Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	33000UZS
Размер	158.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	18 Апрель 2025
Расширение	doc
Категория	Лингвистика

Orfografiya va orfoepiya

ORFOGRAFIYA VA ORFOEPIYA
MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………….3
I BOB. ORFOEPIYA HAQIDA MA`LUMOT..............................................5
1.1 Orfoepiya me’yorlari asosidagi tovush o’zgarishlari.....................................5
1.2 Orfoepiyani o`qitish usullari.........................................................................10
II BOB. ORFOGRAFIYA HAQIDA MA`LUMOT.......................................17
2.1 Tildagi tarixiy-fonetik o'zgarishlar va fonetik-fonologik o'zgarishlar...........17
2.2 Fonetik yozuv.Morfologik yozuv.Tarixiy - an’anaviy yozuv.........................22
XULOSA.................................................................................................................32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR................................................................34
1

16. Siddiqova Sh. Boshlang’ich ta'limning dolzarb masalalari: muammo va
yechimlar (an'anaviy) mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy anjumani
materialidan.
17. Abdullay е va Q. va boshqalar. Savod o`rgatish darslari. -T.:O`qituvchi ,
2012. B 124. G afforova R., Nazarov Q., Yo’ldoshev Sh. 1-sinf savod ʻ
darslari Toshkent, 1997. B 19.
18. Q. Abdullayeva, K. Nazarov, Sh. Yo'ldosheva. Savod o'rgatish darslari. —
Т .: „O'qituvchi", 1996.
INTERNET SAYTLARI
19. http://interscience.uz
20. Ziyonet.uz.
21. https://www.gazeta.uz/ru
38

yuklamasining - mu tarixiy shakli qo‘llaniladi: Sevgini tortib bulurmu
toshu tarozi bilan (E.Vohidov). Xuddi shuningdek, tarixiy - an’anaviy
yozuv qoidalarini -gin //gil ( borgin - borgil), - dan //din (jondan - jondin),
ar // ur (kelar - kelur ) kabi affikslar, nima //ne, u //ul kabi olmosh va
boshqa turkumga mansub so‘zlarning tarixiy shakllarining ishlatilishi
misolida ham kuzatish mumkin.
Shak liy y ozuv o‘zlashgan so‘zlarning ular mansub bo‘lgan tildagi
shaklini o‘zbek tilida ham saqlagan holda yozish qoidasidir. Xususan,
arab, fors - tojik, rus va boshqa tillardan o‘zlashgan so‘zlar qanday
talaffuz qilinishidan qat’iy nazar, o‘zlashtirilgan tildagi orfografik
qoidaga rioya qilinadi: 1) muhokama, muomala kabi so‘zlar talaffuzida
muhokima, muomila tarzda aytilsa ham shakliy yozuv asosida yoziladi;
2) vise - prezident, eks - chempion kabi o‘zlashma so‘zlar shakliy yozuv
talabiga ko‘ra chiziqcha bilan yoziladi, shuningdek, mojora, mutolaa,
mushoira, mudofaa, matbaa, gramm , monolog, sentner, zoologiya
singari ko‘pgina o‘zlashma so‘zlar ham talaffuz shaklidan qat’iy nazar
shakliy yozuv qoidasiga ko‘ra yoziladi.
Farqlashga asoslangan y ozuv . Tildagi shakli yoki talaffuzi bir xil
(bir-biriga yaqin) bo‘lgan so‘zlar yozuvda turli belgilar yordamida
(ba’zan ma’nosiga ko‘ra) farqlanadi. Masalan, 1) urg‘u vositasida: olma ΄
(ot) o ΄ lma (fe’l); qo‘ ΄ llar (ot) – qo‘lla ΄ r (fe’l); atla ΄ s (ot, mato) – a ΄ tlas (ot,
xarita); 2) unlining cho‘ziq - qisqaligi farqlovchi vosita bo‘ladi: da’vo -
davo, ayon - a’yon, a’lam - alam; 3) boshqa turli harflar faqlovchi vosita
bo‘ladi : shox-shoh, xol - hol, urush - urish, o‘r-ur, tanbur - tambur, amr -
amir.
24

1. O‘zbek tilidagi o‘zlashma so‘zlarda ko‘pincha ikki undosh tovush yonma-yon
keladi. Bular talaffuz qilinganda ikki undosh orasida qisqa i unlisi paydo bo‘ladi.
Ammo bu imloda hisobga olinmaydi. So‘zlar an‘anaga muvofiq avvalgi shakllari
bo‘yicha yozila beradi: fahm, sharm, fasl, lahm, hatm, nasl, muhr, jabr, vazn, mehr,
zulm, ayb, kibr, vasl, vazn, husn, sinf, jahl, naqsh, rasm kabilar.
2. So‘z o‘zaklarida ikki unlining qator kelishi aslida o‘zbek tiliga xos
xususiyatlardan emas. Shuning uchun og‘zaki nutqda doim, oila, rais, oid, doira,
maishat, qoida, doir, shoir, suiqasd, Noila, Naima, Raisa, Said, Saida kabi
so‘zlarda ikki unli orasiga bir y undoshi orttirib talaffuz qilinadi. Ammo bu xil
so‘zlar imloda tarixiy an‘anaga muvofiq –y tovushisiz yozila beradi.
3. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ba’zi bir qo‘shimchalar ham tarixiy -an‘anaviy
tamoyil asosida yozilishi mumkin:
1) sifatdosh yasovchi -r (-ar) qo‘shimchasining -ur shakli mumtoz adabiyotimizda
keng qo‘llanilgan. Bu shakl she’riy asarlarda hozir ham uchrab turadi:
Jismimiz yo‘qolur , o‘chmas nomimiz, G‘alaba to‘yida bo‘larmiz biz ham. (H.
Olimjon). Agar kuylar esa sho‘x dilrabolar, havolardan kelur dilbar navolar (Vosit
Sa’dulla).
2) buyruq -istak mayli qo‘shimchasi -gin o‘tmishdagi an‘anaga ko‘ra ayrim
hollarda -gil shaklida yoziladi: Dilrabo, hijronni mendan so’rmagil , gul o‘zing
bo‘stonni mendan so‘rmagil (H. Yahyoyev).
3) hozirgi o‘zbek tilida chiqish kelishigi qo‘shimchasi adabiy me’yorga muvofiq -
dan shaklida yoziladi. Shu bilan birga she’riy asarlarda ba’zan o‘tmishdagi
shakliga muvofiq -din tarzida ham ishlatiladi: Senga baxtdan taxt
talarman, Toledin boshingga toj, Mulki husningga omonlik, Toju taxtingga rivoj
(E. Vohidov).
4) harakat nomi qo‘shimchasi -moqning -mak shaklida yozilishi ham tarixiy
an‘anaga muvofiqdir: Yuzlarimni ko’rmak istasang, Osmondagi oyga boq,
31

hamnyoziladi. F f harfi. Fayz,Fotima kabi so’zlarda ba’zan p tarzida aytilsa
ham f yoziladi. Q q harfi. To’qson, maqsad, maqtov kabi so’zlarda x eshitilsa ham
q yoziladi.Tutuq belgisi ( ‘ ). Quyidagi vazifalarni bajaradi.
1. Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida ayirish belgisi o’rnida
ishlatiladi.Unlilardan keyin ularning cho’ziqroq talaffuz qilinishi ifodalasa,
undoshlardan keyin kelganda ularning oldingi tovushlardan ajratib aytilishini
ko’rsatadi: a’lo,me’yor, qat’iy, tal’at.
S , h harflari yonma-yon kelganda, ularni sh harfi birikmasidanfarqlash
uchunham qo’llanadi: as’hob, is’hoq.Mo’tabar, mo’jiza kabi so’zlarda o’ unlisi
cho’zib aytilsa hamtutuq belgisi qo’yilmaydi.
Undoshlar talaffuzida faol ishtirok etgan a’zolar ham turlicha harakat qilishi
mumkin. Masalan : t,d undoshlari talaffuzida tilning oldingi qismi faol ishtirok etsa
b, p tovushlari hosil bo’lishida lablar ishtirok etadi.Undosh tovushlarning
talaffuzida faol ishtirok etgan a’zolar shu tovushning hosil bo’lish o’rni
hisoblanadi.Shunga ko’ra, t,d undoshlari til undoshlariga, b,p undoshlari esa lab
undoshlariga kiradi.
Undosh tovushlar nutq a’zolarining biror yerida to’siqqa uchrab o’tishlari bilan
o’ziga xos xususiyatga ega. Undosh tovushlar tovush paychalarining harakati va
holatiga, hovo oqimi og’iz bo’shlig’ining qayerida to’siqqa uchrashiga, faqat
shovqindan iboratligiga, talaffuz usullariga ko’ra bir-biridanfarqlanadi:
1.Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra;
2.Hosil bo’lish o’rniga ko’ra;
3.Hosil bo’lish usuliga ko’ra;
I . Undoshlar ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra ikkiga bo’linadi: a)
shovqinlilar; b) sonorlar.
13

Fonetik tamoyil. Fonetik tamoyilga ko‘ra, so‘z va qo‘shimchalar jonli nutqda
qanday aytilsa, yozuvda ham shunday ifoda qilinadi. Masalan, son so‘ziga -a, ong
so‘ziga -la, ishla so‘ziga -v+chi qo‘shimchasi qo‘shilganda, bu so‘zlar sana, angla,
ishlovchi deb aytiladi va shunday yoziladi.
Fonetik tamoyil imloni jonli nutqqa yaqinlashtiradi, yozuv bilan talaffuz orasida
yaqin aloqa va munosabat borligini ko‘rsatadi.
Fonetik tamoyil so‘zlarning talaffuz shaklini asos qilib oladi. Lekin bu tamoyil
milliy til doirasidagi har qanday talaffuzga emas, balki adabiy talaffuz me’yorlari
doirasidagi holatlarga tayanadi. Masalan, ketyapti so‘zi o‘zbek milliy tili doirasida
ketvotti, ketopti, ketutti, ketyapti shakllarida turlicha talaffuz qilinadi. Fonetik
tamoyil keltirilgan talaffuz shakllaridan adabiy me’yor sifatida tan olingan ketyapti
shakliga tayanadi.
O‘zbek imlosida fonetik tamoyilga amal qiluvchi holatlarga quyidagilarni keltirish
mumkin:
1. Tilimizda bir qator fe’l asoslari a unlisi bilan tugaydi. Bunday fe’llarga -v
qo‘shimchasi qo‘shilganda a tovushi o tarzida aytiladi va shunday yoziladi:
chanqa+v = chanqov, teja +v = tejov, maqta +v = maqtov, qatna +v = qatnov,
hayda +v = haydov, chayqa +v = chayqov, terga +v = tergov va boshqalar.
2. O‘zbek tilida bir qator fe’llar –la qo‘shimchasi bilan yasalgan. Shunday -la
affiksli fe’llarga –v qo‘shimchasi qo‘shilganda so‘z oxiridagi a tovushi o ga o‘tadi
va so‘z o‘sha shaklda talaffuz etiladi va yozilishda ham shunday holat saqlanadi:
bag‘ishla+v = bag‘ishlov, sozla+v = sozlov, bog‘la+v = bog‘lov, aybla +v =
ayblov, qishla+v = qishlov, oqla +v = oqlov kabilar.
3. Oxiri a tovushi bilan tugagan ba’zi so‘zlarga -q qo‘shimchasi qo‘shilganda ham
a tovushi o bo‘lib aytiladi va so‘z mana shu o‘zgarishni hisobga olgan holda
yoziladi: tarqa +q = tarqoq, so‘ra +q = so‘roq, yangra+q = yangroq, qaltira +q =
26

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Til inson tafakkuri va jamiyat taraqqiyotining
asosiy vositasi sifatida hayotda beqiyos ahamiyatga ega. O‘zbek tili davlat tili
sifatida nafaqat milliy merosimiz, balki kelgusi avlodlar uchun ham bilim va
savodxonlikni shakllantirish vositasi hisoblanadi. Ayniqsa, boshlang‘ich ta limdaʼ
o‘zbek tilining tovush tizimini, jumladan undosh tovushlarni o‘rgatish, tilni
egallashning asosiy bosqichlaridan biri bo‘lib, o‘quvchilarni kelajakda murakkab
grammatik qoidalarni o‘zlashtirishga tayyorlaydi.
Bugungi kunda O‘zbekistonning ta lim tizimida yangilanayotgan davlat
ʼ
ta lim standartlari va dasturlarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga savod
ʼ
o‘rgatishga alohida e tibor qaratilmoqda. Boshlang‘ich sinfda savod o‘rgatishning
ʼ
muhim bosqichlaridan biri undosh tovushlar va harflar bilan tanishtirishdan
iboratdir. Til o‘rganishning ushbu qismi bolaning fikrlash qobiliyati, nutq
madaniyati va yozma muloqot ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun muhim
poydevor yaratadi.
Shu bilan birga, XXI asrda ta lim jarayoni yangi usul va texnologiyalarni
ʼ
qo‘llashni talab qilmoqda. Masofaviy ta lim, interaktiv dars usullari va multimedia
ʼ
vositalarining keng qo‘llanilishi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun qiziqarli va
samarali muhit yaratib, undosh tovush va harflarni yanada oson o‘zlashtirishga
imkon beradi. Ammo shuni ta kidlash lozimki, o‘quvchilarning yoshiga mos
ʼ
yondashuvlarni ishlab chiqish va o‘quv materiallarini to‘g‘ri tanlash hali ham
pedagogika sohasidagi dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda.
Tilshunoslikning bir yo‘nalishi sifatida fonetika undosh tovushlarning hosil
bo‘lishi, talaffuzdagi o‘ziga xosliklari va boshqa lingvistik xususiyatlarini
o‘rganadi. Ammo lingvistik nazariyani boshlang‘ich ta lim darajasiga
ʼ
moslashtirish muhim vazifa hisoblanadi. O‘quvchilarning yoshiga mos til
materiallarini tanlash, didaktik tamoyillarni hisobga olgan holda darslarni
rejalashtirish va interaktiv metodlardan foydalanish orqali samarali ta lim jarayoni
ʼ
yaratiladi. Undosh tovushlarni talaffuz qilish qoidalari va ularning grafik
2

ko‘rinishini o‘rgatish – savodxonlikni rivojlantirishning birinchi qadami bo‘lib, bu
keyinchalik o‘quvchilarning o‘qish va yozish ko‘nikmalarini chuqurlashtirish
uchun zamin yaratadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh
xususiyatlari.Bolalar boshlang‘ich sinf davrida o‘zlarining o‘qishga bo‘lgan
qiziqishlari va yangi narsalarni o‘zlashtirish qobiliyatlari bilan ajralib turadi.
Ushbu yosh davrda ularning eslab qolish, o‘rganish va tushunish jarayonlari o‘ta
sezgir bo‘ladi. Shuning uchun undosh tovush va harflarni o‘rgatishda
o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda o‘qitish metodikasini
ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. Shu jarayonda ijodiy yondashuvlar, o‘yin
metodlari, ko‘rgazmali vositalar va amaliy mashg‘ulotlar katta rol o‘ynaydi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari . Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi
boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga undosh tovush va harflarni samarali o‘rgatishning
nazariy va amaliy asoslarini ishlab chiqish va ularning o‘quv jarayonidagi o‘rnini
aniqlashdan iborat.
Vazifalar:
1. Undosh tovushlarning lingvistik xususiyatlarini o‘rganish va ularning
ta limdagi ahamiyatini yoritish.ʼ
2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun undosh tovushlarni o‘rgatish
jarayonini tahlil qilish.
3. O‘qitishning samaradorligini oshirish uchun innovatsion va interaktiv
metodlarni qo‘llash.
4. Amaliy mashg‘ulot va dars ishlanmalari uchun takliflarni ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti va predmeti
Tadqiqotning obyekti – boshlang‘ich sinflarda undosh tovush va harflarni
o‘rganish bilan bog‘liq dars jarayonlari.
Tadqiqotning predmeti – undosh tovushlarni o‘rgatishda qo‘llaniladigan
metod va vositalarning o‘quvchilarning bilim olish jarayoniga ta’siri. Mavzuning
ilmiy va amaliy ahamiyati. Ushbu kurs ishi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun
undosh tovush va harflarni o‘rgatishda samarali metodik yondashuvlarni ishlab
3

Hozirgi o‘zbek imlosida morfologik tamoyil asosida yoziladigan so‘z va
morfemalarga namuna sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
1. Jarangli b tovushi bilan tugagan so‘zlarda bu tovush talaffuzda jarangsizlashib p
tarzida aytiladi, ammo imloda asliga ko‘ra jarangli b tovushi bilan yoziladi: kitob,
maktab, mirob, javob, g‘olib, kosib, tartib, laqab, azob, asab, targ‘ib, mansab,
maktub, choyshab kabilar.
2. Jarangli d undoshi so‘z oxirida jarangsizlanib t tarzida talaffuz qilinadi, lekin
asliga binoan har vaqt d bilan yoziladi:obod, ozod, savod, mard, dard, maqsud,
dilshod, daromad, iqtisod, murod, harid, nobud, mavjud, madad, qand, zumrad,
maqsad, tanqid va boshqalar.
3. O‘tgan zamon fe’lining III shaxs ko‘rsatkichi -di, o‘rin kelishigi qo‘shimchasi -
da, chiqish kelishigi qo‘shimchasi -dan jarangsiz tovush bilan tugagan so‘zlarga
qo‘shilganda progressiv assimilyasiyaga uchrab -ti, -ta, -tan shaklida aytiladi,
shunga qaramay morfologik tamoyilga binoan har doim -di, -da, -dan tarzida
yoziladi: o‘tti-o‘tdi, ketti-ketdi, tutti-tutdi, ichti-ichdi, bitti-bitdi, ishta-ishda,
ko‘kta-ko‘kda, o‘tta-o‘tda, ottan-otdan, boshtan-boshdan, o‘qishtan-o‘qishdan
singarilar.
4. Og‘zaki nutqda ba’zan so‘z oxirida yonma-yon kelgan qo‘sh undoshlardan
keyingisi tushirilgan holda aytiladi, ammo yozuvda saqlanadi. Masalan do‘st,
go‘sht, musht, g‘isht, juft, to‘rt, dasht, past, sust, rost, Toshkent kabi so‘zlarda
so‘nggi t tovushi va xursand, bahramand, ixlosmand, davlatmand, garchand,
Samarqand singari so‘zlarda so‘nggi d tovushi talaffuzda tushib qoladi. Lekin
asliga muvofiq bunday so‘zlar oxirida t va d undoshlari yozilaveradi.
5. Ayrim so‘zlarning birinchi bug‘inida u unlisi kelsa, ikkinchi bo‘g‘inida i tovushi
eshitiladi, ammo yozuvda asliga ko‘ra u tovushi saqlanadi va yoziladi: uchqun,
uzun, unum, turmush, tuzum, butun, turg‘un, mushkul, uzuk, uchqur, quzg‘un,
surgun, bulut, bugun, guruh, kumush, uzuk, usul, sukut, chuqur kabilar.
29

So‘zlarni adabiy til me’yorlari asosida to‘g‘ri yozish – savodxonlik
madaniylikning muhim belgilaridandir. Savodxon bo‘lmoq uchun imlo qoidalarini
bilish shartdir. Binobarin, imlo qoidalari – savodxonligimiz asosidir. Imlo adabiy
tilning yozma shakli bilan aloqador bo‘lib, u to‘g‘ri yozish qoidalarini o‘rgatuvchi
hamda ular haqida batafsil ma’lumot beruvchi tilshunoslikning alohida bir
bo‘limidir. Imlo yozuv vositalari orqali so‘z va so‘z shakllarining bir xilda
yozilishini tartibga soladi. Imlo tufayli so‘zlar yagona yozuv shakliga ega bo‘ladi.
Imlo muayyan qonun-qoidalarga asoslanadi. Bu qoidalarga unli va undoshlarning
yozilishi, asos va qo‘shimchalarning yozilishi, qo‘shma so‘zlarning yozilishi, bosh
harflarning qo‘llanishi, ko‘chirish qoidalari kabilar kiradi.
Imlo qoidalari til taraqqiyotining ma’lum bir bosqichini nazarda tutgan holda
tuziladi. Tilning rivojlanishi hamda ba’zi hollarda yozuvning o‘zgarishi bilan imlo
qoidalari ham shunga mos ravishda takomillashtirilib boriladi.
Imlo orfoepiya hamda alfavit bilan uzviy ravishda bog‘liqdir. Adabiy talaffuz
me’yorlarining aniq ishlab chiqilishi o‘z navbatida imlo qoidalarining puxta va
pishiq bo‘lishida yordam beradi. Alifbo adabiy tildagi fonemalarni to‘la va to‘g‘ri
ifodalash uchun yetarli harfiy belgilarga ega bo‘lsa, imlo ham shunga muvofiq
ravishda davr talablariga javob bera oladigan mukammal va qulay qoidalarni
o‘zida tarkib toptiradi.
Har qanday yozuv tizimi ma’lum qonun-qoidalarga, ularning asosida yotuvchi
imloviy tamoyillarga asoslanib ish ko‘radi. Imloviy tamoyillar yozuv me’yorlariga
oid qoidalarni bir xilda, turg‘un shakllarda muayyan tartibda ushlab turuvchi
asosiy omil sanaladi.
Hozirgi o‘zbek imlosi quyidagi tamoyillarga tayanadi:
1) fonetik tamoyil; 2) morfologik tamoyil; 3) tarixiy - an’anaviy tamoyil; 4)
farqlash (differensiasiya) tamoyili; 5) etimologik yoki grafik tamoyil.
25

Rus tilidan o‘zlashgan bir qator so‘zlar oxirida ikki undosh yonma-yon keladi. Bu
so‘zlar talaffuz qilinganda ikki undosh orasida qisqa i tovushi orttiriladi. Ammo
yozuvda bu tovush hisobga olinmaydi va so‘zlar etimologik tamoyil asosida ruscha
shaklida yozila beradi: litr, semestr, keks, boks, bifshteks, gips, orkestr, filtr, punkt,
teatr va boshqalar.
Vise-prezident, unter-ofiser, kilovatt-soat, eks-chempion, gramm-molekula,
gramm-atom singari ruscha o‘zlashmalar o‘zbek tilida ruscha holatiga ko‘ra
chiziqcha bilan yoziladi.
Tilimizdagi ayrim arabcha so‘zlar ham etimologik tamoyil asosida yoziladi.
Chunonchi, muammo, maoniy, mutolaa, mudofaa, va’da, a’lo, she’r , ba’zan,
ma’ruf, ta’lim, ta’zim, mash’al, qal’a, daf’a, shu’la, mo‘jiza, da’vat, hay’at,
ma’rifat, ma’shuq, me’mor, ta’sis, daf’atan, ra’y, ne’mat, iste’fo, mo‘tadil singari
so‘zlar etimologik tamoyilga ko‘ra arab tilidagi holaticha yoziladi. Tutuq belgili
so‘zlar asli arabcha bo‘lib, arab alifbosi amal qilgan davrda ayn bilan yozilgan va
talaffuz qilingan. Hozirda bu so‘zlar amaldagi imlo qoidalariga ko‘ra « ’» belgisi
bilan yozilmoqda. Yangi alifbo bo‘yicha bunday so‘zlarda tutuq belgisidan
foydalaniladigan bo‘lindi.
Etimologik tamoyil imloning morfologik va tarixiy -an‘anaviy tamoyillariga yaqin
turadi. Ular o‘rtasida qandaydir o‘xshashlik, umumiylik alomatlari mavjud. Lekin
bu tamoyillar o‘zaro farqlarga ega.
Imloning yuqorida qayd etilgan besh tamoyili o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ular bir-birini
to‘ldirish uchun xizmat qiladi. Imlo tamoyillari yozuvning nazariy asosidir. Shu
bois imlo tamoyillarini o‘rganish yozuv amaliyoti uchun muhim ahamiyat kasb
etadi.
XULOSA
34

4) unlining cho‘ziq-qisqaligi orqali, aniqrog‘i yozuvda tutuq belgisini qo‘llash
orqali farqlash: davo – da’vo, ayon – a’yon, sava – sa’va, alam – a’lam, tana –
ta’na, sher – she’r, tarif – ta’rif, taqib – ta’qib;
5) qo‘shimchalarga ko‘ra farqlash: bo‘shlik (yuvoshlik, ojizlik) – bo‘shliq (fazo),
borlik (biror narsaga egalik, mavjudlik) – borliq (dunyo, koinot), otalik (otaga xos,
otalik burchi) – otaliq (otaliqqa olish), tog‘lik (tog‘da yashaydigan kishi) – tog‘liq
(tog‘li joy), oqlik (belgi oti) –oqliq (sut, qatiq), og‘alik (akalik) – og‘aliq (amal
nomi). Misollarimizda -lik va -liq qo‘shimchalari ma’noni farqlash uchun xizmat
qilgan. Bundan tashqari, -li va -lik qo‘shimchalari yordamida ham so‘zlar yozuvda
farq qilinadi: bolali (bolasi bor kishi)- bolalik (yoshlik, bolalik vaqti), belbog‘li
(belbog‘i bor kishi) – belbog‘lik (belbog‘ bo‘ladigan mato), kiyimli (kiyimi bor
kishi) – kiyimlik (kiyim bo‘ladigan mato), tog‘li (tog‘li joy)- tog‘lik (tog‘likda
yashovchi), onali (onasi bor) – onalik (onalik mehri) va boshqalar.
Etimologik yoki grafik tamoyil. Imloning etimologik yoki grafik tamoyili
o‘zlashma so‘zlarning yozilishini qoidalashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Bu
tamoyilga ko‘ra o‘zlashma so‘zlar manba tilda qaysi shaklda yozilgan bo‘lsa,
qabul qiluvchi tilda ham shunday shaklda yoziladi. Bunda o‘zlashma so‘zning o‘zi
mansub bo‘lgan tildagi grafik shakli o‘zbek imlosida ham saqlanadi. Rus tili va u
orqali boshqa tillardan o‘zlashtirilgan so‘z va atamalarning aksariyati o‘zbek tilida
mana shu etimologik (grafik) tamoyil asosida yoziladi. Masalan, rus tilidagi
ocherk, opera, tonna, nota, pochta, rota so‘zlari o‘zbek tilida o‘cherk, o‘pera,
to‘nna, no‘ta, po‘chta, ro‘ta shaklida talaffuz qilinsa-da, rus tilidagi grafik shakli
bo‘yicha ocherk, opera, tonna, nota, pochta, rota tarzida yoziladi. SHuningdek
kombayn, kompot, montaj, motosikl, motor, obzor so‘zlarining urg‘usiz
bo‘g‘inidagi o unlisi a unlisi tarzida; rektor, direktor, prorektor, transformator,
traktor kabi so‘zlarning oxirgi bo‘g‘inidagi o unlisi i tarzida aytiladi, ammo bu
so‘zlarda grafik tomoyilga ko‘ra yozuvda o unlisi saqlanadi.
33

Ammo k tovushi bilan tugagan bir qator so‘zlar egalik qo‘shimchasini olganda
jarangsiz k tovushi g tovushiga o‘tmaydi, o‘zgarishsiz, o‘z holida aytiladi va bu
so‘zlar talaffuziga ko‘ra yozilaveradi: nok+im = nokim,nok+ing= noking, nok+i =
noki; chek+i =cheki, chok+i =choki, yuk+i =yuki, ishtirok+i =ishtiroki, tok+i
=toki, tank+i =tanki, sirk+i =sirki, ocherk+i =ocherki, bank+i =banki, bak+i =baki
kabilar shunday so‘zlar jumlasiga kiradi.
6. Tilimizda jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi asosan -ga tarzida yoziladi:
maktabga, zavodga, ishga, uyga, shaharga, Buxoroga kabi. Ammo nutq jarayonida
k, q tovushlari bilan bitgan so‘zlarga qo‘shilib kelganda fonetik o‘zgarishga
uchraydi. Bu imloda aks etadi:
1) oxiri k bilan bitgan so‘zlarda -ga affiksi -ka tarzida aytiladi va imloda ham
shunday yoziladi: kovak+ga =kovakka, tilak +ga = tilakka, bilak +ga = bilakka,
katak +ga = katakka, tuvak+ga = tuvakka, danak+ga = danakka va boshqalar.
2) so‘z oxiri q undoshi bilan tugasa, -ga qo‘shimchasi -qa tarzida talaffuz qilinadi,
bu shakl imloda ham saqlanadi: pichoq +ga = pichoqqa, yotoq+ga = yotoqqa,
tovoq+ga = tovoqqa, so‘roq+ga = so‘roqqa, tayoq +ga = tayoqqa va boshqalar.
Aytilganlardan anglashiladiki , fonetik tamoyil yozuv bilan talaffuzni bir - biriga
yaqinlashtiradi, ular o‘rtasida ma’lum darajada umumiylikni vujudga keltirish
uchun xizmat qiladi.
Morfologik tamoyil . Bu tamoyilga ko‘ra, so‘zlar va ularning tarkibiy qismlari
jonli so‘zlashuvdagi talaffuziga qarab emas, balki asl shakllariga muvofiq yoziladi.
Masalan, uchta, kelib turibdi, shanba, go‘sht so‘zlari og‘zaki nutqda ushta, kep
turipti, shamba, go‘sh shaklida aytiladi. Lekin morfologik tamoyilga asosan uchta,
kelib turibdi, shanba, go‘sht tarzida yoziladi.
Morfologik tamoyil o‘zbek imlosining etakchi tamoyillaridan hisoblanadi. Imlo
qoidalarining ko‘pchiligi morfologik tamoyilga asoslangan holda tuziladi. Bu
tamoyil so‘z va morfemalarni yozishda bir xillikni ta’minlaydi.
28

tilning ko'tarilishi (yuqori, o'rta, quyi) va labning holatiga ko'ra fonologik
oppozitsiyani tashkil qiladi:
i – u
e – o'
a – o
Bu fonetik va fonologik alomatlar boshqa turkiy tillar uchun xos emas.
Fonetik va fonologik qonuniyatlar tildagi ichki va boshqa tillar bilan aloqa
natijasida bo'luvchi – tashqi faktorlar ta'sirida bo'lishi mumkin. Ba'zan esa har ikki
faktor ham bir yo'la ta'sir qilishi mumkin. Masalan, o'zbek tilida /o/ fonemasining
hosil bo'lishida ikki fikr mavjud. O'zbek tilidagi ichki fonetik faktorga asoslangan
qarash /o/ fonemasi /a/ fonemasining lab va chuqur til orqa undoshlaridan keyin
kelib, /o/ -lashgani ni ko'rsatadi. Boshqa tashqi faktorga asoslangan qarash o'zbek
tilidagi /o/ fonemasi fors-tojik tilining ta'siri ostida hosil bo'lgan deb hisoblaydi.
Shevalar orfoepik, grammatik va leksik normalardan tashqarida bo'l-gani tufayli
ularda turli o'zgarishlar saqlanib qoladi va asta-sekin adabiy tilga ham ko'chadi.
Fonetik qonuniyatlar xronologik (davr) jihatdan ikki turli bo'ladi:
1) Diaxronik fonetik qonuniyatlar – bir guruh tillar yoki aynan bir tilning
tarixida ruy bergan tarixiy-fonetik va fonologik o'zgarishlarni o'z ichiga oladi. Bu
tarixiy hodisalarni o'rganuvchi til tarixining bir bo'limi diaxronik (tarixiy) fonetika
va fonologiya deb yuritiladi, yuqorida ko'rsatilgan tarixiy tovush o'zgarish lari ana
shunday diaxronik fonetikaga oid xususiyatlar hisoblanadi.
2) Sinxronik fonetik qonuniyatlar – hozirgi davr da bo'layotgan bir qancha
tillardagi yoki ma'lum bir tildagi tovush o'zgarishlari va urg'uning tabiatiga oid
xusu siyatlarni ko'rsatib beradi. Bunda hozirgi tillardagi yangi talaffuz
tendensiyalari ham o'rganiladi. Masalan, hozirgi o'zbek tilida unlilar til oldi
undoshlaridan keyin til oldi va til orqa undoshlardan keyin til orqa variantlarga ega
bo'ladi.
Tarixiy-fonetik va fonologik o'zgarishlar turli hodisa va jarayonlarni o'z
ichiga oladi. Masalan, turkiy tillari va shevalariga xos bo'lgan o-lashish, y-lashish,
20

1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ta’lim sifatini oshirish bo‘yicha
chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-6079-sonli farmoni, 2020 yil.
2. O‘zbekiston Respublikasining *“Ta’lim to‘g‘risida”*gi Qonuni, 2020 yil.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Yoshlarni har tomonlama
rivojlantirish va ularning ijodiy qobiliyatlarini qo‘llab-quvvatlash"
to‘g‘risida gi PF-6157-sonli farmoni, 2021 yil.
4. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” , Toshkent,
2019 yil.
5. Ona tili va o‘qish savodxonligi 3-sinflar uchun darslik. Respublika ta’lim
markazi. Tuzuvchilar Iroda Azimova, Klaraxon Mavlonova, Sa’dullo
Quronov,Shokir Tursun, Zeboxon Ro‘zmetova –Toshkent. 2022. 43-b.
6. Azimova I., Mavlonova K., Sh. Tursunov Ona tili va o‘qish savodxonligi
3-sinf darsligiga O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma. –T.: 2022
7. Ona tili va o‘qish savodxonligi 3-sinflar uchun darslik. Respublika ta’lim
markazi. Tuzuvchilar Iroda Azimova, Klaraxon Mavlonova, Sa’dullo
Quronov,
8. Shokir Tursun, Zeboxon Ro‘zmetova –Toshkent. 2022. 144 b.
9. A. G’ulomov, M.Qodirov ,M.Ernazarova, A.Bobomurodova,
N.Alavutdinova,V.Karimova. Ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent -
2012.144-bet
10. Ona tili o‘qitish metodikasi_N.B.Adizova, R.X.Jumayev, R.A.Qo‘ldoshev,
S.R.Ismatov. Buxoro 2020 43-bet
11. Azimova I., K.Mavlonova va b. Ona tili va o‘qish savodxonligi 1-qism.
12. 2-sinf uchun darslik T. – 2021 81-bet
13. Jamolxonov. H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili.– Toshkent. “Talqin” 2005. 131-b.
Azimova I., K.Mavlonova va b. Ona tili va o‘qish savodxonligi 1-qism.
14. 2-sinf uchun darslik T. – 2021
15. K.Qosimova, S. Matchonov, X. G‘ulomova, Sh. Yo‘ldosheva, Sh. Sariyev
Ona tili o‘qitish metodikasi Toshkent – “ Nosir” nashriyoti 2009.
37

b) juft so’zlar chiziqcha bilan yoziladi: yor-do’st; yaxshi-yomon, erta-
kech. Agar juft so’zlar orasida-u,-yu yuklamalari qo’llansa, yuklama birinchi
so’zga chiziqcha orqali qo’shiladi; er-u osmon, yaxshi-yu yomon, erta-yu kech.
Takroriy so’zlar ham chiziqcha bilan yoziladi: katta-katta.
6. Bo’g’in ko’chirish qoidalari.
a) bir unlidan iborat bo’g’in birinchi yo’lda qoldirilmaydi yoki o’zi alohida
keyingi yo’lga o’tkazilmaydi: u-ka emas: uka ; mudofa-a emas: mudofaa.
b) ng harfi bir tovushni ifodalagan o’rinlarda (so’zlarda) ajratilmaydi: ko’-
ngil, si-ngil, ing-ramoq, zang-lamoq;
v) ‘ belgisi o’zidan oldingi bo’g’in tarkibida qoladi: ma’-no , ta’-lim, san’-at.
g) IIV, 1991 yil, XX asr kabi qisqartma so’zlar yoki ko’p xonali sonlar
ikkinchi yo’lga ko’chirilmaydi.
d) rus tili orqali o’zlashgan so’zlar o’sha til qoidalariga amal qilgan holda
bo’g’in asosida ko’chiriladi; in-gliz, kon-gress, trans-port, shtan-ga.
7. g ijda, mujda, ajdar kabi arab va fors tilidan o’zlashgan so’zlarda j
harfi jurnal so’zidagi kabi sirg’aluvchi tovush ifodasi uchun yoziladi.
8.Q ing’ir, qo’ng’ir, qorong’i, to’ng’ich ,.. so’zlarida ng ga o’xshash talaffuz
etilsa ham n yoziladi.
9. isi-q-issiq, achi-q-achchiq so’zlarining yasalish jarayonida undosh
takrorlanishi kuzatiladi.
10. So’z qismlari imlosi. So’zning asl ma’nosini anglatgan qism o’zak
deyiladi. O’zak so’zning asl ma’nosini anglatib, qismlarga ajratilmaydi: gulchi:
gul-o’zak. O’zakka yasovchi qo’shimchalar qo’shish bilan hosil bo’lgan yangi so’z
negiz deyiladi. Qo’shimchalar asosan morfologik yozuv qoidasi asosida yoziladi.
O’zak negizida -u(-yu) tovushlari bo’lgan so’zlardan ot yasalganda -im
qo’shimchasi -um tarzida aytiladi va yoziladi: tuzum, unum, uyum-uyum.
11. Bosh harflar imlosi:
a) atoqli otlar bosh harf bilan yoziladi: Naima, Yangiyo’l.
17

Xalq qardosh qabilalar ittifoqi sifatida shakllangan murakkab tarixiy
uyushmadir. Xalqning asosiy belgilari: umumiy til , umumiy hudud , madaniyat va
ma’naviyat muhitning umumiyligidir . Xalqning asosiy belgilaridan biri bo’lgan
milliy til o’zaro farqlanuvchi , yetakchi , iqtisodiy va madaniy markaz tili sifatida
namoyon bo’ladi .
Tilning paydo bo’lishi masalasi insoniyatni qadimdanoq qiziqtirib keladi .
Tilning paydo bo’lishi juda murakkabdir . Bu masala faqat tilshunoslikning emas ,
boshqa ko’p fanlarning: antropologiya , psixologiya va etnografiya kabi fanlarning
ham o’rganish obyektidir. Tilning paydo bo’lishi masalasi – til qachon va qayerda
paydo bo’lgan , dastlab nechta til bo’lgan , u yoki bu tillar qanday tuzilishda
bolgan va shu kabi savollarga hali ilmiy asoslangan mukammal javob topilgan
emas. Ba’zi olimlarning fikricha , til taxminan besh yuz ming yillar ilgari paydo
bo’lgan .
Ma’lumki, til boshqa narsa va hodisalar singari o’zgaruvchandir. Shunday
ekan , besh yuz ming yil ichida tillarda qanday o’zgarish sodir bo’lganini tasavvur
qilish , uni ilmiy , ham amaliy , ham nazariy nuqtayi nazardan o’rganish mumkin
emas . Til taraqqiyotining yozuv paydo bo’lishidan avvalgi holati biz uchun
qorong’idir . Biz faqat yozuv paydo bo’lgandan keyingi davrda ro’y bergan til
taraqqiyoti to’g’risida yozma yodgorliklardan foydalanib , fikr yuritishimiz
mumkin . Lekin yozuv tilni o’rganish, tilning paydo bo’lishi to’g’risidagi
muammoni yoritishga to’liq imkon bermaydi. Shunday bo’lsa ham , ba’zi olimlar
bu masalaga o’z munosabatlarini , fikrlarini bildirib o’tishgan.
Qadimgi Yunonistonda faylasuflar tilning qay tarzda kelib chiqqanligi ustida
uzoq davr qizg’in bahs olib borganlar. Tilshunoslik tarixidan ma’lumki , bu
masalada grek faylasuflari bir-biriga zid ikki xil farazni o’rtaga tashlashgan.
Demokrit va boshqalar tilda narsa nomi bilan narsa orasida hech qanday bog’lanish
yo’q , bu nomlar mazkur tilda gaplashuvchi odamlar tomonidan yaratilgan , demak
, til inson tomonidan yaratilgan, degan fikrni ilgari surishgan . Bu guruh
olimlar anomalistlar deb nom olgan. Platon boshliq boshqa bir guruh olimlar
35

ko‘chirish qoidalari xususida batafsil ma’lumot beriladi. O‘zbek adabiy
tilining orfografiyasi quyidagi yozuv qoidalariga asoslanadi:
Fonet ik y ozuv . Mazkur yozuv qoidasiga ko‘ra so‘zlar va ularga
qo‘shiladigan affikslar talaffuz me’yoriga mos ravishda yoziladi.
Masalan: 1) ko‘ngil, o‘g‘il, shahar singari so‘zlarga egalik affikslari
qo‘shib talaffuz qilinganda o‘zakdagi i va a fonemalari tushiriladi va
shu tarzda yoziladi; 2 ) yosh, ong kabi so‘zlarga -a yoki -la so‘z yasovchi
affikslari qo‘shilib talaffuz qilinganda, o‘zakdagi o unlisi a tarzda
o‘zgaradi va shunday yoziladi; 3) ikki, yetti sonlariga - ov affiksi
qo‘shilganda o‘zak oxiridagi i unlisi talaffuzda tushiriladi va shunday
yoziladi; 4) so‘ra, bo‘ya, tanla kabi so‘zlarga - q, -v so‘z yasovchilarini
qo‘shib talaffuz qilinganda a tovushi o unlisiga o‘zgaradi va shunday
yoziladi; 5) o‘qiy olmoq, ishlay bermoq kabi so‘zlar talaffuzda
ishlayvermoq, o‘qiyolmoq tarzda aytiladi va shunday yoziladi; 6) rus
tilidan o‘zlashgan отпуск , пропуск , счёт , , щчётка kabi so‘zlar otpuska,
propuska, cho‘t, cho‘tka tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi.
Keltirilgan misollardan ko‘rinadiki, fonetik yozuv yozma nutqni og‘zaki
talaffuzga yaqinlashtiradi va ular o‘rtasida umumiylikni vujudga
keltiradi. Shu bois bu yozuv qoidasiga ko‘ra yoziladigan so‘zlarda u
yoki bu fonetik o‘zgarishini kuzatish mumkin.
Morfologik y ozuv . So‘z va uning qismlari qanday talaffuz qilinishidan
qat’iy nazar, uning variantlaridan biri avvaldan qoidalashtirilgan
shaklda, ya’ni asliga muvofiq yoziladi. Masalan: 1) kitob, maktab,
ko‘plab, talab kabi so‘zlarda oxiridagi b undosh talaffuzda p tarzda
jarangsizlanadi, biroq asliga muvofiq yoziladi; 2) shanba, sunbul,
22

Ko‘zlarimni ko’rmak istasang, Osmon to‘la yulduzga boq, Gar
o‘zimni ko’rmak istasang, Yovni engib zafar bilan qayt (Uyg‘un).
Bundan tashqari, -dir qo‘shimchasining ayrim hollarda -dur, -ga qo‘shimchasining
-g‘a, -gani qo‘shimchasining -gali, -mi affiks yuklamasining -mu shakllarida
yozilishi ham tarixiy-an‘anaviy tamoyilga ko‘radir: boshindadur, ko‘rinadur,
yoshindadur, qoshindadur; qo‘lg‘a, yo‘lg‘a, g‘amg‘a; ko‘rgali, kuydirgali, o‘qigali,
tergali; sog‘indingmu, keldingmu, qoldimu, yozdimu kabi.
Shuningdek, u, bu , shu, o‘sha olmoshlari eski o‘zbek tilida ul, bul, shul, o‘shal
shakllarida ishlatilgan. Bu shakllar hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham uchrab
turadi: O‘shal kun kelur (qo‘shiqdan). Tushda ko‘rdim ul parini ey sabo
uyg‘otmagil (E. Vohidov).
Farqlash (differensiasiya) tamoyili . Bu tamoyilga ko‘ra og‘zaki tilda o‘xshash,
yaqin talaffuz qilinuvchi bir qator so‘zlar yozuvda shaklan farqlangan holda
yoziladi. Farqlashning bir necha ko‘rinishlari bor:
1) unli tovushlarga ko‘ra farqlash: jodi (asbob) – jodu (sehrli), oxir (so‘ng) – oxur
(mollarning oziqlanadigan joyi), urish (fe’l) – urush (jang, muhoraba), tursin (fe’l)
– Tursun (ism), kampaniya (ma’lum davr) – kompaniya (sheriklar, shirkat);
2) undosh tovushlarga ko‘ra farqlash: abzal (ot asbobi) –afzal (yaxshi), ganj
(xazina) – ganch (qurilish materiali), paqir (chelak) – faqir (kambag‘al, bechora),
xush (yaxshi) – hush (sezgi, es), xol (yuzdagi xol) – hol (ahvol), pakt (siyosiy
bitim) – fakt (dalil , isbot), zond (medisina asbobi) – zont (soyabon);
3) urg‘u vositasida farqlash: atlas (geografik kartalar yig‘indisi) – atlas (mato,
material), yangi (sifat) – yangi (ravish), olim (ilmiy kishi) – Olim (ism), guli (meva
guli) – Guli (ism), bosma (ot) – bosma (fe’l), akademik (sifat) –akademik (ot),
olma – olma, suzma – suzma, surma – surma, tugma – tugma, tortma – tortma
kabilar;
32

III. Hosil bo’lish usuliga ko’ra undoshlar uch turga bo’linadi.
1. Portlovchi undoshlar ikki nutq a’zosining o’zaro jipslashuvi va o’pkadan
chiqayotgan havo oqimining ana shu a’zolariga zarb bilan urilib, portlab o’tishidan
hosil bo’ladi: b,g,d,j,k,p,t,ch,q. portlovchilar ham o’z xususiyatiga ko’ra ikki turga
bo’linadi: sof portlovchilar : b,g,d,k,p,t,q. Qorishiq portlovchilar: ch,j.
2. Sirg’aluvchi undoshlar ikki nutq a’zosi o’zaro yaqinlashuvi va havo oqimining
ana shu ikki a’zo orasida ishqalanib-sirg’alib chiqishi bilan hosil bo’ladi va unga
v, j,z,y,s,f,x,h,sh,g’ undoshlari kiradi.
Masalan, havo oqimining ikki lab o’rtasidagi yoki pastki lab bilan yuqori tishlar
orasidagi tor oraliqdan sirg’alib o’tishi v, f undoshlarini;Til bilan yuqori milk
o’rtasidagi tor oraliqdan sirg’alib o’tishi j,z,s,sh undoshlarini; Tilning o’rta qismi
bilan qattiq tanglay o’rta qismi orasidagi tor oraliqdan sirg’alib
o’tishi y undoshini;Tilning o’rta qismi bilan tanglayning orqa qismi o’rtasidagitor
oraliqdan sirg’alib o’tishi g’,x undoshlarini;Bo’g’izdagi un paychalari orasidagi tor
oraliqdan sirg’alib o’tishihundoshini hosil qiladi.
3. Portlovchi-sirg’aluvchi undoshlar portlash va sirg’alish jarayoning bir vaqtda
yuz berishi natijasida vujudga keladi. Bularga m,n,ng,r undoshlari kiradi.
15

Nutq a’zolari ishtirokida hosil bo’ladigan tovushlar nutq tovushlari deyiladi.
Nutq tovushlari, birinchidan, bo’g’iz boshlig’ida tovush paychalarining
tebranishidan hosil bo’ladigan ovozdan, ikkinchidan, og’iz boshlig’ida nutq
organlarida hosil bo’ladigan shovqindan iborat.
Demak, nutq a’zolarining ishtiroki hamda ovoz va shovqin o’rniga ko’ra nutq
tovushlari ikki turga bo’linadi. 1.Unli tovushlar. 2.Undosh tovushlar. Ovozdangina
hosil bo’lib, og’iz bo’shlig’ida to’siqlarga uchramaydigan nutq tovushlari unli
fonemalar deyiladi. Hozirgi o’zbek adabiy tilida unli fonemelar soni oltita: a, i , e,
o’, o. Unli fonemalar uch tomondan tasnif etiladi: 1.Tilning to’g’ri (gorizontal)
harakatiga ko’ra:
 Tili oldi (old qator) unlilar:a,e,I;
 Til orqa ( orqa qator) unlilar:o,o’,u.
2. Tilning tanglay tomon ko’tarilishi (vertikal) harakatiga ko’ra:
 Yuqori ko’tarilish (tor) unlilar: i , u.
 O’rta ko’tarilish (o’rta keng) unlilar: e, o’.
 Quyi ko’tarilish (keng) unlilar: a, o.
3.Lablarning ishtirokiga ko’ra:
 Lablangan unlilar: u, o’, o.
 Lablanmagan unlilar: a, e, i. Unli fonemalar o’zining quyidagi muhim
belgilari bilan undoshlardan farq qiladi.Unlilar faqat un (ovoz)dan hosil bo’ladi;
Og’iz bo’shlig’ida to’siqlarga uchramaydi; Un paychalari tebranadi; Og’iz
ochilishi darajasi har xil bo’ladi. Ohangdor bo’ladi; Unlilar cho’zib talaffuz qilish
mumkin va boshqalar. Har bir til o’ziga xos unlilar tizimiga ega. Tildagi unlilar
tizimi vokalizm (lot. vokalis – ovoz) deyiladi. Unli va undosh tovushlar o’zaro
munosabatda bo’ladi, ammo ularning qaysi biri yetakchi hisoblanadi?Aslida til
10

Shovqinlilar tarkibida shovqinning miqdori ovozga nisbatan ko’proq bo’lgan
yoki ovoz qatnashmagan tovushlar b, v, g, d, j, z, k, p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, g’, h
kabi undoshlardir.
Shovqinli undoshlar ham o’z navbatida ikkiga bo’linadi:
1) jarangli undoshlar: b, v, g, d, z, y, j, g’.
2) Jarangsiz undoshlar: p, f, s, t, ch, k, q, x, h.
Undoshlarni janrangli va jarangsizga ajratishda quyidagi sabablar nazarda tutiladi:
a) jarangli undoshlarni talaffuz etganda,tovush paychalari qatnashib taranglashadi.
Jarangsizlarni talaffuz etganda esa ovozdorlik sezilmaydi, chunki havo oqimi
tovush paychalarini titratmaydi va tranglashtirmaydi; b) jarangli undoshlarni
talaffuz etganda jaranglashish seziladi. Shovqinli undoshga ovoz qo’shiladi, lekin
ovoz miqdori shovqinga nisbatan kam bo’ladi; c) jarangsiz undoshlar faqat
shovqindan hosil bo’ladi vaovoz mutlaqo ishtirok etmaydi.
Sonor undoshlar tarkibida ovoz miqdori shovqinga qaraganda ko’p bo’ladi.
Shuning uchun ham ular undoshlar ichida ovozliroq bo’ladi, unlilarga yaqin turadi.
Ammo tarkibida qisman bo’lsa ham, shovqin ishtirok etgani uchun sonorlar
undoshlarga kiradi. O’zbek tilida sonorlarbeshta: m,ng,n,l,r .
Boshqa undoshlarning hammasi shovqinlilar hisoblanadi.
II. Hosil bo’lish o’rniga ko’ra undoshlar uch turga bo’linadi.
1. Til undoshlari. To’rt xil bo’ladi: a) til oldi: d,j,z,l,n,r,s,t,ch,sh . b) til o’rta: y. c)
til orqa: k,g,ng. d) chuqur til orqa.
2. Lab undoshlari. Bevosita lablar ishtirokida hosil qilinuvchi tovushlar bo’lib,
ularga b,v,m,p,f undoshlari kiradi. Bular ham o’z navbatida ikki turga bo’linadi. A)
lab-lab undoshlari: b,p,m. B) lab-tish undoshlari: v,f. Lab tish
undoshlari boshqa tillardan o’zlashgan so’zlar tarkibida keladi: vagon, vaqt, vafo,
fazo, farmon, telefonkabi.
3Bo’g’iz undoshlari: h
14

amaliy tilshunoslik kabi qator bo’limlari mavjud bo’lib, tilning ayrim jihatlari
asosida umumiy qoidalar chiqariladi.
Til - ijtimoiy hodisa. Til jamiyat taraqqiyoti jarayonida yuzaga kelgan. Til -
tabiiy, biologik hodisa emas ; tilning mavjud bo’lishi va uning taraqqiyoti
tabiat qonunlariga bo’ysunmaydi. Til butun jamiyat tarixi jarayonidagi tadrijiy
davrlarning mahsuli sifatida umuminsoniy manfaatga xizmat qiladi .
Orfoepiya (grekcha “orfo- to’g’ri, epos-nutq”) talaffuz me’yorlari haqidagi
bo’lim. Talaffuz jarayonining o’ziga xos xususiyatlari orfoepiyada o’rganiladi.
Orfoepiya me’yorlari tilning fonemalar tizimi, fonemalarning ma’lum o’zgarishlari
bilan bog’liq. Orfoepik talaffuz me’yorlari adabiy til bilan birgalikda shakllanadi.
Jonli so’zlashuv va mahalliy shevalar orfoepik me’yorning buzilishi hisoblanadi.
O’zbek tilidagi asosiy orfoepik me’yorlar quyidagilardan iborat.
Unlilar orfoepiyasi:
1. So’zning yopiq bo’g’inlarida i unlisi juda qisqa talaffuz etiladi: biz,kir, tik,
birikma, mis.
2. oi unlilari yonma-yon kelgan so’zlarda ular orasiga y qo’shib talaffuz etiladi:
oid-oyid; qoida-qoyida; foiz-foyiz .
3. Ko’p bo’g’inli arabcha so’zlarda a unlisi i tovushiga monand talaffuz etiladi:
mulohaza-mulohiza; muhokama-muhokima; muomala-momila.
4. a unlisi i bilan yonma-yon kelgan so’zlarda qisqa y qo’shib talaffuz qilinadi:
zaif-zayif; maishat-mayishat .
5. a e birikmasida e tovushi y tarzida talaffuz etiladi: aeroport-ayraport;
aeroflot-ayroflot .
6. Unli tovushlar til oldi undoshlari bilan yonma-yon kelsa yumshoq ( malika ),
chuqur til orqa undoshlari bilan yonma-yon kelsa qattiq talaffuz etiladi ( qatiq) .
Undoshlar orfoepiyasi:
1. b undoshi so’z oxirida jarangsizlashib p tarzida talaffuz etiladi: istirob-
istirop. So’z o’rtasida v bilan almashadi: kabob-kavob; qaboq-qovoq .
7

Orfoepiya normasi og'zaki so'zlashuv nutqida va rasmiy nutqda ba'zi
o'zgarishlarga uchraydi. Orfoepiya teatr, kino, radio, televideniye va notiqlik
san'ati hamda nutq madaniyatidagi barcha talaffuz xususiyatlarining yig'indi sini
adabiy normaga solib turuvchi mezon hisoblanadi.
Assimilyasiya - nutq tovushlarining o’zaro ta’siri, birining ikkinchisini o’ziga
moslashtirishi: ket-di-ketti, aytti, uch-so’m-usso’m, tuz-sin-tussin .
Dissimilyasiya - ikkita bir xil (o’xshash) tovushdan birining boshqa
(noo’xshash) tovushga aylanishi: zarar- zaral; zarur-zaril, birorta-bironta; kissa-
kista; koridor-kolidor.
Metateza -undosh tovushlarning o’rin almashish hodisasi: daryo-dayro; yomg’ir-
yog’mir; tebratmoq-terbatmoq; yamlamoq-yalmamoq; tuproq-turpoq; o’rganmoq-
o’granmoq; to’g’ramoq-to’rg’amoq.
Proteza - so’z boshida bir unlining orttirilishi: ro’mol-o’ramol; stol-istol; shtraf-
ishtaraf .
Epenteza -ikki undosh yonma-yon kelganda ular orasida talaffuzda i yoki u
orttiriladi: fikr-fikir; hukm-hukum.
Prokopa -so’z boshida undoshning tushishi: yiroq-iroq; yigina-igna; yag’och-
ag’och .
Sinkopa -unlilarning qisqa talaffuz etilishi: direktor-direktir .
Apakopa -o’zak oxiridagi tovush tushishi: do’st-do’s; xursand-xursan.
Eliziya- unli bilan tugagan va unli bilan boshlangan ikki so’zning qo’shilishi
natijasida tovushlardan birining tushishi: bora oladi-boroladi; qora ot-qorot; borar
ekan-borarkan.
Tovush moslashuvi : bir tovush boshqa tovushni o’ziga moslashtiradi: manba-
mamba, shanba-shamba, yonbosh-yombosh, sunbula-sumbula, tanbur-tambur.
Nutq a’zolari ishtirokida hosil bo’ladigan tovushlar nutq tovushlaridir.
Ovozdangina hosil bo’lib, og’iz boshlig’ida to’siqlarga uchramaydigan nutq
tovushlari unli fonemalar deyiladi.
9

manba, aylanma so‘zlari o‘rtasida keladigan n undoshi talaffuzda
o‘zidan keyingi undoshlarga moslashib shamba, mamba, sumbul
aylamma tarzida aytiladi biroq asliga ko‘ra yoziladi; 3) do‘st, go‘sht,
xursand kabi so‘zlar oxiridagi undosh tovush talaffuzda tushurilsa ham,
asliga muvofiq yoziladi; 4) uch, to‘rt sonlariga -ala qo‘shimchasi
qo‘shilganda uchchala, to‘rtta tarzida tovush orttirilgan holda talaffuz
qilinsa ham asliga muvofiq yoziladi; 5) o‘zak tarkibida u undoshi
bo‘lgan kulmoq, tug‘ilmoq, uch kabi so‘zlariga, -ib, - il, -in, -ish, - imsira
affikslari qo‘shilganda affikslardagi i unlisi u tovushga moyilroq talaffuz
qilinadi, biroq asliga muvofiq kulib, tug‘ildi, uchish tarzida yoziladi; 6) g‘
undoshi bilan tugaydigan so‘zlarga jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ga
tarzda qo‘shiladi va shunday yoziladi: tog‘ga, bog‘ga, bug‘ga kabi.
Shunday qilib, hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi o‘zak-negiz va
qo‘shimchalarning bir xil qoida asosida yozilishini ta’minlaydigan
morfologik yozuv, faqat yozma nutq talabiga rioya qilinadigan qoidalar
majmuidan tashkil topadi.
Tarixiy - an’anav iy y ozuv . So‘zlarning hozirgi talaffuzi va yozuv
shaklidan qat’i nazar, tarixiy - an’anaviy me’yoriga amal qilgan holda
yozish qoidasidir. Bu yozuv qoidasi ko‘proq zamonaviy shoir va
yozuvchilarning asarlarida turli so‘z va affikslarning tarixiy shaklda
ishlatilishi jarayonida ko‘zga tashlanadi: 1) buyruq - istak maylining -gin
shakli - gil //g‘il tarzida keladi: Ey, munaqqid, sen g‘azalni ko‘hna deb
kamsitmagil (A.Vohidov ); 2) hozirgi adabiy tildagi maqsad
ravishdoshining -gani shakli - gali // g‘ali // qali tarzda yoziladi: ko‘rgali
keldingmi, yor, kuydurgali keldingmi, yor (qo‘shiqdan); 3) -mi so‘roq
23

chiqish maqsadga muvofiqdir.
Tilshunoslik fanining pridmeti, o’rganish manbai o’z ichki qonuniyatlariga
ega bo’lgan murakkab tizim –tildir. Tilning o’ziga xos xususiyatlarini,
taraqqiyot qonuniyatlarini o’rganish mazkur ijtimoiy hodisaga har tomonlama
to’liq ta’rif berish imkonini yaratadi . Til umumiy qonuniyatga bo’ysunuvchi
o’ziga xos ramzlar tizimi bo’lib, kishilik jamiyatidagi aloqa - munosabatning
eng muhim quroli , fikr ifodasi hamda fikr yuritish asosi , voqelikni avloddan
avlodga yetkazuvchi , insoniy kechinmalarni , his –tuyg’ularni ifoda etuvchi
vositadir. Tilshunoslik tarixida tilga turlicha yondashuvlarni kuzatish mumkin .
XX asrdan boshlab tilshunoslik fanining predmetini aniqlashda yangi davr
boshlandi. Hozirgi zamon til shunoslik fanining asoschisi mashhur
shveysariyalik olim F. de Sossyur (1857-1913) nazariyasi ta'sirida tilshunoslik
fanining predmeti masalasi ham yangicha tus oldi. F. de Sossyurning fandagi
asosiy xizmati shundan iboratki, u birinchilar qatori tilning murakkab hodisa
ekanligini aniqlagan holda, yangi mukammal va aniq , shakllangan umumiy
tilshunoslik nazariyasini yaratib berdi.
Tilshunoslik fanining predmetini aniqlash va uni ta’riflashga intilgan F.de
Sossyurning qarashlari tilshunoslik tarixidagi muhim masalalarni hal etishda
sezilarli ta’sir ko’rsatdi . F.de Sossyur fikricha , til kishilik jamiyatida
bajaradigan vazifasiga ko’ra aloqa quroli , fikr ifodalash vositasidir ; ijtimoiy
tabiati jihatidan til madaniy –tarixiy va ijtimoiy hodisa , ichki tuzilishiga ko’ra
sof belgi - ishoralar tizimidir .
Boshqa bir qator olimlar (A.Shleyxer, G. Paul, M. Myuller), tilshunoslik
maktablari (“Yosh grammatikachilar“ maktabi, Praga strukturalizmi,
Kopengagen strukturalizmi, Amerika strukturalizmi) tilning asl mohiyatini
ochib berish masalasiga o’z nuqtayi nazarlaridan yondashdilar. Ularning fikr -
mulohazalari tilshunoslik sohasida erishilgan yutuqlardan hisoblansa–da,
mazkur qarashlarning ba’zi jihatlari cheklangan edi.
Tilshunoslikning umumiy va xususiy tilshunoslik ; nazariy tilshunoslik,
6

chiqishga hissa qo‘shadi. Ilmiy jihatdan bu ish undosh tovushlarni o‘rgatish
masalasiga lingvistik va metodik yondashuvni uyg‘unlashtirish imkoniyatini
beradi. Amaliy jihatdan esa o‘qituvchilarga qo‘llaniladigan dars usullari, interaktiv
mashqlar va ko‘rgazmali materiallar bo‘yicha takliflarni taqdim etadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.
4

uchun ularning har ikkalasi ham teng qimmatga ega, ular tilning asosiy birligi-
so’zlarni hosil qilishda bir xil xizmat qiladi. Lekin nutq jarayonida unlilar
undoshlarga nisbatan salmoqli o’rin tutadi. Bu esa unlilarning ovozdorligi bilan
belgilanadi.Unli fonemalar tavsifi: A unlisi til oldi, keng, lablanmagan
fonemadir.bu unli so’zdagi o’rniga qarab ikki xil talaffuz etiladi. Masalan, qala,
dala, ana, mana kabi so’zlarda til oldi, q, g’,x kabi til orqa tovushlar bilan yonma-
yon kelgan qars,qalin,g’araz, xari kabi so’zlarda orqa qator unli tusini oladi. I
unlisi til oldi, tor, lablanmagan fonema,so’zning turli o’rinlarida turlicha aytiladi.
Masalan: siz, biz, idish, ildiz kabi so’zlarda i old qator tovushdir; qiz, qimiz, qilich,
qing’ir, g’isht kabi so’zlarda til orqa tovush tarzida aytiladi. E unlisi o’rta keng, til
oldi, lablangan tovushdir. Bu unli ayrim so’zlar tarkibida i tovushi bilan almashib
turadi. Masalan: elektr-iliktr, mehmon-mihmon, deyman-diyman. O unlisi keng til
orqa, lablangan tovushdir. Bu unli ham urg’usiz bo’g’inlarda, ko’pincha, ruscha
so’zlar tarkibida i tovushiga aylanadi. Masalan: traktor-traktir, rector-rektir kabi.
O’ unlisi o’rta keng, til orqa, lablangan tovushdir. Bu unli soda so’zlarning birinchi
bo’g’inida keladi. Masalan: o’g’ri, to’g’ri, o’rin, o’g’il, o’qish . U unlisi orqa qator,
tor va lablangan tovushdir, bu unlini talaffuz qilganda, tilning to’g’ri gorizontal
harakati tanglay orqasiga qaratilgan bo’ladi.
O’zbek tilidagi unli tovushlarni jadvalda quyidagicha tasvirlash mumkin.
Tilning to’g’ri
(gorozontal) harakatiga
ko’ra. Tilning ko’tarilishi
(vertikal) harakatiga ko’ra Lablarning ishtirokiga
ko’ra
Til oldi
(old qator) a,i,e Tor
unlilar i ,u lablanga
n o, u, o’
Til orqa
(orqa qator) o,y,u Orqa
keng e,o’, a, o lablanma
gan a ,i ,e
11

2. v undoshi so’z oxirida va jarangsiz undoshlardan oldin f tarzida talaffuz
etiladi: avtobus-aftobus; Hakimov-Hakimof.
Orfoepiya me’yorining buzilishi natijasida paronimlar yuzaga keladi. Aytilishi
(talaffuzi) jihatidan o’xshash, ammo yozilishi va ma’nosi har xil bo’lgan so’zlar
paronimlar deyiladi.
Sheva so’zlarining talaffuzi orfoepik me’yorga kirmaydi.
Har bir adabiy til unda gapiruvchi barcha kishilar tomonidan ongli ranishda
qabul qilingan talaffuz normasiga egadir. Tilning talaffuzi og'zaki nutq shakliga,
yozuv esa, yozma nutq shakliga xos bo'lib, ular bir-biriga doim to'g'ri
kelavermaydi.
Odatda ba'zi tayanch shevalar talaffuzi adabiy til talaffuz normasiga yaqin
turadi. Masalan, rus adabiy tilining talaffuziga Moskva va Peterburg talaffuzi asos
qilib olingan. O'zbek adabiy tilining talaffuziga Toshkent va Farg'ona vodiysi
shevalarining talaffuzi asos qilib olingan.
Har bir til o'zining ma'lum davrdagi orfoepik normasiga ega bo'lib, davrlar
o'tishi bilan undagi fonetik va boshqa o'zgarishlar natijasida uning orfoepik
normasi ham o'zgarishi mumkin. Fonetika va fonologiyadagi nazariy prinsiplarga
asoslanib, orfoepiya tilning talaffuz normalarini amaliy jihatdan qanday bo'lishi ni
belgilab beradi.
Ba'zan chet tilidan ona tiliga kirgan so'zlarning talaffuzi ham shu qabul
qilgan tilning orfoepik normasiga moslashtirib talaffuz etiladi. (Masalan, vokzal,
rels, miniatura, juri kabi).
Haqiqiy turkiy so'zlarda urg'u asosan so'zning oxirgi bo'g'iniga tushadi.
Biroq rus tili va u orqali chet tillardan kirgan so'zlarda urg'u har xil bo'g'inlarda
bo'lishi mumkin. Bu esa, o'zbek tilining orfoepik normasida urg'u ning ko'chma, ya'ni
so'zlarning har xil bo'g'inlariga tushish tartibini keltirib chiqardi. Masalan, fizik,
Váshington, Lóndon kabi.
Qo'shma so'zlarning har bir komponenti o'zining alo hida urg'usi bilan
talaffuz etiladi: taómnóma, gúltóji xó'roz kabi.
8

qaltiroq, quvna +q = quvnoq, yumsha +q = yumshoq, yaltira +q = yaltiroq, sana +q
= sanoq kabilar.
4. Tilimizdagi og‘iz, ko‘ngil, qorin, o‘g‘il, singil, o‘rin, bo‘yin, burun kabi so‘zlar
egalik qo‘shimchasini olganda asosning ikkinchi bo‘g‘inidagi i yoki u unlisi
tushirib talaffuz qilinadi. Bunday so‘zlar fonetik tamoyilga ko‘ra o‘sha talaffuz
shaklida yoziladi: og‘iz+im= og‘zim, og‘iz+ing= og‘zing, og‘iz + i= og‘zi;
singil+im= singlim, singil +ing= singling, singil +i = singli; burun+ im= burnim,
burun + ing= burning, burun +i = burni; o‘rin +im = o‘rnim, o‘rin +ing= o‘rning,
o‘rin +i = o‘rni kabilar.
5. Imloda fonetik tamoyilga amal qilish oxiri jarangsiz q va k undoshlari bilan
tugagan so‘zlar imlosini qoidalashtirishda ham kuzatiladi:
1) oxiri q bilan bitgan so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda q tovushi g‘
tovushiga o‘tadi va so‘z shunday shaklda yoziladi: qiyiq+im= qiyig‘im, qiyiq
+ing= qiyig‘ing, qiyiq +i = qiyig‘i, oyoq +im = oyog‘im, oyoq +ing= oyog‘ing,
oyoq +i = oyog‘i. Bularga yana bayrog‘i (bayroq +i ), ayig‘i (ayiq +i ), qozig‘i
(qoziq+i ), qayig‘i (qayiq+i ), balig‘i (baliq+i ), qishlog‘i (qishloq+i ) so‘zlari misol
bo‘la oladi. Ba’zan q bilan tugagan so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda q
tovushi o‘zgarishsiz qoladi. Bunday so‘zlar ham fonetik prinsipga binoan o‘sha
shaklda yoziladi: axloq - axloqi, ittifoq-ittifoqi, mashq-mashqi, nutq - nutqi,
huquq-huquqi, haq-haqi, xulq-xulqi, ishq-ishqi kabilar.
2) k undoshi bilan tugagan so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda k undoshi
jarangli g tovushiga o‘tadi. Talaffuzda ham, yozuvda ham shu holat saqlanadi:
bilak +im = bilagim, bilak+ing=bilaging, bilak +i = bilagi; tilak +im = tilagim,
tilak +ing= tilaging, tilak +i = tilagi. Tirgagi (tirgak +i ), bargagi (bargak +i ),
bezagi (bezak +i ), o‘rdagi (o‘rdak +i ), yuragi (yurak +i ), ilgagi (ilgak+i ), kovagi
(kovak+i ) kabilar ham shunday so‘zlarga misoldir.
27

6. So‘z o‘rtasida kelgan n undoshi o‘zidan keyingi b, m undoshlari ta’sirida m
bo‘lib eshitiladi, ammo asli bo‘yicha doimo n bilan yoziladi: shamba, sumbula,
tambal, mamba, aylamma, jomboz, yombosh, tambeh, yomma-yon (talaffuzda) –
shanba, sunbula, tanbal, manba, aylanma, jonboz, yonbosh, tanbeh, yonma -yon
(yozuvda) va boshqalar.
Shakliy an’anaviy tamoyil
Bu tamoyilga ko’ra boshqa tillardan o’zlashgan so’zlar hozir ham o’tmishdagi
shaklga muvofiq yoki o’zi mansub bo’lgan tildagi skaklini o‘zbek imlosida ham
saqlangan holda yoziladi. Bu tamoyil asosida quyidagi kabi imlo qoidalari ishlab
chiqilgan:
1.Manfaat, matbaa, mutoalaa, taajjub, taassurot kabi arab tilida o’zlashgan
so’zlarda bitta cho‘ziq a talaffuz qilinsa ham, arab imlosining saqlangan holda
yozuvda ikkita a yoziladi.
2.Mubolag’a,muzokara, munosabat ,muhokama kabi arabcha so’zlarning urg’usiz
bo’g’inida a og’zaki nutqda qisqa i tarzida aytilsa ham, an’anaga ko’ra a yoziladi.
3.Tadbir, tatbiq so’zlarining birinchi bo’g’ini oxiridagi d va t undoshlari bir
xil t tovushi tarzida talaffuz qilinsa ham, yozuvda d va t undosh harflari saqlanadi.
Tarixiy-an’anaviy tamoyil . So‘z va morfemalarning yozuvda qadimdan odat
bo‘lib qolgan shaklda yozilishi imloning tarixiy-an‘anaviy tamoyili deb ataladi. Bu
tamoyilda so‘zlarning yagona shakli va talaffuzi e’tiborga olinmaydi. So‘zlar
hozirgi holatiga qarab emas, balki qadimdan an‘ana tusiga kirib qolgan qoidalar
asosida yoziladi. Masalan fikr, qadr, aql, ilm so‘zlari talaffuzda i tovushi orttirilgan
holda fikir, qadir, aqil, ilim tarzida aytiladi. Ammo tarixiy-an’anaviy tamoyil
bo‘yicha bu so‘zlar i tovushisiz yoziladi.
Tarixiy-an’anaviy tamoyilga ko‘ra yoziladigan so‘zlarga misol sifatida
quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
30

II BOB. ORFOGRAFIYA HAQIDA MA`LUMOT
2.1 Tildagi tarixiy-fonetik o'zgarishlar va fonetik-fonologik o'zgarishlar.
Orfografiya (yunoncha orthos “to’g’ri”, grapo - “yozaman”) so’zlaridan
olingan bo’lib, to’g’ri yozish yoki imlo qoidalari haqidagi bo’lim. Adabiy til
ma’lum me’yorlarga ega ekanligi bilan shevalardan ajralib turadi. Orfografik
me’yorlar yozma nutqning xususiyatlarini ochib beradi.
Orfografiya so’zlarning, qo’shma so’zlarning yozilishi, bosh harflar imlosi, bo’g’in
ko’chirish haqidagi qoidalar tizimidan iborat. Asosiy orfografik qoidalar (imlo
qoidalari) quyidagilar:
1. a unlisi urg’usiz bo’g’inlarda i ga yaqin talaffuz etilsa ham a ning o’zi
yoziladi: muomala, muhokama.
2. Aql, rahm, ilm, asr, fikr. .. so’zlaridagi yonma-yon kelgan undoshlar
orasida bir unli qo’shib talaffuz etilsa ham yozilmaydi.
3. Taqsim, maqtov, maqsad so’zlaridagi q tovushi x tarzida talaffuz etilsa
ham q ning o’zi yoziladi.
4. O’zak va qo’shimchalar morfologik qoida asosida yoziladi.
5. So’zlarni qo’shib, ajratib va chiziqcha bilan yozishda quyidagilarga
amal qilinadi:
a) qo’shma so’zlar yaxlit bir ma’noni ifodalasa, qo’shib yoziladi;
oshqozon, oybolta, boyo’g’li, gultojixo’roz, tuyaqush; joy nomlarini bildirgan
qo’shma so’zlar qo’shib yoziladi; Qoraqamish, Yangiyo’l, Oqtepa, Qizildaryo,
Kuyganyor, Buloqboshi; ikkinchi qismi yo-lashgan unlilar bilan boshlangan
qo’shma so’zlar ajratib yoziladi;qozon yuvg’ich,er yong’oq.
-qo’shma so’z qismlari bir-birini izohlasa,bunday qo’shma so’zlar ajratib
yoziladi: temir yo’l, jigar rang, tim qora, osma ko’prik .
- qo’shma fe’llar ajratib yoziladi: sotib olmoq.
16

b) hurmat ma’nosida qo’llangan Siz va O’zingiz olmoshlari bosh harfda
yoziladi.
v) bayramlar va tarixiy kunni ifodalagan birikmalarning birinchi so’zi: 8
Mart, To’qqizinchi may;
g) Oliy tashkilotlar va faxriy unvonlarning har bir so’zi bosh harfda yoziladi:
O’zbekiston Oliy Kengashi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Oliy
Majlis, O’zbekiston Qahramoni.
d) Orden va medal nomlari bosh harf bilan, orden va medal so’zlari kichik
harfda yoziladi: “Mustaqillik” ordeni, “Do’stlik ordeni, “Shuhrat” medali.
e) atab qo’yilgan tashkilot, gazeta va jurnal, badiiy asar nomlari birikma
holida bo’lsa, birinchi so’zi bosh harf bilan yoziladi hamda birikma (yoki so’z
qo’shilmasi) qo’shtirnoqqa olinadi: ”Yulduzli tunlar” romani, “Farhod va Shirin”
dostoni.
j) birikmaning ikkinchi (yoki uchinchi) so’zlari atoqli ot bo’lsa, bosh harfda
beriladi : Markaziy Farg’ona, Katta Andijon kanali.
z) umumiylik, tur, belgi kabi ma’nolarni ifodalagan ayrim atoqli otlar kichik
harf bilan yoziladi: Faxrimizsiz, aziz farhodlar! Anjumanda beshta o’zbekistonlik
ishtirok etdi .
i) so’zlarning birinchi harflaridan tuzilgan qisqartma otlar bosh harfda
yoziladi: MDH, AQSh, BMT.
T il asta-sekin va mustaqil rivojlanib boradi. Til ning takomillashuvi va rivojlanishi
ma'lum qonuniyat lar asosida bo'ladi va boshqa ba'zi qonuniyatlardan, xusu san
tabiat qonunlaridan farq qiladi.
Til murakkab va ko'pqirrali ijtimoiy hodisa bo'lib, undagi barcha elementlar
bir-biri bilan uzviy ravishda bog'langan. Shu sababli tildagi qonuniyatlar ham bir-biri
bilan bog'lanadi. Chunonchi, tildagi tarixiy-fone tik o'zga rishlar ma'lum fonetik-
fonologik qonu niyat lar asosida ro'y beradi va bu esa o'z navbatida, grammatik va
leksik o'zgarishlarga ham ta'sir etadi. Tildagi tarixiy-fonetik o'zgarishlarni
qandaydir fiziologik yoki fizik qonun lar asosida tushuntirish mumkin emas.
18

I BOB. ORFOEPIYA HAQIDA MA`LUMOT
1.1 Orfoepiya me’yorlari asosidagi tovush o’zgarishlari
Til kishilar o’rtasidagi munosabatning eng muhim quroli bo’lib, jamiyat
taraqqiyoti jarayonida shakllangan va umuminsoniy manfaatlarga xizmat
qiladi. Tilning paydo bo’lishi va rivojlanishi jamiyat tatraqqiyoti bilan bog’liq
ekan, inson kamoloti haqida fikr yurituvchi barcha fanlarning o’rganish
manbai tilga aloqador hisoblanadi .
Tilning tabiati, mohiyati kishilik jamiyatida bajaradigan vazifasi ,
strukturasi va bu strukturani tashkil etgan elementlarning o’zaro munosabati,
uning ichki mexanizmi, ishlash principlari kabi muhim masalalarni ilmiy
o’rganishni, tilni har taraflama tadqiq qilishni talab qiladi.
Til kishilik jamiyati mahsulidir. Tilsiz hech bir voqelik va hodisani ,
insonning tabiatda, jamiyatda tutgan o’rnini, jamiyat taraqqiyoti yo’llarini
bilish, o’rganish mumkin emas.
Tilshunoslik fanining asosiy problemalaridan biri tilning ushbu fanning
predmetu sifatidagi ta'rifidir. Ma'lumki, tabiiy inson tili faqat tilshunoslikda
emas, balki yana bir qator fanlar tomonidan o’rganiladigan murakkab obyekt
bo’lib, har bir fanning tilga bergan ta'rifi ham turlicha bo’lishi mumkin.
Hattoki, tilshunoslik fanining o’zida ham tilning yagona ta’rifi yo’q. Tilning
ta'rifi masalasi tilshunoslik fani tarixidagi eng muhim masalalardan biri bo’lib,
fan tarixida turlicha talqin qilingan va hozirgi kunda ham turli ilmiy maktablar
va oqimlar orasida keskin bahslarga sabab bo’lmoqda.
Darhaqiqat, tilshunoslikda mavjud bo’lgan har bir nazariya , avvalo tilni
qanday tushunishga asoslanadi. Tilni qanday tushunishning til haqidagi
nazariyani yaratishda ahamiyati katta. Tilshunoslik fanining ob yekti, predmeti
va tilni ilmiy o’rganish metodlari kabi masalalar ma'lum darajada tilni qanday
tushunishga bog’liqdir. Tilshunoslik tarixida tilni turlicha ta'riflash fanning
predmetini ham turlicha tasavvur qilishga sabab bo’ldi. Shuning uchun bu
masalaning tilshu noslik tarixi asosiy etaplarida qanday hal etilganligini ko’rib
5

A a harfi. badan, vazifa, gap, dasht, jabr, zarb, kalla, lab, mana, nam, past,
rasm, talaba,faraz, xabar, shabada, g’azab, harf so’zlarida old qator keng unlini
ifodalash uchun yoziladi. Bahor,vaqt, davom, zavq, nahor, savob, tavfiq, xaloyiq,
Qahhor kabi so’zlarda o eshitilsa ham, a yoziladi. Muomalo, muhokama kabi
so’zlarda i eshitilsa ham, a yoziladi.
O o harfi. obod, ovoz, odob, ojiz, ozod, oy, olomon, ona, opa, oson, ota, oxur,
och, oq, og’ir, oh kabi so’zlardaorqa qator keng unlini ifodalash uchun qo’llanadi.
Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida boks, gol, domna, azot, kod, lom,
morfema, nota, pochta, rota, sotka, tonna, fosfor, xor, shon kabi so’zlarda
o’zbekcha o’ harfi o’rniga ishlatiladi.
I i harfi . ish, tiyin, jiyron, ziyrak, kiyim, muhim kabi so’zlarda old qator tor
unlini ifodalash uchun yoziladi. Bir, sira, bilan kabi so’zlarda qisqa eshitilsa ham i
yoziladi.
U u harfi. Bur, quv, tuz kabi so’zlarda orqa qator tor unlini ifodalash uchun
ishlatiladi. Tovush, qovun so’zlarida v dan keyin i ishlatilsa ham, u yoziladi.
O’o’ harfi.Lekin , kel, tejamoq kabi so’zlarda old qator o’rta keng unlini ifodalash
uchun qo’llanadi.
Diqqat! a, i, u, o harflariso’z ortasida, a harfi so’z oxirida qo’shaloq kelish
mumkin :manfaat, tassurot, tabiiy, shuur, mudoffa.
Undoshlar imlosi.
Bb harfi.Odob, kitob so’zlarida pkabi, qibla, tobla so’zlarida v tarzida eshitilsa
ham f yoziladi. Vv harfi chetdan kirgan avtobus, avtomat kabi so’zlarda f tarzida
eshitilsa ham, v kabi yoziladi. Dd harfi. Obod, ozod kabi so’zlardat kabi eshitilsa
hamdyoziladi. J j harfi. Jo’ja, jo’ra kabi so’zlardatil oldi qorishiq portlovchini
ifodalasa,chetdan kirgan jurnal, gijja,ajdar kabi so’zlarda til oldi sirg’aluvchi
tovushni ifodalash uchun qo’llanadi. Zz harfi. Izsiz, yuz ko’rmas kabi so’zlarda
s eshitilsa ham z yoziladi. N n harfi. Manba, tanbur kabi so’zlardameshilsa
12

j-lashish, yo-lashish kabi hodisalar, german tillari tarixidagi umlaut , ya'ni til orqa
lablangan unlilarning va keyingi bo'g'indagi /j/ tovushi ta'sirida til oldi hola tiga
o'tishi, ablaut , ya'ni ichki fleksiyadagi tovush almashinuvi kabilar ana shunday
hodisalarga kiradi.
Fonetik va fonologik o'zgarishlar natijasida tildagi fonomalar soni kamayishi
yoki ko'payishi mumkin. Bunda ikki hodisa ro'y beradi:
1) Agar tilda bo'lgan ikki fonema bir fonemaga birlashsa , konvergensiya
deyiladi. O'zbek tili tarixida bo'lgan til oldi va til orqa, qisqa va cho'ziq unli fonemalar
keyinchalik birlashib, o'rta cho'ziqlikka ega bo'lgan 6 unli fonemani hosil qilgan.
2) Agar bir fonema ikki fonemaga ajralsa, divergensiya deyiladi. Masalan,
qadimiy turkiy tillarida bo'lgan /a/ fonemasi keyinchalik ikki fonemaga ajralgan:
/a/ va /o/. Bu hodisa divergensiya jarayoni natijasida bo'lgan.
Fonetik qonuniyatlarga tovushlarning kombinator va pozitsion o'zgarishlari
ham kiradi. Chunki tovushlar turli holatlarda har xil o'zgarishlarga uchraydi.
Chunonchi, ochiq urg'uli bo'g'inda cho'ziq va yopiq urg'usiz bo'g'inda esa qisqa
talaffuz etilishi mumkin. Bunday holat ham ko'p gina tarixiy va hozirgi tovush
o'zgarishlarini keltirib chiqa radi. Fonetik va fonologik qonuniyatlarni tilning bosh qa
bosqichidagi o'zgarishlar bilan bog'liq holda o'rga nish chuqur ilmiy natijalarni
keltirib chiqarishi mumkin.
2.2 Fonet ik y ozuv .Morfologik y ozuv .Tarixiy - an’anav iy
y ozuv
Tildagi so‘zlarni, o‘zak-negiz va affikslarni, yagona me’yoriy talab
asosida yozish qoidalarining yig‘indisi orfografiya deyiladi. Orfografiya
yunoncha "orthos" - to‘g‘ri "grapbo" – yozaman, degan ma’noni
anglatadi. Unda so‘zlarning o‘zak va negizlari hamda va affikslarining
to‘g‘ri yozilishi, qo‘shma, takroriy va qisqartma so‘zlar qismlarining
qo‘shib yoki ajratib yozilishi, bosh harflarning ishlatilishi, bo‘g‘in
21

Fonetik-fono lo gik qonuniyatlar tilning ichki qonunlari hisoblanadi va fa qat
tilshunoslik jihatdan ilmiy tadqiq qilish borasida izohlanadi. Tildagi tarixiy-fonetik
o'zgarishlarni o'rga nuvchi qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning sohasi qiyo siy-tarixiy
fonetika deb ataladi.
Tillardagi, ko'pin cha qarindosh tillardagi (slavyan, german, roman, turkiy
tillari kabi) tarixiy-fonetik o'z ga rishlar natijasida so'zlardagi etimologik va geneo -
logik, ya'ni kelib chiqishi jihatdan o'xshashlik va farq lar ni qiyosiy-tarixiy fonetika
aniqlab beradi. Keyin chalik qardosh va qardosh bo'lma gan tillardagi tarixiy-fonetik
o'zgarishlarni va hozir gi fonetik-fonologik o'xshashlik va farqli alomatlarni o'rganish
natijasida tipologik va qiyosiy-tipologik fonetika hamda fono logiya sohalari vujudga
keldi. Umuman tildagi rivoj lanish qonuniyat lari singari, tarixiy-fonetik va fono logik
o'zgarish larni o'rganishdagi fonetik va fonologik qonuniyatlar ham quyidagicha
turlarga bo'linishi mumkin:
1) Umumiy fonetik qonuniyatlar – barcha tillarga xos bo'lgan universal
holdagi tartib va qoida larni belgilab beradi va ular tilning boshqa bosqich la rida
ro'y beruvchi umumiy hodisalar bilan ham bog'lanadi. Masalan, barcha turkiy
tillarida jarangsiz undoshlar ikki unli tovush oralig'ida jaranglilashishi mumkin.
Barcha turkiy tillarda singarmonizm (unlilarning uy g'un la shuvi yoki unlilar
garmoniyasi) qonuniyati mavjud bo'lib (o'zbek tili bundan qisman mustasno
hisoblanadi), u so'z o'zagidagi unlining uning affiksidagi unli bilan
uyg'unlashuvida ko'rinadi. Bunday singarmonizm hodisasi unlilarning til va
labning holatiga ko'ra uyg'unlashuvi bilan izohlanadi. Masalan, qozoq tilida: attar,
bashtar; turkman tilida: barar, dashar; qirg'iz tilida: ottuz, moyun, tundu kabilar.
2) Alohida fonetik qonuniyatlar – ayrim tillar uchun xos bo'lgan hodisalarni
izohlaydi. Masalan, boshqa turkiy tillariga xos bo'lgan singarmonizm o'zbek tili
tarixida ham bor bo'lib, unli fonemalar bu tilda 8-9 ta bo'lgan. Tarixiy-fonetik
o'zgarishlar o'zbek tilining ichki alohida fonetik qonuniyatlari va tashqi ta'sir
natijasida, ya'ni boshqa tillar bilan aloqasi borasida ko'rsa tilgan xususiyatlar
o'zgarishlarga uchragan. Hozirgi o'zbek adabiy tilida 6- ta unli fonema bo'lib, ular
19

“narsa bilan uning nomi orasida muayyan bog’lanish bor. Bu bog’lanish
narsalarning xususiyatlaridan, tabiatidan kelib chiqqan va bu bog’lanish ilohiy
kuch tomonidan o’rnatilgan” degan fikrni ilgari surishgan . Tarixda bu
oqim anologistlar deb nom olgan.
Hozirgi tilshunoslik nuqtayi nazaridan qaralsa, narsalar bilan ularning nomi
orasida , umuman olganda hech qanday bog’lanish yo’q. Bu ko’pchilik olimlar
tomonidan qayd etilgan. Chunki narsa bilan uning nomi orasida bog’liqlik
bo’lganda tillarning soni 5000 dan ortib ketmasdi . Shuni aytib o’tish kerakki ,
ayrim tillarning kelib chiqishini, masalan o’zbek , rus , hind , tojik va boshqa
tillarning qachon paydo bo’lganini , qanday tarkib topganligini aniq bilish
mumkin. Ammo, biror bir aniq tilning kelib chiqishi masalasini umuman tilning ,
insonlar nutqining paydo bo’lishi masalasi bilan tenglashtirib bo’lmaydi . Hozir
dunyoda mavjud bo’lgan jonli tillarning ham , ba’zi bir o’lik tillarning ham kelib
chiqish tarixini o’rganish u qadar qiyin masala emas. Anchagina tillarning qachon
paydo bo’lganligi , qachon tarkib topganligi aniqlangan . Biroq, yer yuzida
umuman insoniyatga xos tilning qachon paydo bo’lganligi , dastlabki tillarda
qanday so’zlar bo’lganligi , uning grammatik xususiyatlari nimalardan iborat
ekanligi hal qilingan emas va hal qilinishi ham mumkin emas . Chunki bundan bir
necha yuz ming yillar burun paydo bo’lib, keyinchalik nom – nishonsiz yo’qolib
ketgan tillar ham bo’lgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
36

Orfografiya va orfoepiya

Купить