Optikaning rivojlanish tarixi - Fizika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	843.4KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	09 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Fizika

Sotuvchi

Valmurodov Yorqin

Ro'yxatga olish sanasi 09 May 2024

11 Sotish

Optikaning rivojlanish tarixi

Sotib olish

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
FIZIKA - MATEMATIKA FAKULTETI
FIZIKA YO’NALISHI 2-BOSQICH
322-GURUH TALABASI
XAPINOVA MASHHURANING
OPTIKA FANIDAN
“OPTIKANING RIVOJLANISH TARIXI”
MAVZUSIDA YOZGAN

KURS ISHI
TAYYORLADI:
QABUL QILDI:
1

Mundarija
Kirish ………………………………………………………………………….. 3
I.BOB. OPTIKA BO'LIMINI O'QITISHDA INNOVATSION
METODLARDAN FOYDALANISH ……………………………………….. 4
1.1. Optika haqida tushuncha ………………………………………………...... 4
1.2. Fizika darslarida optika bo`limining pedagogik o`qitish uslublari………… 6
II.bob. Optikaning rivojlanish tarixi…………………………………………. 8
2.1. Optika turlari………………………………………………………………. 8
2.2. Zamonaviy optik tizimlar……………………………………………….... 20
Xulosa………………………………………………………………………… 28
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati………………………………………… 29
2

Kirish
Jamiyatimizning zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy sharoitida nostandart
yechimlarni topa oladigan va ijodiy kreativ fikrlay oladigan raqobatbardosh,
bilimli mutaxassis kadrlarni tayyorlash va tarbiyalash ta'lim tizimining asosiy
vazifalaridan biridir.
Hozirgi kunda ta'lim jarayonida interfaol usullar, innovasion texnologiyalar,
pedagogik va axborot texnologiyalarini o'quv jarayonida qo'llashga bo'lgan
qiziqish, e'tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda.
Buning sabablaridan biri shu vaqtgacha an'anaviy ta'limda o'quvchi va
talabalar faqat tayyor bilimlarni egallashga o'rgatilgan bo'lsa, zamonaviy
texnologiyalar ularni egallayotgan bilimlarini o'zlari qidirib topishlariga, mustaqil
o'rganib tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o'zlari chiqarishlariga o'rgatadi.
"Optika" so'zi bilan biz, masalan, qaysi nuqtada sotiladigan savdo nuqtasidan
o'tganimizda duch kelamiz. Ko'pchilik maktabda optikani o'rganganliklarini
eslashadi. Optika nima?
Optika yorug'lik tabiati, uning xususiyatlari, turli muhitlarda tarqalish
qonuniyatlari va yorug'likning moddalar bilan o'zaro ta'sirini o'rganadigan fizika
sohasidir. Optika nima ekanligini yaxshiroq tushunish.
Kurs ishi obyekti: Fizika fanida optika bo`limining pedagogik bo`limi bilan
tanishtirish jarayoni.
Kurs ishi predmeti: Fizika fanida optika bo`limining pedagogik bo`limi bilan
tanishtirish ko`nikmalari.
Kurs ishining amaliy ahamiyati: Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan
fikrlardan,yondashuvlardan hamda samaradorligini ta`minlovchi kurs ishi
natijalaridan pedagogik fanlar bo`yicha ma`ruzalar tayyorlash, qo`llanmalar
yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalardan samarali foydalanishga xizmat
qiladi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: Ishga kirish,2 bob,4 bo`lim
umumiy xulosalar,foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I BOB. Optika bo`limini o`qitishda innovatsion metodlardan foydalanish
1. 1. Optika haqida tushuncha
Optika ( yunoncha : optike — ko rish haqidagi fan) — fizikaningʻ
yorug likning tabiatini, yorug lik hodisalari qonuniyatlarini, yorug lik bilan
ʻ ʻ ʻ
moddalarning o zaro ta sirini o rganadigan bo limi. Yorug likning to g ri chiziq
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo ylab tarqalishi qadimda Mesopotamiya va qad. Misrda ma lum bo lgan hamda
ʻ ʼ ʻ
undan qurilish ishlarida foydalanishgan. Tasvirning ko zguda hosil bo lishi bilan
ʻ ʻ
miloddan avvalgi 3-asrda Aristotel, Platon, Yevklidlar shug ullanishgan. O.ning
ʻ
rivojlanishi I. Nyuton, R. Guk, F. Grimaldi, X. Gyuygens va boshqalarning ishlari
bilan bog liq. 11-asrda arab olimi Ibn al-Xaysam (Algazen) O. to g risida risola
ʻ ʻ ʻ
yozgan bo lsada, yorug likning sinishi qonunini ifodalay olmagan. Faqat 1620-
ʻ ʻ
yillarda bu qonunni tajriba yo li bilan golland olimi V. Snellius va R. Dekart
ʻ
isbotladi. 17-asrdan yorug lik haqida korpuskulyar va to lqin nazariyalar paydo
ʻ ʻ
bo la boshladi. Yorug lik korpuskulyar (zarra) nazariyasining targ ibotchisi X.
ʻ ʻ ʻ
Gyuygens edi.
Yorug likning to lqin tabiati haqidagi tasavvurlar M. Lomonosov va L.
ʻ ʻ
Eyler tomonidan rivojlantirildi. 19-asr boshlarida ingliz olimi T. Yung va O. Frenel
ishlari yorug lik to lqin nazariyasining uzil-kesil g alabasiga olib keldi. O. Frenel
ʻ ʻ ʻ
kristallooptika hodisalariga to lqin nazariyasini qo lladi. T. Yung yorug lik
ʻ ʻ ʻ
interferensiyasi hodisasini kuzatdi. Bu hodisa yorug lik to lqin tabiatiga ega
ʻ ʻ
ekanligini ko rsatdi. O. Frenel yorug lik interferensiyasi asosida yorug likning
ʻ ʻ ʻ
to g ri chiziq bo ylab tarqalishini, turli difraksiya xrdisalarini va boshqalarni
ʻ ʻ ʻ
tushuntirdi. Yorug likning sinishi va qaytishida yorug likning qutblanishini fransuz
ʻ ʻ
olimi E. Malyus kuzatdi (1808) va fanga "yorug likning qutblanishi" terminini
ʻ
kiritdi. M. Faradey yorug lik qutblanish tekisligining magnit maydonda burilishini
ʻ
kashf qildi (1846) va elektromagnetizm bilan O. orasidagi bog lanishni, tok kuchi
ʻ
elektromagnit birligining elektro-statik birligiga nisbati yorug lik tezligiga
ʻ
tengligini (3*10 8
m/s) topdi.
4

J. K. Maksvell elektromagnit maydon tushunchasini rivojlantirdi, yorug likʻ
ham elektromagnit to lqindan iborat, degan nazariyani yaratdi. U yorug likning
ʻ ʻ
elektromagnit nazariyasiga asoslanib, yorug likning hatto bosimi bo lishini aytdi
ʻ ʻ
va uning son miqdorini nazariy aniqladi (1873). Uning nazariy tekshirishlari
elektromagnit maydonning yorug lik tezligiga teng tezlik bilan tarqalishini
ʻ
ko rsatdi. Italyan olimi A. Bartoli esa 1876-yilda yorug lik bosimining
ʻ ʻ
termodinamik asosini yaratdi. 1899-yilda P. N. Lebedev birinchi bo lib tajriba
ʻ
yo li bilan yorug lik bosimini aniqladi. 1888-yilda G. Gers vakuumda
ʻ ʻ
tarqalayotgan elektromagnit maydonning tezligi yorug lik tezligiga teng ekanligini
ʻ
aniqladi va J. Maksvell nazariyasini tajriba yo li bilan tasdiqladi.
ʻ
Yorug likning modsalar bilan ta sirlashuvini 19-asr 90-yillarida juda ko p
ʻ ʼ ʻ
olimlar, jumladan, nemis olimi E. Drude, G. Gelmgols va G. A. Lorents
tekshirdilar. Lorents modda va yorug likning elektromagnit nazariyasini yaratdi.
ʻ
Shu nazariya asosida O.dagi qator hodisalarni, mas, yorug likning dispersiya
ʻ
hodisasi, dielektrik singdiruvchanlik ye ning elektromagnit to lqin uzunligi X ga
ʻ
bog liq bo lishi va h.k.ni tekshirish va tushuntirish mumkin bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Klassik elektron nazariya ayrim optik hodisalarni tushuntirib bera olmadi va
nazariya natijalari tajriba natijalariga, mas, mutlaq qora jismning issiklik nurlanishi
spektrida energiya taqsimoti va boshqalarga mos kelmay qoldi. Bunday
qiyinchilikni bartaraf qilish uchun M. Plank yorug likning kvant nazariyasini
ʻ
yaratdi (1900). O.ning keyingi rivojlanishi kvant mexanika nazariyalari bilan
bog liq. Fotoeffekt hodisasi uchun Plank nazariyasini A. Eynshteyn rivojlantirib,
ʻ
yorug lik kvanti — foton tushunchasini fanga kiritdi (1905). Yorug likning
ʻ ʻ
elektromagnit nazariyasi nisbiylik nazariyasining yaratilishiga mos bo ldi.
ʻ
Optika shartli ravishda geometrik O. va to lqin O.siga, fiziologik O.,
ʻ
nochiziqli O. va boshqa xillarga bo linadi. Geometrik O.da yorug likning qaytishi
ʻ ʻ
va sinishi qonunlari asosida, ya ni ikki muhit chegarasida yorug likning sinishi va
ʼ ʻ
qaytishi natijasida ob yektlarning tasviri hosil bo lishini tushuntirish mumkin.
ʼ ʻ
Unda fotometriya, yorug lik oqimi, yorug lik kuchi, yoritilganlik va yorug likni
ʻ ʻ ʻ
5

miqsoriy ifodalovchi boshqa kattaliklar qaraladi. Geometrik O. fotometriya bilan
birga O. texnikasi, ya ni optik asboblar nazariyasi va ratsional yoritish, yorug likʼ ʻ
dastasini taqsimlash va yo naltirish ta limotining ilmiy asoslari bilan ham
ʻ ʼ
shug ullanadi.
ʻ
To lqin Optikasida interferensiya, difraksiya va yorug likning qutblanishi
ʻ ʻ
kabi yorutlik tabiati bilan bog liq bo lgan hodisalar o rganiladi.
ʻ ʻ ʻ
1.2. Fizika darslarida optika bo`limining pedagogik o`qitish uslublari
TADQIQOT MATERIALLARI VA METODOLOGIYASI
Texnik yo'nalishlari fizika kursining optika bo'limini o'qitishda innovasion
texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o'qituvchi va talaba faoliyatiga yangilik,
o'zgarishlar kiritish bo'lib, uni amalga oshirishda asosiy interfaol usullardan to'liq
foydalaniladi. Interfaol metodlar — bu jamoa bo'lib fikrlash deb yuritiladi, ya'ni u
pedagogik ta'sir etish usullari bo'lib, ta'lim mazmunining tarkibiy qismi
hisoblanadi. Ularning o'ziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog va o'quvchi
hamda talabalarning birgalikda faoliyat ko'rsatishi orqali amalga oshiriladi.
O'qituvchi va o'quvchi hamda talabalarning maqsad bo'yicha natijaga erishishlari
uchun qanday texnologiyani tanlashlari ular ixtiyorida, bunda o'quvchi va
talabalarning bilim doirasi, guruh xarakteri, sharoitiga qarab ishlatiladigan
texnologiya tanlanadi.
Misol tariqasida yorug'likning korpuskulyar-to'lqin dualizmini tushuntirishda
qo'l keladigan "jarayonlarni oilalarga ajratish" usuli qo'l keladi. Bunda vazifa
sifatida talabalarga yorug'lik bilan bog'liq fizik jarayonlarni yodga olish va bu
jarayonlarin to'lqin yoki korpuskulyar oilaga kiritish talab qilinadi. Yana bir misol
sifatida optikaning fotometriya bo'limida uchraydigan fizik kattaliklar va ularning
o'lchov birliklarini o'zaro bog'lash tizimini mukammal o'zlashtirishga imkon
beradigan "Qarmoq" usulidan foydalanish maqsadga muvofiq bo'ladi. Buning
uchun fotometriyada uchraydigan fizik kattaliklar va ularning o'lchov birliklarini
yozib chiqish va ularni joylashtirish uchun ikkita "Baliq xaltasi" sxemalarini
chizish lozim bo'ladi.
6

TADQIQOT NATIJALARI
Ta'lim jarayoni, hususan texnik ta'lim yo'nalishlarida innovasion pedagogik
texnologiyalaridan foydalanish bir nechta maqsad va vazifalarni samarali amalga
oshirish imkoniyatini yaratdi:
- o'quvchi, talabalarni dars davomida befarq bo'lmaslikka, mustaqil fikrlash, ijod
qilish va izlanishga majbur etish;
- o'quv jarayonida bilimga bo'lgan qiziqishlar doimiyligini ta'minlash;
- ularning bilimga bo'lgan qiziqishini mustaqil ravishda har bir masalaga ijodiy
yondashgan holda kuchaytirish;
- pedagog va o'quvchi, talabalarning doimo hamkorlikdagi faoliyati
tashkillashtirilish.
Ushbu ijobiy natijalar asosida pedagog va ilm oluvchi o'rtasidagi
interaktivlik, ijodiy kreativlikning rag'barlantirilishi, qiziqishning oshishi va
sog'lom raqobat muhitining shakllanishi yotadi.
MUHOKAMA
An'anaviy o'qitish metodikasi o'qituvchida kuchli bilim-saviya, oratorlik va
pedagogik maxorat talab qilish bilan birgalikda, talabalarning tashabbuskorligi,
ijodiy-kreativligi, bilim olish jarayonidagi sog'lom raqobatni rag'barlantirishga
yetarlicha e'tibor bermaganligi sababli zamonaviy, elektron bilim mambalarga boy
ilmiy-ijtimoiy muhitda yetarlicha samaradorlik bera olmaydi.
Yorug‘lik yoki aniqirog‘i yorug‘lik fizikasi yorug‘lik manbaining nurlanishi,
yorug‘likning tarqalishi modda bilan o‘zaro ta’siri kabi fizikaviy hodisalar
haqidagi ta’limotdir. Bu vaqtda “yorug‘lik” tushunchasini o‘zi har xil ma’noda
talqin qilinadi.
7

II.BOB. Optikaning rivojlanish tarixi
2.1. Optika turlari.
Ma’lumki, jismlarga yorug’lik nuri tushganda ular ko’zga ko’rinadilar. Bu
yorug’lik nurlarini yorug’lik manbalari sochadi. Qizigan metall va ko’mir, gaz
alangalarini yorug’lik manbalari sifatida qarash mumkin. Yorug’lik elektr
razryadlar jarayonida ham sochiladi , shuningdek ko’p moddalar yorug’lik, rentgen
va boshqa nurlar ta’sirida lyuminessensiya sababli nurlanadilar.
Yorug’lik chiqarish jarayonini o’rganish shuni ko’rsatdiki, yorug’likni
elementar manbalari - atomlar, molekulalar va elektronlardir. Agar atom yoki
molekulaga ma’lum energiya berilsa, u uyg’ongan holatga o’tadi va bunday atom
yoki molekula ma’lum chastotali yorug’lik to’lqinini chiqarish qobiliyatiga ega
bo’lib qoladi. Atom yoki molekulani uyg’onish darajasiga qarab u har xil chastotali
yorug’lik to’lqinini chiqaradi. Shu sababli atom va molekulaning nur sochish
sohasi infraqizil, ko’zga ko’rinadigan va ultrabinafsha sohada yotadi. Shuning
uchun keng ma’noda yorug’lik infraqizil, ko’zga ko’rinadigan va ultrabinafsha
8

nurlar to’plamidir. Bu nurlanishlarning tabiatini o’rganadigan
fanga optika deyiladi va nurlanishlar spektriga optik spektr deyiladi.
YORUG’LIKNING TABIATI HAQIDA TO’LQIN VA KVANT
TASAVVURLAR
Optikaning rivojlanish jarayonida Yorug’lik tabiati haqida ikki qarama-
qarshi nazariya vujudga kelgan. Birinchi nazariyaga ko’ra, Yorug’lik tabiati to’lqin
xarakterga ega. Bu sohada birinchi bo’lib Robert Guk , Xristian Gyuygens, Tomas
Yung, Arago, Koshi, Frenel kabi olimlar ko’plab ish qildilar. Keyinchalik ularning
ishlari ingliz olimi Maksvell tomonidan ishlab chikilgan elektromagnit nazariyaga
asos bo’ldi va yorug’likning elektromagnit nazariyasi yaratildi. Bu nazariyaga
ko’ra yorug’lik to’lqinlari ko’ndalang to’lqinlar bo’lib, elektr vektori va
yorug’likning tarqalish tezligi s o’zaro perpendikulyardir. Yorug’likning to’lqin
nazariyasi asosida yorug’lik interferensiyasi, yorug’lik difraksiyasi, yorug’likning
qutblanishi bilan bog’langan barcha hodisalar to’g’ri tushuntiriladi.
Yorug’likning to’lqin nazariyasi bilan bir qatorda yorug’likning kvant
nazariyasi ham rivojlandi. Bu sohada I.Nyutonning g’oyalari va ishlari katta
ahamiyatga ega. I.Nyuton o’zi kuzatgan yorug’lik dispersiyasi va boshqa
hodisalarni tushuntirishda yorug’lik juda kichik zarralar — korpuskulalar oqimidan
iborat degan g’oya asosida tushuntirgan edi. Bu nazariya keyinchalik yanada
rivojlantirildi va u asosda XX asrda yorug’likning foton yoki kvant nazariyasi
yaratildi. Bu nazariyaga ko’ra yorug’lik elementar zarralar — fotonlar oqimidan
iborat deb qaraldi, absolyut qopa jism qonunlari fotoeffekt, Kompton effekti shu
nazariya asosida tushuntirildi. Yorug’likning foton nazariyasi kvant mexanikasi
asosida vujudga keldi. Shu sababli yorug’likni foton nazariyasi yana yorug’likning
kvant nazariyasi deb ham ataladi.
YORUG’LIKNING TO’LQIN XOSSALARI. YORUG’LIK
INTERFERENSIYASI
Oddiy sharoitlarda fazoda bir vaqtning o’zida juda ko’plab yorug’lik
to’lqinlari tarqaladi. Bu to’lqinlar har xil manbalardan chiqayotgan yoki har xil
9

predmetlar yuzalaridan qaytayotgan va sochilayotgan bo’lishi mumkin. Kundalik
hayotdagi tajribalardan bilamizki, juda ko’plab tarqalayotgan yorug’lik to’lqinlari
bir-biriga xalaqit bermay fazoda tarqaladi, shu sababli biz predmetlarni ko’rganda
ularni o’zini bo’zilmagan holda ko’ramiz. Yorug’lik to’lqinlarini bunday
tarqalishiga sabab sho’ki, yorug’lik elektromagnit to’lqinlarning muhitga ta’siri
shu muhitda boshqa elektr va magnit maydonlarning borligidan qat’iy nazar ro’y
beradi. Bundan har xil elektromagnit to’lqinlarning elektr va magnit maydonlari
bo’shlikda tarqalganda o’zlarini kuchlanganliklarini, harakat yo’nalishini va
boshqa xarakteristikalarini o’zgartirmaydilar degan xulosaga kelamiz. Bu
xaqikatda shunday ro’y beradi. Buni superpozitsiya prinsipi deb ataladi.
Superpozitsiya prinsipi bajarilganda fazoda bir vaqtda tarqalayotgan elektromagnit
to’lqinlarning ye va N kuchlanganliklari o’zaro algebraik ravishda qo’shiladilar,
lekin ikki yorug’lik to’lqinining tebranishlarining fazalar ayirmasi vaqt bo’yicha
o’zgarmas bo’lsa, bu prinsip bajarilmaydi. Bu to’lqinlarni kogerent to’lqinlar
deyiladi. Kogerent to’lqinlar qo’shilganda fazoning bir qismida yorug’likni
kuchayishi ya’ni maksimumi, boshqa qismlarida yorug’likni susayishi, ya’ni
minimumi kuzatiladi. Bunday hodisaga yorug’lik to’lqinlarining interferensiyasi
deyiladi. Yorug’lik interferensiyasi faqat kogerent yorug’lik to’lqinlari
qo’shilganda ro’y beradi.
Kogerent to’lqinlarni kogerent manbalar sochadi. Ammo tabiatdagi barcha
yorug’lik manbalari o’zaro kogerent bo’lmaydi. Shu sababli birinchi marta
yorug’lik interferensiyasini kuzatish uchun sun’iy usuldan foydalanganlar, ya’ni
bir manbadan chiqayotgan yorug’likni ko’zgu, linza yordamida yoki boshqa usulda
ikkiga ajratib , so’ng uchrattirganlar. Bunday usuldan Frenel, Yung, Lloyf, Bete, R.
Pol kabi olimlar foydalanganlar. Misol tariqasida Yung sxemasini ko’ramiz.
T.Yung bir tirqishdan tarqalayotgan yorug’lik yo’liga ikki tirqishli to’siq qo’ydi.
Natijada to’siqdan so’ng yorug’lik ikki mustaqil dasta sifatida tarqaladi. Bu ikki
yorug’lik bir manbadan chiqayotgan bo’lgani uchun o’zaro kogerent bo’ladi va
ekranda interferensiya maksimumlari va minimumlari kuzatiladi. Agar ekranda
10

uchrashayotgan ikki kogerent yorug’lik to’lqinlarining optikaviy yo’llari farqi
juft sonli to’lqin uzunligiga teng bo’lsa
(2.1)
interferensiya maksimumi kuzatiladi. Yozilgan (2.1) shart interferensiya
maksimumlari sharti deyiladi. Agar ekranda uchrashayotgan ikki kogerent
yorug’lik to’lqinlarining optikaviy yo’llari farqi toq sonli to’lqin o’zunligiga
teng bo’lsa
(2.2)
Interferensiya minimumlari kuzatiladi. Yozilgan ifoda interferensiya minimumlari
sharti deyiladi.
Interferensiya hodisasini hayotda biz uchratib turamiz. Masalan, suv
yuzidagi yupqa yog’ yoki moy qatlamlariga yorug’lik tushganda ularning
tovlanishini ko’ramiz. Bu hodisaga optikada yupka plastinkalar rangi deb nom
berilgan. Bunday rangli tovlanishlar sovun pufaklarida juda yupqa neft pardalarida,
eski shisha yoki metallar sirtida ham kuzatiladi. Agar yupqa shaffof plyonkani
yoritsak, unda ham shunday hodisani ko’ramiz. Buning sababi shundaki, yorug’lik
yupqa plastinkaning ikki sirtidan qaytganda yorug’lik to’lqini ikki kogerent dastani
vujudga keltiradi. Bu dastalar o’zaro uchrashib interferensiyani beradi. Bunda hosil
bo’lgan interferension manzaralar lokallangan manzaralar deyiladi. Chunki ular
faqat parda sirtiga yaqin sohada kuzatiladi. Interferensiya hodisasi aniq
o’lchashlarda, fizik tajribalarda , sanoatda, texnikada va yana juda ko’p sohalarda
keng qo’llaniladi. Interferensiya hodisasiga asoslanib ishlovchi maxsus optik
asboblar - interferometrlar yasalgan.
YORUG’LIK DIFRAKSIYASI
Yorug’likni fazoda tarqalishini kuzatib yorug’lik to’g’ri chiziq bo’ylab
tarqaladi degan xulosaga kelamiz. Hakikatdan ham, biror teshikdan yorug’lik o’tsa,
u uzun nur konusini hosil qiladi. Agar shu teshikni yana kichraytirsak, u holda
11

yorug’lik teshikdan sfera bo’ylab tarqaluvchan bo’ladi. Bu hodisani birinchi bo’lib
italyan olimi Grimaldi kuzatgan va uni yorug’lik difraksiyasi deb atagan.
Umuman, yorug’lik difraksiyasi deb yorug’likni tor teshiklardan va to’siq chetidan
o’tganda to’g’ri chiziqli tarqalishining bo’zilishiga aytiladi. Gyuygens yorug’likni
tarqalish jarayonini tushuntirish uchun bir prinsipni bayon etdi. Bu prinsipni
ma’nosi shunday: Yorug’lik to’lqini kelib tebratgan har bir nuqta o’z navbatida
manba
bo’lib elementar yorug’lik to’lqinlarini tarqatadi . Gyuygens prinsipini
kamchiligi shundaki, elementar to’lqinlarni qo’shganda ularni fazalarini hisobga
olmaydi , holbuki bu to’lqinlarning fazalari har xil bo’ladi. Bu kamchilikni Frenel
to’ldirdi va elementar to’lqinlarni fazalarini hisobga oldi. Natijada Gyuygens-
Frenel prinsipi vujudga keldi, uni ma’nosi shunday: chegaralangan
yorug’lik
to’lqinlari
fronti tarqalganda hamma nuqtalardan chiqayotgan elementar
to’lqinlar
interferensiya natijasida bir-biri bilan qo’shilishib ketgan fazoning
qismida
qorong’ulik kuzatiladi.
Frenel yorug’lik difraksiyasini tushuntirish uchun o’tayotgan to’lqin
frontini elementar to’lqinlar manbai bo’lgan zonalarga ajratdi va ularning biror
nuqtadagi ta’sirini ko’rib chiqdi. Optikada bu zonalarni Frenel zonalari deb ataladi.
Frenel shu usul bilan yorug’likni to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalishini ham
tushuntirdi. Difraksion hodisalar o’z xarakteriga qarab ikki sinfga bo’linadi.
Birinchi sinfga kuzatuvchi nuqta ekran ( to’siq )dan ma’lum masofada joylashgan
holdagi difraksion hodisalar kiradi. Bu xil difraksion hodisalar birinchi marta
Frenel tomonidan o’rganilgan bo’lgani uchun Frenel difraksiyasi deyiladi. Ikkinchi
sinfga ekran (to’siq) kuzatuvchi nuqtadan cheksiz masofada bo’lgan hol, ya’ni
parallel nurlardagi difraksion hodisalar kiradi. Bu xil difraksion hodisalarni
birinchi marta Fraungofer o’rgangan. Shu sababli bunday difraksiyalarni
Fraungofer difraksiyasi deyiladi.
Frenel difraksiyasini doiraviy teshikdan yorug’lik o’tganda ko’ramiz.
Doiraviy teshikni Frenel zonalariga bo’lamiz. Masalan, doiraviy teshikda 3 ta zona
joylashgan. A nuqtada difraksion manzarani kuzatamiz. Bunda umumiy qoida
12

shunday: agar doiraviy teshikda juft zonalar joylashsa, A nuqtada ( markazda )
qorong’ulik bo’ladi. Agar doiraviy teshikda toq zonalar joylashsa, A nuqtada
( markazda ) yorug’lik bo’ladi. Biz ko’rayotgan holda doiraviy teshikda 3ta zona
joylashgani uchun A nuqtada yorug’lik bo’ladi.
Difraksiya hodisasiga asoslanib maxsus asboblar yasalgan. Shunday
qurilmalardan birini difraksion panjara deyiladi. Difraksion panjara deb , bir-
biridan teng masofalarda turgan ko’p tirqishlardan tuzilgan asbobga aytiladi.
Difraksion panjaradagi parallel joylashgan tirqishlardan yorug’lik o’tganda
Fraungofer difraksiyasi kuzatiladi. Difraksion panjaradagi bitta tirqishning eni b
bo’lsa, ikki tirqish orasidagi to’siq eni a bo’lsa, ularning yig’indisiga difraksion
panjara doimiysi yoki davri d deyiladi. Tirqishlar soni N va panjara doimiysi d
o’zaro shunday bog’langan:
(3.1)
Ikki qo’shni tirqishdan o’tgan yorug’lik to’lqinlarining o’zaro yo’l farqi
(3.2)
ga teng bo’lib, bu yerda - difraksiya burchagi .
Difraksion panjara uchun yorug’likning kuchayishi, ya’ni maksimum sharti
quyidagicha bo’ladi:
( ) (3.3)
Difraksion panjara uchun minimumlar sharti :
( ) (3.4)
(3.3) va (3.4) ifodalardagi lar mos ravishda maksimum va minimumlar tartibi.
Difraksion panjara hosil qilgan manzarada yana qo’shimcha minimumlar va ular
orasida ikkilamchi maksimumlar ham kuzatiladi.
YORUG’LIKNI QUTBLANISHI
Yorug’likning elektromagnit nazariyasiga ko’ra yorug’lik to’lqinlari
ko’ndalang to’lqinlardir. Shu sababli yorug’lik to’lqinining elektr va magnit
13

vektorlari nur yo’nalishiga nisbatan har xil orientatsiyada bo’lishi mumkin.
Optikada bunday yorug’likni tabiiy yorug’lik deyiladi. Lekin yorug’lik to’lqinida
tebranishlar yo’nalishi biror tarzda tartiblangan bo’lishi ham mumkin. Bunday
yorug’likni qutblangan yorug’lik deyiladi. Agar yorug’lik vektorining tebranishlari
faqat bitta tekislikda yuz berayotgan bo’lsa, bunday yorug’likni yassi yorug’lik deb
ataladi. Bunda vektor tebranadigan tekislikni tebranish tekisligi deyiladi. Unga
tik bo’lgan vektor tebranadigan tekislikka qutblanish tekisligi deyiladi. Yassi
qutblangan yorug’likni tabiiy yorug’likdan qutblagich yoki polyarizatorlar deb
ataluvchi asboblar yordamida hosil kilinadi. Qutblagichga, ya’ni polyarizatorga
misol qilib maxsus qirqilgan turmalin kristalini ko’rsatish mumkin. Hosil qilingan
qutblangan yorug’likni analizatorlar deb ataluvchi asboblar yordamida tekshiriladi.
Ikki qutblovchi asbobdan o’tgan yorug’lik intensivligi J, shu asboblar
tekisliklari orasidagi burchakning kosinusi kvadratiga proporsional bo’ladi:
(4.1)
Bu qonunni Malyus qonuni deyiladi.
Tajribalar shuni ko’rsatadiki, yorug’lik qaytganda va singanda ham
qutblanar ekan. Yorug’lik qaytganda shunday burchak bor-ki, uning uchun
(4.2)
bajarilsa, qaytgan yorug’lik to’la qutblangan bo’ladi. Bu ifodada ikki
muhitning nisbiy sindirish ko’rsatkichi. Bu qonunni Bryuster qonuni deyiladi.
To’liq qutblanish burchagida qaytgan va singan nurlar o’zaro to’g’ri burchak
tashkil etadilar.
Bryuster qonuni elektr tokini o’tkazuvchi metallardan yorug’lik nur
qaytganda bajarilmaydi. Bu qonun yorug’lik dielektriklardan qaytgandagina
bajariladi.
GEOMETRIK OPTIKA TUSHUNCHALARI
Yorug’lik to’lqinlari tarqalganda Poyting vektori yo’nalishi bo’yicha
tarqaladi. Bu yo’nalishni odatda yorug’lik nuri deb ataladi. Shu yorug’lik nuri
14

haqidagi tushunchaga asoslanib ko’p optik hodisalarni ko’rib chiqish mumkin.
Optikaning bu tushunchaga asoslangan bo’limi geometrik optika deyiladi.
Geometrik optika prinsiplari asosida linzalar, ko’zgulardan to’zilgan optik
asboblarda nurning yo’li matematik ravishda hisoblanadi. Misol sifatida yupqa
linzada tasvirni yasash va uni fokus masofasini keltiramiz:
(5.1)
bu yerda F – fokus masofasi , a
1 va a
2 – optik markazdan buyumgacha va
tasvirgacha bo’lgan masofalar.
Linzalar uchun linzaning optik kuchi D tushunchasi kiirtilgan. Linzaning
optik kuchi (havoda)
D= 1/F (5.2)
bo’ladi. Linzani optik kuchining birligi 1 dioptriya (1 dptr) bo’lib, u fokus
masofasi 1 metr bo’lgan linzaning optik kuchiga teng.
Mikroskop ikki optik asbob — ob’ektiv va okulyardan to’zilgan. Birinchi
qisqa fokusli linza ob’ektiv rolini o’ynaydi, ikkinchi qisqa fokusli linza okulyar
rolini o’ynaydi. Mikroskopni kattalashtirishi shunday ifodalanadi:
(5.3)
bu yerda — ob’ektivdan tasvirgacha bo’lgan masofa, f
1 — ob’ektiv fokus
masofasi, f
2 — okulyar fokus masofasi, a
0 — eng yaxshi ko’rish masofasi (25sm).
Hozirgi vaqtda juda ko’p optik asboblar yasalgan va ular ko’plab sohalarda
ishlatiladi. Misol sifatida geodeziyada ishlatiladigan optik asboblarni nomlarini
keltiramiz: nivelir, teodolit, fototeodolit va boshqalar.
Nivelir yordamida yer sirtidagi biror nuqta balandligini boshqa aniq nuqta
yoki boshlang’ich nuqta balandligiga yoki dengiz sathiga nisbatan aniqlanadi.
YORUG’LIK OQIMI. FOTOMETRIK KATTALIKLAR
Optik diapazonga to’g’ri keladigan elektr magnit
to’lqinlarining energetik parametrlarini o’lchash bilan
15

shug’ullanadigan optikaning bo’limiga fotometriya deyiladi. Soddaroq qilib
aytganda, ko’zga ko’rinadigan yorug’lik ta’sirlarini o’lchash bilan
shug’ullanadigan optikaning bo’limi fotometriya deyiladi. Fotometriya – yorug’lik
energiyasining oqimi, yorug’lik kuchi, yoritilganlik, ravshanlik, yorituvchanlik
kabi fizik kattaliklar bilan ish ko’radi.
Ko’zga ko’rinadigan yorug’lik nurlari spektral tarkibigagina bog’liq bo’lmay,
ko’zning yorug’lik spektriga bo’lgan sezgirligi (ko’rish funksiyasi U) ga ham
bog’liq. Shu sababli ko’zning nisbiy spektral sezgirligi degan tushuncha kiritilib ,
bu tushuncha matematik shaklda
(6.1)
kabi yoziladi, bunda - ko’zning nisbiy sezgirligi, - ko’zning ma’lum
to’lqin uzunligidagi nurga bo’lgan maksimal ko’rish funksiyasi. Normal ko’z
uchun to’lqin uzunligida .
Yorug’lik oqimi F deb biror yuzadan vaqt birligi ichida o’tuvchi yorug’lik
energiyasini ko’rsatuvchi fizik kattalikka aytiladi, ya’ni :
, (6.2)
bunda Q – yorug’lik energiyasi, t – vaqt. Yorug’lik oqimining birligi lyumen (Lm)
bo’lib, u 1 kd li yorug’likning 1 steradian fazoviy burchak bo’yicha yuborilgan
oqimidir:
(6.3)
Yorug’lik kuchi
(6.4)
Yorug’lik oqimi bir tekis tarqalgan holda
(6.5)
bo’ladi.
16

Yorug’lik kuchi birligi Sobiq Ittifoq metrologiya ilmiy tekshirish
institutining fotometrik laboratoriyasida yasalgan yorug’lik etalonining
yuzasidan normal yo’nalishda chiqayotgan yorug’lik kuchining qismiga teng.
Bu birlikka kandela (kd) deyiladi. Bu yorug’lik kuchining yangi etaloni bo’lib,
xalqaro bir shamning (eski etalonning) yorug’lik kuchi 1.005
kd ga teng.
Yoritilganlik yuza birligiga perpendikulyar tushayotgan yorug’lik oqimi
bilan xarakterlanadi, ya’ni
(6.6)
Yoritilganlik birligi lyuks (Lk) bo’lib, u 1m 2
yuzaga tekis perpendikulyar
tushayotgan 1 Lm oqimga mos keladigan yoritilganlikdir:
(6.7)
Ravshanlik deb, yuza birligidan yuzaga kelgan perpendikulyar yo’nalishda har bir
kvadrat metridan 1 kd yorug’lik kuchi beradigan yuzaning ravshanligi
olinib, ravshanlik birligi - bo’ladi. Demak, ravshanlik
(6.8)
Bu yerda - yorug’lik nuri yo’nalishi bilan shu yorug’lik tarqatayotgan yuzaga
o’tkazilgan perpendikulyar orasidagi burchak.
Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, yorug’lik birliklarining tajribada aniqlash va
uni qayta takrorlash murakkab ish bo’lib, diqqat bilan ishlashni talab qiladi.
Miqdoriy yorug’lik o’lchashlari, ayniqsa, spetrning turli sohalaridagi o’lchashlar
hozirga qadar ishlanib kelinmoqda va mukammallashtiritmoqda.
YORUG’LIK DISPERSIYASI
Yorug’lik dispersiyasi deb, moddaning sindirish ko’rsatkichini yorug’lik
to’lqin uzunligiga bog’liqligidan yuz beradigan hodisalarga aytiladi. Yorug’lik
dispersiyasini matematik ravishda shunday yozish mumkin:
17

(7.1)
Bu formulada yorug’lik to’lqining chastotasi.
Agar chastota ortishi bilan absolyut sindirish ko’rsatkichi ortib borsa,
bunday dispersiya normal dispersiya deyiladi, aksincha chastota ortib borishi bilan
chastota kamaysa , bunday dispersiya anomal dispersiya deyiladi.
Yorug’lik dispersiyasini birinchi marta 1672 yilda ingliz olimi I.Nyuton
kuzatgan. U shisha prizmadan oq yorug’lik o’tganda rangli spektr hosil bo’lishini
aniqlagan. Yorug’lik dispersiyasini sindirish ko’rsatkichni aniqlaydigan har qanday
usul bilan kuzatish mumkin. Masalan, prizmalardan yorug’lik o’tganda, to’la ichki
qaytish hodisasi ro’y berganda va interferension asboblar yordamida. Umumiy
holda, yorug’lik dispersiyasi ro’y berganda to’lqin uzunligini kamayishi bilan
sindirish ko’rsatkichi orta boradi. Bunga normal dispersiya deyiladi. Lekin
shunday hollar ham kuzatiladiki, bunda to’lqin uzunligini kamayishi bilan sindirish
kursatkichi ham kamayadi. Bunday dispersiyaga anomal dispersiya deyiladi.
Odatda anomal dispersiya yorug’likni yutilish sohasida kuzatiladi.
Dispersiya sababli oq yorug’lik sindiruvchi muhitdan o’tganda turli to’lqin
uzunlikli monoxromatik nurlarga ajraladi. Agarda bu hodisani ekranda kuzatsak,
turli rangdagi yo’llar - ya’ni dispersiya spektrini yoki optik spektrni ko’ramiz.
Odatda, optik spektrlar maxsus asboblar - spektrometr va spektrograflarda hosil
kilinadi. Spektrlarning tashqi ko’rinishi yorug’lik manbaining xossalariga bog’liq
bo’ladi.
Optik spektrlar 3 turga bo’linadilar:
1. Tutash spektrlar.
2. Chiziqli spektrlar.
3. Yo’l-yo’l spektrlar.
Yorug’lik manbai cho’g’langan qattiq va suyuq jismlar, siqilgan gazlardan
iborat bo’lsa, kuzatiladigan spektr tutash spektrdan iborat bo’ladi. Chiziqli
spektrlarni uyg’ongan alohida atomlar, yo’l-yo’l spektrlarni uyg’ongan alohida
molekulalar chiqaradi. Optik spektrlar yordamida moddalarni analiz qilish, atom
18

va molekulalarni tuzilishini o’rganish va boshqa ko’p ilmiy ishlar qilish mumkin.
Bu sohaga spektral analiz deyiladi. Hozirgi vaqtda yorug’lik dispersiyasini kvant
mexanikasi asosida tushuntiriladi.
YORUG’LIKNING KVANT NAZARIYASI. FOTONLAR
Hozirgi vaqtda ko’p optik hodisalarni faqat yorug’likni kvant nazariyasi
asosida tushuntirish mumkin. Masalan, absolyut qora jismning nurlanishi,
fotoeffekt, Kompton effekti va boshqalar. Yorug’likni kvant nazariyasini
yaratishda A.Eynshteynning «Yorug’lik kvantlari» mavjud degan g’oyasi rol
o’ynadi, shunga ko’ra yorug’likni elementar zarrachalar — fotonlar oqimidan
iborat deb qaraldi. Eynshteynning gipotezasi qator tajribalarda tasdiqlandi.
Yorug’lik zarralari — fotonlarning mavjudligi tajribalarda tasdiqlangandan so’ng
yorug’likni foton nazariyasi yoki kvant nazariyasi vujudga keldi. Bu nazariya
optika tarixida bo’lgan korpuskulyar nazariyani eslatadi. Bu yorug’likning kvant
nazariyasiga ko’ra bitta foton quyidagi energiyaga ega bo’ladi :
(8.1)
bunda h — Plank doimiysi , - yorug’lik chastotasi.
Foton massasi uchun shunday formula mavjud:
(8.2)
bu yerda c=3*10 8
m/s — vakuumda yorug’likning tarqalish tezligi.
Bu formula harakatdagi foton massasi uchun o’rinli. Demak, foton tinchlikdagi
massaga ega emas. Foton yutilganda uning massasi va energiyasi moddaning
zarralariga beriladi. Foton impulsi quyidagiga teng:
(8.3)
Fotonning vakuumdagi tezligi c=3*10 8
m/s. Demak, yorug’likni ham to’lqin, ham
zarracha sifatida ko’rish mumkin. Optikada buni dualizm deb ataladi.
LAZERLAR
Moddadan yorug’lik o’tganda u yutiladi va sochiladi. Bu hodisalar optikada
juda yaxshi o’rganilgan. Hozir bu jarayonlarga teskari bo’lgan hodisa, ya’ni
19

moddadan yorug’lik o’tganida uning kuchayishi ham ro’y berishi aniqlandi.
Bunday asboblar lazerlar deb ataladi. Ushbu jarayonni amalga oshishi
mumkinligini birinchi marta 1915 yilda Eynshteyn aytgan. A.Eynshteyn ( o’z-
o’zidan ) spontan nurlanish bilan birga induksiyalangan yoki majburiy nurlanish
bo’lishi ham mumkinligi haqida bashorat qilgan. Lazerda yorug’likning kuchayishi
moddadan o’tayotgan yorug’lik tomonidan indo’ksiyalangan nurlanish ta’sirida
yuz beradi. Optik lazerlar birinchi marta 1960 yilda qurilgan. Hozirgi vaqtda
lazerlar juda keng chastotalar sohasida ( ko’zga ko’rinadigan sohalardan millimetr
to’lqinlargacha) ishlab chiqilgan. Lazerlarda aktiv muhit sifatida yuzlab moddalar (
gazlar - geliy va neon aralashmasi, qattiq jismlar – yoqut va h.k. ) qo’llaniladi.
Agarda lazerda ishchi modda sifatida yoqut ( rubin ) ishlatilsa, u impuls rejimda
ishlaydi va qisqa vaqtda katta quvvat beradi. Masalan, 10 sekundda 10 8
vatt
energiya beradi. Bunday impulslarda energiya oqimini zichligi 1sm 2
da 10 8
vatt
bo’ladi. Bunday lazerlar bilan o’ta qattiq metallarni, olmoslarni teshish mumkin.
Hozir lazerlar juda ko’p sohalarda, masalan, ilmiy ishlarda, meditsinada, aloqa
xizmatida , qurilishda harbiy sohada keng ishlatiladi.
2.2. Zamonaviy optik tizimlar
Yupqa optikasi eng oddiy optik tizimni anglatadi. Oddiy yupqa linzalar
asosan ko'zoynak uchun ko'zoynak shaklida qo'llaniladi. Bundan tashqari,
kattalashtirish oynasi sifatida linzalardan foydalanish yaxshi ma'lum.
Ko'plab optik asboblarning harakati - proektsion chiroq, kamera va boshqa
qurilmalar - sxematik ravishda yupqa linzalarning harakatlariga o'xshatilishi
mumkin. Biroq, ingichka optikasi, asosiy optik o'q bo'ylab yoki unga katta burchak
ostida keladigan manbadan kelib chiqadigan tor bir rangli nur bilan chegaralanish
mumkin bo'lganda, juda kamdan-kam hollarda, yaxshi tasvirni beradi. Ko'pgina
amaliy ishlarda, agar ushbu shartlar bajarilmagan bo'lsa, ingichka ob'ektiv
tomonidan taqdim etilgan rasm unchalik mukammal emas. Shuning uchun,
aksariyat hollarda, juda ko'p miqdordagi sinishi yuzasiga ega bo'lgan va ushbu
20

sirtlarning yaqinligi talablari bilan cheklanmagan (nozik linzalar talabini
qondiradigan) murakkabroq optik tizimlarni qurishga murojaat qiling.
Umuman olganda, odamning ko'zlari diametri 2,5 sm ga teng bo'lgan
sharsimon tanadir va bu ko'zoynak deb ataladi (10-rasm). Ko'zning noaniq va
kuchli tashqi qobig'i sklera, shaffof va yanada konveks old qismi esa shox parda
deb ataladi. Skleraning ichki qismida ko'zni oziqlantiradigan qon tomirlaridan
iborat qon tomir membranasi yotadi. Kornoid shox parda ustiga, turli odamlarda
notekis rangga ega bo'lgan irisga o'tadi, u shox pardadan aniq, suvli massaga ega
kameradan ajralib chiqadi.
Irisda dumaloq teshik bor, diametri o'zgarishi mumkin bo'lgan o'quvchi deb
nomlanadi. Shunday qilib, iris yorug'likning ko'zga kirishini tartibga soluvchi
diafragmaning rolini o'ynaydi. Yorug` nurda o`quvchi pasayadi, kam nurda esa
ko`payadi. Ko'zoynakning orqa tomonida ko'zning ichki qismida linza joylashgan
bo'lib, u 1,4 ga teng refraktsion indeksga ega bo'lgan shaffof moddaning bikonveks
ob'ektividir. Ob'ektiv halqali mushak bilan chegaralangan bo'lib, uning
yuzalarining egriligini va shuning uchun uning optik kuchini o'zgartirishi mumkin.
Ko'zning ichki qismidagi qon tomir membranasi fotosensitiv asabning
shoxlari bilan qoplangan, ayniqsa, qorinchaning qarshisida qalin. Ushbu
shoxchalar ko'zning optik tizimi tomonidan yaratilgan ob'ektivlarning haqiqiy
tasvirini yaratadigan retinani hosil qiladi. Retina va linzalar orasidagi bo'shliq
jelatinli tuzilishga ega shaffof vitreus tanasi bilan to'ldiriladi. Retinada joylashgan
narsalarning tasviri teskari tomonga buriladi. Ammo fotosensitiv asabdan
signallarni qabul qiluvchi miyaning faoliyati bizga barcha ob'ektlarni tabiiy holatda
ko'rish imkoniyatini beradi.
Ko'zning dairesel mushaklari bo'shashganda, ko'zning to'r pardasida uzoqroq
narsalarning tasviri olinadi. Umuman olganda, ko'zning tuzilishi shundan iboratki,
odam ko'zni 6 m dan yaqinroq masofada joylashgan kuchlanishsiz narsalarni
ko'rishi mumkin. Bu holda yaqinroq narsalarning tasviri retinaning orqasida
olinadi. Bunday ob'ektning aniq tasvirini olish uchun, halqa mushaklari ob'ektivni
21

retinada ushlab turmaguncha linzalarni tobora ko'proq siqib chiqaradi va keyin
ob'ektivni siqilgan holatda ushlab turadi.
Shunday qilib, inson ko'ziga "diqqatni jalb qilish" halqa mushaklari
yordamida optikaning kuchini o'zgartirish orqali amalga oshiriladi. Ko'zning optik
tizimining undan har xil masofada joylashgan narsalarning aniq tasvirlarini
yaratish qobiliyati turar joy deb nomlanadi (lotincha "turar joy" - qurilma). Juda
uzoq ob'ektlarni ko'rganda, parallel nurlar ko'zga tushadi. Bunday holda, ko'z
abadiylikka moslashtiriladi, deyiladi.
Ko'zning joylashishi cheksiz emas. Ring mushaklari yordamida ko'zning
optik kuchi 12 diopterdan oshmasligi mumkin. Yaqindagi narsalarni uzoq muddatli
tekshirish bilan ko'z charchaydi va halqa mushaklari bo'shashishni boshlaydi va
ob'ektning tasviri xiralashadi.
Biror kishining ko'zlari nafaqat yorug'likda, balki ob'ektlarni ham yaxshi
ko'rishga imkon beradi. Ko'zning to'r pardasidagi fotosensitiv asab uchlarini turli
darajadagi tirnash xususiyati darajasiga moslash qobiliyati, ya'ni. kuzatilayotgan
ob'ektlarning yorqinligining turli darajalariga moslashish deyiladi.
Ko'zning vizual o'qining ma'lum bir nuqtada pasayishiga konvergensiya
deyiladi. Ob'ektlar odamdan juda katta masofada joylashgan bo'lsa, so'ngra suvni
bir ob'ektdan ikkinchisiga ko'zning o'qlari orasiga o'tkazishda u deyarli
o'zgarmaydi va odam ob'ektning o'rnini to'g'ri aniqlash qobiliyatini yo'qotadi.
Ob'ektlar juda uzoq bo'lganida, ko'zlar o'qi parallel bo'lib, odam hatto u qarab
turgan narsaning harakatlanayotganini yoki yo'qligini aniqlay olmaydi. Jismlarning
holatini aniqlashda ma'lum bir rolni odamga yaqin joylashgan ob'ektlarni
tekshirganda ob'ektivni siqadigan halqali mushakning kuchi o'ynaydi.
Yupqa optikasi eng oddiy optik tizimni anglatadi. Oddiy yupqa linzalar
asosan ko'zoynak uchun ko'zoynak shaklida qo'llaniladi. Bundan tashqari,
kattalashtirish oynasi sifatida linzalardan foydalanish yaxshi ma'lum.
Ko'plab optik asboblarning harakati - proektsion chiroq, kamera va boshqa
qurilmalar - sxematik ravishda yupqa linzalarning harakatlariga o'xshatilishi
22

mumkin. Biroq, ingichka optikasi, asosiy optik o'q bo'ylab yoki unga katta burchak
ostida keladigan manbadan kelib chiqadigan tor bir rangli nur bilan chegaralanish
mumkin bo'lganda, juda kamdan-kam hollarda, yaxshi tasvirni beradi. Ko'pgina
amaliy ishlarda, agar ushbu shartlar bajarilmagan bo'lsa, ingichka ob'ektiv
tomonidan taqdim etilgan rasm unchalik mukammal emas. Shuning uchun,
aksariyat hollarda, juda ko'p miqdordagi sinishi yuzasiga ega bo'lgan va ushbu
sirtlarning yaqinligi talablari bilan cheklanmagan (nozik linzalar talabini
qondiradigan) murakkabroq optik tizimlarni qurishga murojaat qiling.
Bunday kichik zarrachalarni tekshirganda ular kondensator bilan an'anaviy
mikroskop deb ataladigan ultramikroskopdan foydalanadilar, bu esa ushbu ob'ektni
mikroskopning o'qiga perpendikulyar ravishda yon tomondan intensiv ravishda
yoritishga imkon beradi.
Ultramikroskop yordamida o'lchamlari nanometrdan oshmaydigan
zarrachalarni aniqlash mumkin.
Spotning eng oddiy doirasi ikkita yig'ish linzasidan iborat. Ko'zda tutilgan
narsaga qaragan ob'ektivga ob'ektiv, ikkinchisiga kuzatuvchining ko'ziga qaragan
ko'zoynak deyiladi.
L 1 linzalari ob'ektivning asosiy fokusiga yaqin joylashgan P 1 Q 1
ob'ektining teskari va sezilarli darajada qisqartirilgan tasvirini beradi. Ko'zoynak
ob'ektning tasviri asosiy diqqat markazida bo'lishi uchun joylashtirilgan. Ushbu
pozitsiyada ko'zoynak kattalashtiruvchi oynaning rolini o'ynaydi, uning yordamida
ob'ektning haqiqiy tasviri ko'rib chiqiladi. Kollimator deb nomlangan A trubkasi
tor tirqishga ega, uning kengligi vintni burab sozlanishi. Yorug'lik manbai
bo'shliqning oldida joylashtirilgan, uning spektrini o'rganish kerak. Bo'shliq
kollimatorning fokus tekisligida joylashgan va shuning uchun kollimator
chiqadigan yorug'lik nurlari parallel nur shaklida bo'ladi. Prizma orqali o'tgandan
so'ng, nurlar B trubkasiga yuboriladi, ular orqali spektr kuzatiladi. Agar
spektroskop o'lchash uchun mo'ljallangan bo'lsa, unda maxsus moslamadan
foydalangan holda spektrning tasviri bo'linmalar bilan o'lchovning tasviriga
23

o'rnatiladi, bu sizga spektrdagi rang chiziqlarining holatini aniq belgilashga imkon
beradi.
Spektrni o'rganishda ko'pincha uni suratga olish maqsadga muvofiqdir,
so'ngra uni mikroskop yordamida ko'rib chiqing.
Spektrlarni suratga oladigan qurilma spektrograf deb nomlanadi.
Spektrograf diagrammasi sek. 18. L 2 optikasi yordamida radiatsiya spektri
muzlatilgan AB oynasiga qaratiladi, u suratga olayotganda fotosurat plitasi bilan
almashtiriladi. Optik o'lchash vositasi - o'lchash vositasi, unda ko'rish
(boshqariladigan ob'ektning chegaralarini ko'rish chizig'i, krossover va boshqalar
bilan birlashtirish) yoki o'lchamni aniqlash optik ish printsipiga ega bo'lgan asbob
yordamida amalga oshiriladi. Optik o'lchash vositalarining uchta guruhi ajralib
turadi: ko'rishning optik printsipi va hisobot harakatining mexanik usuli bo'lgan
qurilmalar; hisobotlarni ko'rish va ko'chirishning optik usuli bo'lgan qurilmalar;
o'lchash moslamasi bilan mexanik aloqada bo'lgan va aloqa joylarining harakatini
aniqlashning optik usuli bilan ishlaydigan qurilmalar.
Birinchi tarqatish asboblaridan murakkab kontur va kichik o'lchamlarga ega
qismlarni o'lchash va boshqarish uchun proektorlar tarqatildi.
Eng keng tarqalgan qurilma ikkinchi - universal o'lchash mikroskopi bo'lib, unda
o'lchanadigan qism uzunlamasına aravada va bosh mikroskopda - ko'ndalangda
harakatlanadi.
O'lchangan chiziqli miqdorlarni o'lchov yoki o'lchov bilan taqqoslash uchun
uchinchi guruhning asboblari qo'llaniladi. Ular odatda komparatorlarning umumiy
nomi ostida birlashtiriladi. Ushbu qurilmalar guruhiga optimometr (optikator,
o'lchash mashinasi, kontakt interferometr, optik diapazonni topuvchi va boshqalar)
kiradi.
Optik o'lchash asboblari geodeziyada (daraja, teodolit va boshqalar) ham
keng tarqalgan.
24

Teodolit - geodezik ishlar, topografik va geodezik tadqiqotlar, qurilishda va
hokazolarda yo'nalishlarni aniqlash va gorizontal va vertikal burchaklarni o'lchash
uchun mo'ljallangan geodezik vositadir.
Daraja - yer yuzasidagi nuqtalar balandligini o'lchash, shuningdek o'rnatish
uchun gorizontal yo'nalishlarni belgilash uchun geodezik vosita. ishlaydi.
Navigatsiyada sekstant keng qo'llaniladi - kuzatuvchi joyining koordinatalarini
aniqlash uchun ufq ustidagi osmon jismlarining balandligini yoki ko'rinadigan
ob'ektlar orasidagi burchaklarni o'lchash uchun goniometrik oyna-aks ettiruvchi
asbob. Sekstantning eng muhim xususiyati shundaki, kuzatish maydonida ikkita
ob'ektni bir vaqtning o'zida birlashtirish imkoniyati mavjud bo'lib, ular orasidagi
burchak o'lchanadi, bu sekstantni samolyotda va kemada hatto pitching paytida
ham aniq pasaymasdan ishlatishga imkon beradi.
Optik o'lchash vositalarining yangi turlarini rivojlantirishning istiqbolli
yo'nalishi bu elektron hisoblash moslamalari bilan jihozlash bo'lib, bu o'qish va
ko'rishni o'qishni soddalashtirishga imkon beradi.
Fan va texnikada optik tizimlardan foydalanish.
Ilova, shuningdek, optik tizimlarning fan va texnologiyada tutgan o'rni juda
katta. Optik hodisalarni o'rganmasdan va optik vositalarni ishlab chiqmasdan,
insoniyat texnologik rivojlanishning bunday yuqori darajasiga chiqa olmaydi.
Deyarli barcha zamonaviy optik asboblar optik hodisalarni bevosita vizual
kuzatish uchun mo'ljallangan.
Tasvirlash qonunlari turli xil optik qurilmalarni qurish uchun asos bo'lib
xizmat qiladi. Har qanday optik qurilmaning asosiy qismi ma'lum bir optik
tizimdir. Ba'zi bir optik qurilmalarda tasvir ekranda olinadi, boshqa qurilmalar ko'z
bilan ishlashga mo'ljallangan. ikkinchi holatda, qurilma va ko'z bitta optik tizimni
anglatadi va tasvir ko'zning to'r pardasida olinadi.
Moddalarning ba'zi kimyoviy xossalarini o'rganib, olimlar tasvirlarni qattiq
sirtlarga mahkamlash usulini ixtiro qilishdi va linzalardan tashkil topgan optik
tizimlar tasvirlarni ushbu sirtga loyihalashda foydalanila boshlandi. Shunday qilib,
25

dunyo foto va kino kameralarini oldi va keyinchalik elektronika, video va raqamli
kameralar paydo bo'ldi.
Ko'zga deyarli ko'rinmaydigan kichik narsalarni o'rganish uchun
kattalashtiruvchi ishlatiladi, va agar uning kattalashishi etarli bo'lmasa, unda
mikroskoplar qo'llaniladi. Zamonaviy optik mikroskoplar tasvirni 1000
martagacha, elektron mikroskoplarni esa o'n minglab marta kattalashtirishga imkon
beradi. Bu molekulyar darajada ob'ektlarni o'rganishga imkon beradi.
Zamonaviy astronomik tadqiqotlarni "Galiley trubasi" va "Kepler trubasi"
bo'lmasdan amalga oshirish mumkin emas edi. Ko'pincha oddiy teatr durbinlarida
ishlatiladigan Galileo trubkasi ob'ektning to'g'ridan-to'g'ri tasvirini beradi, Kepler
trubkasi - teskari. Natijada, agar Kepler trubkasi Yerni kuzatish uchun ishlatilishi
kerak bo'lsa, u o'rash tizimi (qo'shimcha linza yoki prizma tizimi) bilan
jihozlangan, natijada tasvir to'g'ri bo'ladi. Bunday qurilmaning namunasi - prizma
durbin.
Kepler trubasining afzalligi shundaki, u qo'shimcha oraliq tasvirga ega
bo'lib, uning tekisligiga o'lchov o'lchovini, suratga olish uchun fotosurat plitasini
va boshqalarni qo'yishingiz mumkin. Natijada, astronomiyada va o'lchov bilan
bog'liq barcha holatlarda Kepler trubkasi ishlatiladi.
Teleskop turiga ko'ra qurilgan teleskoplar bilan bir qatorda - refraktorlar,
oyna (aks ettiruvchi) teleskoplar yoki reflektorlar astronomiyada juda muhimdir.
Har bir teleskop beradigan kuzatuv qobiliyati uning teshigining diametriga
qarab belgilanadi. Shuning uchun qadimgi davrlardan beri ilmiy va texnik fikrlar
topishga qaratilgan. Lazer va fokusli tizimlardan foydalanish turli xil moddalarni
kesishda, CD o'qish va yozish asboblarida, lazer diapazonlarida ishlatiladigan lazer
nurlanishini bir nuqtaga yo'naltirishga imkon beradi.
Optik tizimlar geodeziyada burchaklarni va balandliklarni o'lchash uchun
keng qo'llaniladi (darajalar, teodolitlar, sekstantlar va boshqalar).
Oq nurni spektrga ajratishda prizmalardan foydalanish spektrograflar va
spektroskoplarning yaratilishiga olib keldi. Ular qattiq va gazlarning yutilish va
26

emissiya spektrlarini kuzatish imkonini beradi. Spektral tahlil sizga moddaning
kimyoviy tarkibini aniqlashga imkon beradi.
Oddiy optik tizimlardan foydalanish - yupqa linzalar, ko'rish tizimidagi
nuqsonlari bo'lgan ko'plab odamlarning normal ko'rishlariga imkon berdi
(ko'zoynaklar, ko'z linzalari va boshqalar).
Optik tizimlar tufayli ko'plab ilmiy kashfiyotlar va yutuqlarga erishildi.
Optik tizimlar biologiyadan tortib fizikagacha bo'lgan ilmiy faoliyatning barcha
sohalarida qo'llaniladi. Shuning uchun biz fan va texnologiyada optik tizimlarning
ko'lami cheksiz deb ayta olamiz.
27

Xulosa
Men o`ylaymanki, optikaning amaliy ahamiyati va uning boshqa bilim
sohalariga ta'siri juda katta. Teleskop va spektroskopning ixtirosi insonga ulkan
olamda ro'y beradigan ajoyib hodisalarni ochib berdi. Mikroskopning ixtirosi
biologiyada inqilob qildi. Fotosuratlar deyarli barcha fan sohalariga yordam berdi
va yordam berishda davom etmoqda. Ilmiy jihozlarning eng muhim elementlaridan
biri bu ob'ektivdir. Busiz, mikroskop, teleskop, spektroskop, kamera, kino,
televizor va boshqalar bo'lmaydi. ko'zoynaklar bo'lmaydi va 50 yoshdan oshgan
ko'plab odamlar ko'rish bilan bog'liq ko'plab asarlarni o'qish va ijro etish
imkoniyatidan mahrum bo'lishadi.
Fizik optika tomonidan o'rganiladigan hodisalar maydoni juda kengdir.
Optik hodisalar fizikaning boshqa sohalarida o'rganilayotgan hodisalar bilan
chambarchas bog'liq bo'lib, optik tadqiqot usullari eng nozik va aniqdir. Shu
sababli, optika uzoq vaqt davomida juda ko'p fundamental tadqiqotlar va asosiy
jismoniy qarashlarni rivojlantirishda etakchi rol o'ynaganligi ajablanarli emas.
O'tgan asrning ikkala asosiy fizik nazariyalari - nisbiylik nazariyasi va kvant
nazariyasi optik tadqiqotlar asosida katta darajada tug'ildi va rivojlandi, deyish
kifoya. Lazerlarning ixtirosi nafaqat optikada, balki ilm-fan va texnikaning turli
sohalarida ham juda katta imkoniyatlarni ochib berdi.
28

Adabiyotlar ro'yxati.
1. Artsybyshev S.A. Fizika - M .: Medgiz, 1950 .-- 511s.
2. Jdanov L.S. Jdanov G.L. O'rta maktablar uchun fizika - M .: Nauka, 1981. -
560s.
3. Landsberg G.S. Optika - M .: Nauka, 1976 .-- 928s.
4. Landsberg G.S. Fizikaning boshlang'ich darsligi. - M .: Nauka, 1986.- T.3. -
656s.
5. Proxorov A.M. Buyuk Sovet Entsiklopediyasi. - M.: Sovet entsiklopediyasi,
1974. - T. 18. - 632s.
6. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi: Optika - M .: Nauka, 1980. - 751s.
7. Azizxo`jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogic mahorat-T.,2008 y.
29

KURS ISHI TOPSHIRIQLARI
_________________________________________________________________fani bo'yicha

Guruh ___________ talaba ______________________________________________________
Rahbar _______________________________________________________________________
TOPSHIRIQ
1.Ishlanadigan mavzu ___________________________________________________________
______________________________________________________________________________
2. Ilmiy manbalar______________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
________________________________________________________________
3. Nazariy qismining tuzilishi
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________
4. Amaliy qismining tuzilishi
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
5. Qo'shimcha vazifa va ko'rsatmalar _______________________________________________
_____________________________________________________________________________
6. Kurs ishini bajarish rejasi ______________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
1 2 3 4 5 Himoyalandi
30

Rahbar ________________ __________________________________________________
TERMIZ D AVLAT UNIVERSITETI
______________________ fakulteti ____________________ kafedrasi
KURS ISHIGA MULOHAZA
Talaba _________________________________________________________________________
Mavzu _________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________
1. Mavzuning dolzarbligini asoslash
_______________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
2. Qismlar bo'yicha bajarilgan ish tavsifnoma (ishning nazariy va amaliy ahamiyati, zamonaviy – ilmiy
uslublardan foydalanganligi)
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________
3. Muallif ishga baho (mustaqilligi, intizomliligi va boshqalar) __________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________
4. Umumiy xulosalar (ishning topshiriqqa mos kelishi, talab darajasiga javob berish, himoyaga qo'yilish
imkoni) ____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________
31

«_____» ___________ 202_ yil Rahbar _________ _________________________________
TERMIZ D AVLAT UNIVERSITETI
_________________________________ fakulteti ____________________ kafedrasi
KURS ISHIGA TAQRIZ
Talaba ________________________________________________________________________
Mavzu ______________________________________________________________________
1. Mavzuning dolzarbligini asoslash _______________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
2. Ishning tarkibini baholash_______________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________
3. Mavzuning baholanishi va uning afzallik tomonlarini ko'rsatish_________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________
4. Ishda foydalanilgan adabiyotlarga baho berish ______________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
5. Ilmiy munozara yuritish qobiliyatiga baho berish ___________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
6. Xulosa va takliflarning ochiqligi va dalillarga asoslanganligi __________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
7.Ishni rasmiylashtirishning talab darajasiga javob berish
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
8. Ishdagi kamchiliklar _________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
9. Muallifning qaysi taklifini ishlab chiqarishga joriy etish maqsadga muvofiq
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
10. Ishning qo'yilgan talab darajasiga mos kelishi to'g'risida xulosa ______________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
32

Taqrizchining (F.I.Sh.) ish joyi, unvoni _____________________________________________
_____________________________________________________________________________
«_____» ___________ 202_ yil Taqrizchi: _________ _________________________________

TERMIZ D AVLAT UNIVERSITETI
______________________________________ fakulteti ____________________ kafedrasi
“........................................................................................................................................” fanidan
“…....................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................” mavzusida
……….. kurs ..............guruh talabasi........................................................................................
………..................................................................................... tomonidan tayyorlangan kurs ishini
BAHOLASH MEZONI
№ Mezonlar Maksimal ballar Talabalarning to’plagan
ballari
1 Adabiyotlar ustida ishlash 5 baho - baho
2 Nazariy qismning tayyorlanishi 5 baho - baho
3 Amaliy qismining rasmiylashtirilishi 5 baho - baho
4 Xulosa va tavsiyalarning ishlab chiqish
darajasi 5 baho - baho
Jami 5 baho - baho
Kurs ishi himoyasining baholanishi
1 Talabalarning himoya qilish darajasi,
bayon etishi 5 baho - baho
2 Savollarga aniq va to'liq javob berishi 5 baho - baho
3 Jami: 5 baho
Hammasi: 5 baho
Komissiya raisi: .. ..................................................................
Komissiya a'zolari: .................................................................. ...
…..…………………………………………………………….
33

………………………………………………………………….
34

Sotib olish