘shish imkonini yaratadi. Moodle, shuningdek, mobil ilova orqali ham mavjud bo‘lib, bu o‘quvchilar va o‘qituvchilarga har qanday joyda va har qanday vaqtda ta'lim materiallariga kirish imkoniyatini beradi. Moodle ilovasida o‘quvchilar darslar, topshiriqlar va 16 11) Gamifikatsiya: Ta’lim jarayoniga o‘yin elementlarini kiritish orqali talabalarni rag‘batlantirish usuli. Masalan, ballar yig‘ish yoki topshiriqlarni bajarish uchun mukofotlar. 12) Interfaol taqdimot: Grafiklar, animatsiyalar va multimedia elementlaridan foydalangan holda vizual va qiziqarli darslarni yaratish usuli. 13) Adaptiv ta’lim: Talabaning individual ehtiyojlariga mos ravishda o‘quv kontentini moslashtirish texnologiyasi. 14) Kiberpedagogika: Zamonaviy texnologiyalar va raqamli vositalardan foydalanib, pedagogik jarayonlarni tashkil qilish fani. 15) Ta’lim nazariyasi: Ta’limning asosiy prinsiplari va tamoyillarini o‘rganuvchi ilmiy yo‘nalish bo‘lib, u bilimlarni samarali uzatish usullarini o‘rganadi. 16) O‘quv dizayni (Instructional Design): Ta’lim kontentini rejalashtirish, ishlab chiqish va taqdim etish uchun qo‘llaniladigan nazariy va amaliy yondashuvlar yig‘indisi. 17) Personalizatsiya: Har bir talabaning bilim darajasi va ehtiyojlariga mos tarzda ta’lim jarayonini sozlash. 18) Fikr-mulohaza: Talaba va o‘qituvchi o‘rtasidagi aloqani kuchaytirish uchun o‘quv natijalarini tahlil qilish va qayta aloqa berish jarayoni. 19) Tajribaviy o‘qitish (Experiential Learning): Talabalarning real hayotiy tajribalar asosida bilim olishlariga asoslangan ta’lim yondashuvi. 20) Blended Learning (Aralash ta’lim): An’anaviy sinfda o‘qish va onlayn o‘quv materiallarini birlashtirish usuli bo‘lib, ta’lim samaradorligini oshiradi. 37 Masofaviy ta’lim kontentini yaratish nafaqat bilimlarni yetkazish, balki talabalarni o‘z-o‘zini rivojlantirish va tanqidiy fikrlashga o‘rgatish uchun ham muhimdir. Onlayn platformalar vositasida yaratilgan darslar o‘quvchilarning faol ishtirokini rag‘batlantiradigan interaktiv elementlarni, masalan, video darslar, testlar, va muhokamalarni o‘z ichiga olishi kerak. Buning natijasida o‘quv jarayonini faqat bilim olish jarayoni sifatida emas, balki o‘ziga xos tajriba va rivojlanish sifatida tashkil qilish mumkin. Shu tariqa, masofaviy ta’lim platformalari orqali ta’lim nazariyasining asosiy tamoyillarini zamonaviy talabalar ehtiyojlariga moslashtirish uchun keng imkoniyatlar yaratiladi. 5 Xorijda masofaviy ta'limni shakllantirish va rivojlantirish muammolarini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, hozirgi vaqtda dunyoda masofaviy ta'limni amalga oshirishda ma'lum ijobiy tajriba to‘plangan. Bugungi kunda masofaviy ta’lim texnologiyalari talabalarning maxsus kontingentlari (nogiron bolalar, chekka hududlarda yashovchi bolalar, yuqori darajadagi iqtidorli bolalar, xorijdagi vatandoshlar farzandlari) uchun zarurligi barchaga ayon. Ommaviy maktab uchunmasofaviy texnologiyalar kelgusi yillarda ixtisoslashtirilgan ta'limni amalga oshirishda, o‘quvchilarga ta'lim mazmunini individual ravishda rivojlantirish va ayrim fanlarni chuqur o‘rganish imkoniyatini ta'minlashning turli shakllarida eng muhim hisoblanadi. Masofaviy ta'lim (yoki tashqi ta'lim) va masofaviy ta'lim uchun umumiy bo‘lgan narsa va asosiy farq nima ekanligini ta'kidlash kerak. Faqat bitta umumiy narsa bor - o‘qituvchilar va o‘quvchilar bir-biridan uzoqda. Va farq shundaki, masofaviy ta'lim (yoki tashqi ta'lim) deyarli butunlay talabalarning mustaqil faoliyatiga asoslanadi, kamdankam (epizodik) maslahatlar va nazorat tadbirlari bundan mustasno, stajyor tomonidan uzatilgan (yuborilgan) o‘quv qo‘llanmalaridan mustaqil foydalanishga yo‘naltirilgan. Masofaviy ta'limda o‘qituvchi va talabaning, shuningdek, o‘quvchilarning birbiri bilan tizimli o‘zaro ta'siri nazarda tutiladi, bunda asosiy e'tibor talabalarning mustaqil faoliyati turlariga qaratiladi, lekin o‘quv jarayoni doirasida tashkil etilgan. U o‘qitishning an'anaviy va yangi shakllari va usullaridan (ma'ruzalar, seminarlar, hamkorlikning kichik guruhlarida treninglar, loyiha usuli, rol va ishbilarmonlik o‘yinlari, vaziyatni tahlil qilish usuli, laboratoriya va amaliy ishlar, talabalar portfeli va boshqalar) foydalanadi. O‘quv-uslubiy qo‘llanmalar (ham bosma, ham elektron shaklda) masofaviy ta'lim uchun mo‘ljallanganlardan tubdan farq qiladi. Masofaviy ta'limning asosiy xususiyati interaktivlik bo‘lib, u uch darajada amalga oshiriladi: o‘qituvchi va talabalarning, talabalarning bir-biri bilan o‘zaro ta'siri, o‘quvchilarning o‘zlari foydalanadigan o‘quv qurollari (asosan elektron vositalar) bilan ishlashi. Shu bilan birga, “talaba – o‘qituvchi”, “talaba – talaba 19 Onlayn o‘quv patformalaridan foydalangan holda masofaviy ta’lim kontentini yaratish (ta’lim nazariyasi fani misolida) mavzusida test savollari. 1. Masofaviy ta’limning asosiy afzalliklaridan biri nima? a) Texnologiyaga bog‘liq emas b) Istalgan joydan o‘qish imkoniyati (to‘g‘ri javob) c) Doimiy elektr ta’minoti talab qilinmaydi d) Jismoniy mashg‘ulotlarni o‘z ichiga oladi 2. Onlayn ta’lim platformalarida interaktivlikni ta’minlashning qaysi usuli eng samarali? a) Tezkor viktorinalar (to‘g‘ri javob) b) Matnli darslar c) Yozma topshiriqlar d) Rasmlar almashish 3. Masofaviy ta’lim uchun kontent yaratishda eng muhim qadam nima? a) Talabalarni baholash b) Internet platformasini tanlash c) O‘quv maqsadlarini aniqlash (to‘g‘ri javob) d) Videolarni joylash 4. Quyidagilardan qaysi biri masofaviy ta’limning kamchiligi hisoblanadi? a) Qulaylik b) Diqqatni yo‘qotish xavfi (to‘g‘ri javob) c) Xarajatlarning kamligi d) Moslashuvchanlik 5. “Moodle” platformasi nima uchun mashhur? a) Faqat bepul xizmatlar uchun b) Masofaviy ta’limni boshqarish tizimi sifatida (to‘g‘ri javob) c) Faqat ijtimoiy tarmoqlar uchun d) Ko‘ngilochar kontent uchun 38 (yoki talabalar)” va “talaba – o‘quv quroli” masofaviy o‘zaro aloqalari menejer, kurs tashkilotchisi, o‘qituvchi-koordinator, kurator, o‘qituvchi, metodist, texnik mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladi. Coursera — bu onlayn ta'lim platformasi bo‘lib, dunyoning eng mashhur universitetlari va tashkilotlari bilan hamkorlikda kurslar taklif etadi. 2012-yilda Stanford universiteti professorlari Andrew Ng va Daphne Koller tomonidan tashkil etilgan bu platforma, bugungi kunda dunyo bo‘ylab millionlab foydalanuvchilarga xizmat ko‘rsatmoqda. Coursera asosida kurslar taklif etilayotgan universitetlar va tashkilotlar ro‘yxatiga Yale, Princeton, University of California kabi dunyo bo‘ylab eng yaxshi ta'lim muassasalari kiradi. Coursera'da kurslar keng turdagi sohalarni qamrab oladi, jumladan, sun'iy intellekt, ma'lumotlar tahlili, biznes va san'at kabi yo‘nalishlar. Bu platforma talabalar va mutaxassislar uchun yuqori sifatli ta'lim olish imkoniyatini yaratadi. Coursera kurslari yuqori darajadagi ekspertlar tomonidan taqdim etiladi, bu esa foydalanuvchilarga dunyo miqyosida malakali mutaxassislarning bilim va tajribasini o‘zlashtirishga yordam beradi. Afzalliklaridan biri shundaki, Coursera nafaqat bepul kurslar, balki to‘liq sertifikatlar va akkreditatsiyalangan diplomlar ham taqdim etadi. Shuningdek, platformada o‘z kurslarini yaratish imkoniyatiga ega bo‘lgan o‘qituvchilar va tashkilotlar tomonidan ishlatiladigan resurslar ham mavjud. Talabalar kurslarni o‘z tezligida va joyidan qat'i nazar o‘rganishlari mumkin, bu esa masofaviy ta'limda katta qulaylik yaratadi. Coursera platformasi orqali onlayn ta'limning eng yirik imkoniyatlarini taqdim etadi, chunki u dunyoning eng mashhur ta'lim muassasalaridan biri sifatida onlayn ta'limni yanada ommalashtirdi. Bu platforma, shuningdek, o‘z o‘quvchilarini global miqyosda tanitish imkoniyatini yaratadi, bu esa professional va ta'lim sohalarida yirik o‘zgarishlarni keltirib chiqarmoqda. 20 Django va Flask kabi web-ramkalar bilan birgalikda. PHP va uning Laravel ramkasi ko‘p hollarda veb-saytlar uchun server tomonida ishlaydi. Ruby on Rails esa Ruby dasturlash tilida ishlab chiqilgan veb-platformalar uchun qulay ramkadir. Platformalarda ma’lumotlarni saqlash va ularga tezkor kirish uchun ma’lumotlar bazasi kerak. SQL (Structured Query Language) bazalari, masalan MySQL , PostgreSQL , va SQLite ma’lumotlar bazalarini boshqarish va so‘rovlar yozish uchun keng qo‘llaniladi. Bunday bazalar ma’lumotlar strukturasini aniq belgilaydi. Ammo agar ma’lumotlar o‘zgaruvchan va tuzilmasiz bo‘lsa, NoSQL (masalan, MongoDB ) ma’lumotlar bazasi ishlatiladi. Web-platformalar o‘rtasida ma’lumot almashish uchun RESTful API yoki GraphQL texnologiyalaridan foydalaniladi. RESTful API HTTP protokoli orqali server va mijoz o‘rtasida ma’lumot almashish uchun keng qo‘llaniladi. GraphQL esa so‘rovlar asosida kerakli ma’lumotlarni olishga imkon beradi va RESTful API- ga nisbatan samarali hisoblanadi. Mobil platformalar yaratish ham alohida texnologiyalarni talab qiladi. Agar ilovalar faqat bir platforma (iOS yoki Android) uchun ishlab chiqilsa, unda Swift (iOS uchun) yoki Kotlin / Java (Android uchun) dasturlash tillari ishlatiladi. Agar ikkala platforma uchun bitta kod bazasidan foydalanish kerak bo‘lsa, Flutter yoki React Native kabi cross-platform texnologiyalaridan foydalanish mumkin. Flutter Google tomonidan ishlab chiqilgan texnologiya bo‘lib, bir vaqtning o‘zida iOS va Android ilovalarini yaratishga imkon beradi, React Native esa JavaScript asosida mobil ilovalar yaratish imkonini beradi. Platforma xavfsizligini ta’minlash uchun OAuth va JWT kabi autentifikatsiya va avtorizatsiya texnologiyalari qo‘llaniladi. OAuth foydalanuvchi identifikatsiyasini tekshirish uchun ishlatiladi, masalan, Google yoki Facebook hisoblari orqali kirish. JWT (JSON Web Tokens) esa serverda foydalanuvchi sessiyasini saqlash uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, SSL/TLS protokollari orqali veb-platformalarda xavfsiz ma’lumot uzatish ta’minlanadi. 28 ko‘p vaqt talab qilsa, sun’iy intellekt dasturlari yordamida bu jarayon bir necha soniyada amalga oshiriladi. Statistik ma’lumotlarga asoslangan holda, SI har bir o‘quvchining zaif tomonlarini aniqlaydi va ularga e’tibor qaratish uchun o‘quv dasturini moslashtiradi. Bu jarayon nafaqat o‘quvchilar uchun, balki o‘quv muassasalari uchun ham samarali bo‘lib, ta’lim sifatini oshirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, SI ta’limda inklyuzivlikni ta’minlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Nogironligi bo‘lgan o‘quvchilar uchun maxsus vositalar ishlab chiqish orqali ularga teng ta’lim imkoniyatlari yaratish mumkin. Masalan, nutqni matnga aylantiruvchi yoki matnni ovozga aylantiruvchi dasturlar o‘quvchilarga ta’lim olish jarayonida qulaylik yaratadi. Shu bilan birga, ko‘zi ojiz yoki eshitish qobiliyati past bo‘lgan o‘quvchilar uchun maxsus texnologiyalar yordamida dars materiallariga to‘liq kirish imkoniyati ta’minlanadi. Ta’limdagi SI ning yana bir jihati – innovatsion ta’lim usullarini joriy etishdir. Sun’iy intellekt yordamida virtual va kengaytirilgan haqiqat texnologiyalarini qo‘llash orqali o‘quvchilarni mavzuga jalb qilish darajasini oshirish mumkin. Masalan, tarix darslarida virtual haqiqat ko‘zoynaklari yordamida tarixiy joylarga “sayohat” qilish imkoniyati, biologiya darslarida inson tanasining virtual modeli orqali organlar faoliyatini o‘rganish o‘quvchilarning o‘quv materialiga nisbatan qiziqishini kuchaytiradi. Biroq, sun’iy intellektni ta’limda keng qo‘llash jarayonida ba’zi muammolar ham mavjud. Eng asosiy masalalardan biri – maxfiylik va xavfsizlik. O‘quvchilarning shaxsiy ma’lumotlarini to‘plash va ularni qayta ishlashda SI tizimlarining himoya darajasi yuqori bo‘lishi lozim. Bundan tashqari, o‘qituvchilarning SI texnologiyalaridan foydalanishga tayyorligi va texnologik savodxonligini oshirish ham muhim masalalardan biridir. Sun’iy intellektning ta’limdagi ahamiyatini yanada kengroq tahlil qilar ekanmiz, uning ta’lim tizimida kelajakda amalga oshirishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarini ko‘rib chiqish zarur. Avvalambor, sun’iy intellektning ta’limda axborotga asoslangan qarorlarni qabul qilish imkoniyatini ta’minlashdagi o‘rni 22 I-BOB. MASOFAVIY TA’LIM TARIXI VA RIVOJI 1.1. Masofaviy ta’limning paydo bo‘lishi ilk shakli. Ushbu ta’lim tizimi o‘sha davrda zamonaviy kommunikatsiya vositalari mavjud emasligi sababli o‘qituvchi va talabalar o‘rtasidagi masofani qisqartirish maqsadida tashkil etilgan. Dastlab pochta orqali o‘quv materiallarini yetkazib berish, so‘ngra talabalar tomonidan topshiriqlarni qaytarib jo‘natish usuli joriy qilingan. Bu ta’lim tizimi, asosan, qishloq joylarida yoki oliy ta’lim muassasalaridan uzoq bo‘lgan shaxslarga xizmat qilgan. XIX asrning o‘rtalarida masofaviy ta’limning dastlabki muvaffaqiyatli namunasi sifatida Angliyada Isaac Pitmanning stenografiya kurslari ko‘rsatiladi. Pitman o‘z talabalariga qog‘ozda yozma darslar yuborib, ularni qayta to‘g‘rilash va izohlar bilan talabalariga qaytarib yuborish tizimini joriy qilgan. Ushbu usul talabalar uchun o‘z vaqtini mustaqil boshqarish va yangi bilimlarni egallash imkoniyatini bergan. 1892 yilda Chikago universiteti masofaviy ta’limni oliy ta’lim darajasiga ko‘tardi. U pochta orqali akademik kurslarni taklif qilib, talabalarga ilmiy daraja olish imkonini berdi. Bu yangi uslub nafaqat talabalarni geografik cheklovlardan xalos qildi, balki ta’limga kirish imkoniyatini yanada kengaytirdi. Shuningdek, masofaviy ta’limni boshqarish uchun zarur bo‘lgan logistik xizmatlar va texnik tizimlar ham o‘sha davrda rivojlana boshladi. Pochta orqali ta’limning afzalliklari qatoriga talabalarni turli mavzularda chuqurroq bilim olishlari uchun imkoniyat yaratish va turli joylarda yashovchi talabalarni o‘z ichiga qamrab olish kiradi. Shu bilan birga, bu usulning ba’zi kamchiliklari, jumladan, materiallarni yetkazib berishdagi kechikishlar va aloqa sifatining pastligi, masofaviy o‘qitish jarayonida muammolar keltirib chiqargan. Pochta orqali ta’lim tizimi bugungi kunda rivojlanayotgan masofaviy ta’limning poydevorini tashkil qildi. Bu usul o‘sha davrda innovatsion deb qaralgan bo‘lsa, hozirda uning tamoyillari zamonaviy onlayn platformalarda keng foydalanilmoqda. 6 Shu bilan birga, ular o‘zlarining kasbiy darajasini oshirib, yanada yuqori maoshli lavozimlarga ega bo‘lish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. 3.2. Platforma yaratishda ishlatiladigan texnologiyalar Platforma yaratishda ishlatiladigan texnologiyalar turli xil sohalarga taalluqli bo‘lib, ular turli xususiyatlarga ega va platformaning turiga qarab tanlanadi. Platforma yaratish jarayonida foydalanuvchi tajribasini yaxshilash, tizimni tez va samarali ishlashini ta’minlash, shuningdek xavfsizlikni kuchaytirish muhimdir. Quyida platforma yaratishda qo‘llaniladigan eng keng tarqalgan texnologiyalar haqida batafsil ma'lumot beraman. Veb-platformalar yaratish uchun ko‘plab texnologiyalar mavjud. Veb- sahifalarni yaratishda asosiy texnologiyalar HTML, CSS va JavaScript hisoblanadi. HTML (HyperText Markup Language) veb-sahifalarni tuzishda ishlatiladi, CSS (Cascading Style Sheets) esa sahifaning dizaynini belgilaydi, ya’ni ranglar, shriftlar, tartibni boshqaradi. JavaScript esa sahifaga interaktivlik qo‘shadi, foydalanuvchining harakatlariga javob beradigan elementlar yaratish imkonini beradi. Bularning barchasi veb-platforma yaratishda zarur vositalardir. Veb-platformaning foydalanuvchi interfeysini ishlab chiqish uchun React , Angular , va Vue.js kabi frontend ramkalaridan foydalanish mumkin. React JavaScript kutubxonasi bo‘lib, uning yordamida tezkor va samarali interfeyslar yaratish mumkin. Angular esa Google tomonidan ishlab chiqilgan va ko‘plab komponentlarga ega to‘liq xususiyatlarga ega ramka. Vue.js esa kichik va yengil frontend ramkasi bo‘lib, o‘rta darajadagi veb-ilovalar uchun juda mos keladi. Backend (server tomoni) uchun Node.js , Python , PHP , va Ruby kabi texnologiyalar ishlatiladi. Node.js JavaScript asosida server tarafidagi kodlarni yozishga imkon beradi, bu esa frontend va backendni bir xil til bilan boshqarishga yordam beradi. Python esa tez va samarali ishlash imkoniyatini beradi, ayniqsa 27 XULOSA VA TAKLIFLAR Onlayn o‘quv platformalaridan foydalangan holda masofaviy ta’lim kontentini yaratish zamonaviy ta’lim tizimining muhim yo‘nalishlaridan biriga aylangan. Ushbu jarayon ta’limni ko‘proq insonlar uchun ochiq va qulay qilish imkonini beradi. Ta’lim nazariyasi fanida masofaviy ta’lim kontenti yaratish nafaqat fan mazmunini keng auditoriyaga yetkazish, balki uning interaktivligini oshirish orqali talabalarning o‘quv jarayoniga bo‘lgan qiziqishini orttirish imkonini beradi. Zamonaviy texnologiyalar va innovatsion yondashuvlar yordamida yaratilgan kontent o‘quvchilarning bilim olish jarayonini osonlashtiradi va vaqt va joyga bog‘liq cheklovlarni bartaraf qiladi. Shu bilan birga, ta’lim jarayonining sifati o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi o‘zaro aloqaning qanchalik samarali tashkil etilganiga bog‘liq. Interaktiv vositalardan keng foydalanish: Masofaviy ta’lim kontentini yaratishda interaktiv texnologiyalar, jumladan, virtual laboratoriyalar, test tizimlari va simulyatsiyalardan foydalanishni kuchaytirish kerak. Bu talabalarni nazariy bilimlarni amalda qo‘llashga yordam beradi. Foydalanuvchi uchun qulay interfeys yaratish: Onlayn platforma dizayni oddiy va intuitiv bo‘lishi zarur. Bu, ayniqsa, yangi foydalanuvchilar uchun platformadan samarali foydalanishni osonlashtiradi. O‘qituvchilarni tayyorlash: O‘qituvchilarga zamonaviy onlayn ta’lim vositalarini ishlatish bo‘yicha maxsus treninglar tashkil etish lozim. Bu, ular uchun platformalar imkoniyatlaridan to‘liq foydalanishni ta’minlaydi. Ko‘p tilli kontent yaratish: O‘quvchilar turli tillarda bilim olish imkoniyatiga ega bo‘lishi uchun masofaviy ta’lim kontentini bir nechta tilda taqdim etish muhimdir. Bu xorijiy auditoriyani jalb qilishga yordam beradi. Ta’lim kontentini optimallashtirish: Kontentni qisqa va aniq qilish orqali o‘quvchilarning e’tiborini uzoq vaqt davomida ushlab turish mumkin. Shu bilan birga, ma’lumotlarning qiziqarli va dolzarbligiga alohida e’tibor qaratish zarur. 42 2.2. Texnologiyalar va yangi yondashuvlar. Masofaviy ta'lim texnologiyalari asosida o‘qitish ko‘pincha o‘qituvchi va talaba o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri (real) aloqalarsiz ta'lim jarayonini ta'minlaydigan zamonaviy axborot texnologiyalari vositalaridan foydalanganda “masofaviy ta'lim” sifatida qabul qilinadigan masofaviy ta'lim deb ataladi. Ma'lumki, masofaviy ta'lim texnologiyalari o‘quv jarayoni samaradorligini oshirishning yangi istiqbollarini ochadi, bu esa asosan talabalarning o‘quv materiallari bilan bevosita o‘ziga mos keladigan rejim va hajmda ishlash imkoniyatiga ega ekanligiga asoslanadi. Bir tomondan, an'anaviy yuzma-yuz o‘qitishni to‘liq shaxsiylashtirish mumkin emas, talabaning imkoniyatlari (iqtidori, sog‘lig‘i va boshqalar) darajasiga qarab, u muayyan faoliyat turlarini o‘zlashtira oladi va bajara oladi, ijodiy darajaga yetadi, motivatsiyaning yuqori darajasini ko‘rsatadi. Boshqa tomondan, o‘qituvchilar kunduzgi ta'lim jarayonida o‘zlarining kasbiy resurslaridan to‘liq foydalanishdan uzoqda (ularning muhim ta'lim salohiyati ko‘pincha auditoriya chegarasi, ajratilgan vaqt va boshqalar bilan cheklanadi), ular buni qilmaydilar. Talabalarning ushbu guruh talabalari tomonidan kursning muayyan bo‘limlarini o‘zlashtirish muvaffaqiyati to‘g‘risida har kuni ishonchli fikrmulohazalarga ega bo‘lish ko‘pincha faqat nazorat tadbirlarida o‘rganiladi. Ushbu muammolarni hal qilishda olimlar axborot (telekommunikatsiya) texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan masofaviy ta'lim texnologiyalariga katta ahamiyat berishadi (A.A. Andreev, S. G. Grigoryev, V. V. Grinshkun, M. L. Kondakova, E. S. Polat, V. I. Soldatkin, A. N. Tixonov, A. V. Xutorskoy va boshqalar). Zamonaviy kompyuter tarmoqlari (umumiy holda, telekommunikatsiya texnologiyalari vositalari) masofaviy ta'limning texnik asosi bo‘lib, masofaviy ta'limni tizim sifatida ko‘rib chiqishda, u ikkita quyi tizimdan iborat ekanligini ta'kidlash kerak: loyihalash tizimi (nazariy model) va ta'lim jarayoni (namunani amalga oshirish)dir. 18 kasiblarga qiziqish yuqori bo‘lgani uchun ko‘proq zamonaviy kasblarga oid bo‘lgan mavzularni tanlashga qaror qildik. 4.5-rasm. Operatorning telefon raqamlari Foydalanuvchilar bizning operator hodimlarimiz bilan bog‘lanishlari va o‘zlarini qiziqtirgan savollarga javob olishlari maqsadida operator raqamini qoldirgan holda qulaylikni oshirish maqsadida ushbu sahifani qo‘shishga qaror qildik. 4.6-rasm. O‘qituvchilar haqida ma’lumot. Foydalanuvchilar albatta qanday o‘qituvchilardan taqsil olishlariga qiziqishadi va shu bilan birga insonning harakterini ifodalovchi suratlar yordamida dasturiy ta’minotimizga foydalanuvchilarni jalb qilishimiz va to‘plangan kurslarni ko‘proq sotishimiz mumkin bo‘ladi. 34 Katta hajmdagi tizimlar va platformalar uchun Cloud Computing texnologiyalari, masalan, AWS (Amazon Web Services), Google Cloud , yoki Microsoft Azure kabi bulutli xizmatlar ishlatiladi. Bu xizmatlar serverlarni samarali boshqarish va saqlash imkonini beradi. Bulutli xizmatlar yordamida platformalar global miqyosda ishlashi va kengayishi mumkin. Kontenerlashtirish va orkestratsiya qilish uchun Docker va Kubernetes texnologiyalaridan foydalanish mumkin. Docker tizimlar va ilovalarni izolyatsiya qilingan konteynerlarda ishga tushirishga imkon beradi, bu esa platformalarni yanada samarali va tezroq ishlashini ta’minlaydi. Kubernetes esa ko‘p kontenerlarni boshqarish va muvofiqlashtirish uchun ishlatiladi. Platformalarning real-time funksiyalarini yaratishda esa WebSockets yoki Socket.IO kabi texnologiyalar qo‘llaniladi. Bu texnologiyalar yordamida foydalanuvchilar o‘rtasida real vaqtda muloqot qilish, masalan, chat yoki o‘yinlar yaratish mumkin. Tizimlarni monitoring qilish va ishlashni kuzatish uchun Prometheus va Grafana kabi vositalar ishlatiladi. Bu vositalar yordamida serverlarning ishlashini tahlil qilish va muammolarni aniqlash mumkin. Shuningdek, veb-saytlarning foydalanuvchi faoliyatini tahlil qilish uchun Google Analytics ishlatiladi. Sun’iy intellekt va mashina o‘rganish imkoniyatlaridan foydalanish uchun TensorFlow yoki PyTorch kabi kutubxonalar qo‘llaniladi. Ushbu texnologiyalar yordamida platformalar foydalanuvchi xulq-atvorini o‘rganib, avtomatik ravishda qarorlar qabul qilishi mumkin. Shunday qilib, platforma yaratishda foydalaniladigan texnologiyalar juda ko‘p va har biri o‘ziga xos afzalliklarga ega. To‘g‘ri tanlov qilish platformaning muvaffaqiyatini ta’minlash uchun juda muhim. Har bir platformaning talablariga mos ravishda turli xil texnologiyalarni birlashtirish va ulardan samarali foydalanish kerak. 29 materiallar yoki video darslarni taqdim etish bilan cheklangan, shuningdek, talabalar bilan aloqada bo‘lishda texnologiyalar cheklovlari mavjud edi. O‘qituvchilar talabalar bilan faqatgina email yoki forum orqali aloqada bo‘lishgan. Bu esa, ta'lim jarayonini sezilarli darajada yanada interaktiv qilishda hali imkoniyatlar mavjudligini ko‘rsatdi. Dastlabki onlayn ta'lim shakllari texnologiyalar, metodologiyalar va o‘quvchilarga bo‘lgan yondashuvlarning rivojlanishi bilan yanada samarali va interaktiv shakllarga evolyutsiya qildi. Birinchidan, videokonferensiyalar va real vaqtli o‘qitish metodlari ta'limning yangi usullarini kiritdi. Ikkinchidan, o‘quvchilarning bilimlarini baholashda zamonaviy test tizimlari va sinovlar joriy etildi. Ushbu o‘zgarishlar masofaviy ta'limni o‘quvchilarga yanada qiziqarli va interaktiv tarzda taqdim qilish imkoniyatini yaratdi. Masofaviy ta'limning dastlabki onlayn shakllari texnologiyalarning rivojlanishi, o‘qituvchilar va talabalar o‘rtasidagi kommunikatsiya usullari, hamda o‘qish materiallarining interaktivligi nuqtai nazaridan bir necha yildan keyin yanada samarali va qulay bo‘ldi. Hozirgi kunda, onlayn ta'limning dastlabki shakllari rivojlanib, u o‘quvchilarga interaktiv darslar, video konferensiyalar, va real vaqtli tahlillar orqali ta'lim berishning yanada samarali shakllariga aylandi. 12 Pandemiya davrida, ta'limning uzluksizligini ta'minlash maqsadida, ko‘plab ta'lim muassasalari o‘z faoliyatini onlayn tarzda davom ettirishga majbur bo‘ldi. Bu davrda masofaviy ta'limning afzalliklari aniq sezildi. O‘quvchilar o‘z bilimlarini davom ettirib, turli ta'lim metodlaridan, shu jumladan onlayn testlar, videolar, va interaktiv materiallardan foydalana boshladilar. Boshqa tomondan, bu jarayon global miqyosda o‘zaro tajriba almashishni va samarali metodlarni tatbiq etishni ta'minladi. Masofaviy ta'lim nafaqat boshlang‘ich va o‘rta ta'limda, balki oliy ta'limda ham o‘zining samarali imkoniyatlarini ko‘rsatdi. Onlayn kurslar va treninglar orqali mutaxassislar o‘z malakalarini oshirishlari, yangi bilimlar olishlari mumkin. Masofaviy ta'limda interaktiv metodlar yordamida o‘quvchilarni o‘qitishda yanada samarali yondashuvlar qo‘llanildi. Bu, o‘z navbatida, o‘qituvchilar va talabalar o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamladi. Masofaviy ta'limning afzalliklari uning oson kirish imkoni, vaqt va joyga bog‘liq bo‘lmagan moslashuvchanlikda yotadi. O‘quvchilar istalgan joydan ta'lim olishlari mumkin, bu esa ta'lim olishni yanada qulay va samarali qiladi. Masofaviy ta'lim, shuningdek, shaxsiylashtirilgan o‘quv jarayonlarini ta'minlaydi, bu o‘zgarishlar o‘quvchilarga yanada o‘zlariga mos ta'lim olish imkoniyatini yaratadi. Biroq, masofaviy ta'limda bir qancha muammolar mavjud. Texnologik muammolar, internetning yetishmasligi va texnik vositalarning kamligi ayrim hududlarda ta'lim olishni qiyinlashtiradi. Shuningdek, masofaviy ta'limda o‘quvchilar o‘zini o‘zi boshqarish va motivatsiya masalalarida qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. O‘qituvchilarning masofaviy ta'limga tayyorlanishi ham muhim omil hisoblanadi, chunki samarali ta'lim metodlarini qo‘llash o‘qituvchilarning yangi pedagogik texnologiyalarni bilishini talab etadi. Kelajakda masofaviy ta'lim yanada rivojlanishi kutilmoqda. Sun'iy intellekt yordamida o‘quv jarayonlarini shaxsiylashtirish va o‘quvchilarni individual ehtiyojlariga qarab o‘qitish imkoniyatlari kengayadi. Kengaytirilgan va virtual haqiqat texnologiyalari masofaviy ta'limni yanada jonlantiradi, bu orqali talabalar amaliy ko‘nikmalarni o‘zlashtirishlari mumkin. Masofaviy ta'limning rivojlanishi 8 samarali qilishga yordam beradi, shuningdek, o‘qituvchilarga o‘quvchilarning rivojlanishini monitoring qilish imkoniyatini yaratadi. Sun'iy intellektning ta'limdagi eng muhim foydalari shundaki, u har bir o‘quvchining o‘rganish uslubini va qobiliyatlarini tahlil qiladi, natijada o‘qituvchilar har bir talabaga moslashtirilgan o‘quv materiallarini taqdim etishlari mumkin. Masalan, o‘quvchilar uchun sun'iy intellekt asosida ishlovchi tizimlar yordamida, individual o‘rganish tezligi va qobiliyatiga qarab, qo‘shimcha resurslar yoki takroriy mashqlar tavsiya etiladi. Bu, o‘z navbatida, har bir o‘quvchining ta'lim jarayonida maksimal natijalarni qo‘lga kiritishiga yordam beradi. Sun'iy intellekt yordamida yaratilgan adaptiv o‘quv tizimlari talabalar uchun turli darajadagi materiallarni taqdim etadi va ularning o‘zlashtirish darajalarini nazorat qiladi. Mashina o‘rganish (machine learning) texnologiyalari sun'iy intellektning asosiy elementlaridan biridir. Bu texnologiyalar talabalar o‘qish jarayonida qanday materiallarni yaxshi o‘zlashtirayotganini va qaysi sohalarda qiyinchiliklarga duch kelayotganini aniqlashga yordam beradi. Mashina o‘rganish tizimlari, shuningdek, o‘quvchilarning faoliyatini tahlil qilib, o‘rganish usullarini optimallashtirish uchun kerakli tavsiyalarni beradi. Bunday tizimlar talabalar uchun interaktiv mashqlar, testlar va video materiallar kabi moslashtirilgan ta'lim resurslarini taklif etadi. Shuningdek, sun'iy intellekt yordamida talabalar o‘z-o‘zini baholash va o‘z rivojlanishlarini tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Sun'iy intellektning yana bir muhim qo‘llanilishi virtual tutorlarni yaratishdir. Bu tutorlar o‘quvchilarga individual yordam ko‘rsatadi, ular uchun maxsus mashqlar tayyorlaydi va o‘qituvchilarga talabalar faoliyatini baholashda yordam beradi. Virtual tutorlar o‘quvchilarning savollariga tezkor javob beradi va ular bilan interaktiv muloqot o‘rnatadi. Misol uchun, onlayn ta'lim platformalarida sun'iy intellekt tomonidan boshqariladigan tutorlar talabalar bilan real vaqt rejimida ishlaydi va ularga o‘rganishda yordam beradi. Bu yordam ayniqsa, 24 1.2. Masofaviy ta’limning rivojlanishi. XX asrda masofaviy ta'lim texnologik rivojlanish bilan sezilarli darajada o‘zgardi. 1920-yillarga kelib, radio ommaviy axborot vositasi sifatida ta'limda qo‘llanila boshlandi. 1922-yilda Penn State Universiteti radio orqali kurslarni translyatsiya qilishni boshladi. Bu ta'limni uzoq masofalarda yashovchi talabalar uchun qulay va zamonaviy qilib qo‘ydi. 1925-yilda Iowa shtat universiteti beshta radio kursi uchun kredit berishni yo‘lga qo‘ydi, bu esa radio orqali ta’limning kengroq qabul qilinishiga turtki bo‘ldi . 1950-yillarga kelib, televideniye keng qo‘llanila boshlandi. 1953-yilda Xyuston universiteti o‘zining birinchi televizion kollej darslarini o‘tkazdi. Bu usul yanada ko‘proq talabaga sifatli ta'limni yetkazish imkonini berdi. 1968-yilda esa Nebraska Universiteti masofaviy o‘qitish orqali akkreditatsiyalangan maktab diplomini olishni yo‘lga qo‘ydi Radio va televideniye orqali darslar vaqt va masofani qisqartirish imkoniyatini taqdim etdi, bu ayniqsa, uzoq hududlarda yashovchi talabalar uchun foydali bo‘ldi. Shu bilan birga, bu texnologiyalar masofaviy ta’limni faqat nazariy ma’lumot yetkazish emas, balki interaktiv va ko‘rgazmali qilish imkonini ham berdi Bu davrning innovatsiyalari masofaviy ta'lim uchun poydevor yaratdi va keyinchalik rivojlangan raqamli platformalar uchun zamin tayyorladi. Masofaviy ta’limning rivojlanishi so‘nggi yillarda ta'lim tizimida katta o‘zgarishlarni keltirib chiqarmoqda. Pandemiya davrida masofaviy ta'limning ahamiyati yanada oshdi va uning rivojlanishi jadal tus oldi. Texnologik taraqqiyot va internetning keng tarqalishi masofaviy ta'limning asosiy omillari hisoblanadi. Kompyuterlar, mobil qurilmalar va internet orqali o‘quv resurslariga oson kirish imkoniyati ta'limni yanada qulay va samarali qiladi. Masofaviy ta'lim platformalari, masalan, Moodle, Google Classroom va Zoom kabi vositalar o‘quvchilarga va o‘qituvchilarga masofadan ta'lim olish imkonini beradi. 7 sinovlar bilan tanishib, o‘qituvchilar bilan bevosita aloqada bo‘lishlari mumkin. Moodle platformasi o‘zining interaktiv imkoniyatlari bilan ham mashhur. U talabalarga forumlarda muhokama qilish, guruh ishlarini olib borish, va boshqa o‘quvchilar bilan o‘zaro aloqada bo‘lish imkonini beradi. Keng tillar va xalqaro imkoniyatlar Moodle platformasi ko‘plab tillarda mavjud, bu esa uni global ta’lim muassasalarida keng qo‘llaniladigan vositaga aylantiradi. Moodle ning ko‘p tilda mavjudligi, barcha foydalanuvchilarga o‘z ona tilida ta'lim olish imkonini beradi va bu global ta’lim tizimining bir qismi sifatida ishlashini ta'minlaydi. Moodle platformasi, shuningdek, maxfiylik va xavfsizlik nuqtai nazaridan ham yuqori darajada xavfsizlikni ta’minlaydi. Har bir foydalanuvchining shaxsiy ma’lumotlari tizim tomonidan maxfiy saqlanadi va ular xavfsizligi eng yuqori darajada himoya qilinadi. Bu o‘quvchilar va o‘qituvchilar uchun juda muhim jihatdir, chunki ta'lim tizimlari muntazam ravishda shaxsiy ma'lumotlarni o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari, Moodle ning xavfsizlik va tahlil vositalari ham mavjud bo‘lib, bu o‘qituvchilarga talabalar faoliyatini tahlil qilish va kerakli o‘zgartirishlar kiritish imkoniyatini beradi. Bu tizim, o‘quvchilarning darslarga bo‘lgan yondoshuvini yaxshilash va ularga individual yordam ko‘rsatish imkoniyatini yaratadi. Moodle platformasi bu bilan ta'lim jarayonini yanada samarali va shaffof qiladi. Umuman olganda, Moodle o‘zining moslashuvchanligi, qulayligi va kengaytirilgan imkoniyatlari bilan dunyo bo‘ylab ta'lim tizimlarida keng qo‘llanilayotgan ta’lim platformalaridan biri hisoblanadi. Uning erkin foydalanish imkoni, bepul tarqatilishi va o‘qituvchilar uchun qulay boshqaruv tizimi uni ta'lim muassasalarining eng yaxshi tanlovlaridan biriga aylantiradi. 17 2.3. Sun’iy intellekt yordamida moslashtirilgan ta’lim. Zamonaviy dunyo texnologiyalarning rivojlanishi bilan yangi bosqichga o‘tmoqda. Sun’iy intellekt (SI) ushbu taraqqiyotning markazida turib, ta’lim sohasida ham katta ahamiyat kasb etmoqda. Bugungi kunda SI yordamida ta’lim jarayonini optimallashtirish, shaxsiylashtirish va samaradorligini oshirishning keng imkoniyatlari ochilmoqda. Ushbu maqolada sun’iy intellektning ta’limdagi ahamiyati va uning o‘quvchilar, o‘qituvchilar hamda ta’lim tizimiga ta’siri haqida so‘z yuritamiz. Avvalo, sun’iy intellekt ta’lim jarayonida shaxsiy yondashuvni kuchaytirishga xizmat qiladi. Har bir o‘quvchining o‘ziga xos qobiliyati, bilim darajasi va o‘rganish usuli mavjud. SI algoritmlari ushbu omillarni hisobga olib, har bir o‘quvchi uchun individual o‘quv dasturini yaratadi. Masalan, xatolarni aniqlash va ularni tuzatishga yordam beruvchi SI dasturlari o‘quvchilarning mustaqil o‘qish qobiliyatini oshiradi. Shu bilan birga, interaktiv platformalar o‘quvchilarning faolligini saqlab turishga va ularni motivatsiya qilishga xizmat qiladi. Ikkinchidan, sun’iy intellekt o‘qituvchilarning ish yukini kamaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Ko‘p hollarda o‘qituvchilar o‘quvchilarni baholash, testlarni tahlil qilish kabi takroriy vazifalarga ko‘p vaqt sarflaydi. SI vositalari ushbu vazifalarni avtomatlashtirib, o‘qituvchilarga darsni mazmunan boyitish va o‘quvchilarga alohida e’tibor qaratish uchun ko‘proq vaqt ajratish imkonini beradi. Masalan, grammatik tahlil qilish dasturlari yoki test natijalarini avtomatik baholash tizimlari shu jumladandir. SI yordamida o‘quv jarayonidagi resurslardan samarali foydalanish imkoniyati yaratiladi. Masofaviy ta’limda, ayniqsa, pandemiya davrida, sun’iy intellekt texnologiyalari o‘quvchilarni darslarga jalb etishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Videokonferensiya platformalariga SI asoslangan xususiyatlar kiritilishi, masalan, avtomatik tarjima, matnli yozuvlarni yaratish yoki o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi interaktiv muhitni yaxshilash ta’limni yanada samarali qildi. SI ning ta’limdagi yana bir muhim jihati – o‘quvchilarning progressini kuzatish va tahlil qilishdir. An’anaviy usullarda bunday tahlil qilish 21 Onlayn o‘quv patformalaridan foydalangan holda masofaviy ta’lim kontentini yaratish (ta’lim nazariyasi fani misolida) Glossariy 1) Onlayn ta’lim: Internet tarmog‘i orqali o‘quv jarayonini tashkil etish shakli bo‘lib, bu turli joylarda joylashgan o‘qituvchi va talabalarga bir vaqtning o‘zida o‘qish imkonini beradi. 2) Masofaviy ta’lim: Talabalar va o‘qituvchilar geografik jihatdan uzoqda joylashgan bo‘lsa-da, texnologiyalar orqali ta’lim jarayonini amalga oshirish usuli. 3) Platforma: Onlayn ta’limni tashkil etish uchun mo‘ljallangan dasturiy ta’minot yoki tizim (masalan, Moodle, Google Classroom, Canvas). 4) Ta’lim kontenti: O‘quv jarayonida foydalaniladigan barcha materiallar (matn, video, audio, grafik, testlar va boshqalar) yig‘indisi. 5) Interaktivlik: Ta’lim jarayonida o‘qituvchi va talaba o‘rtasida ikki tomonlama muloqotni ta’minlash, bilimlarni mustahkamlash va faol ishtirokni rag‘batlantirish vositasi. 6) LMS (Learning Management System): Ta’lim jarayonini boshqarish tizimi bo‘lib, o‘quvchilar va o‘qituvchilar o‘rtasidagi aloqani osonlashtiradi, resurslarni taqsimlaydi va o‘quv jarayonini kuzatadi. 7) MOOC (Massive Open Online Courses): Ko‘plab foydalanuvchilar uchun ochiq va bepul onlayn kurslar bo‘lib, ular o‘z-o‘zini rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. 8) Webinar: Internet orqali olib boriladigan onlayn seminar bo‘lib, bu talabalar bilan real vaqtda o‘zaro muloqotni tashkil etish imkonini beradi. 9) Asinxron ta’lim: O‘quv jarayonini talabaning qulay vaqtida amalga oshirish imkoniyatini beruvchi ta’lim shakli. Masalan, oldindan yozib olingan ma’ruzalar va testlar. 10) Sinxron ta’lim: O‘qituvchi va talabalarning bir vaqtning o‘zida onlayn muloqot qilishi, masalan, jonli darslar yoki vebinarlar orqali. 36 1.4. COVID-19 pandemiyasi sababli masofaviy ta’lim global miqyosda asosiy ta’lim shakliga aylanishi. Ma‘lumki, ijtimoiy hayotning barcha jabhalari singari ta‘lim tizimi ham zamon talablariga mos ravishda transformatsiyaga uchramoqda. Shunday transformatsiyalardan biri, bu ta‘lim oluvchilarga bir qancha qulayliklarni beruvchi masofaviy ta‘limdir. Masofaviy ta'limda bilim beruvchi va uni qabul qiluvchi jismonan va vaqt jihatdan birbiridan ajralgan holda o‘zaro maxsus yaratilgan o‘quv kurslari, nazorat shakllari, elektron aloqa va Internetning boshqa texnologiyalari yordamida doimiy muloqotda bo‘ladilar. Internet texnologiyasini qo‘llashga asoslangan masofaviy o‘qitish jahon axborot ta'lim tarmog‘iga kirish imkonini beradi, integratsiya va o‘zaro aloqa tamoyiliga ega bo‘lgan muhim bir turkum yangi funksiyalarni bajaradi. Masofaviy ta'lim Internet texnologiyalarining paydo bo‘lishi bir necha asrlar davomida o‘zgarmay kelgan holatlarni o‘zgartirib, bu odatdagi xat yozishmalari elektron pochta bilan, kutubxonalar esa web-saytlar bilan almashinishida namoyon bo‘ldi. Zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari vositalarini ta'lim jarayoniga kirib kelishi an'anaviy o‘qitish usullariga qo‘shimcha ravishda yangi o‘qitish shakli - masofaviy o‘qitish yaratilishiga va an'anaviy shakllari bilan masofaviy ta'lim elementlari kirib keldi. Covid-19 pandemiyasi masofaviy ta‘limning mamlakatimiz ta‘lim tizimiga integratsiyasini yanada tezlashtirdi. 2022-yil 3 – oktyabrda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 559-sonli ―Oliy ta‘lim tashkilotlarida masofaviy ta‘lim shaklini joriy etish chora- tadbirlari to‘g‘risida gi qarori qabul qilindi. Unga ko‘ra masofaviy ta‘limning‖ huquqiy me‘yorlari belgilab berildi. Masofaviy ta‘limga mamlakatimiz qonunchiligida shunday ta‘rif beriladi: ― Masofaviy ta‘lim — talaba va ta‘lim beruvchining axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishiga, interaktiv audio va 13 mustaqil o‘rganish jarayonida talabalar uchun foydalidir, chunki ular har doim virtual tutorlar orqali yordam olishi mumkin. III-BOB. ONLAYN O‘QUV PLATFORMALARINI YARATISH ASOSLARI. 3.1. Onlayn o‘quv platformalarining ta’rifi va ahamiyati Onlayn o‘quv platformalari – bu raqamli texnologiyalar asosida ta’lim olish imkoniyatini taqdim etuvchi virtual muhitdir. Ushbu platformalar foydalanuvchilarga dunyo bo‘ylab mavjud bo‘lgan kurslar, treninglar, vebinarlar va boshqa ta’lim resurslariga kirish imkonini beradi. Ular orqali ta’lim jarayoni masofadan turib tashkil etiladi, bu esa zamonaviy hayot talablariga to‘liq javob beradi. Moslashuvchan va qulay ta’lim imkoniyatlarini yaratish maqsadida ko‘p xollarda shunday o‘quv platforlarini yaratish sezilarli darajada insonlarga moslashuvchanlik qobilyatini taqdim etadi. Bunday platformalar ta’lim olishni geografik yoki vaqt bo‘yicha cheklovlarsiz amalga oshirishga imkon beradi. Talabalar o‘z sharoitlariga mos ravishda darslar jadvalini tuzishlari va istalgan joydan bilim olishlari mumkin. Masalan, band bo‘lgan ishchilar yoki boshqa sabablarga ko‘ra auditoriya darslariga qatnasha olmaydigan odamlar uchun bu qulay yechim hisoblanadi. Onlayn platformalar keng mavzular bo‘yicha ta’lim resurslarini bir joyda jamlagan. Masalan, texnologiyalar, tibbiyot, chet tillari, menejment, ijodiy ko‘nikmalar va boshqa sohalar bo‘yicha darslar taklif etiladi. Bundan tashqari, turli xil multimedia vositalar, masalan, video darslar, elektron kitoblar, simulyatsiyalar va o‘yin elementlari orqali o‘quv jarayoni yanada boyitiladi. Ko‘plab onlayn ta’lim platformalari bepul yoki arzon kurslar taklif qiladi. Bu an’anaviy ta’lim shakllariga nisbatan arzonroq variant hisoblanadi, chunki talabalardan yo‘l xarajatlari, yashash joyi yoki boshqa qo‘shimcha xarajatlar talab 25
Купить