Opsionlar turlari va ularning oʻzaro farqli jihatlari. - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	107.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Saidjon Alixon

Ro'yxatga olish sanasi 24 May 2024

8 Sotish

Opsionlar turlari va ularning oʻzaro farqli jihatlari.

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI
IQTISODIYOT FAKULTETI
Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi
Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й

“MOLIYA VA BUXGALTERIYA HISOBI” KAFEDIRASI
“MOLIYA BOZORI VA MOLIYA TEXNOLOGIYALAR” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu : Opsionlar turlari va ularning o zaro farqli jihatlari.ʻ
Ilmiy rahbar: Assistent Achilova Komila Egamqulovana
Bajardi: _____________________________________
Komissiya a’zolari: ____________________________
_________________________
___________________________
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 20__ й .
Toshkent – 20 __

REJA:
1. Opsionlar mohiyati va qo llanilishiʻ .
2. Opsion turlari
3. Optsion turlarning xususiyatlari
4. Opsion shartnomalari turlari va farqlari.

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni
izchil amalga oshirish, milliy iqtisodiyotni yangi davr darajasiga ko’tarish,
eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarish tarmoqlarini vujudga keltirish va jahon
iqtisodiyoti integratsiyasiga jadal kirib borish xalqaro moliya munosabatlarini
barqaror rivojlantirishni taqozo etadi. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyoti iqtisodiyotni modernizatsiyalash, ishlab chiqarishda tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirish, iqtisodiyot tarmoqlarida zamonaviy texnika-
texnologiyalarni joriy qilish va shu asosda raqobatbardoshlikka erishish, jahon
bozorlaridan mustahkam o’rin egallash, mamlakatimizning eksport salohiyatini
oshirish kabi vazifalarni amalga oshirish bilan bevosita bog’liq. Mazkur
masalalarni ijobiy hal qilishda mamlakatning xalqaro moliya bozoridagi ishtiroki
muhim o’rin tutadi.
Ma’lumki, olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va
jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish,
mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini
liberallashtirish bo’yicha ustuvor yo’nalishlarni amalga oshirish maqsadida,
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
Farmoni bilan “2017- 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi” qabul qilindi.
Xalqaro moliya – xalqaro moliyaviy resurslar majmuini va ularning
harakatlanishini ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. Xalqaro moliya munosabatlari
muayyan maqsadlarni amalga oshirish uchun xalqaro darajada shakllantirilgan
moliyaviy resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonidagi iqtisodiy
munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro moliya munosabatlari o’ziga xalqaro valyuta
munosabatlari, xalqaro kredit munosabatlari, xalqaro investitsiya munosabatlari,
xalqaro savdo munosabatlari, xalqaro soliq munosabatlari, xalqaro lizing
munosabatlari, mamlakatlar to’lov balansini boshqarish, xalqaro moliya
tashkilotlari bilan aloqalar kabi munosabatlarni qamrab oladi. Globallashuv
jarayoni – jahon savdosining o’sishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va

kengayishi, kapitalning xalqaro oqimini rivojlanishi, xizmatlar va mahsulotlarning
xalqaro xarakati xalqaro moliyaning rivojlanishiga zamin yaratdi. Shuningdek,
mazkur 6 holat jahon moliya bozorlarining, xalqaro moliyaviy korporatsiyalarning
yuzaga kelishiga, davlatlararo moliyaviy munosabatlarning va xalqaro moliyaviy
faoliyatning boshqa jihatlarini murakkablashuviga olib keldi. Xalqaro moliya
doimiy o’zgaruvchan xalqaro pul tizimlarining holati va rivojlanishini, alohida
mamlakatlar to’lov balansining o’zgarishini, xalqaro moliya bozorlari, xalqaro
moliyaviy korporatsiyalar, xalqaro bank va investitsion faoliyatni namoyon etadi.
Xalqaro moliya tizimining asosiy ishtirokchilar bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
banklar, transmilliy korporatsiyalar, portfel investorlar va xalqaro rasmiy
karzdorlar. Xalqaro moliyaviy operatsiyalar alohida mamlakatlarning moliya
tizimiga jiddiy ta’sir ko’rsatuvchi kuch hisoblanadi.
O‘tg а n а srning so‘nggi yill а rid а j а h о n eksp о rti yalpi m а hsul о tg а nisb а t а n 1,7
m а rt а t е zr о q ko‘p а ydi. Bu а l о hid а m а ml а k а tl а rning milliy х o‘j а ligi t о b о r а ko‘pr о q
d а r а j а d а t а shqi b о z о rg а ishl а yotg а nligini, eksp о rt es а gl о b а l m а hsul о tning ch о r а k
qismid а n о shib k е tg а nini ko‘rs а t а di.
Jahon xo‘jaligi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri — bu xalqaro
iqti- sodiy munosabatlarning intensiv rivojlanib borishi hisoblanadi. Bu
mamlakatlar , mamlakatlar guruhi , alohida firma va korxonalar o‘rtasida savdo-
iqtisodiy aloqa- larning kengayishi tobora chuqurlashuvi bilan izohlanadi. Ushbu
holatni xalqa ro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi , xo‘jalik hayotining
globallashuvi , milliy iqtisodiyot ochiqligining kuchayishi , mamlakatlarning
iqtisodiy integratsiyalashuvi va hududiy xalqaro iqtisodiy aloqalar strategiyasining
chuqurlashib borayotgan- ligida ko‘rish mumkin
Bu bаynаlmilаl o‘zаrо bоg‘liqlik vа kооpеrаtsiyaning yangi sifаt dаrаjаsi
bo‘lib, zаmоnаviy dаvrning аlоhidа hоdisаsi sifаtidа glоbаl iqtisоdiyot to‘g‘risidа
gаpirishgа imkоn bеrаdi.
Kurs ishining maqsadi . Global moliya bozorining zamonaviy tuzilishi,
mamlakatlarda shakllangan xalqaro moliya bozorlari, xalqaro moliya bozorini
tahlil qilish va prognozlash usullari, hozirgi davrdagi milliy moliya bozorini

xalqaro bozorga integratsiyasini rivojlanishining asosiy yo‘nalishlarini ishlab
chiqish bo‘yicha nazariy-amaliy bilimlarni shakllantirishdan iboratdir.
Kurs ishining vazifasi . Ushbu kurs ishida moliyaviy globallashuv va xalqaro
moliyaviy integratsiya, xalqaro moliya bozori va uning evolutsiyasi, Global
moliyaviy bozorlar va ularning xususiyatlari , Xalqaro savdoning rivojlanish
tendensiyalari , global moliyaviy bozorlar va ularni tartibga solish vositalari , g lobal
bozorning shakllanishi va ularning xususiyatlari , g lobal bozorlar faoliyatida yuzaga
keladigan muammolar va ularning yechimlari masalalari chuqur o ’ rganiladi .
Kurs ishining obekti . Xalqaro moliya o ’ zida ob ’ ektiv asosga ega bo ’ lgan
moliyaviy munosabatlarni ifodalaydi . Xalqaro moliyaning moddiy asosi bo ’ lib
mamlakatlar o ’ rtasida amalga oshiriladigan xalqaro moliyaviy oqimlar , jumladan ,
pul oqimlari – import qilingan mahsulot va xizmatlarning to ’ lovlari hamda
mahsulot va xizmatlar eksportidan kelgan valyuta tushumlari , ushbu oqimlar
xo ’ jalik yurituvchi sub ’ ektlar moliyasini ifodalashi mumkin .
Kurs ishining predmeti . Hozirgi jahon rivojining xususiyatli belgisi tashqi
iqtisodiy aloqalarning , avvalo , tashqi savdoning tez o ‘ sishi hisoblanadi . Tashqi
savdo xalqaro hamkorlikning ishlab chiqarish , ilmiy - texnika va boshqa shakllari
bilan bir qatordagi xalqaro iqtisodiy munosabatlarning muhim shakli hisoblanadi

1. Opsionlar mohiyati va qo llanilishi.ʻ
Opsion kelishilgan muddat davomida ma lum bir mukofot summasi hisobiga
ʻ
belgilangan miqdordagi tovarlar yoki moliyaviy instrumentlarni belgilangan
(kelishilgan) narx bo yicha sotib olish yoki sotish huquqini beruvchi bitimni o zida
ʻ ʻ
aks ettiradi. Bundan ko rinib turibdiki, opsionlarning ikkita asosiy turi amal qiladi:
ʻ
1) xarid qilish bo yicha opsion (option call) kelajakda bitimda belgilangan
ʻ
shartlarda bazis aktivini sotib olish huquqini bersa,
2) sotish bo yicha opsion (option put) o z egasiga kelajakda bazis aktivini
ʻ ʻ
bitim shartlariga muvofiq sotish huquqini beradi.
Bitimda qayd etilgan bazaviy aktivlar bahosi opsionning ijro etilish
(bajarilish) bahosi (strike price) deb ataladi. Bitimda kelishilgan sana bitim
muddatining tugash sanasi (expiration date) yoki to lov muddati (maturity) deb
ʻ
ataladi. Opsion bitimini amalga oshirish stiliga ko ra Amerika opsioni va Yevropa
ʻ
opsioniga bo linadi. Amerika opsion (American option)lari ular amal qilish
ʻ
muddatining tugaguniga qadar istalgan paytda bajarilishi mumkin. Yevropa opsion
(European option)lari esa ularning tugash muddatiga kelibgina amalga oshirilishi
mumkin. Opsionlar birjada va birjadan tashqarida kotirovkalanadi. Fond birjalarida
aksariyat holatlarda kotirovkalanadigan opsionlar bo yicha bitta opsion bitimining
ʻ
predmeti sifatida 100 ta aksiyani sotib olish yoki sotish olinadi
Opsionlar uning egasiga ma lum bir faoliyatni amalga oshirish huquqini beradi va
ʻ
hech qanday majburiyatni yuklamaydi. Ya ni opsionlar bazaviy aktivlarni sotish
ʻ
yoki sotib olish majburiyatini yuklovchi forvard va fyuchers shartnomalaridan
o zaro farqlanadi. Shuningdek, e tibor qaratiladigan yana bir jihat borki, forvard va
ʻ ʻ
fyuchers shartnomalarini tuzish hech qanday xarajat talab qilmaydi, opsionlar
bo yicha esa to lov amalga oshirilishi shart. Bu to lov opsion bo yicha mukofot
ʻ ʻ ʻ ʻ
deb ataladi. Dunyodagi eng katta opsion birjasi sifatida Chikago opsion birjasi
(CBOE – Chicago Board of Options Exchange, www.cboe.com) faoliyat yuritadi.
1973-yilda mazkur opsion birjasida birinchi marta opsion bitimi tuzilganligini ham
ta kidlash lozim.
ʻ

2. Opsion shartnomalari.
Opsion shartnomalari - bu shartnomalar bo'lib, unga ko'ra tomonlardan biri
belgilangan narxda belgilangan sanadan oldin aktivni sotib olish huquqini oladi.
Sotuvchi uchun bu huquq aktivni oldindan belgilangan narxda sotib olish yoki
sotish majburiyatiga aylanadi. Shunisi e'tiborga loyiqki, xaridor buning uchun
sotuvchiga optsion mukofotini to'laydi. Shuning uchun shartnomalarning o'xshash
nomi. Aytgancha, qisqartma sifatida treyderlar ko'pincha ularni oddiy variantlar
deb atashadi. Buni bilish muhim.
Opsion shartnomalari bir necha turdagi shartnomalardir. Bu ma lumotʼ
boshlang ich treyder uchun ham foydali bo ladi.
ʻ ʻ
1. Agar optsion aktivni sotib olish huquqini taqdim etsa, u qo ng iroq deb
ʻ ʻ
ataladi.
2. Agar shartnomada aktivni sotish huquqi nazarda tutilgan bo lsa, u put deb
ʻ
ataladi.
Har bir variantda belgilangan amal qilish muddati bor, u amal qilish muddati bilan
cheklangan. Shunga ko'ra, Osiyo, Evropa, shuningdek, Amerika optsion
shartnomalari farqlanadi. Buni tushuntirish kerak.
Asian kelishilgan sana va optsionning amal qilish muddati o rtasidagi davrda bitim
ʻ
tuzish huquqini beradi. Evropa sizga aktivni sotib olish yoki sotish bilan bog'liq
bitimni amalga oshirishga imkon beradi, lekin faqat ma'lum bir kunda. Amerikalik
eng sodiq hisoblanadi va optsion shartnomasi muddati tugashidan istalgan kun
oldin sotib olish huquqidan foydalanish imkoniyatini beradi. Shartnoma tuzishdan
oldin bu shartlarni bilish muhim.
Biroq, bu shartnomalarning barcha turlari emas. Ular standart yoki ekzotik bo'lishi
mumkin. Standart (ikkinchi nomi - vanil) birjalarda mavjud va odatda optsion
tushunchasiga mos keladi. Ekzotik mahsulotlar moliyaviy institutlar tomonidan
mijozlar talabiga binoan chiqariladi. Shu munosabat bilan, bunday optsion
shartnomalarining shartlari mutlaqo har qanday bo'lishi mumkin. Shuning uchun
siz ular bilan ayniqsa ehtiyotkorlik bilan ishlashingiz, sanab o'tilgan barcha
shartlarni sinchkovlik bilan o'rganishingiz kerak.

Opsion valyuta shartnomalari amalga oshirish shakliga ko'ra ikki turga bo'linadi.
1. Jismoniy yetkazib berish bilan. Bunday holda, egasima'lum miqdordagi
asosiy aktivlarni oladi.
2. Naqd pul. Bunday holda, egasi opsion shartnomasini tuzish paytidagi va uni
amalga oshirish vaqtidagi narx o'rtasida hisoblangan biroz farqni olishga
muvaffaq bo'ladi.
3. Optsion shartnomalarining xususiyatlari.
Har bir shartnoma turi o'ziga xos farqlarga ega. Opsion shartnomalarining
xususiyatlari shundan iboratki, ular risklardan sug'urta qilish uchun ishlatilishi
mumkin. Qaysidir ma'noda bunday shartnomalar sug'urta polislarini sotib olishga
o'xshaydi. Ular shuningdek, optsion deb ataladigan mukofot to'laydilar. Bu to lovʻ
xaridorga shartnomada ko rsatilgan narx ma lum muddatga belgilanishiga kafolat
ʻ ʼ
beradi.
Har qanday tranzaksiyada qarama-qarshi tomon mavjud. Opsion shartnomasini
tuzishda aynan investorlar yoki chayqovchilar ma'lum risklarni o'z zimmalariga
oladilar va buning uchun mukofot oladilar. Bu xususiyat, shuningdek, sug'urta
kompaniyalari ishlaydigan printsipga o'xshaydi. Qizig'i shundaki, agar voqealar
rivoji investor yoki chayqovchi uchun noqulay bo'lsa, teskari operatsiyani amalga
oshirish imkoniyati mavjud.
Ajam treyder uchun xaridor opsion shartnomasini tuzayotgan investorlar va
chayqovchilarning moliyaviy javobgarligi potentsial cheksiz ekanligini tushunishi
muhim. Shunga ko'ra, ba'zi hollarda u dastlab investitsiya qilingan mablag'
miqdoridan oshib ketishi mumkin.
Opsion shartnomalari bo yicha ochiq pozitsiyalarularning umumiy soni kafolat
ʻ
ostida bepul degan ma'noni anglatadi. Siz tushunishingiz kerakki, har bir
operatsiya har ikki tomonning ishtirokini talab qiladi. Bu ham sotuvchi, ham
xaridor. Har kuni o zgarib turadigan va e lon qilinadigan ochiq pozitsiyalarning
ʻ ʼ
umumiy soni ularning o sishi yoki aksincha, pasayish tendentsiyasini baholash
ʻ
imkonini beradi.

4. Opsion shartnomalari turlari va farqlari.
Ular faqat birjalarda tuziladi, ular butunlay standartlashtirilgan va teskari bitim
bilan yopilishi mumkin. Qoida tariqasida, ular qisqa muddatli. O'rtacha birja
optsionlarining amal qilish muddati bir yildan oshmaydi. Shu bilan birga, eng keng
tarqalgan variant - amal qilish muddati uch oylik shartnomalar.
Ushbu shartnomalar bozorini bir vaqtning o zida bitim taraflaridan biri bo lganʻ ʻ
diler-banklar yaratadi. Ular hisob-kitob markazi rolini o'z zimmalariga oladilar,
farqi shundaki, risk kafolatlari butun tranzaksiya bozoriga taalluqli emas.
Mutaxassislar almashinuvsiz optsion shartnomalarini qisqa muddatli va uzoq
muddatliga ajratadilar. Ikkinchisi, o'z navbatida, bir davrli yoki ko'p davrli bo'lishi
mumkin.
Bu ko rsatkich bir qancha omillarga bog liq.
ʻ ʻ
1. Shartnoma tugaguniga qadar vaqt. Yaroqlilik muddati qanchalik yaqin
bo lsa, optsion qiymati past bo ladi.
ʻ ʻ
2. Tavakkalsiz foiz stavkalari.
3. Opsiya uslubi. Yuqorida ta'kidlanganidek, Osiyo, Yevropa va Amerikaliklar
mavjud.
4. Bozor ishtirokchilarining individual bahosi.
Bunga arziydiShuni ta'kidlash kerakki, optsion shartnomalarining qiymatiga
boshqa omillar ham ta'sir qiladi. Natijada, ularning umumiyligi tranzaksiya
tuzilgan yakuniy xarajatni belgilaydi.
Opsiyalarning afzalliklari
Tijoratchilar ko pincha shartnoma turini afzal ko rishining bir qancha sabablari
ʻ ʻ
bor.
1. Yuqori rentabellik. Opsiyon shartlariga ko'ra tranzaksiyadan olinishi
mumkin bo'lgan potentsial foyda xaridor to'lagan mukofotdan oshadi.
2. Xaridor tomonidan minimal xavf - bu mukofotni yo'qotish. Shu bilan birga,
evaziga u deyarli cheksiz foyda olish imkoniyatiga ega bo'ladi.

3. Strategiyani tanlash qobiliyati. Xaridor juda keng tanlovga ega. Masalan,
hech kim unga turli shartnomalarni birlashtirishni, bir nechta optsion
bozorlarida parallel ravishda operatsiyalarni amalga oshirishni va
hokazolarni taqiqlamaydi.
Fyuchers va optsion shartnomalari
Har ikkala tushuncha ham u yoki bu tarzda fond bozorida mavjud, shuning uchun
ular nafaqat tajribali treyderlarga, balki yangi boshlanuvchi treyderlarga ham
tanish bo'lishi kerak.
Variantlar nima, siz allaqachon bilasiz. Fyuchers haqida bilish vaqti keldi.
Bu atama ob'ekti ma'lum miqdordagi aktiv bo'lgan oldi-sotdi shartnomalariga
tegishli. Bitimning o‘ziga xos jihati shundaki, u kelishilgan sanada shartnoma
imzolash vaqtida tomonlar kelishilgan narxda amalga oshirilishi kerak.
Fyuchers shartnomasida ikki tomon bor, ya'ni sotuvchi vaxaridor. Shartlarga
muvofiq, ikkinchisi aktivni sotib olish bilan bog'liq majburiyatlarni o'z zimmasiga
oladi. Sotuvchi, aksincha, bitim ob'ektini sotish majburiyatini oladi. Shunga ko'ra,
fyuchers shartnomasi tuzilgandan so'ng, har ikki tomon o'zaro majburiyatlarga ega.
Ta'kidlash joizki, bunday bitim qandaydir muhim xususiyatga ega. Belgilangan
muddat tugagunga qadar sotuvchi ham, xaridor ham o'z zimmasiga olgan
majburiyatlarni bekor qilishga to'liq huquqqa ega. Bu ikki yo'l bilan mumkin.
Birinchisi, fyuchers shartnomasini qo'lga kiritgandan so'ng, uni sotish mumkin.
Ikkinchisida, aksincha, shartnoma sotilgandan keyin uni sotib olish mumkin.
Umuman olganda, fyuchers savdosi investitsiya jarayonining turlaridan biri
bo lib, treyderlarga doimiy o zgaruvchan kotirovkalar sharoitida spekulyatsiyaʻ ʻ
qilish imkonini beradi.
Qanday aktivlar fyuchers shartnomasi bo'yicha operatsiyalar ob'ekti bo'lishi
mumkin? Biz asosiylarini sanab o'tamiz:
 yog;
 oltin;
 po'lat;
 yog och;
ʻ

 don;
 valyuta va hokazo.
Har kuni treyderlar aql bovar qilmaydigan miqdordagi fyuchers operatsiyalarini
amalga oshiradilar, ularning ob'ektlari yuqoridagi tovarlardir. Biroq, aksariyat
hollarda, bu operatsiyalar spekulyativ maqsadlarda amalga oshiriladi. Bu shuni
anglatadiki, treyderlar aktivlarni arzonroq sotib olishga harakat qilishadi va
keyinchalik ularni yuqori narxda sotishadi. Fyucherslarni sotib olishning yakuniy
maqsadi belgilangan aktivni olish yoki yetkazib berish bo‘lishi juda kam uchraydi.
Keling, yuqoridagi shartnomalar avval aytib o tgan variantlardan nimasi bilanʻ
farq qilishini bilib olaylik.
Ikkala tushuncha o rtasidagi farq juda muhim. Fyuchers shartnomasi
ʻ
xaridorga aktivni sotib olish majburiyatini yuklaydi. Variant, aksincha, faqat ushbu
huquqni ta'minlaydi, xaridor uni sotib olishga majbur emas. U bu operatsiyani
butunlay ixtiyoriy ravishda amalga oshiradi. Biroq, optsion shartnomasi xaridorga
potentsial sotuvchiga mukofot to'lash majburiyatini yuklaydi, buning natijasida
tranzaksiya u uchun foydali bo'ladi.
Variantlar va fyucherslarni solishtirsak, birini boshqasiga qarama-qarshi qo'yish
noto'g'ri bo'lar edi. Ikkala shartnoma ham parallel ravishda ishlatilishi mumkin, bu
esa o'z investitsiya faoliyatidan eng yuqori foyda olish imkonini beradi.
Asosiy vositalar bepul ko’rinishida ham korxonalarda qabul qilinishi
mumkin. Ushbu jarayon yuzasidan quyidagi xususiyatlarga e’tiborni qaratmoq
kerak: 1. Asosiy vositalarni yangi va oldin foydalanganligiga; 2. Asosiy vositalarni
davlat yoki nodavlat korxonasiga bepul kirim qilinayotganligiga. Korxonada
mehnat buyumlarining ta’minoti ham zaruriy ta’minot jarayonlaridan biri
hisoblanadi. Mexnat buyumlariga xom-ashyolar, materiallar, yoqilg’i, ehtiyot
qismlar va boshqalar misol bo’lib, ularni xarid qilish baxolari bilan birga tashish,
keltirish, tushirish xarajatlari ham mavjudki, biz ularni trasport-tayyorlov
xarajatlari deb ataymiz. Demak, sotib olingan mehnat buyumlari tannarxini ularni
sotib olish qiymati va tayyorlov xarajatlari yig’inidisi tashqil etadi. Mexnat
buyumlari hisobi 1000 «Materiallar» schetida yuritiladi. Mexnat buyumlari bilan

xaqiqiy ta’minotning miqdor ko’rsatkichi ushbu schetning debetida reja
(shartnoma) tannarxida aks ettiriladi. Mehnat buyumlarining xaqiqiy tannarxi sotib
olish qiymati va transport tayyorlov xarajatlari yig’indisi sifatida aniqlanadi. Ishlab
chiqarish jarayonining hisobi Ishlab chiqarish jarayonida xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarda tayyor mahsulot yaratiladi. Tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun
uning turiga qarab xarajatlar qilinadi. Mazkur xarajatlar tarkibi esa, O’O’zbekiston
Respublikasi Moliya Vazirligi, O’zdavistiqbolstat va Davlat soliq qo’mitasi
tomonidan qabul qilingan va 1995 yil 1 yanvarda amalga kiritilgan, Vazirlar
Mahkamasining 1999 yil va 2003 yildagi qarori bilan tuzatishlar kiritilgan
«Mahsulot (ish, xizmatlar) tannarxiga kiritiladigan, mahsulot (ish, xizmat) larni
ishlab chiqarish va sotish bo’yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllantirish xaqidagi Nizom»da keltirilgan. Korxonalarda mahsulot ishlab
chiqarishda sarflanadigan xarajatlar 2010 «Asosiy ishlab chiqarish» schetida asta-
sekinlik bilan yig’ilib boradi. Ishlab chiqarish jarayonida buxgalteriya hisobining
oldiga quyidagi vazifalar belgilanadi: -ishlab chiqarish xaqiqiy xajmlarni aniqlash
bunda jami ishlab chiqarilgan mahsulot, hamda mahsulot har bir turi bo’yicha
miqdor ko’rsatkichlarga ega bo’linadi. Olingan ma’lumotlar ham natura, ham pul
o’lchov birligida bo’ladi; -mahsulot xaqiqiy tannarxini hisoblash. Buning uchun
ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va uning har bir turi bo’yicha tannarxga
kiritilgan xarajatlar xaqidagi ma’lumotlardan foydalaniladi. Masalan, ishlab
chiqarishdagi ishchilarning mehnat haqi, materiallar qiymati, mahsulot ishlab
chiqarishda bevosita qatnashgan asosiy vositalarga hisoblangan eskirish summasi
hamda ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi yordamchi va umumishlab chiqarish
xarajatlari. 44 Ishlab chiqarish hisobini yuritish uchun bir qancha schetlar
qo’llanilib, ulardan asosiysi 2010 «Asosiy ishlab chiqarish» aktiv schetidir.
Mazkur schet yordamida ishlab chiqarish umumiy hajmi aniqlandi. Mahsulot
tayyor bo’lganidagi so’ng esa, 2010 scheti kretidan 2800 «Tayyor mahsulot»
schetining debetiga o’tkaziladi. Mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasi murakkab,
hamda uzlukiz bo’lsa, har oyning oxirida tugallanmagan ishlab chiqarish yuzasida
qoldiqlar aniqlanadi. Tugallanmagan ishlab chiqarish bu barcha ishlab chiqarish
boskichlaridan utmagan texnika nazorati tomonidan tekshiruv qabul qilinmagan

buyum va mahsulotlardir, ya’ni ular texnologik jarayon va standartlar talablariga
javob bermaydi. Tugallanmagan ishlab chiqarish 2010 «Asosiy ishlab chiqarish»
scheti debetida qoldiq siafatida hisobga olinib, inventarizatsiya usuli orqali
aniqlanishi yoki normativ (reja)dagi ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha baholnishi
mumkin. Ishlab chiqarishning xaqiqiy tannarxini aniqlashda quyidagi formula
foydalaniladi. T = X + B – O bu erda: T – ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxi
X – ishlab chiqarish xarajatlari B – oy boshiga tugallanmagan ishlab chiqarish
qoldig’i O – oy oxiriga tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig’i 5-mavzu:
Hujjatlashtirish va inventarizatsiya 1. Hujjatlar va hujjatlashtirish haqida
tushuncha. 2. Buxgalteriya hisobida hujjatlarining roli va ahamiyati. 3.
Buxgalteriya hujjatlarining turlari, ularni turkumlash, hujjatlarning rekvizitlari.
Hujjatlar rasmiylashtirishda qo‘yiladigan talablar, xo‘jalik muomalalarini dastlabki
va yig‘ma hujjatlada aks ettirish tartibi. 4. Xujjatlar aylanish jarayoni;
Inventarizatsiya to‘g‘risida tushuncha, uning ahamiyati va turlari. Inventarizatsiya
natijalarini buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirilishi. 5. “Inventarizatsiyani
tashkil etish va o‘tkazish” nomli 19-son buxgalteriya hisobi milliy standartiga
muvofiq sub’ektlarda inventarizatsiya o‘tkazishning umumiy qoidalari; 6. Mol-
mulkning ayrim turlari va moliyaviy majburiyatlarni inventarlashni o‘tkazish
qoidalari, inventarizatsiya bo‘yicha solishtirish qaydnomalarini tuzish,
inventarizatsiya tafovutlarini tartibga solish tartibi va inventarizatsiya natijalarini
rasmiylashtirish. Hujjatlar va ular haqida tushuncha Buxgalteriya hisobi uslubi
elementlaridan biri hujjatlashtirish bo’lib, uning ahamiyati xo’jalikni yuritishda,
boshqaruvni oqilona tashkil etishda, shuningdek hisob ishlarini yuritish oldiga
qo’yilgan vazifa hamda talablarga javob berishda zaruriydir. Hujjatlar O’zbekiston
Respublikasi statistika tashkiloti ishlab chiqqan va tasdiqlagan maxsus blankalarga
ro’y bergan yoki sodir etilishi kerak bo’lgan xo’jalik jarayonlarini hamma
rekvizitlarni aks ettirilgan holda tuziladi. Bundan tashqari korxona maxsuslashtirib
ishlab chiqqan blanka shakllari ham qo’llaniladi, ushbu hollarda ishlab chiqilgan
blankalar shakli moliya tashkilotlari tomonidan tasdiqlanishi kerak. Blankalarni
eskirganlarini, hamda andozaga javob bermaydigan shakllarini ishlatish
ta’kiklanadi. Hozirgi davrda korxonalar o’z buxgalteriya hisobini yuritishda

zamonaviy texnika vositalaridan keng foydalanmoqdalar. Bunda korxonalarga
birlamchi hujjatlarni hamma 45 standartlar talabiga rioya etgan holda, hisoblash
texnikalari orqali ishlab chiqarishga ruxsat etilgan. O’zbekiston Respublikasi
o’rnatgan qonunchiligida belgilangan hollarda ba’zi hujjatlar qat’iy hisobda olib
boriladi. Bunday blankalardan foydalanish va ular asosida hisob yuritish tartibi
hamda ulardan foydalanuvchi korxonalar doirasi moliya vazirligi va tegishli
boshqarmalari tomonidan belgilanadi. Qat’iy hisobda turgan blankalar o’rnatilgan
tartibda tartib raqami bilan belgilanadi, albatta korxona muhri, ma’sul xodimi imzo
bilan ham tasdiqlanishi zarur. Blankalarga ma’lumotlar aks ettirilish ahamiyati
shundaki, avvalambor xo’jalik jarayoni isbotini bersa, ikkinchidan mulkchilik
saqlanishini ta’minlaydi va yana korxona ichki boshqaruvi uchun hamda yuqori
boshqaruvi, audit nazorati, tekshiruvi uchun ham xizmat qiladi. hujjatdagi
ma’lumotlardan foydalanib korxona, muassasalar, tashkilotlar faoliyati o’rganiladi,
tahlil qilinadi, baho beriladi va tegishli xulosalar chiqarilib ular asosida
choratadbirlari belgilanadi, tegishli qonun qoidalar qabul qilinadi va hayotga
tadbiq etiladi. Hujjatlarning turlari Korxonalarda sodir bo’ladigan muomalalar
o’zlarining mazmunlariga ko’ra xar xildir. Hujjatlar o’rtasidagi farqlar shuningdek
ulardan hisob ishlarida foydalanishning xususiyatlari bilan ham shartlanadi. Shu
munosabat bilan hujjatlarni buxgalteriya hisobida to’g’ri ko’llash uchun ularni
barcha turlarini yaxshi bilib olish kerak bo’ladi. Buning uchun hujjatlarni ma’lum
bir xususiyatiga qarab tasniflash zarur. Buxgalteriya hujjatlari quyidagi belgilarga
qarab turkumlanadi: qanday maqsadlarga tayinlanganligi, tuzish tartibi va
muomalalarni qamrab olishligi. Hujjatlar qanday maqsadga tayinlanganligiga
qarab farmoyish isbotlovchi (tasdiqlovchi) buxgalteriya rasmiylashtiruvchi va
aralash (kombinatsiyalashtirilgan) turlarga bo’linadi. Farmoyish deb, u yoki bu
xo’jalik muomalalarini bajarish to’g’risidagi buyruq (farmoyish)ga ega bo’lgan
hujjatlarga aytiladi. Ularga buyruqlar, cheklar, ishonchnomalar va boshqalar kiradi.
Ularning asosiy vazifasi rahbar xodimlarning topshirig’i bevosita bajaruvchilarga
topshirishdan iborat. Ko’pchilik muomalalar faqat farmoyish hujjatlari mavjud
bo’lgandagina amalga oshiriladi. Masalan, navbatdagi ta’til uchun ish haqi faqat
mazkur xodimni ta’tilga chiqarish haqida buyruq bo’lsagina to’lanadi. Farmoyish

hujjatlari xo’jalik muomalalari sodir bo’lganligini tasdiqlovchi faktorlarga ega
emas, shuning uchun ular o’zlaricha muomalalarni hisobda aks ettirish uchun asos
bo’la olmaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, faqatgina muomalalarni bajarish
to’g’risidagi farmoyishlar unsuriga ega bo’lgan hujjatlar uncha ko’p emas.
Ko’pincha farmoyish ma’lum hujjatda berilib, shu hujjatning o’zida keyinchalik
shubu muomala rasmiylashtiriladi. Bir nechta funktsiyaning bitta hujjatda bunday
birlashtirish aralash (kobinatsiyalashtirilgan) hujjatlarni vjudga keltiradi.
Isbotlovchi (yoki bajaruvchi) hujjalar deb amalga oshirilgan muomalalarni
rasmiylashtiruvchi hujjatlarga aytiladi. Ular muomalalar sodir bo’lish daqiqasida
tuziladi va ushbu muomalalarni hisobda qayd qilishning birinchi bosqichini
anglatadi. Isbotlovchi hujjatlarga misol bo’lib kirim orderlari hisoblanadi. Kirim
orderlari korxona omboriga kelib tushayotgan moddiy boyliklarni rasmilashtirish
uchun ishlatiladi. Uning shakli kelib tushgan boyliklar to’g’risidagi ma’lumotlar
buxgalteriyada keyinchalik qanday ishlashi (qo’l bilanmi yoki hisoblash
mashinalaridami)ga bog’liq. Isbotlolvchi hujjatlarning turlari juda ko’p. Ularga
shuningdek mulklarni qabul qilish - topshirish dalolatnomalari, ularni harakatini
rasmiylashtiruvchi nakladnayalar, bajarilgan ishlar haqidagi raportlar va boshqalar
kiradi. 46 Shuni nazarda tutish kerakki, hozirgi paytda hujjatlarning isbotlovchi
funktsiyalarini faqat muomalalarni bajarish haqidagi farmoyishlar unsurlari
bilangina emas, balki ularning buxgalteriya rasmiylashtiruv unsurlari bilan ham
birlashib yuritishga harakat qilmoqdalar. Shuning uchun ko’pchilik xo’jalik
muomalalari alohida isbotlovchi hujjat bilan rasmiylashtirilmoqda. Buxgateriya
rasmiylashtiruvchi hujjatlari, deb buxgalteriya xodimlari tomonidan hisob
yozuvlarini tayyorlash hamda ularni engillashtirish, qisqartirish va soddalashtirish
uchun yaratilgan hujjatlarga aytiladi. Bularga taqsimlovchi, hisob - kitoblar
(masalan, kalkulyatsiya), turli tuman buxgalteriya ma’lumotlari va shu kabilar
kiradi. Buxgalteriya rasmiylashtiruv hujjatlariga misol sifatida asbob - uskunalarni
saqlash va ishlatish xarajatlari, umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash
vedomostini keltirish mumkin. Bu vedomostlarni tuzish uchun kerak bo’lgan
ma’lumotlar tegishli hujjatlar bilan tasdiqlangan xarajatlarni aks ettiruvchi
«Umumishlab chiqarish xarajatlari» schyotidan olinadi. Buxgalteriya

ma’lumotnomalari ma’lum summani bir schyotdan boshqa schyotga o’tkazish
kerak bo’lganda schyotni yopishni rasmiylashtirish, hisob yozuvlarida, yo’l
qo’yilgan xatoni to’g’irlash xollarida va hokazolarda tuziladi. Bunga bo’lgan
ehtiyoj juda ko’p uchraydi, shuning uchun shunga o’xshash ma’lumotlarni tuzish
buxgalteriya amaliyotida juda keng tarqalgan. Buxgalteriya rasmiylashtiruvchi
hujjatlarining turlaridan biri amalga oshirilgan muomalalar bo’yicha schetlar
korrespondentsiyasi mazkur muomalani rasmiylashtirilgan asosiy hujjatning bosma
ish qog’ozi (blanki)ning shu maqsad uchun maxsus ajratilgan joyida yoki boshqa
usul bilan ko’rsatiladi. Buxgalteriya rasmiylashtiruv hujjatlari mustaqil ahamiyatga
ega bo’lmaydi. Ulardan faqat tegishli boshqa isbotlovchi hujjatlar bilan
birgalikdagina foydalanish mumkin. Ular hisobda hisob yozuvlarini
osonlashtiruvchi va tayyorlovchi texnikaviy vosita hisoblanib, ko’makchi
ahamiyatga egadir. Aralash (kombinatsiyalashtirilgan) hujjatlar deb, bir nechta
hujjatlar turining, ya’ni farmoyish va isbotlovchi, isbotlovchi va buxgalteriya
rasmiylashtiruv hujjatlarining belgilarini birga qo’shib olib boradigan hujjatlarga
aytiladi. Ular bir vaqtning o’zida ham mazkur muomalani bajarish to’g’risida
farmoyish, ham uning bajarilganligi haqida dalolat beruvchi (isbotlovchi) hujjat
sifatida xizmat qilib, ushbu muomalaning bajarilganligini qayd qiladi va shu bilan
birga ularni schyotilarda aks ettirish tartibi haqida ko’rsatmalar beradi. Aralash
hujjatlarga misol sifatida bo’nak (avans) hisobotini keltirish mumkin. U hisobdor
shaxs tomonidan olingan bo’nakdan qilingan xarajatlarni ko’rsatish uchun tuziladi.
Bu xarajatlarning ro’yxati ularni tasdiqlovchi hujjatlar ko’rsatilgan xolda hisobdor
shaxs tomonidan bo’nak hisobotining orqa tomonida keltiriladi. Hisobotning yuz
tomonida har xil ma’lumotlar - hisobdor shaxsning ismi, sharifi, unga berilgan
summa va hokazo keltiriladi. Zarur bo’lgan hollarda shu betning o’zida
buxgalteriya xodimi tomonidan alohida ajratilgan joyda xarajatlar qanday
schyotlarda aks ettirilishi kerakligi ham ko’srsatiladi. Bo’nak hisobotida
muomalaning mazmuni va buxgalteriya yozuvi haqidagi ma’lumotlarning
mavjudligi uni aralash hujjati sifatida tafsiyalaydi. Chunki unda isbotlovchi hujjat
va buxgalteriya rasmiylashtiruv hujjatlarining belgilari birlashtirilgandir. Aralash
hujjatlar tarkibiga shuningdek materiallarni chetga yoki qayta ishlovga berib

yuborish haqidagi nakladnayalar, materiallarni ombordan berish uchun
talabnomalar, kassa kirim va chiqim orderlari va boshqalar ham kiritiladi. Bir
hujjat bir nechta hujjatlar turining belgilarini birga olib borish katta ahamiyatga
egadir. U hisobdagi hujjatlashtirishni yaqqollashtiradi, hujjatlarni ishlashda ulardan
foydalanish soddalashtiradi va engillashtiradi va provardida hisob bosma ish
qog’ozlariga sarflarni qisqartiradi. Zamonaviy buxgalteriya amaliyotida aralash
hujjatlardan foydalanish ayniqsa keng tarqalgan. 47 Tuzilish navbatiga qarab
hujjatlar dastlabki (birlamchi) va yig’ma hujjatlarga bo’linadi. Dastlabki hujjat deb
sodir bo’lib o’tgan muomalalarni dastlab aks ettiradigan hujjatlarga aytiladi. Ular
mazkur muomalalar haqiqatda bajarilganligining isboti bo’lib hisoblanadi.
Dastlabki hujjatga misol sifatida materiallar talabnomalarini keltirish xizmat qilishi
mumkin. Ular materiallarni ombordan berilishida tuziladi va omborchi tomonidan
unga materiallarni berish to’g’risidagi farmoyishni bajarilganligi haqida guvohlik
beradi. Dastlabki hujjatlar tarkibiga shuningdek qabul qilish - topshirish
dalolatnomalari, nakladnayalar, tilxat, kvitantsiyalar va boshqalarni kritish
mumkin. Yig’ma hujjat deb dastlabki hujjatlar asosida tuziladigan hujjatlarga
aytiladi. Ularda tegishli dastlabki hujjatlar asosida rasmiylashtirilgan muomalalar
aks ettiriladi. Yig’ma hujjatlarga yuqorida ko’rib chiqilgan bo’nak hisoboti,
umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash vedomostlari, kalkulyatsiyalar va
boshqalar kiradi. Bu hujjatlarning barchasida, dastlabki hujjatlardan olinganlardan
tashqari yangi ma’lumotlar (hissador shaxs tomonidan amalga oshirilgan barcha
xarajatlarning umumiy summasi, taqsimlash ob’ektlariga olib boriladigan
taqsimlanadigan xarajatlar summasining qismlari, xarajatlar moddalari va
boshqalar) ham mavjuddir. Demak, yig’ma hujjatlar, birinchidan, dastlabki
hujjatlarning ma’lumotlarini umumlashtirish va yig’ma ko’rsatkichlarni olish
uchun, ikkinchidan hisobga olinayotgan muomalalar to’g’risida qo’shimcha
ma’lumotlar olish maqsadida dastlabki hujjatlar ma’lumotlarini umumlashtirish va
bu muomalalarni yangi bo’limlarga ajratilgan xolda aks ettirish uchun xizmat
qiladi. Shundan kelib chiqqan xolda, yig’ma hujjatlardan muomalalar haqidagi
dastlabki ma’lumotlarni ishlash vositasi sifatida foydalaniladi, desak bo’ladi.
Muomalalarni qamrab olish usuliga qarab, hujjatlar birgalik va jamg’aruvchilarga

bo’linadi. Birgalik hujjatlar bitta bitta yoki bir vaqtning o’zida bir nechta
muomalalarni aks ettiradi. Bu xarajatlarning farq qilib turadigan xususiyatlari
shundan iboratki, ular tuzilib bo’lganlaridan keyinroq buxgalteriya topshirilishi va
buxgalteriya yozuvlari uchun ishlatilishi mukin. Birgalik hujjatlarga kirim
orderlari, qabul qilish - topshirish dalolatnomalari, to’lov talabnomalari, kassa
orderlari va hakozolar kiritilishi mumkin. Jamg’aruvchi hujjatlar korxonada har xil
vaqtlarda (bir hafta, dekadada, yarim oyda) amalga oshirilayotgan bir turdagi
muomalalarni rasmiylashtirish uchun xizmat qiladi. Ular korxonada qisqa vaqt
ichida ko’plab sodir bo’ladigan muomalalar bo’yicha yozib boriladigan hujjatlar
sonini qisqartirish maqsadida tuziladi. Yuqorida ko’rib chiqilgan hujjatlardan
bo’nak hisoboti jamg’aruvchi hisobotdir. Undan hisobdor shaxs tomonidan bo’nak
olingan daqiqidan boshlab o’tgan davr ichida qilingan xarajatlar aks ettiriladi.
Boshqa jamg’aruvchi hujjatlar ham uchrab turadi. Ularga masalan, limit - zabor
kartasi, ish vaqtini hisobga oladigan tabel, bajarilgan ishlar vedomosti va
hokazodan iborat. Jamg’aruvchi hujjatlardan foydalanish sintetik schyotlar
bo’yicha yozuvlar bir oyda bir marta barcha bir turdagi hujjatlarning umumiy
yakuni bilan aks ettiriladigan xollarda borgan sari keng tarqalib bormoqda. Ba’zi
mualliflar hujjatlarni shuningdek boshqa belgilari, masalan, boshqaruv
funktsiyalari, qatorlar soni, tuziladigan joyi va shu kabilar bo’yicha ham
guruhlaydilar. Hujjatlar rekvizitlari va ularni rasmiylashtirish Har bir hujjat
shunday rasmiylashtirilgan bo’lishi kerakki, unda amalga oshirilgan muomalalar
haqida to’la - to’kis fikrga ega bo’lish va uning isbotlovchi kuchini ta’minlash 48
uchun zarur bo’lgan barcha ma’lumotlar mavjud bo’lsin. Hujjatlarning tarkibiy
unsurlari hisoblangan bu ma’lumotlar uning rekvizitlari deb nomlanadi. Rekvizit
(lotincha reqnisitum) - bu kerakli, talab qilinadigan degan ma’noni anglatadi. O’z
xususiyatiga ko’ra rekvizitlar har xil bo’ladi. Ular o’zlarida aks ettirilgan
hujjatlarning vazifalari va muomalalarning mazmuniga bog’liq. Mutlaqo aniqki,
masalan, ishchiga ish haqi hisoblashni rasmiylashtiradigan hujjat (ishbay ishiga
naryad)ning rikvizitlari, to’lov talabnomasi (tovarlarning sotilishini qayd etilgan
hujjat)ning rekvizitlaridan, albatta farqlanadi. Lekin har xil hujjatlarning
mazmunidagi katta farqlarga qaramasdan, har qanday muomalani buxgalteriya

hisobida aks ettirish uchun zarur bo’lgan rekvizitlar mavjud bo’lishi kerak.
“Buxgalteriya hisobi to’g’risi”dagi Qonunning 9-moddasiga binoan dastlabki
hujjatlarning zaruriy rekvizitlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:  korxonaning
nomi;  hujjatning nomi va nomeri, uning tuzilishi sanasi hamda joyi;  xo’jalik
muomalalarini nomi, mazmuni va miqdoriy o’lchovi (natura va pul ko’rinishida); 
ma’suliyatli shaxslarning shaxsiy imzolari. “Buxgalteriya hisobi to’g’risi”dagi
Qonunda shu narsa alohida ta’kidlanadiki, dastlabki hisob hujjatlarini tuzgan va
imzolagan shaxs, ularni o’z vaqtida tuzilganligi, to’g’riligi, ishonchliligi,
shuningdek ularni buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun belgilangan
muddatlarda topshirish bo’yicha javobgardir. Buxgalteriya hujjatlarini tuzishga
ham ma’lum talablar qo’yiladi. Barcha hujjatlar o’z vaqtida, qoidaga ko’ra,
muomala sodir bo’layotgan daqiqada yoki muomala tugagach, sifatli tuzilishi,
ularda ishonchli ma’lumotlar bo’lishi hamda barcha majburiy rikvizitlarga ega
bo’lishi kerak. Hozirgi paytda buxgalteriya hisobida avtomatlashtirish vositalari
borgan sari ko’proq qo’llanilayotganligi tufayli, hujjatlar shuningdek
hujjatlashtirish talablariga javob beradigan tartibda joylashtirilgan (joylanishining
ketma - ketligi, zaruriy ma’lumotlarning maxsus ajratib ko’rsatilganligi va hokazo)
rekvizitlarga ega bo’lishi kerak. Ayrim rekvizitlarning shifrlari (raqamli belgilari)
hujjatda ular tegishli matn mazmuni bilan birgalikda ko’rsatilishi kerak. Agar
yig’ma hujjat kompyuter yordamida tuzilsa, unda bu hujjatda uning mazmunini
tavsiflovchi sarlovha, undagi ma’lumotlarning isbotlovchi hujjatlarga
muvofiqligini tasdiqlovchi shaxslarning imzolari keltiriladi. Isbotlovchi
hujjatlarning vazifasi axborotni kompyuterda bajarganda, u qo’l bilan
tayyorlanganga o’xshash isbotlovchi hujjatning barcha rekvizitlariga ega bo’lishi
kerak. Hisob axborotini u yoki bu mashinali tashuvchisida avtomatik tarzda qayd
etilgan muomalalar majmuasi to’g’risidagi yakuniy ma’lumotlar keyinchalik
barcha majburiy rekvizitlarga ega bo’lgan tegishli hujjatni tuzish bilan
tasdiqlanishi kerak. Hujjatlarni siyoh, kimyoviy qalam bilan, yozuv mashinkalari
yoki kompyuterlar yordamida yozib berish ruxsat etiladi. Hujjatlar batartiblik bilan
tuzilishi, matn va raqamlar shunday aniq va ravshan yozilishi kerakki, undan
rasmiylashtirilgan muomalaning mazmuni va hajmini osonlik bilan tushunib olish

mumkin bo’lsin. Hujjatdagi imzolar ravshan bo’lishi kerak. Hujjatdagi matnda
ham, raqamli ma’lumotlarda ham hech qanday tozalashlar, dog’ va izohlanmagan
to’g’irlashlarga ruxsat etilmaydi. Kirim va chiqim kassa orderlarida umuman hech
qanday to’g’rilashlarga yo’l qo’yilmaydi. Hujjatlardagi ma’lumotlarning
ishonchliligi va ularning yuqori sifatli tuzilganligi uchun ularga imzo chekkan
xodimlar (tsex boshliqlari, omborchilar, kassirlar va boshqalar) javob beradi. 49
Hujjatlardan ikki marta (qayta) foydalanishga yo’l qo’ymaslik maqsadida ulardan
ba’zilari o’chiriladi. Bu kirim va chiqim orderlarga biriktiriladigan barcha hujjatlar
(arizalar, ishonchnomalar va shu kabilar)ga tegishlidir. Hujjatlarning aylanishi
Xo’jalik jarayoni sodir etilganini isbotlovchi yoki jarayon sodir etilishiga asos
bo’luvchi hujjatlar bir necha ma’sul shaxslarda, bo’limlarda, korxonalarda
xarakatda bo’ladi va o’z mo’ljali bo’yicha xizmat qilib bo’lganidan so’ng,
belgilangan tartibda arxivga topshiriladi, ya’ni hujjat aylanishi sodir bo’ladi.
Demak, hujjat aylanishi-birlamchi hujjatlarni tuzilib, ularni qayta ishlab va
umumlashtirib, guruhlashdan so’ng, arxivga topshirilguncha xarakatidir.
Buxgalteriyaga kelib tushgan hujjatlar majburiy tekshiruvdan o’tishi kerak.
Hujjatni tekshirishda qo’yidagilarni e’tiborga olish kerak bo’ladi: Shakl nuktai
nazaridan (hujjat to’g’ri to’ldirilganligi, hamma rekvizitlar mavjudligi, to’liqligi).
Mazmun tuktai nazaridan (hujjatlashtirilayotgan jarayon qonuniyligi, iqtisodiy
mazmunga ega ekanligi alohida ko’rsatkichlar mantiqiy bog’liqligi, arifmetik
xatolar yo’qligi).
3. Tovar-moddiy zaxiralarni baholash.
Iktisodiy mantiqsiz, qonunga xilof hujjat jarayonlari aks ettirilgan hujjatlar
rasmiylashtirishga va jarayonni bajarilishiga qabul qilinmaydi. Bunday hujjatlar
tegishli qaror qabul qilish uchun korxona boshqarma buxgalteriyalariga
topshirilishi shart. Kayta ishlangan hujjatlarga albatta tegishli belgi qo’yilishi
lozim. Bu bilan hujjatni yana qayta ishlash oldi olinadi. Agar hujjat qo’lda qayta
ishlansa, hisob registriga yozilgan muddati, agar qayta ishlash hisoblash qurilmasi

orqali amalga oshirilsa, ularni qayta ishlashga javobgar nazoratchi shtamp orqali
belgi qo’yadi. Kassa jarayonlariga asos bo’luvchi kassa kirim va chiqim
orderlariga, to’lov vedomotslariga jarayon amalga oshirilgan zahoti qo’lda e
shtampda «olindi» yoki «to’landi» degan so’zlar muddatni (kun, oy, yil) ko’rsatilib
aks ettirilish shart. Buxgalteriya hisobida hujjatlar xarakati, ya’ni tashkil etish yoki
boshqa korxonalar, tashkilotlar, muassasalardan hisobga, qayta ishlashga, arxivga
uzatish uchun olinishi ro’yxat bilan tartibga solinadi. Hujjat aylanishi ro’yxatini
tuzish ishlarini bosh buxgalter tashkil etadi va hujjat aylanishi ro’yxati korxona
rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Ro’yxatni tuzishdan maqsad, hisob ishlarini
osonlashtirish, hujjat aylanishini oqilona tashkil etishdan iborat. hujjat aylanishi
ro’yxati sxema ko’rinishida rasmiylashtirilishi mumkin. Yoki jadval ko’rinishida
bo’lib, qo’yidagi rekvizitlarga ega bo’ladi: hujjat nomi, hujjatni tuzish (nusxa soni,
rasmiylashtiruvchi ma’sul, bajarilishga ma’sul, bajarilish muddati) hujjatni
tekshirish (tekshirishga ma’sul, kim keltirishi, keltirish tartibi, keltirish muddati),
hujjatni qayta ishlash (kim bajarishi, qayta ishlash muddati) arxivga berish (kim
beradi, berish muddati), hamda ro’yxatni tasdiqlash buyrig’i tartib raqami va
muddati, korxona muhri, korxona bosh buxgalteri va rahbari imzosi . Korxona
xodimlari hujjat aylanishi ro’yxatiga asosan, ular faoliyatiga taalluqli hujjatlarni
tuzadi va takdim etadi. hujjatni o’z vaqtida to’g’ri to’ldirilishi, belgilangan,
muddatda takdim etilishi , ulardagi ma’lumotlar ishonchliligiga javobgarlik shu
hujjatni tuzgan va imzo chekkan shaxsga yuklatiladi. Korxona bo’yicha hujjat
aylanishi ro’yxati bo’yicha ishlar o’z vaqtida bajarilishini bosh buxgalter nazorat
etib boradi. 50 Dastlabki hujjatlar, hisob vedomostlari, buxgalteriya hisobotlari va
balanslari arxivga topshirilishi majburiydir. Hujjatlar arxivga topshirilgunga kadar
buxgalteriyada maxsus binoda yoki korxona rahbari tayinlagan moddiy javobgar
shaxs ma’sulligida bekitiladigan shkaflarda saqlanadi. Qat’iy hisobdagi blankalar
esa , ular saqlanishini ta’minlaydigan seyflarda, metall shkaflarda, maxsus
binolarda saklanadi. Aniq bir, hisob vedomostiga taalluqli, joriy oyda qayta
ishlangan dastlabki hujjatlar xronologik tartibda yig’ilib arxivga ma’lumotnoma
bilan uzatiladi. Kassa orderlari, hisobdorlik hisobotlari, bank ko’chirmalari ular
ilovalari bilan birga xronologik tartibda yig’iladi va taxtlanadi. Ba’zi bir hujjatlar

taxtlanmasligi mumkin, ammo ular yo’qotilishi yoki suyiste’mollikni oldini olish
maqsadida tikib qo’yiladi. Korxona arxivida dastlabki hujjatlar, hisob registrlarini,
hisobotlarni saqlash tartibi O’zbekiston Respublikasi arxivi bosh boshqarmasini
materiallarini saklash ko’rsatmasiga kura, o’rnatiladi. Hujjatlarni buxgalteriyadan
va arxivdan boshqa tarmoq xoimlariga berilishi korxona bosh buxgaletriya ruxsati
bilan amalga oshiriladi. Korxonadan hujjatlarni faqat aniqlash dastlabki tergov,
prokuratura va sud tashkilotlari tomonidan amaldagi qonunchilikga javob bergan
xollardagi qarorlariga asosan olinishi mumkin. hujjat olinishi bayonnoma bilan
rasmiylashtirilib, uni bir nusxasi korxona tegishli ma’sul xodimiga imzo bilan
beriladi. hujjat olgan tashkilot ruxsati va vakili ishtirokida, tegishli ma’sul xodim
olingan hujjatdan nusxa olishi mumkin va unda asosni ko’rsatilishi va olingan
muddati ko’rsatilishi kerak. Inventarizatsiya haqida tushuncha, uning ahamiyati va
turlari Inventarlashning asosiy maqsadlari mol-mulkning haqiqatda mavjudligini
aniqlash, haqiqatda mavjud mol-mulkni buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bilan
qiyoslash, majburiyatlar hisobda to’g’ri aks ettirilganligini tekshirish. Joylashgan
eri va barcha turdagi moliyaviy majburiyatlaridan qat’i nazar, xo’jalik yurituvchi
sub’ektning barcha mol-mulki inventarlanishi kerak. Bundan tashqari, ishlab
chiqarish zaxiralari va xo’jalik yurituvchi sub’ektga qarashli bo’lmagan, lekin
buxgalteriya hisobida qayd etilgan (mas’uliyatli saqlanishda bo’lgan, ijaraga
olingan, qayta ishlash uchun olingan) boshqa turdagi mol-mulklar, shuningdek,
biror-bir sababga ko’ra hisobga olinmagan mol-mulk inventarlanishi kerak. Mol-
mulkni inventarlash uning joylashgan eri va moddiy javobgar shaxs bo’yicha
o’tkaziladi. Quyidagi hollarda inventarlash o’tkazilishi shart: - mol-mulk ijaraga
berilganda, sotib olinganda, sotilganda, shuningdek, davlat korxonasi
o’zgartirilgan (davlat tasarrufidan chiqarilgan) chog’da qonunchilikda nazarda
tutilgan hollarda; - yillik moliyaviy hisobotni tuzish oldidan, inventarlash hisobot
yilining 1 oktyabridan kechiktirmay o’tkaziladigan mol-mulkdan tashqari.
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 28.08.98 yilda 486-son bilan
ro’yxatga olingan "Tovar-moddiy zaxiralar" deb nomlangan 4-son BHMAga
binoan tovar-moddiy zaxiralar bir yilda kamida bir marta inventarlanadi.
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 23.09.98 yilda 491-son bilan

ro’yxatga olingan "Asosiy vositalar" deb nomlangan 5-son BHMAga muvofiq
asosiy vositalar ikki yilda kamida bir marta, kutubxona fondlari esa besh yilda bir
marta inventarlanadi. Pul mablag’lari, pul hujjatlari, boyliklar va qat’iy hisobdagi
blanklar oyda bir marta, yonilg’i-moylash materiallari, oziq-ovqat mahsulotlari -
har chorakda, qimmatbaho metallar - tarmoq yo’riqnomalariga muvofiq
inventarlanadi. Ayrim joylar va mavsumiy tusda ishlaydigan korxonalarda ishlab
chiqarish zaxiralari ular eng kam miqdorda qolganda quyidagi hollarda
inventarlanadi: 51 - asosiy vositalar va tovar-moddiy boyliklar qayta
baholanganda; - moddiy javobgar shaxslar almashganda (ishlarni qabul qilish -
topshirish kunida); - o’g’irlik yoki suiiste’mol, shuningdek, boyliklarni ishdan
chiqarish faktlari aniqlanganda; - tabiiy ofatlar, yong’inlar falokatlar yoki
g’ayritabiiy sharoitlar yuzaga keltirgan boshqa favqulodda vaziyatlar yuz
berganda; - xo’jalik yurituvchi sub’ekt tugatilganda (qayta tashkil etilganda)
tugatish (ajratish) balansini tuzish oldidan va qonunchilikda nazarda tutilgan
boshqa hollarda. Umumiy (jamoaviy) moddiy javobgarlik sharoitida inventarlash
jamoa rahbari o’zgarganda, jamoadan uning ellik foizdan ortiq a’zolari chiqib
ketganda, shuningdek jamoaning bitta yoki bir nechta a’zosi talabi bilan
o’tkaziladi. Inventarlashni o’tkazish uchun xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda
tarkibida: – xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbari yoki uning o’rinbosari (komissiya
raisi); – bosh buxgalter; – boshqa mutaxassislar (muhandislar, iqtisodchilar,
texniklar va hokazolar) bo’lgan doimiy ishlaydigan inventarlash komissiyalari
tuziladi.. Inventarlash komissiyasi tarkibiga xo’jalik yurituvchi sub’ektning ichki
audit vakillari kiritilishi mumkin. Ishlar hajmi katta bo’lganda mol-mulk va
moliyaviy majburiyatlarni inventarlashni bir vaqtda o’tkazish uchun tarkibida: –
inventarlashni tayinlagan xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbarining vakili (komissiya
raisi); –mutaxassislar: tovarshunos, muhandis, texnolog, mexanik, ish yurituvchi,
iqtisodchi, buxgalteriya xodimi va boshqalar bo’lgan ishchi inventarlash
komissiyalari tuziladi. Komissiya tarkibiga inventarlanayotgan boyliklar, narxlar
va birlamchi hisobni yaxshi biladigan tajribali xodimlar kiritilishi kerak. Birgina
moddiy javobgar shaxslarda xuddi shu xodimni ketma-ket ikki marta ishchi
inventarlash komissiyasining raisi qilib tayinlash taqiqlanadi. Doimiy ishlaydigan

va ishchi inventarlash komissiyalarining shaxsiy tarkibini xo’jalik yurituvchi
sub’ekt rahbari tasdiqlaydi (1-ilovaga binoan buyruq, qaror, farmoyish).
Inventarlashni o’tkazish chog’ida komissiyaning aqalli bitta a’zosi yo’q bo’lsa, bu
hol inventarlash natijalarini haqiqiy emas, deb topish uchun asos bo’lib xizmat
qiladi. Doimiy ishlaydigan inventarlash komissiyalari: - boyliklar saqlanishini
ta’minlashga doir profilaktika ishlarini o’tkazadi, zarurat bo’lganda o’z
majlislarida boyliklarning saqlanishi masalalari bo’yicha tsex, bo’lim, sho’’balar
rahbarlarining axborotlarini tinglaydi; - inventarlash o’tkazilishini tashkil etadi va
ishchi inventarlash komissiyalari a’zolariga yo’l-yo’riq beradi; - inventarlash
to’g’ri o’tkazilganini nazorat tariqasida tekshiruvlarni amalga oshiradi,
shuningdek, inventarlashlar orasidagi davrda saqlash va qayta ishlash joylarida
tovar-moddiy boyliklarni tanlab inventarlashdan o’tkazadi; - inventarlash natijalari
to’g’ri chiqarilganini, bazalar, omborlar, omborxonalar, tsexlar, qurilish
uchastkalari va boshqa saqlash joylarida boyliklarni qayta navlarga ajratish
bo’yicha takliflar asosli ekanligini tekshiradi; - zarur hollarda (inventarlashni
o’tkazish qoidalari jiddiy buzilganligi aniqlangan va boshqa hollarda) xo’jalik
yurituvchi sub’ekt rahbarining topshirig’iga binoan takroriy yalpi inventarlashlarni
o’tkazadi; - boyliklar kamomadi yoki ularni shikastlashga, shuningdek, boshqa
buzilishlarga yo’l qo’ygan shaxslardan olingan tushuntirishlarni ko’rib chiqadi va
aniqlangan kamomadlar hamda boyliklarni shikastlashdan ko’rilgan talafotlarni bir
izga solish tartibi to’g’risida taklif beradilar. Ishchi inventarlash komissiyalari: 52 -
saqlash va ishlab chiqarish joylarida boyliklar va pul mablag’larini inventarlashni
amalga oshiradi; - xo’jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriyasi bilan birgalikda
inventarlash natijalarini aniqlashda ishtirok etadi va kamomadlar hamda qayta
navlarga ajratish chog’idagi ortiqcha chiqishlarni hisobga olish hamda tabiiy
yo’qolish me’yorlari doirasida kamomadlarni hisobdan o’chirish bo’yicha takliflar
ishlab chiqadi; - tovar-moddiy boyliklarni qabul qilish, saqlash va berishni tartibga
solish, hisobga olishni yaxshilash va ular saqlanishini nazorat qilishni tartibga
solish masalalari, shuningdek, me’yordan ortiqcha va ishlatilmaydigan moddiy
boyliklarni sotish bo’yicha takliflar kiritadi; - quyidagi hollarda: a) xo’jalik
yurituvchi sub’ekt rahbarining buyrug’iga muvofiq inventarlashni o’z vaqtida

o’tkazish va uni o’tkazish tartibiga rioya qilish uchun; b) hisob-kitoblarda
tekshirilayotgan asosiy vositalar, tovar-moddiy boyliklar, pul mablag’lari va
vositalarning haqiqatdagi qoldiqlari to’g’risidagi ma’lumotlar ro’yxatga to’liq va
aniq qayd etilishi uchun; v) tovar-moddiy boyliklarning ular narxi belgilanadigan
farqlovchi belgilari (turi, navi, rusumi, hajmi, preyskurant bo’yicha tartib raqami,
artikuli va h.k.) ro’yxatda to’g’ri ko’rsatilishi uchun; g) belgilangan tartibga
muvofiq inventarlash materiallari to’g’ri va o’z vaqtida rasmiylashtirilishi uchun
javob beradi. Inventarlash komissiyalari a’zolari tovarlar, materiallar va boshqa
boyliklar kamomadi va ishlatib yuborgani yoki ortiqcha chiqqanini yashirish
maqsadida ro’yxatga boyliklarning haqiqatdagi qoldiqlari to’g’risida ataylab
noto’g’ri ma’lumotlarni kiritganlik uchun belgilangan tartibga muvofiq
javobgarlikka tortiladilar. Mol-mulkning haqiqatdagi mavjudligini tekshirishni
boshlashdan oldin inventarlash komissiyasi inventarlash paytidagi eng so’nggi
kirim-chiqim hujjatlarini yoki moddiy vositalar va pul mablag’lari harakati
to’g’risidagi hisobotlarni olishi kerak. Inventarlash komissiyasining raisi
hisobotlarga ilova qilingan barcha kirim-chiqim hujjatlariga
“inventarlashgacha ...da (sana)” deb ko’rsatgan holda viza qo’yadi, bu esa
buxgalteriyaga hisob ma’lumotlari bo’yicha inventarlashni boshlash paytida mol-
mulk qoldiqlarini aniqlash uchun asos bo’lib xizmat qilishi kerak. Moddiy
javobgar shaxslar inventarlash boshlanishiga qadar mol-mulkka doir barcha kirim-
chiqim hujjatlari buxgalteriya yoki komissiyaga topshirilgani va ular
javobgarligiga kelib tushgan barcha boyliklar kirim qilingani, chiqib ketganlari esa
chiqimga hisobdan o’chirilgani to’g’risida tilxat beradilar. Mol-mulkni sotib
olishga hisobot beriladigan summalari yoki uni olish uchun ishonchnomalari
bo’lgan shaxslar ham shunday tilxat beradilar.
4. Ishlab chiqarish jarayonining hisobi.
Inventarlashni o’tkazish oldidan ishchi inventarlash komissiyalari a’zolariga
buyruq, komissiya raislariga esa plombir topshiriladi (inventarlash komissiyasi
ishlaydigan butun ish vaqtida plombir komissiya raisida saqlanadi). Buyruqda

inventarlashni o’tkazishga doir ishni boshlash va tugatish muddatlari belgilanadi.
Agar mol-mulkni inventarlash bir necha kun mobaynida o’tkazilsa, moddiy
boyliklar saqlanayotgan xona inventarlash komissiyasi ketayotganida muhrlanishi
kerak. Inventarlash komissiyalari ishida tanaffus bo’lganda (tushlik vaqti, tunda,
boshqa sabablarga ko’ra) ro’yxatlar inventarlash o’tkazilayotgan yopiq xonadagi
yashikda (javon, seyfda) saqlanishi shart. Tovar-moddiy boyliklarning haqiqatda
mavjudligini tekshirishga kirishishdan oldin ishchi inventarlash komissiyasi: -
yordamchi binolar, erto’lalar va boyliklar saqlanadigan, alohida kirish-chiqish
eshiklari bo’lgan boshqa joylarni plombalashi; - og’irlikni o’lchaydigan barcha
asboblar sozlanganini tekshirishi va ularni tamQalashning belgilangan
muddatlariga rioya qilishi shart. 53 To’satdan o’tkaziladigan inventarlashlarda
barcha tovar-moddiy boyliklar inventarlash komissiyasi hozirligida, qolgan
hollarda esa - oldindan tayyorlab qo’yiladi. Boyliklar guruhlarga bo’linishi,
navlarga ajratilishi va ular miqdorini sanash uchun qulay bo’lgan ma’lum tartibda
nomlari, navlari, hajmlari bo’yicha joylashtirilishi kerak. Asosiy vositalar,
xomashyo, materiallar, tayyor mahsulot, tovarlar, pul mablag’lari va boshqa
boyliklarni inventarlash ularning har bir joylashgan eri va ana shu boyliklarni
saqlayotgan javobgar shaxs bo’yicha o’tkaziladi. Haqiqatdagi qoldiqlarni
tekshirish moddiy javobgar shaxslarning (kassirlar, xo’jalik, savdo korxonasi,
omborxona, tayyorlov punkti va hokazolar mudirlari) albatta ishtirok etishi bilan
amalga oshiriladi. Inventarlash paytida boyliklarning mavjudligi albatta sanash,
tarozida tortish, o’lchash yo’li bilan aniqlanadi. Etkazib beruvchining ochilmagan
o’ramida saqlanayotgan materiallar va tovarlar bo’yicha ushbu boyliklar miqdori
istisno tariqasida hujjatlar asosida, ushbu boyliklar bir qismini albatta naturada
(tanlab olib) tekshirish bilan aniqlanishi mumkin. Qoplanmagan mahsulotlar
og’irligi (yoki hajmi)ni o’lchash va texnik hisob-kitoblar asosida aniqlashga yo’l
qo’yiladi; o’lchash dalolatnomalari va hisob-kitoblar ro’yxatga ilova qilinadi.
Tarozida tortiladigan ko’p miqdordagi tovarlar inventarlanganda tarozida tortish
qaydnomalarini ishchi inventarlash komissiyasining a’zolaridan biri va moddiy
javobgar shaxs yuritadi. Ish kuni oxirida (yoki tarozida tortish tugagach) ana shu
qaydnomalar ma’lumotlari solishtiriladi va chiqarilgan yakun inventarlash

ro’yxatiga qayd etiladi. Tarozida tortish qaydnomalari ro’yxatga ilova qilinadi.
Inventarlanadigan boyliklar va ob’ektlarning nomlari va ularning miqdori
ro’yxatlarda nomenklatura bo’yicha va hisobda qabul qilingan o’lchov birliklarida
ko’rsatiladi. Ro’yxatlarga ishchi inventarlash komissiyasining barcha a’zolari va
moddiy javobgar shaxslar imzo chekadilar. Ro’yxat oxirida moddiy javobgar
shaxslar komissiya boyliklarni ularning hozirligida tekshirganini, komissiya
a’zolariga nisbatan hech qanday da’volar yo’qligi va ro’yxatda sanalgan boyliklar
mas’uliyatli saqlashga qabul qilinganini tasdiqlaydigan tilxatga imzo chekadilar.
Boyliklarning haqiqatda mavjudligini tekshirish paytida moddiy javobgar shaxslar
o’zgargan taqdirda boyliklarni qabul qilgan shaxs inventarlash ro’yxatlariga ularni
olganligi, topshirgan shaxslar esa ularni topshirganligi xususida imzo chekadilar.
Xo’jalikka tegishli bo’lmagan, biroq unda joylashgan boyliklarga alohida
ro’yxatlar tuziladi. Inventarlash paytida inventarlash bo’yicha birlamchi hisob
hujjatlarining tasdiqlangan namunaviy shakllari qo’llanilishi kerak. Ish hayvonlari
va mahsuldor mollar, parranda va asalari oilalari, ko’p yillik o’simliklar,
ko’chatzorlar inventarlanganda qishloq xo’jalik korxonalari uchun tasdiqlangan
ro’yxat shakllari qo’llaniladi. Inventarizatsiya o’tkazish va natijasini
rasmiylashtirish tartibi Inventarlashni boshlashga qadar quyidagilarni tekshirish
zarur: - inventar varaqchalari, inventar daftarlari yoki ro’yxatlarining mavjudligi va
qanday holatdaligi; - texnik pasportlar yoki boshqa texnik hujjatlarning mavjudligi
va qanday holatdaligi; - xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan ijaraga, saqlashga
va vaqtincha foydalanishga topshirilgan yoki qabul qilingan asosiy vositalarga doir
hujjatlarning mavjudligi. Hujjatlar yo’q bo’lsa, ularning olinishi yoki
rasmiylashtirilishini ta’minlash zarur. Buxgalteriya hisobi registrlari yoki texnik
hujjatlarda tafovutlar, yoxud noaniqliklar topilgan taqdirda ularga tegishli
tuzatishlar va aniqlashtirishlar kiritilishi kerak. 54 Asosiy vositalarni
inventarlashdan o’tkazayotganda komissiya majburiy tartibda ob’ektlarni naturada
ko’zdan kechiradi va inventarlash ro’yxatlariga ularning to’liq nomi, vazifasi,
inventar raqamlari va asosiy texnik yoki foydalanish ko’rsatkichlarini qayd etadi.
Hisobga qabul qilinmagan ob’ektlar, shuningdek, hisob registrlarida ularni
tavsiflaydigan ma’lumotlar bo’lmagan yoki noto’g’ri ma’lumotlar ko’rsatilgan

ob’ektlar aniqlangan taqdirda komissiya inventarlash ro’yxatiga ana shu ob’ektlar
bo’yicha etishmaydigan yoki to’g’ri ma’lumotlarni va texnik ko’rsatkichlarni
kiritishi kerak, masalan: binolar bo’yicha - ularning vazifasi, ular qurilgan asosiy
materiallar, hajmi (tashqi yoki ichki tomondan o’lchab), maydoni (umumiy foydali
maydoni), qavatlar soni (erto’la, yarim erto’la va hokazolarsiz), qurilgan yili va
hokazolar; kanallar bo’yicha - uzunligi, chuqurligi va eni (tubi va yuzasi bo’yicha),
sun’iy inshootlar, tubi va yonlarini mahkamlash materiallari, ko’priklar bo’yicha -
joylashgan eri, materiallar turi va asosiy o’lchamlari; yo’llar bo’yicha - yo’l turi
(tosh yo’l, profilli yo’l), uzunligi, qoplash materiallari vamashina qatnaydigan eni
va hokazolar ko’rsatilishi kerak. Inventarlashda aniqlangan hisobga olinmagan
ob’ektlarni baholash joriy qiymat bo’yicha o’tkazilishi, eskirish esa ob’ektlarning
haqiqiy texnik holati bo’yicha belgilanishi, bunda baholash va eskirish
to’g’risidagi ma’lumotlar tegishli dalolatnomalar bilan rasmiylashtirilishi kerak.
Inventarlash komissiyasi inventarlash vaqtida aniqlangan hisobga olinmagan
ob’ektlar qachon va kimning farmoyishi bilan barpo etilganini, ularni barpo etish
xarajatlari qaerga hisobdan chiqarilganini aniqlashi va buni bayonnomada aks
ettirishi shart. Foydalanishga yaroqsiz va tiklab bo’lmaydigan asosiy vositalar
inventarlash ro’yxatiga kiritilmaydi. Ana shu ob’ektlarga inventarlash komissiyasi
alohida ro’yxat tuzib, ularni foydalanishga topshirish vaqti va ushbu ob’ektlarni
yaroqsiz holga keltirgan sabablar (shikastlanish, to’liq eskirish va hokazolar)
ko’rsatiladi. Bunday ob’ektlarni hisobdan chiqarish umumiy belgilangan tartibda
amalga oshiriladi. Nomoddiy aktivlarni inventarlaganda quyidagilar tekshirilishi
zarur: tashkilotning ulardan foydalanishga doir huquqlarini tasdiqlaydigan
hujjatlarning mavjudligi; nomoddiy aktivlar balansda to’g’ri va o’z vaqtida aks
ettirilganligi. Kassa inventarlanganda pul mablag’lari va kassada bo’lgan boshqa
boyliklarning haqiqatda mavjudligi tekshiriladi. Qat’iy hisobdagi blanklar ham
tekshiruvdan o’tkaziladi. Kassada pul mablag’larining haqiqatda mavjudligi hisob-
kitob qilinganda pul belgilari, pochta markalari va davlat boji markalari hisobga
qabul qilinadi. Hech qanday hujjatlar yoki tilxatlar kassadagi naqd pul qoldig’iga
kiritilmaydi. Kassirning kassada mazkur xo’jalik yurituvchi sub’ektga tegishli
bo’lmagan pul mablag’lari va boshqa boyliklar borligi to’g’risidagi bayonotlari

e’tiborga olinmaydi. Naqd pul mablag’larini inventarlash dalolatnomasida
boyliklar qoldig’i inventarlash kunida naturada va hisob ma’lumotlari bo’yicha
ko’rsatiladi va inventarlash natijasi belgilanadi. Qat’iy hisobdagi blanklarning
haqiqatda mavjudligini tekshirish blank turlari bo’yicha u yoki bu blanklarning
boshlang’ich va oxirgi raqamlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Mazkur
tekshirish natijalari maxsus ro’yxat bilan rasmiylashtiriladi. Banklar bilan ssudalar
bo’yicha, byudjet, xaridorlar, mol etkazib beruvchilar, hisobdor shaxslar, ishchi va
xizmatchilar, deponentlar hamda boshqa debitor va kreditorlar bilan
hisobkitoblarni inventarlash tegishli hujjatlar bo’yicha qoldiqlarni aniqlash va
buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarida qayd etilgan summalarning asosliligini
sinchiklab tekshirishga asoslanadi. Komissiya debitor va kreditorlar hisobvaraqlari
bo’yicha qarzlarning paydo bo’lishi, ularning realligi va shunday bo’lgan taqdirda,
da’vo etish muddatlarini o’tkazib yuborishda aybdor shaxslarni aniqlaydi.
Solishtirish qaydnomalari inventarlash paytida hisob ma’lumotlarida tafovutlar
aniqlangan boyliklar bo’yicha tuziladi. 55 Solishtirish qaydnomalarida inventarlash
natijalari, ya’ni buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bo’yicha ko’rsatkichlar va
inventarlash ro’yxatlari (dalolatnomalari) ma’lumotlari o’rtasidagi tafovutlar aks
ettiriladi. Ortiqcha va kam chiqqan tovar-moddiy boyliklarning qiymati solishtirish
qaydnomalarida ularning buxgalteriya hisobidagi bahosiga muvofiq keltiriladi.
Inventarlash natijalarini rasmiylashtirish uchun yagona registrlar qo’llanishi
mumkin, ularda inventarlash ro’yxatlari (dalolatnomalari) va solishtirish
qaydnomalarining ko’rsatkichlari birlashtiriladi. Korxonaga tegishli bo’lmagan,
lekin buxgalteriya hisobida qayd etilgan (mas’uliyatli saqlanishda bo’lgan, ijaraga
olingan, qayta ishlash uchun olingan) boyliklarga alohida solishtirish qaydnomalari
tuziladi. Solishtirish qaydnomalari hisoblash va boshqa texnika vositalaridan
foydalanib, shuningdek, qo’lda tuzilishi mumkin. Inventarlash va boshqa
tekshirishlar paytida aniqlangan boyliklarning haqiqatda mavjudligi buxgalteriya
hisobi ma’lumotlaridan farqlari quyidagicha tartibga solinadi: - ortiqcha chiqqan
asosiy vositalar, moddiy boyliklar, pul mablag’lari va boshqa molmulk kirim
qilinishi va tegishlicha xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy natijalariga yoki
byudjet tashkilotini moliyalashni (fondlarni) ko’paytirishga qayd etilishi,

keyinchalik ortiqcha chiqish sabablari va aybdor shaxslar aniqlanishi kerak; -
belgilangan me’yorlar doirasida boyliklarning yo’qolishi xo’jalik yurituvchi
sub’ektlar rahbarlarining farmoyishiga ko’ra ishlab chiqarish va muomala
chiqimlariga yoki byudjet tashkilotini moliyalashni (fondlarni) kamaytirishga
hisobdan o’chiriladi. Yo’qolish me’yorlari haqiqatda kamomad aniqlangan
taqdirdagina qo’llanishi mumkin. Bunda belgilangan me’yorlar doirasida
boyliklarning yo’qolishi boyliklar kamomadi qayta navlarga ajratishdagi ortiqcha
mol bilan hisobga olgach belgilanishiga e’tibor beriladi. Agar belgilangan tartibda
o’tkazilgan qayta navlarga ajratish bo’yicha hisobga olingandan keyin ham
boyliklar kamomadi mavjud bo’lsa, tabiiy yo’qolish me’yorlari kamomad
aniqlangan boyliklar nomi bo’yichagina qo’llanishi mumkin. Tasdiqlangan
me’yorlar bo’lmagan taqdirda yo’qolish me’yorlardan ortiqcha kamomad sifatida
qaraladi; - yo’qolish me’yorlaridan ortiqcha boyliklar kamomadi, shuningdek,
boyliklar buzilishidan ko’rilgan talafotlar aybdor shaxslarga yuklanadi.
Suiiste’molliklar oqibati bo’lgan kamomad va talafotlar aniqlanganda tegishli
materiallar kamomad va talafotlar aniqlangandan so’ng 5 kun davomida tergov
organlariga berilishi kerak, aniqlangan kamomad va talafotlar summasiga esa
fuqarolik da’vosi taqdim etiladi; - boyliklarning yo’qolish va boyliklar buzilishi
tufayli talafotlar me’yorlaridan ortiqcha kamomadi, kamomad va buzilishlarning
aniq aybdorlari aniqlanmagan hollarda, mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab
chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi to’g’risidagi nizomga muvofiq xo’jalik
yurituvchi sub’ektlar tomonidan ishlab chiqarish va muomala chiqimlariga
hisobdan chiqarilishi yoki byudjet tashkilotida moliyalashni (fondlarni)
kamaytirishga qayd etilishi mumkin. Bunda boyliklarning yo’qolish va boyliklar
buzilishi tufayli talafotlar me’yorlaridan ortiqcha kamomadini hisobdan o’chirishni
rasmiylashtirish uchun taqdim etiladigan hujjatlarda ana shunday kamomad va
talafotlarning oldini olish bo’yicha qabul qilingan choralar ko’rsatilishi kerak.
Boyliklar buzilishi fakti to’g’risidagi xulosalar texnik nazorat bo’limi yoki sifat
bo’yicha tegishli inspektsiyalardan olinishi kerak. Tabiiy yo’qolish me’yorlaridan
ortiqcha boyliklar kamomadi va buzilishini hisobdan o’chirishni rasmiylashtirish
uchun taqdim etiladigan hujjatlarda tergov yoki sud organlarining aybdor shaxslar

yo’qligini tasdiqlaydigan yoki aybdor shaxslardan zarar undirilishi rad etilgan
qarorlari yoki texnik nazorat bo’limi yoki tegishli ixtisoslashtirilgan tashkilotlardan
(sifat 56 bo’yicha inspektsiyalar va hokazolardan) olingan boyliklar buzilishi fakti
to’g’risida xulosa bo’lishi kerak.
Qayta navlarga ajratish natijasida ortiqcha chiqish va kamomadlarning
o’zaro hisobga olinishiga birgina tekshirilayotgan davr uchun, birgina
tekshirilayotgan shaxsda, birgina nomdagi tovar-moddiy boyliklarga nisbatan va
ishonchli shaxs ruxsatiga ko’ra aynan bir xil miqdorlarda istisno tarzida yo’l
qo’yilishi mumkin. Yo’l qo’yilgan qayta navlarga ajratish to’g’risida moddiy
javobgar shaxslar ishonchli shaxsga batafsil tushuntirish taqdim etadilar. Moddiy
javobgar shaxslar aybi bo’lmagan holda qayta navlarga ajratishda hosil bo’lgan
qiymatdagi kamomad farqiga inventarlash bayonnomalarida bunday farq aybdor
shaxslarga kiritilmasligi xususida mufassal tushuntirish berilishi kerak. Korxona
mulklari inventarizatsiyasida qo’llaniladigan hujjatlar ro’yxati qo’yidagilardan
iborat: 1-ilova. Buyruq 2-ilova. Inventarlashni o’tkazish to’g’risidagi buyruqlar
bajarilishini nazorat qilish daftari 3-ilova. Qimmatliklarni inventarlash to’g’ri
o’tkazilganligining nazorat tekshiruvi Dalolatnomasi 4-ilova. Inventarlashda
aniqlangan natijalar Qaydnomasi 5-ilova. Asosiy vositalarni inventarlash Ro’yxati
6-ilova. Inventarlash Yorlig’i 7-ilova. Tovar-moddiy boyliklar inventarlash
Ro’yxati 8-ilova. Yuklangan tovarlarni inventarlash Dalolatnomasi 9-ilova. Mas’ul
saqlashga qabul qilingan (topshirilgan) tovar-moddiy boyliklarning inventarlash
Ro’yxati 10-ilova. Yo’lda bo’lgan material va tovarlarni inventarlash
Dalolatnomasi 11-ilova. Ta’mirlanishi tugallanmagan asosiy vositalarni
inventarlash Dalolatnomasi 12-ilova. Kelgusi davr xarajatlarini inventarlash
Dalolatnomasi 13-ilova. Naqd pul mablag’larini inventarlash Dalolatnomasi 14-
ilova. Tilxat 15-ilova. Xaridorlar, mol etkazib beruvchilar va boshqa debitorlar va
kreditorlar bilan hisob-kitoblarni inventarlash Dalolatnomasi 16-ilova. Asosiy

vositalarning inventarlash natijalarini solishtirish Qaydnomasi 17-ilova. Tovar-
moddiy boyliklarning inventarlash natijalarini solishtirish Qaydnomasi I.
Aniqlangan kamomad qiymatiga hisob narxida D-t 5910 «Kamomad va moddiy
boyliklarning buzilishi keladigan nobudgarchiliklar» K-t «Kamomad bo’lgan
moddiy boyliklarni hisobga oladigan schyotlar» schyotlar II.
Moddiy javobgar shaxslardan undirib olinadigan (bozor narxidagi) summaga
D-t 4730 «Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzi» (bozor narxida
undirilib olinadigan summaga) K-t 5910 «Kamomadlar va moddiy boyliklarning
buzilishidan keladigan nobudgarchiliklar» (kamomadning balans qiymati) K-t
6230 «Boshqa muddati uzaytirilgan daromadlar» (Moddiy javobnar shaxslardan
undirib olinadigan summa bilan qiymati orasidagi farq summaga) qiymati
o’rtasidagi farq «subschyot»» - narxlardagi farq summasiga. III. Kamomad
summasi undirilganda quyidagi buxgalteriya provodkalari beriladi. D-t 5010
«Milliy valyutadagi pul mablag’lari» yoki 57 6710 «Mehnat haqi bo’yicha xodim
bilan hisob - kitoblar» K-t 4730 «Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimning
qarzi» Ushbu provodka undirilgan kamomadning bozor bahosidagi summaga
beriladi. Shu bilan birga moddiy javobgar shaxsdan undiriladigan summa bilan
qiymatliklarning balans bahosi o’rtasidagi farq quyidagi provodka bilan
daromadga o’tkaziladi: D-t 6230 «Boshqa muddati uzaytirilgan daromadlar» K-t
9390 «Boshqa operatsion daromadlar» Bir davrning o’zida va bir moddiy javobgar
shaxsda bir turdagi tovar - moddiy boyliklarninng kamomadi va ortiqcha
chiqishlari o’zaro hisobga o’tkazilishi mumkin. Bunda agar kam chiqqan boyliklar
- qiymati ortiqcha chiqqanda ko’p bo’lsa, unda farqi aybdor shaxslar hisobiga olib
boriladi. Moddiy qiymatliklarni ortiqcha chiqishi aniqlanganda u 19 – MHBS ning
5.70 bandiga binoan kirimga olinib xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy
natijalariga o’tkaziladi. Bu muomala quyidagi provodka bilan rasmiylashtiriladi:
D-t tegishli moddiy qiymatliklarni hisobga olinadigan schetlar K-t 9390 «Boshqa
operatsion daromadlar» Kamomadlar yoki ortiqcha chiqishlarning har bir

hodisasida farqlarning yuzaga kelishi sabablari chuqur va har tomonlama
o’rganilishi zarur. Qiymatliklar kamomadlari buzilishdan ko’rilgan talofatlar
ustidan ayniqsa sinchiqov nazoratni o’rgatish maqsadida buxgalteriya hisobi
tizimida yuqorida keltirilgan alohida «Kamomadlar va qiymatliklarning
buzilishidan keladigan nobudgarchiliklar» nomli maxsus schyot ko’zda tutilgan. U
yig’ib taqsimlovchi schyot bo’lib, uning yordamida talofatlarning umumiy
summasi va uning ayrim turlari bo’yicha aniqlanib, bu summalarni tegishli
schyotlarga hisobdan chiqarish uchun xizmat qiladi. «Kamomadlar va
qiymatliklarning buzilishidan keladigan nobudgarchiliklar» schyoti - aktivdir.
Uning debetida solishtiruv vedomosti asosida tovar - moddiy qiymatliklar
(«Materiallar», «Tayyor mahsulot», «Tovarlar» va boshqalar») schyotlaridan
qiymatliklarning barcha kamomadlari va buzilishidan ko’rilgan nobudgarchiliklar
yig’iladi. Bu schyotning krediti bo’yicha uning debetida yig’ilgan summalar
yo’qlama komissiyasining qaroriga binoan xarajatlar yoki aybdor shaxslar
schyotlariga hisobdan chiqariladi. Buni quyida keltirilgan tasnifdan ko’rish
mumkin: Tabiiy yo’qolish me’yorlari chegarasidagi yoki undan yuqori bo’lgan
kamomadlar, aybdor shaxslar bo’lmaganda, tabiiy talofat hisoblanib, paydo
bo’lgan joyiga qarab, mahsulot ishlab chiqarish tannarxini yoki davr xarajatlarini
oshirish kerak. Ko’pincha ular qiymatliklarni haqiqiy xarakatlari bilan shu
harakatni hujjatli rasmiylashritish o’rtasidagi nomuvofiqlikni aks ettiradi. Masalan,
ishlab chiqarish zahiralarining kamomadi ularni ishlab chiqarishga berilishini
hujjatlar bilan rasmiylashtirilgandagiga qaraganda ko’proq miqdorda berilganligi
natijasi bo’lishi mumkin; tayyor mahsulotning kamomadi - ularni haqiqatda
olinganligiga qaraganda hujjatlar bo’yicha ko’proq olinganligini rasmiylashtirish
natijasi bo’lishi mumkin. Tovar - moddiy boyliklarning kamomadini ishlab
chiqarish xarajatlariga hisobdan chiqarilishi yo’li bilan shuningdek yo’l qo’yilgan
xatolar ham bartaraf qilinadi. Ortiqcha chiqishlar korxona ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytirish hisobiga tegishli qiymatliklar schyotlariga kirim qilinadi.
Ortiqcha chiqishlar aniqlanganda albatta ularning kelib chiqish sabablari va
aybdorlari surishtirib topiladi.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, jahon iqtisodiyotidagi globallashuv jarayoni ob’yektiv
tarixiy jarayon bo‘lib, o‘zining ijobiy va salbiy jihatlariga egadir. Uning ijobiy
jihatlaridan xalqaro moliya bozorlari va valyuta munosabatlarini tartibga solish
jarayonida oqilona foydalanish kapitallar, valyutalar va tovarlar harakati
ko‘lamining kengayishiga muhim zamin yaratadi
Glоbаl moliya bоzоrning shаkllаnishi, turli хil firmаlаr o‘rtаsidаgi
rаqоbаtning kuchаygаnligi ulаrni kаpitаlni jаmlаsh, yanаdа yangi ishlаb
chiqаruvchilаrni o‘z dоirаsigа jаlb etish, birgаlikdа o‘z o‘rinlаrini sаqlаb qоlish
uchun kuchlаrni o‘zаrо birlаshtirishgа undаydi.
хаlqаrо mеhnаt tаqsimоtni vа ishlаb chiqаrishning integratsiyalаshuvining
rivоjlаnishi ;
ilmiy-tехnikа inqilоbi (ITI);
jаhоn bоzоridа trаnsmilliy kоrpоrаtsiyalаrning fаоliyati;
хаlqаrо sаvdоning Tаriflаr vа sаvdо bоsh bitimi (JST) fаоliyati оrqаli tаrtibgа
sоlinishi (erkinlаshtirilishi);
хаlqаrо sаvdоning erkinlаshtirilishi, ko‘plаb dаvlаtlаrning impоrtni sоn
jihаtdаn chеklаshni bеkоr qiluvchi vа bоjlаrni kеskin qisqаrtiruvchi rеjimgа
o‘tishlаri, erkin sаvdо hududlаrining tаshkil tоpishi;

sаvdо-iqtisоdiy intеgrаtsiya jаrаyonlаrining rivоjlаnishi. Mintаqаviy
to‘siqlаrning оlib tаshlаnishi, umumiy bоzоrlаr, erkin sаvdо hududlаrining tаshkil
etilishi;
sоbiq mustаmlаkа dаvlаtlаrning mustаqillikkа erishishlаri. Ulаr оrаsidаn
tаshqi bоzоrgа yo‘nаltirilgаn iqtisоdiyot mоdеlini tаnlаgаn “yangi industriаl
dаvlаtlаrning” аjrаlib chiqishi vа h.k
Bugungi kunda mamlakatning jahon savdosida faol ishtiroki muhim
afzalliklarga ega: bu mamlakatda mavjud resurslardan yanada samarali
foydalanish, ilm-fan va texnikaning jahon yutuqlariga qo'shilish, qisqa vaqt ichida
o'z iqtisodiyotini tarkibiy qayta qurish, shuningdek, aholining ehtiyojlarini to'liq va
har tomonlama qondirish imkonini beradi. Dunyoning hech bir mamlakati xalqaro
savdoda ishtirok etmasdan iqtisodni yaratishga muvaffaq bo'lmaydi.
Sarhisob qilar ekanmiz , xalqaro savdo hajmi jadal o'sib borayotgani, unda
tayyor mahsulotlar ulushi tobora ortib borayotganini aytish mumkin. Geografik va
tovar sifatida xalqaro savdoning tarkibi doimo o'zgarib, hozirgi vaqtda ikkita
element tizimini ifodalaydi: asosan bir-biri bilan savdo qiluvchi rivojlangan
mamlakatlar va rivojlangan mamlakatlarga o'z mahsulotlarini yetkazib beradigan
rivojlanayotgan mamlakatlar.
Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy tarkibiy qismidir,
chunki u mehnatni taqsimlash asosida paydo bo'lgan turli mamlakatlarning tovar
ishlab chiqaruvchilari o'rtasidagi aloqa shaklidir. Har bir mamlakat eng katta
afzalliklarga ega bo'lgan ishlab chiqarishga ixtisoslashgan va ishlab chiqarish
foydali bo'lmagan mahsulotlarni import qilishga intiladi. Shuningdek, xalqaro
savdoda turli xil iqtisodiy va siyosiy xavflar mavjud bo'lib, ular turli vaqtlarda
uning kelib chiqishini tushuntirishga harakat qiladigan nazariyalar paydo bo'ldi va
rad etildi, muayyan sharoitlarda maqsadlarni aniqlash, afzalliklar, kamchiliklar va
h. k.
Tashqi savdo aylanmasi qiymati bo'yicha etakchi bo'lgan asosiy hududlar
paydo bo'ldi. Xalqaro savdoda mamlakatlarning roli ularning rivojlanish darajasini

belgilaydi. Shunday qilib, hozirgi bosqichda rivojlangan davlatlar asosan tayyor
mahsulot ishlab chiqarish va katta miqdordagi xom ashyoni sotib olish hisobiga
bo'ladilar. Rivojlanayotgan davlatlar tarkibida, aksincha, xom ashyo eksporti va
tayyor mahsulotlar importi ustunlik qiladi.
Hozirgi vaqtda jahon savdo birjasida tayyor mahsulotlarning o'sish
tendentsiyasi paydo bo'lmoqda, ammo rivojlanayotgan davlatlar tarkibida
tovarlarga ixtisoslashuv mavjud. Shuni ta'kidlash kerakki, xom ashyoni iste'mol
qilish ortib bormoqda, ammo turli xil zaxiralarni yaratish orqali boshqa
mahsulotlarning savdo darajasi orqada qolmoqda. So'nggi yillarda yuqori
texnologiyali tovarlar almashinuvi ortib bormoqda, kimyo mahsulotlari savdosi
ham jadal rivojlanmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. “O‘zbеkistоn Rеspublikаsini yanаdа rivоjlаntirish bo‘yichа Hаrаkаtlаr
strаtеgiyasi to‘g‘risidа” O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2017- yil
7- fеvrаldаgi PF-4947-sоn Fаrmоni;
2. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Shаvkаt Mirziyoеvning Оliy Mаjlisgа
Murоjааtnоmаsi (2018- yil 28- dеkаbr);
3. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Shаvkаt Mirziyoеvning Mustаqil
Dаvlаtlаr Hаmdo‘stligi Dаvlаt rаhbаrlаri kеngаshi mаjlisidаgi nutqi (2017-
yil 12- оktyabr);
4. O‘zbеkistоn Prеzidеnti Shаvkаt Mirziyoеv BMT Bоsh Аssаmblеyasining
72-sеssiyasidа nutq so‘zlаdi (2017- yil 20- sеntyabr);
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori “Faol tadbirkorlik va
innovatsion faoliyatni rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni yaratish
bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”05.05.2018 y. PQ-3697
6. SH.M.Mirziyoev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning
mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy
yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim

ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining
kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi/ Xalq so‘zi, 2017 yil, 16 yanvar.
7. Z.A. Djumaev. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. – T.: 2018 – 300 b.
8. Denison e. Accounting for United States economic Growth, 1929-1969.
9. Strijkova L. Faktorы ekonomicheskogo rosta // Ekonomist. –M.: 2004, №6.
s.7-13.
10. Vaxobov A. Va boshqalar. Jaxon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy
munosabatlar.T.: Baktria press.2015 584 b.
11. Nazarova G.va boshqalar. Jaxon iqtisodiyotining globallashuvi. T.: TDIU,
2011 320 bet
12. Alimov A., Hamedov I. O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat
asoslari. T.: O‘AJNT, 2004 491 bet
13. Jalolov J.va boshqalar. Tashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. T.: Iqtisodiyot,
2011 176 bet
14. Ikrаmоv M.А., Yodgоrоv M.Х. «Glоbаl mаrkеting». O‘quv qo‘llаnmа. T.:
2013;
15. Development – led Globalisation: Towards Sustainable and Inclusive
Development Paths, Report of the Secretary – General of UNCTAD
UNCTAD XIII, Geneva, 2011.
Internet sayitlari
1. www.iqtisodiyot.uz
2. www.cyberlelinka.ru
3. www.gov.uz
4. uz.wikipedia.org
5. www.kun.uz
6. www,stat.u z

Sotib olish