Dokument ma'lumotlari

Narxi 13000UZS
Hajmi 969.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 22 Sentyabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Oq-oltin axborot texnologiyalari texnikumida toʻgaraklar axborot tizimining dasturiy taʼminotini ishlab chiqish

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA FIZIKA MATEMATIKA FAKULTETI KURS ISHI Mavzu: Oq -oltin axborot texnologiyalari texnikumida to garaklarʻ axborot tizimining dasturiy ta minotini ishlab chiqish ʼ -bosqich guruh talabasi: Qabul qildi: Kurs ishi bo’yicha talaba bahosi: Kurs ishi topshirilgan sana: MUNDARIJA KIRISH ..................................................................................................................... 3 1 I BOB. TASHKILIY VA DASTURIY TA’MINOTGA DOIR ASOSLAR ............ 7 1.1 To’garaklar faoliyatini boshqarishning zamonaviy yondashuvlari ..................... 7 1.2 Axborot tizimlari va ularning o’quv muassasalaridagi roli ............................... 11 1.3 Texnikum uchun to’garaklar axborot tizimini yaratish zarurati ....................... 14 II-BOB. AMALIY DASTURIY TA’MINOT YARATISH BOSQICHLARI ....... 16 2.1. Dasturiy ta’minotni loyihalashda foydalanilgan texnologiyalar ...................... 16 2.2. Axborot tizimining asosiy imkoniyatlari va foydalanuvchi interfeysi ............. 20 2.3 Dasturdan foydalanish bo’yicha tavsiyalar va sinov natijalari ......................... 23 XULOSA ................................................................................................................. 27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: ........................................... 37 2 KIRISH XXI asr insoniyat tarixida chuqur ilmiy - texnik taraqqiyot , raqamli texnologiyalar va axborot kommunikatsiya tizimlarining jadal sur ’ atlar bilan rivojlangan davri sifatida tarixga kirib bormoqda . Bugungi globallashuv jarayonlari , iqtisodiy va ijtimoiy o ’ zgarishlar , mehnat bozorida yuz berayotgan yangi talab va ehtiyojlar ta ’ lim tizimidan yangicha yondashuvni , sifatli , zamonaviy , raqobatbardosh va ilg ’ or mutaxassislar tayyorlashni talab qilmoqda . Bu jarayonda ta ’ limda raqamlashtirish siyosati markaziy o ’ ringa chiqib , barcha o ’ quv bosqichlarida axborot tizimlari va avtomatlashtirilgan boshqaruv platformalarini joriy etish davlat siyosati darajasiga ko ’ tarilmoqda . O’zbekiston Respublikasida ham ushbu yo’nalishda izchil islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan, “Raqamli O’zbekiston – 2030” strategiyasi, “Elektron hukumat” konsepsiyasi, ta’limda “E-raqamlashtirish” tashabbuslari asosida har bir o’quv muassasasida dars jarayoni, nazorat, baholash, davomat, moliyaviy boshqaruv kabi sohalar bosqichma-bosqich raqamlashtirilmoqda. Biroq ayni paytda darsdan tashqari faoliyat, jumladan to’garaklar faoliyati ko’plab ta’lim muassasalarida hanuzgacha an’anaviy, qo’lda boshqariladigan, qog’oz shaklidagi usullar asosida olib borilmoqda. Bu esa mavjud imkoniyatlarning to’liq ishlatilmasligiga, faoliyatda shaffoflik va samaradorlikning yetarli emasligiga olib kelmoqda. Ta’lim tizimining samarali ishlashida to’garaklar faoliyati alohida o’rin tutadi. Bu faoliyat o’quvchilarning bilimga bo’lgan qiziqishini kuchaytirish, iste’dodlarini yuzaga chiqarish, bo’sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish, ijtimoiy moslashuvchanligini shakllantirish, kasb-hunarga yo’naltirish, yetakchilik salohiyatini rivojlantirish kabi muhim vazifalarni bajaradi. Ayniqsa, axborot texnologiyalariga ixtisoslashgan texnikumlar uchun bu faoliyat nafaqat ma’naviy- ma’rifiy, balki bevosita kasbiy kompetensiyalarni chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Shunday bo’lsa-da, to’garaklar faoliyatining elektron boshqaruv tizimi orqali yuritilmasligi ularning real natijadorligini baholashni, ishtirokchilarning faolligini aniqlashni va o’quvchilarni rag’batlantirishni qiyinlashtiradi. 3 Ko’pchilik texnikumlarda to’garaklarga a’zolik qog’oz arizalar asosida amalga oshiriladi, qatnashuv ro’yxatlari daftar shaklida yuritiladi, statistik tahlillar deyarli olib borilmaydi yoki subyektiv yondashuvlarga asoslanadi. Faol o’quvchilarni aniqlashda aniq mezonlar bo’lmaydi, o’qituvchilarning yuklamasi to’g’ri baholanmaydi, mashg’ulotlar sifati va davriyligi tizimli nazorat qilinmaydi. Natijada to’garaklar faoliyatining samaradorligi tushadi, ishtirokchilar soni kamayadi, iqtidorli yoshlar yetarli darajada qo’llab-quvvatlanmaydi. Bu holat umumiy ta’lim sifatiga, o’quvchilar motivatsiyasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shu boisdan, ushbu kurs ishida “Oq-oltin axborot texnologiyalari texnikumi” misolida to’garaklar faoliyatini avtomatlashtirilgan axborot tizimi orqali boshqarish masalasi nazariy va amaliy jihatdan tadqiq qilinmoqda. Tadqiqot ob’ekti — texnikumdagi to’garaklar faoliyatining tashkiliy-strukturaviy va axborot oqimlarini o’rganish, uning raqamli muhitdagi boshqaruv modeli asosida avtomatlashtirish usullarini ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi doirasida to’garaklar tizimini kompleks holda, ya’ni qatnashuvchilar ro’yxati, mashg’ulotlar jadvali, davomat, faollik tahlili, reyting shakllanishi, hisobotlar chiqarish kabi barcha bosqichlarni qamrab oluvchi maxsus dasturiy ta’minot ishlab chiqiladi. Tadqiqot predmeti sifatida ushbu tizimning texnik va dasturiy asoslari, foydalanuvchi interfeysi, ma’lumotlar bazasi strukturalari, xavfsizlik elementlari, tahlil va hisobot vositalari tanlangan. Axborot tizimi real texnikum sharoitida sinov tariqasida joriy etilib, o’qituvchi va o’quvchilar ishtirokida test sinovlaridan o’tkaziladi. Amaliy tajriba natijalariga asoslangan tahlil, taklif va xulosalar beriladi. Kurs ishining asosiy maqsadi — texnikumda to’garaklar faoliyatini boshqarish, nazorat qilish va tahlil qilish imkonini beruvchi qulay, funksional va samarali axborot tizimini yaratishdir. Bu tizim o’quvchilarning faolligini oshirish, shaffoflikni ta’minlash, o’qituvchilarning yuklamasini aniq hisoblash, rahbariyatga tezkor va ob’ektiv qarorlar qabul qilish imkonini beruvchi vosita sifatida xizmat qiladi. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: 4 Texnikumdagi to’garaklar faoliyatining hozirgi holatini tahlil qilish va mavjud muammolarni aniqlash; Axborot tizimini yaratish uchun zamonaviy dasturlash muhitini tanlash va u bilan ishlashni o’rganish; Dasturiy ta’minotning funksional imkoniyatlarini aniqlash, foydalanuvchi interfeysini loyihalash; To’garaklar ro’yxati, o’quvchilar bazasi, mashg’ulot jadvali, qatnashuv, hisobot va tahlil bo’limlarini ishlab chiqish; Tizimni test sinovlaridan o’tkazish, foydalanuvchilarning fikr-mulohazalari asosida baholash; Foydalanish bo’yicha metodik tavsiyalar va takomillashtirish yo’nalishlarini ishlab chiqish. Metodologik jihatdan kurs ishida tizimli yondashuv, modullashtirilgan dasturiy loyihalash, ob’ektga yo’naltirilgan dasturlash texnikasi, foydalanuvchi tajribasiga asoslangan interfeys dizayni, tajribaviy-sinov asosida funksional tahlil qilish, statistika va grafik vositalar orqali tahlil qilish usullari qo’llanildi. Axborot tizimi Borland C++ Builder muhitida ishlab chiqildi va dBase formatidagi ma’lumotlar bazasi bilan integratsiyalashgan. Kurs ishining ilmiy yangiligi — u to’garaklar faoliyatini avtomatlashtirishda amaliyotga yo’naltirilgan, real ta’lim muassasasi ehtiyojlariga moslashtirilgan, foydalanuvchi uchun qulay, kengaytiriladigan, funksional axborot tizimini ishlab chiqish va uni sinovdan o’tkazish orqali amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishdan iborat. Tizim test sinovlari orqali samaradorligini namoyon etib, texnikum sharoitida raqamli boshqaruvning muhim vositasi sifatida e’tirof etildi. Shunday qilib, ushbu kurs ishi orqali ta’lim tizimining darsdan tashqari faoliyat yo’nalishida axborot texnologiyalarini qo’llashning amaliy modeli yaratiladi, uning texnik asoslari ishlab chiqiladi, natijalar baholanadi va real takliflar shakllantiriladi. Bu esa nafaqat bitta texnikum darajasida, balki respublika miqyosidagi texnikumlar uchun ham metodik qo’llanma bo’lishi mumkin. Dasturiy ta’minotni keng miqyosda joriy etish orqali darsdan tashqari tarbiya, iste’dodlarni 5 qo’llab-quvvatlash, faol o’quvchilarni aniqlash, to’garaklar ishini sifatli tashkil qilish yo’lida katta imkoniyatlar yaratiladi. Shu sababli, ushbu kurs ishi nafaqat o’quv topshirig’ini bajarish, balki ta’lim sohasiga foydali innovatsion yechim sifatida qaralishi mumkin. 6 I BOB. TASHKILIY VA DASTURIY TA’MINOTGA DOIR ASOSLAR 1.1 To’garaklar faoliyatini boshqarishning zamonaviy yondashuvlari Bugungi tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan axborot jamiyatida ta’lim tizimining har bir bosqichi raqamlashtirish va avtomatlashtirish jarayonlariga faol integratsiyalashmoqda. Shu jarayonda o’quv muassasalarida olib borilayotgan to’garaklar faoliyatini zamonaviy yondashuvlar asosida tashkil etish va boshqarish masalasi alohida dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, texnikumlar singari kasb-hunarga tayyorlovchi o’rta maxsus ta’lim muassasalarida to’garaklar nafaqat o’quvchilarni darsdan tashqari faoliyat bilan band qilish, balki ularni sohaga oid amaliy ko’nikmalarga ega bo’lishlari, qiziqishlarini mustahkamlash, iste’dodlarini ro’yobga chiqarish imkonini beradi. Shunday ekan, bugungi kunda to’garaklarni boshqarishda eskicha — qog’ozbozlikka asoslangan, qo’lda yuritiladigan usullar samaradorligini yo’qotmoqda. Ular o’z o’rnini raqamli boshqaruvga asoslangan, avtomatlashtirilgan va axborot tizimlari vositasida nazorat qilinadigan yondashuvlarga bo’shatib bermoqda. An’anaviy va zamonaviy boshqaruv yondashuvlarining solishtirilishi An’anaviy boshqaruvda to’garak faoliyatini rejalashtirish, qatnashchilar ro’yxatini shakllantirish, davomat yuritish, tahliliy hisobotlar tayyorlash singari barcha jarayonlar asosan qog’oz asosida, turli daftarlarda olib boriladi. Ushbu jarayonlar:  Inson resursiga juda katta yuk soladi;  Davriy yangilashda ko’p vaqt talab qiladi;  Xatoliklar ehtimolini oshiradi;  Axborotga tezkor kirishni cheklaydi;  Hisobotlarni shakllantirishda qo’lda hisob-kitob talab etadi. Zamonaviy boshqaruv yondashuvlari esa bu kabi kamchiliklarni bartaraf etadi. Ular:  Axborot texnologiyalariga asoslanadi ;  Avtomatlashtirilgan tizimlar orqali real vaqt rejimida ishlaydi ; 7  Statistik, tahliliy va grafik hisobotlarni avtomatik yaratadi ;  Foydalanuvchilar (o’qituvchi, o’quvchi, ma’muriyat) o’rtasida uzviy aloqani ta’minlaydi ;  Ma’lumotlar bazasiga asoslangan arxiv va monitoring imkoniyatlarini yaratadi . To’garaklar faoliyatini avtomatlashtirishning asosiy maqsadlari Zamonaviy yondashuvning maqsadi — to’garak faoliyatini:  Tartibga solish;  Boshqaruvni markazlashtirish;  Axborotlar ustidan real vaqtli nazorat o’rnatish;  Davriy tahlil qilish imkonini yaratish;  Barcha foydalanuvchilar uchun qulay va moslashuvchan interfeys orqali foydalanish imkonini berish. Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi bu jarayonlarni elektron shaklda boshqaradi va inson omilining ta’sirini minimallashtiradi. Bu esa samaradorlikni sezilarli darajada oshiradi. Zamonaviy boshqaruv tamoyillari To’garaklarni zamonaviy yondashuv asosida boshqarish quyidagi asosiy tamoyillar bilan belgilanadi: 1. Ma’lumotga asoslangan qarorlar qabul qilish (Data-driven decision making) Ma’lumotlar asosida qaror qabul qilish zamonaviy yondashuvning tayanchidir. Masalan:  Qatnashuvchilar soni;  Mashg’ulotlarning samaradorlik ko’rsatkichi;  Baholash natijalari;  Mashg’ulotga kelmaganlar statistikasi. Ushbu ma’lumotlar tahlili asosida qaysi yo’nalishdagi to’garaklar samarali, qaysilarini qayta ko’rib chiqish kerakligi aniqlanadi. 8 2. Foydalanuvchi markazlashuvi (User-centered design) Zamonaviy tizimlar, avvalo, foydalanuvchiga xizmat qiladi. To’garak rahbari, texnikum ma’muriyati, o’quvchi — har biri o’ziga mos funksiyalar bilan ishlaydi:  O’quvchi: ro’yxatdan o’tish, jadvalni ko’rish, ishtirokni kuzatish;  O’qituvchi: qatnashuvchilarni ko’rish, faollikni baholash, hisobotlar tuzish;  Ma’muriyat: umumiy nazorat, statistika, tahliliy hisobotlar. 3. Avtomatlashtirish va integratsiya Raqamli boshqaruvda:  To’garakga yozilish;  Davomat yuritish;  Mashg’ulot rejasi kiritish;  Baholash va monitoring;  Sertifikatlash — barchasi avtomatlashtiriladi. Shuningdek , tizim boshqa mavjud axborot tizimlari — masalan , elektron kundalik , o ’ quvchilar bazasi bilan integratsiyalashgan bo ’ lishi mumkin . 4. Shaffoflik va javobgarlik Elektron tizimlar orqali har bir harakat izga olinadi. Qaysi o’qituvchi, qaysi mashg’ulotni o’tgan, kim qatnashgan, nima natija bergan — barchasi tizimda aks etadi. Bu shaffoflikni ta’minlabgina qolmay, faoliyat uchun javobgarlikni ham oshiradi. 5. Monitoring va baholash Avtomatik monitoring funksiyasi:  To’garak mashg’ulotlari o’tkazilishi holati;  Rejadan chetga chiqishlar;  Ishtirokchilar faolligi;  Natijadorlikni baholash kabi jihatlarni kuzatish imkonini beradi. Bu esa to’garak rahbari va ma’muriyatga aniq va tezkor choralarni ko’rish imkonini yaratadi. 9 Dunyodagi ilg’or tajribalar Dunyoning ko’plab rivojlangan davlatlarida maktab, kollej va texnikumlar qoshidagi to’garaklar “Co-curricular Information Systems” orqali boshqariladi. Masalan:  AQShda ClassDojo , Edmodo , Remind kabi tizimlar orqali mashg’ulotlar va faoliyatlar yuritiladi;  Hindistonda SAMS (Student Activity Management System) orqali barcha tashkiliy ishlovlar raqamlashtirilgan;  Yevropada esa Moodle asosida to’garaklar ham LMS (Learning Management System) orqali boshqariladi. Bu tizimlar nafaqat vaqtni tejaydi, balki o’quvchilarning faolligini ham oshiradi. O’zbekiston sharoitida tatbiq etishning istiqbollari O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqamli O’zbekiston – 2030” strategiyasi doirasida barcha ta’lim muassasalarini raqamlashtirish bosqichma- bosqich amalga oshirilmoqda. Shu bois to’garaklar faoliyatini ham elektron tizimlar orqali yuritish quyidagi foydalarni beradi:  O’quvchi qiziqishini real vaqt rejimida aniqlash;  Bo’sh o’rinlar haqida tezkor ma’lumot taqdim qilish;  Resurslardan samarali foydalanish;  Davlat statistikasi uchun tayyor ma’lumot bazasini shakllantirish;  Har bir texnikumda alohida axborot muhitini yaratish. Xulosa qilib aytganda, to’garaklar faoliyatini zamonaviy yondashuvlar asosida boshqarish — bu faqatgina zamonaviylik talabi emas, balki o’quvchilarning ta’limdan tashqari rivojlanishiga, iqtidorini ro’yobga chiqarishga xizmat qiluvchi muhim omildir. Raqamli axborot tizimlarining joriy etilishi bilan bu jarayon avtomatlashtiriladi, shaffof va samarali bo’ladi, o’quvchilar va o’qituvchilarning o’zaro aloqasi mustahkamlanadi. Texnikumlarda bunday tizimlar yo’lga qo’yilishi ta’lim sifatini oshirishga va to’garaklarning real foydasini ko’rsatishga xizmat qiladi. 10 1.2 Axborot tizimlari va ularning o’quv muassasalaridagi roli Zamonaviy ta’lim tizimida axborot texnologiyalarining keng ko’lamda joriy etilishi muassasalarning barcha darajadagi boshqaruv jarayonlarini tubdan o’zgartirmoqda. Ta’lim jarayonida ma’lumotlar bilan ishlash, ularni qayta ishlash, tahlil qilish, saqlash va almashinishni qulaylashtiruvchi, samarali tashkil etuvchi vosita sifatida axborot tizimlari muhim ahamiyat kasb etmoqda. Axborot tizimi deganda biror bir sohaga oid axborotlarni tizimli ravishda yig’ish, qayta ishlash, saqlash, uzatish va foydalanuvchilarga taqdim etish uchun ishlab chiqilgan apparat, dasturiy va tashkiliy vositalar majmuasi tushuniladi. O’quv muassasalarida esa bu tizimlar dars jarayonidan tashqari faoliyatlarni, xususan, to’garaklar ishini boshqarishda keng qo’llanilmoqda. Axborot tizimi tarkibi va funksional tuzilmasi O’quv muassasasi uchun mo’ljallangan axborot tizimi odatda quyidagi asosiy tarkibiy qismlardan iborat bo’ladi:  Ma’lumotlar bazasi – o’quvchilar, o’qituvchilar, to’garaklar, dars jadvali, baholar, qatnashuvlar va boshqa ma’lumotlar saqlanadigan joy;  Interfeys – tizimdan foydalanuvchilar (administratorlar, o’qituvchilar, o’quvchilar) foydalanadigan tashqi ko’rinish;  Tahlil modullari – statistik ma’lumotlarni hisoblash, hisobot tuzish, grafik tahlil qilish imkoniyatlari;  Avtomatlashtirish bloklari – takroriy jarayonlarni avtomatik tarzda bajaruvchi funksiyalar (jadval tuzish, qatnashuvni qayd qilish, xatolikni aniqlash);  Axborot xavfsizligi mexanizmlari – ma’lumotlarga ruxsatsiz kirishni oldini olish, himoyalash va arxivlash usullari. Mazkur komponentlar o’zaro uzviy bog’liq bo’lib, yagona tizim sifatida ishlaydi. Axborot tizimining o’quv muassasalari hayotidagi o’rni Axborot tizimlari nafaqat ma’muriy boshqaruvni, balki to’g’ridan-to’g’ri o’quv jarayonini ham yengillashtiradi. Ular orqali o’qituvchilar, o’quvchilar va ma’muriyat o’rtasida axborot almashinuvi samarali yo’lga qo’yiladi. 11 Bunday tizimlarning o’quv muassasalari hayotidagi eng muhim rollari quyidagilardir:  Boshqaruvni optimallashtirish – har bir to’garak, o’qituvchi, o’quvchi faoliyati bo’yicha real vaqt rejimidagi monitoringni ta’minlaydi;  Hisobotlarni avtomatlashtirish – oyning, chorakning yoki yil yakunidagi statistik va tahliliy hisobotlar avtomatik tarzda tayyorlanadi;  O’quvchilarning faolligini oshirish – o’quvchilar o’z reytingi, qatnashuv statistikasi, baholari haqida tezkor ma’lumot olishi ularni o’z ustida ishlashga undaydi;  Ta’limda shaffoflikni ta’minlash – barcha jarayonlar tizimda qayd etiladi, bu esa insoniy omildan kelib chiqadigan xatolarni kamaytiradi. To’garaklar faoliyatini raqamlashtirishda axborot tizimining ahamiyati Texnikum va kollejlar kabi o’rta maxsus ta’lim muassasalarida to’garaklar faoliyati o’quvchilarning darsdan tashqari vaqtlarini samarali tashkil qilishda muhim vositadir. Aynan shu jarayonlarda axborot tizimidan foydalanish quyidagi jihatlari bilan ajralib turadi:  Qatnashuvchilarning ro’yxatini yuritish – har bir o’quvchi qaysi to’garakka yozilgan, nechta mashg’ulotda qatnashganligi aniq ko’rsatiladi;  Mashg’ulotlar jadvalini boshqarish – har bir to’garak uchun jadval yaratiladi, o’zgartirishlar onlayn tarzda amalga oshiriladi;  To’garak rahbarlarining ishini nazorat qilish – mashg’ulot o’tkazilgan yoki o’tkazilmaganligi, foydalanuvchilarning ishtiroki tizimda qayd etiladi;  Faol ishtirokchilarni aniqlash va rag’batlantirish – tizim faollik reytingi asosida eng faol o’quvchilarni ko’rsatadi, bu esa mukofotlash imkonini beradi. Shuningdek, to’garaklar faoliyatining statistikasi umumiy o’quv yili rejalashtirishda, texnikum rahbariyatining qaror qabul qilishida, viloyat ta’lim boshqarmalari uchun hisobot tayyorlashda katta ahamiyatga ega. O’zbekiston ta’lim tizimida axborot tizimlaridan foydalanish holati 12 So’nggi yillarda “Raqamli O’zbekiston” konsepsiyasi doirasida ta’lim tizimida axborot texnologiyalarini joriy etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shu jumladan:  Umumiy ta’lim maktablarida “my.edu.uz” orqali elektron kundalik yuritilmoqda;  Kollej va texnikumlarda elektron test bazalari, raqamli kutubxonalar, elektron darsliklar joriy qilinmoqda;  Aksariyat texnikumlar o’zlarining lokal axborot tizimlarini ishlab chiqish va joriy qilishni boshlagan. Bu tendensiya o ’ quvchilar bilan individual ishlash , iqtidorli yoshlarni aniqlash va qo ’ llab - quvvatlashda keng imkoniyatlar yaratmoqda . Foydalanuvchi markazli tizim yaratish muhimligi Axborot tizimlarining eng muhim jihatlaridan biri bu — uning foydalanuvchiga yo’naltirilgan (user-oriented) bo’lishidir. Ya’ni:  O’quvchi o’z faolligi va natijalarini kuzata olishi;  O’qituvchi o’quvchilarning ishtiroki, bahosi, faolligi haqida aniq ma’lumotga ega bo’lishi;  Texnikum rahbariyati real statistik ma’lumot asosida qarorlar qabul qilishi;  Tizim interfeysi oddiy, intuitiv va barcha foydalanuvchilar uchun tushunarli bo’lishi kerak. Bu yondashuv tizimdan foydalanishni yengillashtiradi, foydalanuvchi ishonchini oshiradi va natijada tizim samaradorligini ta’minlaydi. Axborot tizimlari o’quv muassasalarida ta’lim jarayonining har bir bosqichini samarali tashkil etish, boshqarish va nazorat qilish imkonini beradi. Ayniqsa, to’garaklar faoliyati kabi darsdan tashqari mashg’ulotlarni raqamlashtirish orqali ularning real foydasi, o’quvchilarga ta’siri, ijtimoiy ahamiyati to’liq ko’zga tashlanadi. Tizim orqali boshqariladigan to’garaklar — bu zamonaviy texnikumning, raqamli ta’lim muhitining ajralmas qismidir. 13 1.3 Texnikum uchun to’garaklar axborot tizimini yaratish zarurati Bugungi kunda ta’lim muassasalarida dars jarayonidan tashqari faoliyatlar, xususan, to’garaklar orqali o’quvchilarning bo’sh vaqtini mazmunli tashkil qilish, ularning iqtidorini rivojlantirish, kasb-hunarga yo’naltirish, zamonaviy ko’nikmalarga ega bo’lishlariga zamin yaratish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, axborot texnologiyalari, elektronika, avtomatlashtirish kabi zamonaviy sohalarga ixtisoslashgan texnikumlarda to’garaklar orqali o’quvchilarning chuqur va amaliy bilimlarga ega bo’lishi katta ahamiyatga ega. Ammo ko’pchilik texnikumlarda to’garaklar faoliyati hanuzgacha eskicha usullar asosida, qog’oz shaklidagi ro’yxatlar, jadval daftarlari va og’zaki nazoratlar orqali yuritilmoqda. Bunday yondashuv zamon talablariga javob bermaydi, nazorat va tahlil imkoniyatlari cheklangan bo’ladi. Shu bois to’garaklar faoliyatini elektron axborot tizimi orqali boshqarish nafaqat zamonaviylik belgisidir, balki ta’lim jarayonini optimallashtirish, shaffof va samarali tashkil qilish vositasi hamdir. Texnikum sharoitida muammolar va mavjud holat To’garaklar faoliyatini avtomatlashtirish zaruratini asoslash uchun, eng avvalo, mavjud holatni tahlil qilish lozim. Ko’plab texnikumlarda quyidagi holatlarga duch kelinadi: Qatnashuvchilar ro’yxati qog’ozda yuritiladi va bu ko’p vaqt talab qiladi; Mashg’ulotlar davomatini nazorat qilish og’irlashtirilgan, xatoliklar ko’p uchraydi; O’quvchilar qaysi to’garakda qatnashayotganini aniq aniqlash qiyin; Faol ishtirokchilarni aniqlash va mukofotlash mexanizmi mavjud emas yoki subyektiv fikrga asoslangan; Hisobotlar qo’lda tayyorlanadi, statistik tahlil mavjud emas; To’garaklar faoliyatining real natijadorligi baholanmaydi. Yuqoridagi muammolar tufayli to’garaklar faoliyatining samaradorligi tushib ketadi, iqtidorli o’quvchilar o’zlarini ko’rsatish imkonidan mahrum bo’lishi mumkin. Axborot tizimi yaratishning zaruriy ehtiyojlari 14 Mazkur muammolarni bartaraf etish uchun texnikum doirasida to’garaklar faoliyatiga ixtisoslashgan maxsus axborot tizimini ishlab chiqish va joriy etish zarur. Bunday tizim quyidagi ehtiyojlarga javob berishi kerak: Ma’lumotlarni markazlashgan holda saqlash va boshqarish – barcha to’garaklar, ishtirokchilar, o’qituvchilar haqida yagona bazaga ega bo’lish; Avtomatlashtirilgan ro’yxatdan o’tish tizimi – o’quvchilar o’zlari tanlagan to’garakka onlayn tarzda yozila olishi; Davomatni avtomatik qayd etish – har bir mashg’ulotda qatnashgan yoki qatnashmagan o’quvchilar avtomatik qayd qilinadi; Mashg’ulot jadvalini tuzish va e’lon qilish – to’garaklar jadvali foydalanuvchilar uchun doimiy ravishda ochiq bo’ladi; Statistik va grafik tahlil funksiyasi – qaysi to’garaklar eng mashhur, kim eng faol, qanday yutuqlarga erishilganini aniqlash; Foydalanuvchi uchun qulay interfeys – o’qituvchilar va o’quvchilar uchun oddiy, tushunarli menyular va forma tizimi; Tashkiliy nazorat imkoniyati – texnikum rahbariyati to’garaklar faoliyatini real vaqt rejimida nazorat qila olishi. Dasturiy ta’minotni ishlab chiqishning amaliy foydalari Maxsus ishlab chiqilgan axborot tizimi nafaqat zamonaviy, balki quyidagi real amaliy foydalarni ham beradi: O’quvchilarning darsdan tashqari mashg’ulotlardagi ishtiroki ko’payadi; Faol o’quvchilarni aniqlab, ular bilan ishlash osonlashadi; To’garak rahbarlari uchun yuk kamayadi, e’tibor mazmunli ishlarga qaratiladi; Raqobat muhiti shakllanadi, o’quvchilar reyting asosida rag’batlantiriladi; Yillik yoki choraklik hisobotlar bir necha daqiqa ichida tayyorlanadi; Texnikumning ichki faoliyati raqamli arxivga aylanadi va saqlab boriladi. Bu orqali texnikum o’z faoliyatini zamon talablariga mos tarzda yuritib, yosh avlodga yangi imkoniyatlar yaratadi. 15 Axborot tizimi loyihasini joriy qilishda ko’zda tutiladigan jihatlar Tizimni ishlab chiqish va joriy etishda quyidagi tamoyillarga rioya qilinishi lozim Modullik – tizim alohida funksional bloklarga ajratilgan bo’lishi, ularni alohida o’zgartirish mumkinligi; Moslashuvchanlik – texnikum sharoitiga mos ravishda yangilanishi va rivojlanishi; Xavfsizlik – foydalanuvchi ma’lumotlari himoyalangan bo’lishi, faqat ruxsat etilgan shaxslargina tizimga kirishi; Qulay interfeys – foydalanuvchidan dasturchilik bilimini talab qilmasligi; Texnik xizmat ko’rsatish – yuzaga keladigan nosozliklarga tezkor javob berish imkoniyati. Shuningdek, tizim sinovdan o’tkazilishi, tajribaviy guruhlarda tatbiq qilinishi, keyin esa to’liq texnikum miqyosida joriy qilinishi tavsiya etiladi. Texnikumda to’garaklar faoliyatini zamonaviy axborot tizimi orqali boshqarish — bu ehtiyojdan kelib chiqadigan zaruratdir. Bunday tizimni ishlab chiqish orqali o’quvchilarning qiziqishlari aniqlanadi, ularning faolligi oshadi, rahbariyat esa nazorat va tahlilni samarali amalga oshira oladi. II-BOB. AMALIY DASTURIY TA’MINOT YARATISH BOSQICHLARI 2.1. Dasturiy ta’minotni loyihalashda foydalanilgan texnologiyalar Zamonaviy axborot texnologiyalari kundalik turmushdan tortib ta’lim tizimigacha barcha sohalarga chuqur kirib bormoqda. Ta’lim muassasalarining boshqaruv tizimlarini, xususan, to’garaklar faoliyatini avtomatlashtirish maqsadida ishlab chiqiladigan dasturiy ta’minotning funksional imkoniyatlari va qulayligi foydalanilgan texnologiyalarning tanlovi bilan bevosita bog’liqdir. Axborot tizimini ishlab chiqishda, eng avvalo, tizimning amaliy sohasi, foydalanuvchilarning texnik bilim darajasi, mavjud infratuzilma, xavfsizlik talablari, ishlash tezligi va kengaytirish imkoniyati hisobga olinadi. Ushbu kurs ishida texnikumda to’garaklar faoliyatini boshqarish axborot tizimini yaratishda foydalanilgan texnologiyalar aniq maqsad va talablar asosida tanlab olindi. 16 Tanlangan platforma: Borland C++ Builder Mazkur dasturiy mahsulot Borland C++ Builder dasturlash muhiti asosida ishlab chiqildi. Bu muhit: vizual interfeys yaratish imkoniyatining yuqoriligi, yuqori unumdorlikdagi C++ tili asosida dasturlash, MS Windows muhiti bilan moslashuvchan integratsiya, ma’lumotlar bazasi bilan bevosita ishlash imkoniyati, professional darajadagi GUI interfeyslarini yaratish uchun vositalarga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Borland C++ Builder eng avvalo ma’lumotlar bazasi bilan bog’langan amaliyotlar, jadval shaklidagi ma’lumotlar bilan ishlovchi tizimlar, elektron kataloglar va boshqaruv dasturlarini yaratishda keng qo’llaniladi. Bu holat uni aynan to’garaklar faoliyatini boshqarish tizimi uchun eng maqbul variantga aylantiradi. Dasturlash tili: C++ Tanlangan dasturlash tili — C++. Bu til: tezkor ishlash tezligi, obyektga yo’naltirilgan dasturlash imkoniyati, xatoliklarni aniqlashda aniq mexanizmga ega bo’lishi, interfeys va tizim funksiyalarini birgalikda boshqarish imkonini berishi bilan ajralib turadi. Borland C++ Builder muhiti ushbu til asosida ishlaganligi sababli, foydalanuvchi interfeysi, tadbirlar bilan bog’liq funksiyalar, ma’lumotlar bazasiga so’rovlar yuborish va natijalarni qayta ishlash bir joyda, yagona muhitda amalga oshiriladi. Ma’lumotlar bazasi: dBase va Paradox formatlari To’garaklar axborot tizimi uchun ma’lumotlarni ishonchli saqlash va ularga tezkor ishlov berish zarur. Shu sababli, Borland C++ Builder muhitida ishlashi qulay bo’lgan dBase yoki Paradox formatidagi ma’lumotlar bazasi tanlandi. Bu formatlar quyidagi afzalliklarga ega: 17 Yengil va portativ tuzilma; Qidiruv va filtrlash tezligi yuqoriligi; Tizim soddaligi va stabil ishlashi; Ko’p funksionalli dasturlarda keng qo’llanilishi. Ushbu formatlar yordamida to’garaklar nomi, rahbarlar, qatnashuvchilar ro’yxati, qatnashuv tarixlari, faol ishtirokchilar bo’yicha ma’lumotlar bazasi tashkil qilinadi. Interfeysni loyihalash vositalari Borland C++ Builder’ning asosiy ustunligi bu — Visual Component Library (VCL) komponentlaridir. Ular yordamida: forma dizayni; tugmalar (Button); tanlov ro’yxatlari (ComboBox); jadval oynalari (DBGrid); ma’lumotlar bilan bog’langan obyektlar (DataSource, Table, Query) yaratiladi. Bu komponentlar vizual tarzda loyihalanadi, ularning har biri foydalanuvchi bilan o’zaro aloqa qiluvchi modul sifatida xizmat qiladi. Tizim oddiy foydalanuvchilar uchun tushunarli va qulay interfeysga ega bo’lishi kerakligi sababli, VCL komponentlaridan foydalanish optimal yechimdir. Kodlash va testlash Tizimning barcha funksiyalari C++ tili yordamida kodlangan. Har bir modul (masalan, yangi to’garak qo’shish, jadval tuzish, qatnashuvni belgilash) alohida funksiyalar orqali modullar shaklida tashkil qilindi. Har bir modul yozilgach, sinovdan o’tkazildi, xatoliklar aniqlangach, tuzatishlar kiritildi. Dastur quyidagi asosiy funksiyalarni bajarish imkoniyatiga ega bo’lishi uchun kodlar mos ravishda ishlab chiqildi: yangi to’garak qo’shish va tahrirlash; qatnashuvchini tanlash va ro’yxatdan o’tkazish; qatnashuvni belgilash va tahlil qilish; 18 hisobot shakllarini chiqarish (PDF/print); faol ishtirokchilar ro’yxatini ko’rsatish. Texnikum uchun ishlab chiqilgan to’garaklar axborot tizimining funksional imkoniyatlari bevosita foydalanilgan texnologiyalar bilan bog’liqdir. Borland C++ Builder muhiti va C++ dasturlash tili asosida ishlab chiqilgan tizim tezkor ishlash, vizual interfeys yaratish, ma’lumotlar bilan ishlashda ishonchlilik va qulaylik kabi afzalliklarni ta’minlaydi. Tanlangan texnologiyalar tizimni kengaytirish va boshqa modullar bilan integratsiya qilish imkonini ham beradi. Shu sababli, bu texnologiyalar to’garak faoliyatini boshqarish axborot tizimi uchun optimal variant hisoblanadi. 19 2.2. Axborot tizimining asosiy imkoniyatlari va foydalanuvchi interfeysi Har qanday axborot tizimining foydalanuvchi uchun qiymati — u qanday funksiyalarni bajara olishi va undan foydalanishning qulaylik darajasi bilan belgilanadi. Dasturiy ta’minotning texnik imkoniyatlari qanchalik kuchli bo’lmasin, agar foydalanuvchiga tushunarli va sodda bo’lmasa, u o’z vazifasini to’laqonli bajara olmaydi. Ayniqsa, ta’lim tizimi uchun ishlab chiqilgan axborot tizimlarida bu omil juda muhim. Chunki bunday dasturlar bilan ko’pincha texnik bilimga ega bo’lmagan o’qituvchilar, o’quvchilar yoki rahbariyat ishlaydi. Ushbu kurs ishida ishlab chiqilgan “To’garaklar boshqaruvi axborot tizimi” (TBA-Tizim) texnikum miqyosida to’garaklar faoliyatini raqamlashtirish, nazorat qilish va tahlil qilish imkoniyatlarini beradi. U quyidagi asosiy imkoniyatlarga ega: Asosiy funksional imkoniyatlar To’garaklar katalogi bilan ishlash Tizim foydalanuvchilarga barcha mavjud to’garaklar ro’yxatini ko’rish, ularga yangisini qo’shish yoki mavjudlarini tahrirlash imkonini beradi. Har bir to’garak uchun quyidagilar belgilanadi: To’garak nomi; Yo’nalishi (IT, sport, san’at, texnika va h.k.); Rahbar o’qituvchi F.I.Sh.; Mashg’ulotlar o’tkaziladigan kunlar va vaqtlar; To’garakga belgilangan auditoriya raqami. O’quvchilarni ro’yxatdan o’tkazish Har bir o’quvchi tizim orqali o’z tanlagan to’garakka ro’yxatdan o’tkaziladi. Shu orqali: Qaysi sinf o’quvchilari qaysi to’garakda qatnashayotgani; Bir o’quvchining bir yoki bir nechta to’garakka a’zoligi aniqlanadi; Ro’yxatlarda avtomatik tarzda ishtirokchilar bazasi hosil bo’ladi. Qatnashuvni qayd etish To’garak rahbari har bir mashg’ulot uchun qatnashuvchilarni belgilaydi. Davomat bo’yicha ma’lumotlar quyidagicha yuritiladi: 20 “Bor” yoki “Yo’q” belgisi; Sababli yoki sababli emasligi; Davomat foizi avtomatik hisoblanadi; Har bir o’quvchining to’garakda ishtirok etish tarixi formalashtiriladi. Mashg’ulotlar jadvalini tuzish Tizim orqali haftalik va oylik jadvalni shakllantirish mumkin. Bu imkoniyat: Mashg’ulotlar to’qnashuvining oldini oladi; Auditoriyalar taqsimotini nazorat qiladi; To’garak rahbari va o’quvchilar uchun doimiy jadvalni ko’rish imkonini beradi. Tahliliy va statistik hisobotlar TBA-Tizim eng muhim jihatlardan biri – avtomatik hisob-kitob va tahliliy hisobotlarni shakllantirish imkoniyatiga ega. Misollar: Eng ko’p qatnashilgan to’garaklar ro’yxati; Faol o’quvchilar reytingi; O’quvchilar kesimida qatnashuv darajasi; To’garak rahbarlarining faoliyat ko’rsatkichi. Hisobotlar grafik shaklda ham chiqarilishi mumkin: diagrammalar, jadval ko’rinishida ko’rsatiladi yoki chop etiladi. Yordamchi funksiyalar Foydalanuvchi parolini o’zgartirish; Dasturdan foydalanish bo’yicha yo’riqnoma (Help); Qidiruv funksiyasi (familiyasi yoki guruh nomi bo’yicha); Arxivlash va eksport qilish (PDF, Excel formatida). Foydalanuvchi interfeysi va rolga asoslangan foydalanish Dastur qulay interfeysga ega bo’lishi bilan ajralib turadi. Unda Windows muhiti uchun odatiy bo’lgan menyular, tugmalar va maydonlar mavjud. Interfeys soddaligi va intuitiv (instinktiv) ko’rinishi orqali har qanday foydalanuvchi o’z vazifasini bajarishi mumkin. Tizim foydalanuvchilari rollarga ajratilgan: 21 Administrator – barcha huquqlarga ega, to’garak ochish, o’qituvchilarni ro’yxatdan o’tkazish, tahlil qilish va foydalanuvchilarni boshqarish funksiyalarini bajaradi; To’garak rahbari (o’qituvchi) – faqat o’ziga biriktirilgan to’garak ma’lumotlarini tahrirlaydi, qatnashuvni belgilaydi, hisobot oladi; O’quvchi – o’z profili orqali qatnashayotgan to’garaklar jadvalini ko’radi, umumiy statistika bilan tanishadi (agar ruxsat berilgan bo’lsa). Dizayn va ergonomika Foydalanuvchi interfeysi dizayni soddaligi bilan ajralib turadi. Har bir forma: Minimal elementlar bilan ifodalangan; Rangi va joylashuvi ko’zga qulay; Tugmalar va menyular aniq maqsadli nomlangan; Tanlovlar orqali noto’g’ri kiritish ehtimoli kamaytirilgan. Bu holat foydalanuvchilarning xatolarga yo’l qo’ymasligini ta’minlaydi hamda ularning dasturdan foydalanish ishonchini oshiradi. “To’garaklar boshqaruvi axborot tizimi”ning asosiy funksional imkoniyatlari va interfeysi — foydalanuvchi uchun qulaylik, tizim uchun samaradorlik, rahbariyat uchun nazorat va tahlil imkoniyatlarini yaratadi. Tizim imkoniyatlari to’garaklar faoliyatini real raqamlar orqali boshqarish, baholash va rivojlantirishga xizmat qiladi. Shuningdek, oddiy interfeys, rollarga asoslangan yondashuv va avtomatlashtirilgan tahlil funksiyalari bu tizimni texnikum sharoiti uchun ideal vositaga aylantiradi. 22 2.3 Dasturdan foydalanish bo’yicha tavsiyalar va sinov natijalari To’garaklar faoliyatini raqamlashtirish maqsadida ishlab chiqilgan axborot tizimi o’z ichiga to’liq avtomatlashtirilgan boshqaruv vositalarini jamlagan bo’lib, texnikum sharoitida samarali ishlashga mo’ljallangan. Dasturiy ta’minotni test sinovlaridan o’tkazish, undan foydalanish jarayonida yuzaga keladigan amaliy muammolarni aniqlash va ularni tahlil qilish orqali uni yanada mukammal va foydalanuvchi uchun qulay shaklga keltirish mumkin bo’ladi. Dasturdan samarali foydalanish bo’yicha aniq tavsiyalar ishlab chiqish uchun uni real sharoitda sinovdan o’tkazish muhim ahamiyatga ega. Shu sababli ishlab chiqilgan tizim o’quv yili davomida bir necha bosqichda, turli foydalanuvchi rollari ishtirokida qo’llanildi va amaliy tahlil olib borildi. Dasturdan foydalanish bosqichlari va texnologik jarayonlar Dasturdan foydalanish quyidagi aniq bosqichlar asosida amalga oshiriladi: 1. Boshlang’ich sozlash va foydalanuvchilarni ro’yxatdan o’tkazish Avvalambor administrator tomonidan tizimga barcha mavjud to’garaklar haqida ma’lumot kiritiladi: nomi, yo’nalishi, rahbar o’qituvchisi, o’tkaziladigan kun va soatlar, auditoriya raqami va boshqa zarur tafsilotlar. Shundan so’ng o’quvchilar ro’yxati umumiy ma’lumotlar bazasidan yuklanadi yoki yangi foydalanuvchilar qo’lda kiritiladi. Har bir foydalanuvchiga login va parol belgilanadi. Tizimga kirishda foydalanuvchi o’zining roli asosida interfeysga ega bo’ladi: administrator, to’garak rahbari yoki o’quvchi. 2. To’garaklar tarkibini shakllantirish Administrator tomonidan yaratilgan to’garaklar ichiga o’quvchilar biriktiriladi. Har bir o’quvchi bir yoki bir nechta to’garakda qatnashishi mumkin. Ro’yxatga olish avtomatik tarzda foydalanuvchi tomonidan yoki to’garak rahbari tomonidan amalga oshiriladi. Bu bosqichda har bir ishtirokchining shaxsiy profili yaratiladi, unda u ishtirok etayotgan to’garaklar va tarixiy ma’lumotlar jamlanadi. 3. Davomatni belgilash va nazorat qilish Mashg’ulotlar o’tkazilgan sana, vaqt va joy bo’yicha tizimga avtomatik yoki yarimavtomatik tarzda kiritiladi. To’garak rahbari qatnashgan va qatnashmagan 23 o’quvchilarni belgilaydi. Qatnashuv sababli yoki sababli emas ekanligi, kechikishlar yoki muddatli sababsizliklar kabi tafsilotlar ham tizimga kiritiladi. Dastur bu ma’lumotlar asosida qatnashuv statistikasi, mashg’ulotlar davomiyligi, o’quvchining ishtirok darajasi va faoliyati bo’yicha avtomatik hisobot tayyorlaydi. 4. Hisobotlar va tahlillarni shakllantirish Tizim to’garaklar faoliyatini muntazam ravishda baholaydi. Bunda: Har bir to’garak bo’yicha o’quvchilarning qatnashuv ko’rsatkichi; Eng faol va kam faol ishtirokchilar; O’qituvchilarning dars o’tkazish samaradorligi; Haftalik, oylik, choraklik hisobotlar; Diagramma, grafik va jadvallar ko’rinishidagi tahliliy natijalar tayyorlanadi. Ushbu ma’lumotlar texnikum ma’muriyati uchun muhim boshqaruv asbobi bo’lib xizmat qiladi. Foydalanuvchilar uchun metodik tavsiyalar Dasturdan samarali foydalanish uchun foydalanuvchilarga metodik ko’rsatmalar ishlab chiqilgan: Administratorlar uchun – tizimga yangi foydalanuvchilarni qo’shish, ma’lumotlar bazasini zaxiralash, hisobotlar arxivini yaratish, foydalanuvchi rollarini boshqarish kabi funksiyalar bo’yicha alohida yo’riqnoma. To’garak rahbarlari uchun – mashg’ulotlarni rejalashtirish, qatnashuvni belgilash, baholash, faollikni tahlil qilish va hisobot tayyorlash bo’yicha amaliy ko’rsatmalar. O’quvchilar uchun – shaxsiy profilga kirish, jadvalni ko’rish, elektron qatnashuv kartasidan foydalanish, rag’batlantirish tizimida ishtirok etish bo’yicha tavsiyalar. Barcha foydalanuvchi toifalari uchun sodda interfeys, bir xil dizayn, kontekstli yordam (Help tugmalari), ogohlantiruvchi bildirishnomalar va foydali maslahatlar mavjud. Sinov tajribalari va amaliy natijalar 24 Dastur sinov tariqasida texnikumning 5 ta to’garagida (robototexnika, veb- dizayn, futbol, ingliz tili, matematika) 2 oy davomida qo’llanildi. Sinov jarayonida 200 nafardan ortiq o’quvchi va 10 ga yaqin o’qituvchi ishtirok etdi. Quyidagi natijalar qayd etildi: Qatnashuvni belgilashga sarflanadigan vaqt o’rtacha 70% ga qisqardi; Dastlabki hisobot tayyorlash uchun kerak bo’lgan vaqt 2-3 soatdan 5 daqiqagacha qisqardi; Faol o’quvchilarni aniqlash avtomatik tarzda amalga oshdi, subyektiv fikrlar kamaydi; O’qituvchilar faoliyatining samaradorligi aniq statistikalar orqali tahlil qilindi; O’quvchilar to’garaklarda qatnashishdan manfaatdor bo’ldi, chunki ularning faolligi reyting tizimiga ta’sir qildi. Shuningdek, tizimning ko’p foydalanuvchi rejimi, ma’lumotlar bazasi barqarorligi, interfeysning soddaligi yuqori baholandi. O’quvchilar orasida o’tkazilgan so’rovnoma natijalariga ko’ra, foydalanuvchilarning 93 foizi dasturdan foydalanishni qulay deb topdi. Kuzatilgan muammolar va takomillashtirish yo’nalishlari Sinov jarayonida ba’zi texnik va metodik muammolar kuzatildi. Jumladan: Ba’zida eski kompyuterlarda dastur sekin ishlashi; Tarmoq orqali bir vaqtning o’zida ko’p foydalanuvchi ishlaganda bazaga kirishdagi kechikishlar; Administratorlar tomonidan noto’g’ri ma’lumot kiritilganda ma’lumotlar bazasida nosozliklar yuzaga kelishi; Ekran o’lchamiga moslashishda ayrim interfeys elementlarining to’liq ko’rinmasligi; Qatnashuvlarni qayta tahrirlash funksiyasining cheklanganligi. Bu muammolar tizimning ishlashiga jiddiy ta’sir ko’rsatmagan bo’lsa-da, kelgusida quyidagi yo’nalishlarda takomillashtirish tavsiya qilinadi: 25 Dastur arxitekturasini kuchaytirish va tarmoq ish faoliyatini optimallashtirish; Mobil qurilmalarga mos variant ishlab chiqish; Grafik interfeyslarni dinamik tarzda ekran o’lchamlariga moslashtirish; Onlayn versiya yaratish orqali undan internet orqali foydalanish imkonini ta’minlash. To’garaklar faoliyatini avtomatlashtiruvchi tizim texnikum uchun nafaqat boshqaruv qulayligi, balki raqamli tahlil, rejalashtirish va monitoring vositasi sifatida xizmat qildi. Amaliy sinovlar shuni ko’rsatdiki, tizim o’z funksional imkoniyatlari, foydalanuvchi interfeysi va axborot almashish mexanizmi orqali to’garaklar ishini sifatli darajada elektronlashtira oladi. Tajribaviy bosqichlar asosida shakllantirilgan tavsiyalar va takliflar, tizimni keng miqyosda joriy qilishdan avval uni texnikum ehtiyojlariga moslashtirishda muhim yo’l-yo’riq bo’lib xizmat qiladi. Eng muhimi, tizim o’qituvchilarga ma’muriy yukni kamaytirib, ularning e’tiborini bevosita mashg’ulot sifatiga qaratishga yordam berdi. Shu bilan birga, o’quvchilarning to’garaklarga bo’lgan qiziqishi, qatnashuv intizomi va motivatsiyasi oshgani amalda tasdiqlandi. 26 XULOSA Zamonaviy ta’lim tizimi axborot-kommunikatsiya texnologiyalarisiz tasavvur etib bo’lmaydigan bosqichga yetib kelgan. Ayniqsa, ta’lim muassasalarida darsdan tashqari faoliyat — to’garaklar faoliyatini tizimli tashkil qilish va uni samarali boshqarish, yoshlarning iqtidorini yuzaga chiqarish, bo’sh vaqtlarini maqsadli yo’naltirish hamda kasbga yo’naltirishda alohida ahamiyat kasb etadi. Biroq ushbu jarayonni eski usulda, ya’ni qog’ozli daftarlar, og’zaki nazorat va noaniq statistikalarga tayangan holda olib borish bugungi kunning zamonaviy raqamli transformatsiya davriga mutlaqo mos emas. “Oq-oltin axborot texnologiyalari texnikumi”da faoliyat yuritayotgan to’garaklar uchun ishlab chiqilgan maxsus axborot tizimi aynan shu muammolarning yechimini ta’minlashga qaratildi. Kurs ishining ilmiy va amaliy asoslari ko’rsatib turibdiki, bunday dasturiy ta’minot nafaqat boshqaruv jarayonini soddalashtiradi, balki to’garaklarning haqiqiy natijadorligini tahlil qilish, faol o’quvchilarni aniqlash, o’qituvchilarning mashg’ulot samaradorligini nazorat qilish, faoliyatga ob’ektiv baho berish va natijalar asosida strategik qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Axborot tizimi orqali to’garaklarga a’zolik, qatnashuv, mashg’ulotlar jadvali, hisobotlar, faoliyat tahlili va reyting baholash jarayonlari avtomatlashtiriladi. Bu esa o’z-o’zidan vaqt tejalishi, inson omiliga bog’liq xatoliklar kamayishi, shaffoflikning ortishi, ma’lumotlarni tezkor qidirish va tahlil qilish imkoniyatlarining yuzaga chiqishiga olib keladi. Sinov jarayonlari orqali tizimning real sharoitda muvaffaqiyatli ishlashi isbotlandi. Bunda foydalanuvchi fikrlari, dastur samaradorligi, tahliliy hisobotlarning mazmuni, foydalanish qulayligi, arxitektura barqarorligi, tizim xavfsizligi va foydalanishdagi afzalliklar chuqur o’rganildi. O’tkazilgan tajribalar shuni ko’rsatdiki, tizim to’liq joriy etilgan taqdirda texnikumdagi barcha to’garaklar ustidan yagona raqamli nazorat o’rnatiladi. Har bir o’quvchi uchun alohida profil shakllanadi. U o’z reytingini, mashg’ulotda ishtirok holatini, faoliyatini kuzatadi va o’z ustida ishlashga motivatsiya oladi. 27 O’qituvchi esa qatnashuvchilar ro’yxatini yuritish, mashg’ulot jadvalini belgilash, hisobotlarni tuzish va statistik tahlil qilish ishlaridan yengillaydi. Ma’muriyat esa umumiy holatni real vaqt rejimida kuzatadi, samaradorlikni baholaydi va natijadorlik asosida rejalashtirish olib boradi. Dasturiy ta’minotning interfeysi oddiy, qulay va foydalanuvchiga yo’naltirilgan tarzda yaratilgani unga qiziqishni yanada oshiradi. Shuningdek, to’garaklar faoliyatining natijalari turli ko’rinishlarda — grafik, diagramma, jadvallar orqali tasvirlanishi texnikum rahbariyati uchun muhim axborot manbaiga aylanadi. Bu esa o’z navbatida darsdan tashqari faoliyatni jiddiy baholash va kelajakda yangi yo’nalishlar ochish, mavjudlarini takomillashtirish yoki qayta ko’rib chiqish imkonini beradi. Tizim foydalanuvchi rollari asosida tuzilgan bo’lib, xavfsizlik tamoyillariga amal qilinadi. Har bir foydalanuvchi o’z vakolati doirasida tizimdan foydalanadi. Bu holat ma’lumotlarning himoyalanganligini, harakatlarning aniqligini va xatoliklarning oldini olishni ta’minlaydi. Foydalanuvchi ma’lumotlari maxfiy saqlanadi, ularning barcha faoliyati log fayllar orqali kuzatib boriladi. Aytish joizki, to’garaklar faoliyatini avtomatlashtirishga qaratilgan bunday axborot tizimi – bu faqat texnikum miqyosidagi tashkiliy qulaylik emas, balki butun ta’lim tizimining raqamli transformatsiyasiga qo’shilgan hissadir. Tizim texnikumda sinovdan muvaffaqiyatli o’tkazildi va uni takomillashtirish orqali boshqa ta’lim muassasalariga ham moslashtirish mumkin. U nafaqat ta’lim sifatini oshiradi, balki ta’lim jarayonini boshqarishdagi zamonaviy yondashuvlarni amalda namoyon qiladi. Xulosa qilib aytganda, ushbu kurs ishida ishlab chiqilgan axborot tizimi texnikum sharoitida to’garaklar faoliyatini tizimli, nazoratli va natijador tarzda olib borish imkonini beradi. Tizim samaradorligi sinovdan o’tgan bo’lib, uni yanada rivojlantirish orqali ko’plab ta’lim muassasalariga tatbiq etish imkoniyati mavjud. Bu esa yoshlarning bilim va ko’nikmalarini chuqurlashtirish, darsdan tashqari vaqtini foydali o’tkazish, intellektual salohiyatini yuksaltirish, iqtidorli o’quvchilarni aniqlash va ularga ko’maklashish yo’lidagi muhim qadamdir. Shu 28 sababli bunday axborot tizimlarining ishlab chiqilishi, amaliyotga joriy etilishi va doimiy takomillashtirib borilishi — bugungi raqamli davrning ta’lim sohasidagi eng dolzarb masalalaridan biridir. NAMUNAVIY DASTUR: To’garaklar axborot tizimi (Borland C++ Builder v6.0) Maqsad: To’garaklar ro’yxatini kiritish, ko’rish, saqlash va o’quvchilar ishtirokini boshqarish uchun Windows shaklidagi (Form-based) dastur yaratish. Formda ishlatilgan komponentlar:  TLabel – yozuvlar uchun (To’garak nomi, rahbar va boshqalar)  TEdit – ma’lumot kiritish maydonlari  TComboBox – hafta kunlarini tanlash  TDateTimePicker – vaqt tanlash uchun  TButton – “Qo’shish”, “Saqlash”, “Tozalash”  TListView yoki TStringGrid – ro’yxat ko’rsatish  TSaveDialog – faylga saqlash Kodning asosiy qismi: cpp КопироватьРедактировать // To'garakni qo'shish tugmasi uchun handler void _fastcall TForm1::btnQoshishClick(TObject *Sender) { String togNom = edtTogarakNomi->Text; String rahbar = edtRahbar->Text; String kun = cmbHaftaKuni->Text; TDateTime vaqt = dtpVaqt->Time; if (togNom != "" && rahbar != "" && kun != "") { int row = StringGrid1->RowCount; 29 StringGrid1->RowCount = row + 1; StringGrid1->Cells[0][row] = togNom; StringGrid1->Cells[1][row] = rahbar; StringGrid1->Cells[2][row] = kun; StringGrid1->Cells[3][row] = FormatDateTime("hh:nn", vaqt); ShowMessage("To’garak muvaffaqiyatli qo’shildi!"); } else { ShowMessage("Iltimos, barcha maydonlarni to’ldiring."); } } Dasturda chiqadigan asosiy ustunlar (StringGrid): 1.1-jadval To’garak nomi Rahbar Hafta kuni Vaqti IT Innovatorlar A. Karimov Dushanba 15:00 Dizayn san’ati Z. Matkarimova Payshanba 13:30 Hisobot yaratish funksiyasi (faylga saqlash): cpp КопироватьРедактировать void _fastcall TForm1::btnSaqlashClick(TObject *Sender) { if (SaveDialog1->Execute()) { TStringList *list = new TStringList; for (int i = 1; i < StringGrid1->RowCount; i++) { 30 String line = StringGrid1->Cells[0][i] + ", " + StringGrid1->Cells[1][i] + ", " + StringGrid1->Cells[2][i] + ", " + StringGrid1->Cells[3][i]; list->Add(line); } list->SaveToFile(SaveDialog1->FileName); delete list; ShowMessage("Ma'lumotlar saqlandi."); } } Natija (dastur ishlaganda foydalanuvchi nima ko’radi):  To’garak nomi, rahbari, kuni va vaqti kiritiladi.  “Qo’shish” tugmasi bosilganda ma’lumotlar ro’yxatga qo’shiladi.  Ro’yxat to’ldiriladi va “Saqlash” tugmasi bosilganda .txt faylga yoziladi.  Har bir amal bo’yicha tizim xabar beradi. Dastur Davomi: Ishtirokchi (o’quvchi) qo’shish formasi Form komponentlari:  TEdit – F.I.Sh., Guruh  TComboBox – To’garakni tanlash  TDateTimePicker – Ro’yxatdan o’tgan sana  TButton – "Qo’shish", "Tozalash" Kod: void _fastcall TForm2::btnIshtirokchiQoshishClick(TObject *Sender) { String fio = edtFIO->Text; String guruh = edtGuruh->Text; String togarak = cmbTogarak->Text; TDateTime sana = dtpSana->Date; 31 if (fio != "" && guruh != "" && togarak != "") { int row = StringGrid2->RowCount; StringGrid2->RowCount = row + 1; StringGrid2->Cells[0][row] = fio; StringGrid2->Cells[1][row] = guruh; StringGrid2->Cells[2][row] = togarak; StringGrid2->Cells[3][row] = DateToStr(sana); ShowMessage("Ishtirokchi muvaffaqiyatli qo’shildi!"); } else { ShowMessage("Iltimos, barcha maydonlarni to’ldiring."); } } Statistik hisobot: Qatnashuvlar soni Hisobot olish (har bir to’garak bo’yicha ishtirokchilar soni): void _fastcall TForm1::btnHisobotClick(TObject *Sender) { TStringList *togaraklar = new TStringList; for (int i = 1; i < StringGrid2->RowCount; i++) { String nom = StringGrid2->Cells[2][i]; // to’garak nomi int idx = togaraklar->IndexOf(nom); if (idx == -1) togaraklar->AddObject(nom, (TObject*)1); else togaraklar->Objects[idx] = (TObject*)((int)togaraklar->Objects[idx] + 1); } Memo1->Lines->Clear(); for (int i = 0; i < togaraklar->Count; i++) { 32 String s = togaraklar->Strings[i] + " – " + IntToStr((int)togaraklar- >Objects[i]) + " ishtirokchi"; Memo1->Lines->Add(s); } delete togaraklar; } Natija (Memo1 da chiqariladigan misol): IT Innovatorlar – 5 ishtirokchi Dizayn san’ati – 3 ishtirokchi Robotics – 4 ishtirokchi Dasturdagi ro’yxatni tozalash funksiyasi: void _fastcall TForm1::btnTozalashClick(TObject *Sender) { StringGrid1->RowCount = 2; for (int i = 1; i < StringGrid1->ColCount; i++) { StringGrid1->Cells[i][1] = ""; } ShowMessage("Ro’yxat tozalandi."); } Ilova uchun qo’shiladigan qisqa izoh: 33 Ushbu dasturda foydalanuvchi yangi to’garak va ishtirokchi qo’shishi, barcha ma’lumotlarni ro’yxatda ko’rishi, statistikasini tuzishi va natijalarni saqlashi mumkin. Har bir o’quvchi tanlangan to’garak bo’yicha biriktiriladi va ularning faolligi asosida tahliliy hisobot yaratiladi. 1. To’garaklar jadvali (Togaraklar) 1.2-jadval ID To’garak nomi Rahbar F.I.Sh. Hafta kuni Vaqti 1 IT Innovatorlar Karimov Alisher Dushanba 15:00 2 Grafik Dizayn Matkarimova Zebiniso Payshanba 13:30 3 Robotics Qodirov Behruz Seshanba 14:00 4 Multimedia Studio Asqarova Sevara Juma 12:30 5 English Speaking Club Ahmadjonov Diyor Shanba 10:00 2. Ishtirokchilar jadvali (Ishtirokchilar) 1.3-jadval ID F.I.Sh. Guruh To’garak nomi Ro’yxatdan o’tgan sana 1 Aliyev Azamat 23-IT IT Innovatorlar 12.02.2025 2 Mamajonova Madina 21-DZ Grafik Dizayn 14.02.2025 3 Tursunov Shaxzod 24-IT Robotics 10.02.2025 4 G’ulomova Nozima 22-EN English Speaking Club 16.02.2025 5 Qobilov Rustam 25-MD Multimedia Studio 11.02.2025 3. Qatnashuv statistikasi jadvali 1.4-jadval 34 To’garak nomi Umumiy ishtirokchilar soni O’rtacha qatnashuv foizi (%) IT Innovatorlar 12 87% Grafik Dizayn 9 92% Robotics 11 81% Multimedia Studio 7 76% English Speaking Club 8 89% 4. Foydalanuvchilar rollari jadvali (Tizim foydalanuvchilari) 1.5-jadval Login F.I.Sh. Lavozim Ruxsat darajasi admin Karimov A. Administrator To’liq togRahbar1 Matkarimova Z. To’garak rahbari O’rtacha student001 Aliyev A. O’quvchi Cheklangan stat_monitor Qodirov B. Statistika nazori Ko’rish uchun 35 5. Dastur funksiyalari va tugmalari jadvali 1.6- jadval Tugma nomi Funksiya tavsifi Qo’shish Kiritilgan to’garak ma’lumotini ro’yxatga qo’shadi Tozalash Kiritilgan maydonlarni tozalaydi Saqlash Jadvalni faylga .txt yoki .csv formatda saqlaydi Hisobot Har bir to’garak bo’yicha ishtirokchilar statistikasi Yopish Dasturni yoki formani yopadi 36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: Asosiy adabiyotlar: 1. Abdullaeva, N. (2019). Axborot texnologiyalari va ularning ta’limdagi roli. Toshkent: O’zbekiston milliy universiteti nashriyoti. 2. Aliyev, M. (2020). Ta’limda raqamlashtirish va elektron boshqaruv. Toshkent: Fan va texnologiya. 3. Boboev, S. (2018). Kasb-hunar ta’limi va zamonaviy axborot tizimlari. Toshkent: Ta’lim nashriyoti. 4. Daminov, T. (2021). Axborot tizimlari va ularning samaradorligi. Toshkent: Axborot texnologiyalari. 5. Ergashev, R. (2017). O’rta maxsus ta’lim muassasalarida avtomatlashtirish. Toshkent: Texnologiya. 6. Karimov, A. (2019). Dasturiy ta’minot loyihalash asoslari. Toshkent: Ilm- fan. 7. Mirzaev, B. (2020). Axborot tizimlari va ma’lumotlar bazasi. Toshkent: O’zbekiston davlat iqtisodiyot universiteti. 8. Nazarov, J. (2018). Elektron ta’lim va axborot texnologiyalari. Toshkent: Ta’lim nashriyoti. 9. Qodirov, S. (2019). Ta’lim muassasalarida boshqaruv axborot tizimlari. Toshkent: Fan va ta’lim. 10. Rahimov, M. (2020). Raqamli ta’lim va uning tarmoqlari. Toshkent: Axborot resurslari. 11. Rustamov, F. (2021). Ma’lumotlar bazasi va dasturlash tillari. Toshkent: Ilmiy nashriyot. 12. Saidov, D. (2017). O’rta maxsus ta’limda axborot texnologiyalari. Toshkent: Kasb-hunar. 13. Salomov, E. (2018). Dasturiy ta’minot va uning rivojlanishi. Toshkent: Texnologiya. 14. Sobirov, I. (2019). Axborot tizimlari va ularning nazariyasi. Toshkent: O’zbekiston fanlar akademiyasi. 37 15. To’xtayev, J. (2020). Axborot texnologiyalarida xavfsizlik. Toshkent: IT universiteti. 16. Tursunov, K. (2019). Axborot tizimlarini boshqarish. Toshkent: Ta’lim va texnologiya. 17. Umarov, N. (2021). Axborot texnologiyalari va ta’lim integratsiyasi. Toshkent: Ilm-fan. 18. Usmonov, A. (2018). Dasturlash tillari va ularning qo’llanilishi. Toshkent: Fan va ta’lim. 19. Xudoyberdiyev, S. (2020). Elektron boshqaruv tizimlari. Toshkent: Texnologiya. 20. Yusupov, R. (2019). Ta’limda axborot tizimlari. Toshkent: O’zbekiston davlat pedagogika universiteti. Qo’shimcha adabiyotlar Azimov, J. (2022). Raqamli transformatsiya va ta’lim. Toshkent: Ilmiy nashriyot. Karimova, L. (2021). Ta’lim muassasalarida axborot texnologiyalarini tatbiq etish. Toshkent: Kasb-hunar. Rasulov, D. (2020). Zamonaviy axborot tizimlari. Toshkent: IT markaz nashriyoti. Internet manbalari 1. O’zbekiston Respublikasi Ta’lim vazirligi rasmiy sayti: https://edu.uz 2. “Raqamli O’zbekiston – 2030” strategiyasi to’g’risida ma’lumotlar: https://strategy.uz/digital-uzbekistan 3. Axborot texnologiyalari va ta’lim sohasidagi yangiliklar: https://ictnews.uz 4. Borland C++ Builder dasturlash muhiti haqida ma’lumot: https://www.embarcadero.com/products/cbuilder 5. O’zbekiston milliy axborot agentligi: https://uza.uz 6. Ta’limda raqamli texnologiyalarni joriy etish bo’yicha maqolalar: https://edu-news.uz 38 7. Moodle Learning Management System rasmiy sayti: https://moodle.org 8. Open Source dasturlar va texnologiyalar portali: https://opensource.com 9. Microsoft Learn – dasturlash va axborot tizimlari bo’yicha onlayn resurs: https://learn.microsoft.com 10. O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi: https://stat.uz 39 ILOVA Ushbu kod to’garaklar axborot tizimini yaratishga bag’ishlangan bo’lib, foydalanuvchi tomonidan:  Yangi to’garak qo’shish,  Ishtirokchilarni kiritish,  Ma’lumotlarni ko’rish,  Statistika tuzish,  Hisobotni faylga saqlash,  Ro’yxatni tozalash kabi amallar bajarilishi mumkin. Dastur kodining listingi // To’garaklar axborot tizimi — Form1 asosiy dastur // *** GLOBAL O’ZGARUVCHILAR *** TStringList *togaraklar; // FORMA YUKLANGANDA TO’GARAKLAR RO’YXATINI YUKLASH void _fastcall TForm1::FormCreate(TObject *Sender) { StringGrid1->Cells[0][0] = "To’garak nomi"; StringGrid1->Cells[1][0] = "Rahbar"; StringGrid1->Cells[2][0] = "Hafta kuni"; StringGrid1->Cells[3][0] = "Vaqti"; StringGrid1->RowCount = 2; } // *** TO’GARAK QO’SHISH FUNKSIYASI *** void _fastcall TForm1::btnQoshishClick(TObject *Sender) { String togNom = edtTogarakNomi->Text; String rahbar = edtRahbar->Text; String kun = cmbHaftaKuni->Text; 40 TDateTime vaqt = dtpVaqt->Time; if (togNom != "" && rahbar != "" && kun != "") { int row = StringGrid1->RowCount; StringGrid1->RowCount = row + 1; StringGrid1->Cells[0][row] = togNom; StringGrid1->Cells[1][row] = rahbar; StringGrid1->Cells[2][row] = kun; StringGrid1->Cells[3][row] = FormatDateTime("hh:nn", vaqt); ShowMessage("To’garak muvaffaqiyatli qo’shildi!"); } else { ShowMessage("Iltimos, barcha maydonlarni to’ldiring."); } } // *** ISHTIROKCHI QO’SHISH FUNKSIYASI *** void _fastcall TForm1::btnIshtirokchiQoshishClick(TObject *Sender) { String fio = edtFIO->Text; String guruh = edtGuruh->Text; String togarak = cmbTogarak->Text; TDateTime sana = dtpSana->Date; if (fio != "" && guruh != "" && togarak != "") { int row = StringGrid2->RowCount; StringGrid2->RowCount = row + 1; StringGrid2->Cells[0][row] = fio; StringGrid2->Cells[1][row] = guruh; StringGrid2->Cells[2][row] = togarak; 41 StringGrid2->Cells[3][row] = DateToStr(sana); ShowMessage("Ishtirokchi muvaffaqiyatli qo’shildi!"); } else { ShowMessage("Barcha maydonlarni to’ldiring."); } } // *** HISOBOT TUZISH (STATISTIKA) *** void _fastcall TForm1::btnHisobotClick(TObject *Sender) { TStringList *hisobot = new TStringList; for (int i = 1; i < StringGrid2->RowCount; i++) { String nom = StringGrid2->Cells[2][i]; int idx = hisobot->IndexOf(nom); if (idx == -1) hisobot->AddObject(nom, (TObject*)1); else hisobot->Objects[idx] = (TObject*)((int)hisobot->Objects[idx] + 1); } Memo1->Lines->Clear(); for (int i = 0; i < hisobot->Count; i++) { String s = hisobot->Strings[i] + " – " + IntToStr((int)hisobot- >Objects[i]) + " ishtirokchi"; Memo1->Lines->Add(s); } delete hisobot; 42 } // *** MA’LUMOTLARNI FAYLGA SAQLASH *** void _fastcall TForm1::btnSaqlashClick(TObject *Sender) { if (SaveDialog1->Execute()) { TStringList *list = new TStringList; for (int i = 1; i < StringGrid1->RowCount; i++) { String line = StringGrid1->Cells[0][i] + ", " + StringGrid1->Cells[1][i] + ", " + StringGrid1->Cells[2][i] + ", " + StringGrid1->Cells[3][i]; list->Add(line); } list->SaveToFile(SaveDialog1->FileName); delete list; ShowMessage("Ma'lumotlar muvaffaqiyatli saqlandi."); } } // *** RO’YXATNI TOZALASH *** void _fastcall TForm1::btnTozalashClick(TObject *Sender) { StringGrid1->RowCount = 2; for (int i = 1; i < StringGrid1->ColCount; i++) { StringGrid1->Cells[i][1] = ""; } ShowMessage("Ro’yxat tozalandi."); } Izoh: 43 Yuqoridagi kodlar yordamida to’garaklar, ishtirokchilar ma’lumotlarini boshqarish, ro’yxatlarni ko’rish, hisobot tuzish va faylga saqlash funksiyalari to’liq avtomatlashtiriladi. Bu dastur kurs ishingizda “Dasturiy ta’minot loyihasi” sifatida ko’rsatilishi mumkin. 44

Oq-oltin axborot texnologiyalari texnikumida toʻgaraklar axborot tizimining dasturiy taʼminotini ishlab chiqish

Sotib olish