Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	33000UZS
Размер	91.1KB
Покупки	1
Дата загрузки	18 Апрель 2025
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Ot so’z turkumining ma’no jihatdan turlari

Modal so`zlar modal ma’no ifodalashi jihatidan yuklamalarga o`xshasa-da,
lekin undan farqli ravishda gapda gap bo`lagi (kesim, sostavli kesim tarkibida)
vazifasida, butun bir gap tarzida kela oladi.
Undov va taqlid so`zlar mustaqil so`zlar kabi biror hodisaning nomi bo`la
olmaydi, lekin gap bo`lagi vazifasida so`z-gap vazifasida kela oladi. SHuning
uchun ham bunday so`zlar alohida guruhni tashkil etadiSo`z va so`z shakllarning
grammatik kategoriyalari tizimi tilning morfologiyasini tashkil etsa, so`z o`rinlari
va so`z qurilmalarining grammatik kategoriyalari tizimi tilning sintaksisini tashkil
etadi.
Demak, grammatik kategoriyalarni morfologik kategoriyalarga va sintaktik
kategoriyalarga ajratish mumkin. Morfologik grammatik kategoriyalarga,
birinchidan, so`z turkumlarining o`zi, ya’ni ot, sifat, son, fe’l kabilar kirsa,
ikkinchidan, ma’lum bir turkumga xos bo`lgan kategoriyalar, ya’ni otlarga xos
bo`lgan son, egalik, kelishik kategoriyalari, fe’llarga xos bo`lgan bo`lishli-
bo`lishsizlik, nisbat, mayli, zamon, shaxs-son kategoriyalari kiradi.
Sintaktik grammatik kategoriyalar deyilganda, gap, gap bo`laklari: ega,
kesim, to`ldiruvchi, aniqlovchi, hol kabilar nazarda tutiladi.
Predmetning nomini (keng ma’noda) bildiruvchi mustaqil so`z turkumiga ot
deyiladi. Ot so`z turkumiga oid so`zlar kim? nima? kimlar? nimalar? savollaridan
biriga javob beradi: o`qituvchi, xonanda, tilshunos – kim?, er, suv, tuz, non –
nima? kabi. Keng ma’noda predmet ma’nosini ifodalash otning leksik
xususiyatidir.
Predmetlik ma’nosini tirik mavjudotlar (parranda, qush, chumoli kabi), er va
osmonga oid narsalarning nomi (quyosh, oy, tog`, tosh, daryo kabi), kundalik
turmushga oid narsalarning nomi (tuz, non, choynak, qatiq kabi), o`simliklarning
nomi (paxta, sholi, jo`xori, beda kabi), voqea-hodisa, belgi, xususiyat va
munosabatlarning nomi (to`y, anjuman, majlis, shodlik, ishonch, kurash kabi),
o`rin va vaqt nomlari (yoz, kuz, pastlik, tepalik kabi), shuningdek atab qo`yilgan
shaxs va predmet nomlari (Toshkent, Zulfiya, Sirdaryo, «O`qituvchi» nashriyoti
kabi) ifoda etadi.
9

talaba kabi. Shuningdek, ko plik ma'nosini -lar qo shimchasini qo shish bilanʻ ʻ ʻ
anglata oladi: uylar, shaharlar, talabalar, eshiklar kabi.
Mavhum otlar predmet sifatida tasavvur qilinadigan noaniq, mavhum,
tushunchani ifodalaydi: yaxshilik, baxt, sog inch, ёg ingarchilik va boshqalar.
ʻ ʻ
Mavhum otlar donalab sanalmaydi va -lar qo shimchasi vositasida ko plik
ʻ ʻ
ma'nosi ifodalamaydi.
Turdosh otlar shuningdek, birlik shaklda yakka bir predmetni ifoda etadi.
Turdosh otlar shu xususiyatga ko ra yakka va jamlovchi otlarga bo linadi.
ʻ ʻ
Yakka otlar birlik shakldagi predmetlardan bittasini yakkalab, ajratib
ko rsatadi: stol, kitob, qalam, uy chamadon. Grammatik jihatdan -lar ko plik
ʻ ʻ
qo shimchasini olib, ko plik ma'nosini ifoda eta oladi.
ʻ ʻ
Jamlovchi otlar birlik shakldagi bir xil predmet otlarning to dasini, jamini
ʻ
anglatadi: xalq, armiya, gala, to da, poda, ozchilik, ko pchilik. Demak, jamlovchi
ʻ ʻ
otlar grammatik jihatdan birlik shaklda bo lsa ham, ma'no jihatdan ko plikni
ʻ ʻ
ifodalaydi.
Turdosh otlar ifodalangan tushunchaning xususiyatiga ko‘ra aniq (konkret) va
mavhum (abstrakt) otlarga bo‘linadi.
Aniq otlar bevosita predmetni ifoda etadi: uy, shaxar, talaba, eshik. Aniq otlar
ifoda etgan predmetni donalab sanash mumkin: ikkita uy, o‘nta shahar, beshta
talaba kabi. SHuningdek, ko‘plik ma’nosini –lar qo‘shimchasini qo‘shish bilan
anglata oladi: uylar, shaharlar, talabalar, eshiklar kabi.
Mavhum otlar predmet sifatida tasavvur qilinadigan noaniq, mavhum tushunchani
ifodalaydi: yaxshilik, baxt, sog‘inch, yog‘ingarchilik, va boshqalar.
Mavhum otlar donalab sanalmaydi va –lar qo‘shimchasi vositasida ko‘plik ma’nosi
ifodalamaydi.
Turdosh otlar shuningdek, birlik shaklda yakka bir predmetni ifoda etadi. Turdosh
otlar shu xususiyatga ko‘ra yakka va jamlovchi otlarga bo‘linadi.
20

4) bosh kelishik shalidagi ot gapda ega, kesim, sifatlovchi kabi gap bo‘laklari
vazifasida; undalma, nomenativ gap bo‘lib keladi.
Masalan: O‘zbekiston – kelajagi buyuk davlat (I.Karimov). Olim kishi o‘zining
ilmi va odobiga tayanadi. (Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur). Seni ulug‘layman, ey ona
xalqim (A.O). Subhidam. Quyosh yotog‘idan bosh ko‘tardi.(P.Q).
5) Qaratqich kelishigidagi ot qaratuvchi-aniqlovchi vazifasida keladi; Sen
Pushkinning sevgan malagi (A.O).
6) Tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt va chiqish kelishigi shaklidagi otlar to‘ldiruvchi,
hol, ba’zan kesim vazifasini bajaradi.
Masalan: Bayramni munosib mehnat tortiqlari bilan nishonlashdi (S.Aµ).
Bog‘chada daraxtlar oltin rang bilan tovlanardi. (O). Oltin o‘tda bilinadi, odam
mehnatda. (Maqol)
Ot — mustaqil so z turkumlaridan biri. U boshqa turkumlardan bir nechaʻ
belgi — xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ular quyidagilardan iborat: 1) ot yasalish
xususiyatiga ega: ishchi, suhbatdosh, paxtakor, bog bon, oshpaz, Mirzacho l; b)
ʻ ʻ
son-miqdorni bildirish xususiyatiga ega: bola — bolalar, daftar—daftarlar; v)
egalik ko rsatkichiga ega: otam, otang, otasi — otamiz, otangiz, otalari; g) kelishik
ʻ
shakllari bilan o zgaradi; maktab, maktabning, maktabni, maktabga, maktabda,
ʻ
maktabdan; d) gapda barcha gap bo laklari vazifasida keladi.
ʻ
Nutqimizda mavjud so`zlar bir-biridan ma’no va grammatik xususiyatlari
jihatidan farq qiladi. Shu jihatdan so`zlar ayrim-ayrim leksik-grammatik
guruhlarga, turkumlarga ajratiladi. So`zlarning ma’no va grammatik belgilarining
o`xshashligiga qarab guruhlarga bo`linishi so`z turkumlari deyiladi. So`zlarni
turkumlarga ajratish uch tamoyilga tayanadi:
1) leksik-semantik tamoyil;
2) morfologik tamoyil;
3) sintaktik tamoyil.
6

Leksik-semantik tamoyilga ko`ra so`zlarni guruhlarga ajratishda, so`zning
leksik ma’nosiga e’tibor beriladi. Masalan: tuz, non, tinchlik, daryo, tog`, osmon
kabi so`zlar predmet yoki predmetlik tushunchasini (bunday so`zlar ot so`z
turkumi deb nomlangan); katta ko`cha, shirin olma, tiniq osmon, ko`k ko`ylak kabi
ajratilgan so`zlar predmetning belgisini (bunday so`zlar sifat deb nomlangan),
beshta daftar, yuzlab odam, o`ntadan o`quvchi, ikkinchi kurs kabilarda ajratilgan
so`zlar predmetning miqdorini, tartibini (bunday so`zlar son deb nomlangan);
ayrim so`zlar bormoq, kelmoq, yozmoq, kulmoq, uxlamoq kabi harakat va holat
tushunchasini (bunday so`zlar fe’l deb nomlangan); asta o`qidi, do`stona gapirdi,
piyoda yurdi kabi ajratilgan so`zlar esa ish-harakatning belgisini (bunday so`zlar
ravish deb nomlangan) bildiradi.
Chunonchi, ayrim so`zlar predmet, belgi, miqdor ma’nosini nomlab
ko`rsatmasa ham, ularning mavjudligiga ishora qiladi: men, sen, bu, shu, qancha,
har kim, qandaydir kabi (bunday so`zlar olmosh deb nomlangan). Tilda shunday
so`zlar ham (bilan, va, ammo, uchun, chunki, albatta, yo`q, -mi, -chi, eh, oh,
dupur-dupur, yalt-yult kabi) borki, ular mustaqil holda leksik ma’no ifoda etmaydi,
biror tushunchaning atamasi bo`la olmaydi. Bunday so`zlar hozirgi o`zbek tilida
ko`makchi, bog`lovchi, yuklama, modal, undov, taqlid so`zlar deb yuritiladi.
Morfologik tamoyilga ko`ra so`zlarni guruhlarga ajratishda ularning
morfologik xususiyatlari asos qilib olinadi. So`zlarning qanday morfologik shaklda
kelishi uning ma’no xususiyati bilan bog`liq. Masalan: predmet tushunchasini
anglatadigan so`zlar (otlar) son, egalik, kelishik kabi grammatik shakllarga;
predmetning, ish-harakatning belgisini bildiradigan so`zlar (sifat va ravishlar)
daraja shakliga; harakat yoki holat ma’nosini bildirgan so`zlar (fe’l) nisbat, zamon,
shaxs-son, mayl kabi grammatik shakllarga ega.
Predmet yoki shaxsga ishora qiluvchi so`zlar (olmosh) ham morfologik
jihatdan o`zgarib, son, egalik, kelishik shaklida kela oladi. Predmetning miqdori va
tartibini anglatuvchi so`zlar (son) morfologik jihatdan o`zgarmaydi. SHuningdek,
leksik ma’no anglatmaydigan so`zlar (ko`makchi, bog`lovchi, yuklama, modal
so`z, undov va taqlid so`zlar) ham morfologik shakllarga ega emas.
7

Hozirgi Sintaksisda mavhum grammatik struktura sifatida gap tushunchasi
hamda mazkur strukturaning nutqda aniq voqealanishi vositalari sifatida ifoda
tushunchasi farqlanadi; shunga muvofik, ravishda gap nazariyasi va ifoda
nazariyasi ham chegaralanadi. Gap Si doirasiga uni shakllantirishning usul va
vositalari, ifoda Si doirasiga esa gapning aktual bo linishi vositalari hamda uningʻ
ma no strukturasi muammolari kiritiladi.
ʼ
Sintaksisda, shuningdek, gap bo laklari ham o rganiladi. Ular bosh (ega,
ʻ ʻ
kesim) va ikkinchi darajali bo laklar (to ldiruvchi, aniqlovchi, hol)dan iborat.
ʻ ʻ
Keyingi paytlarda kesim gapning asosi ekanligi, undalma, kirish so z va
ʻ
kiritmalarga gapning uchinchi darajali bo laklari maqomini berish masalalari ham
ʻ
ko tarilmoqda.
ʻ
Otning funksional shakllari mavjud bo lib, ular ma lum bir qo shimcha
ʻ ʼ ʻ
grammatik ma no ifodalash, otlarning kategorial shakllariga xos bo lmagan biror
ʼ ʻ
sintaktik vazifasiga moslashish uchun xizmat qiladi. Otga xos funksional shaklning
yasalishga ko ra 3 tipi mavjud: 1) sintetik shakl; 2) analitik shakl; 3) juft va takror
ʻ
shakl. Otning sintetik funksional shakllari o z ma no va vazifalariga ko ra quyidagi
ʻ ʼ ʻ
turlarga bo linadi: a) kichraytish shakli (baliqcha, yigitcha, kelinchak); b) erkalash
ʻ
shakli (opajon, bo taloq, qizaloq); v) hurmat shakli (onajon, opajon, dadamlar,
ʻ
akamlar, oyimlar); g) qarashlilik shakli (akamniki, maktabniki);. d) o rin belgisi
ʻ
(osmondagi, qirdagi, qishloqdagi); e) chegara shakli (uygacha, toqqacha,
boqqacha); j) o xshatish shakli (Ozodday — Ozod kabi, sizlarday — sizlar
ʻ
singari). Otning analitik shakli ko makchi yordamida hosil bo ladi: qalam bilan
ʻ ʻ
(da), otam uchun (-ga) kabi. Otning juft shakli umumlashtirish, jamlik ma nolarini
ʼ
ifodalaydi: qozon-tovoq, qovuntarvuz. Otning takroriy shakli ko plik ma no-sini
ʻ ʼ
ifodalaydi: qatra-qatra yosh, ombor-ombor g alla.
ʻ
Sintaktik tamoyilga ko`ra so`zlarni guruhlarga ajratish esa uning sintaktik
tomoni, ya’ni qanday so`zlar bilan grammatik munosabatga kirishi, gapda
bajaradigan sintaktik vazifasiga ko`ra belgilanadi. Masalan: predmet ma’nosini
anglatuvchi so`zlar (ot) bosh kelishik shaklida ega va kesim vazifasini, qaratqich
kelishigi shaklida aniqlovchi, tushum, jo`nalish, o`rin-payt, chiqish kelishigi
14

MAVZU: OT SO`Z TURKUMINING MA`NO JIHATDAN
TURLARI
MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………………3
I.BOB. OT VA UNING LEKSIK-GRAMMATIK XUSUSIYATLARI ….. .….5
1.1. Ot l eksik ma'nosi, morfologik belgilari ……………….... …….… …… ………. 5
1.2. Otning sintaktik vazifasi ……….… ………………………… … ………….. .. . 12
II.BOB. OTNING MA'NO TURLARI… …..... .. ..... ……….…………………... 16
2.1. A toqli va turdosh otlar…………………………… … …………………..…... 16
2.2. Turdosh otlarning turlari: aniq va mavhum otlar, yakka va jamlovchi
otlar……………………………………………...………………………………...19
XULOSA……………………………………………………………………….28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………................31
1

1 .Fonetika - tilshunoslikning tovush tizimini o rganuvchi bo limi . Fonetikaʻ ʻ
nutq tovushlarining hosil bo lishi , o zgarishi , turlari , tasnifini , bo g in , urg u,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ohang kabi hodisalarni o rganadi .
ʻ
2. Tovushlar ikki bo linadi : tabiiy va inson tovushlari . Fonetika bo limi
ʻ ʻ
inson tovushlarini o rganadi .
ʻ
3 .Nutq tovushlari akustik - artikulatsion birlik bo lib , so zni shakllantirish va
ʻ ʻ
ma no farqlash vazifasiga ega . Akustik jihatdan nutq tovushlarining kuchi ,
ʼ
balandligi , tebri va cho ziqligi kabi belgilari farqlanib o rganiladi .Fiziologik-
ʻ ʻ
artikulatsion jihatidan tovushlarning hosil bo lishida ishtirok etadigan nutq
ʻ
a zolariga e tibor qaratiladi .
ʼ ʼ
Nutq tovushlarining akustik xususiyatlariga ovoz va shovqindan iboratligi ,
jarangli yoki jarangsizligi kirsa , artikulatsion belgisiga esa nutq apparatining
qayerida hosil bo lishi hamda qanday usulda hosil bo lganligi kiradi .
ʻ ʻ
4. Nutq tovushlari hosil bo lishda to siqqa uchrashi yoki uchramasligiga, ovoz
ʻ ʻ
va shovqinning ishtirokiga ko ra ikkiga bo linadi : unli tovushlar va undosh
ʻ ʻ
tovushlar.
Unli tovushlarning o zi hosil bo lishida lablar ishtirokiga ko ra , tilning
ʻ ʻ ʻ
vertikal va gorizontal harakatiga ko ra ham tasnif qilinadi .
ʻ
Undosh tovushlar ham nutq a zolarining qayerida , qanday usulda paydo
ʼ
bo lishiga ko ra , ovoz va shovqin ishtirokiga ko ra bir - biridan farqlanadi.
ʻ ʻ ʻ
Bundan tashqari unli va undosh tovushlar bo g in gosil qilish va urg u
ʻ ʻ ʻ
olishiga ko ra ham farqlanadi.
ʻ
5 . Fonetika bo limida tovush o zgarish hodisalari ya ni fonetik hodisalar ham
ʻ ʻ ʼ
o rganiladi.
ʻ
Tovush o zgarish hodisalariga : tovush tushishi , tovush ortishi , tovush
ʻ
almashishi va tovush moslashish hodilsalari kiradi .
So z asosiga turli vazifadagi shakllarning yoki so zlarning qo shilishi
ʻ ʻ ʻ
natijasida so z asosida bir tovush tushishi , ortishi yoki bir tovushning boshqa
ʻ
tovushga almashishi kuzatiladi . Tovush moslashish hodisalariga assimilyatsiya ,
dissimilatsiya va metateza hodisalari kirib , ular asosan og zaki nutqda , talaffuz
ʻ
27

Shunga ko ra otlar ma'no jihatdan 2 turga bo linadi: atoqli va turdosh otlar.ʻ ʻ
Samarqand, Akmal. «Qora ko zlar» (roman), «Fan» (nashriyoti)-atoqli otlar. Kitob,
ʻ
daftar, kulgi, tinchlik, turdosh otlar.
Otning morfologik xususiyatlari:
1)Ot son kategoriyasiga ega, ya'ni predmet anglatuvchi so zlar birlik va ko plik
ʻ ʻ
sonda qo llanadi.
ʻ
2)Ot egalik kategoriyasiga ega, ya'ni predmetning (keng ma'noda predmetlik
tushunchasi: shaxs voqea-hodisa va b) uch shaxsdan biriga taaluqligini,
qarashliligini, mansubligini bildiradi: menning daftarim, sening ukang, uning
quvonchi kabi
3)Ot kelishik kategoriyasiga ega. Otlar oltita kelishik ma'nosiga ega bo lib,
ʻ
kelishik qo shimchalari otning otga yoki otning fe'lga tobeligini ifodalaydi: bosh
ʻ
kelshik-kitob, qaratgich kelishik-kitobning., tushum kelishigi-kitobni, jo nalish
ʻ
kelishigi-kitobga, o rin-payt kelishigi-kitobda, chiqish kelishigi-kitobdan.
ʻ
(Zulfiyaning kitobi, kitobni sevadi) kabi.
4) Ot so z yasalish xususiyatlariga ega. Ot va so z turkumi faol so z yasalish
ʻ ʻ ʻ
usullari morfologik, sintaktik; shuningdek faqat ot so z turkumini yasaydigan
ʻ
abbrevasiya usuli bilan yasaladi: xizmatchi, kulgi, taroq, gulzor, quvonch
(morfologik usul bilan); belbog , ko zoynak, baxt-saodat, ota-ona (sintaktik usul);
ʻ ʻ
DAN, ToshDPU (abbreviasiya usuli bilan)
4)Otlarda modal forma yasalishi ham mavjud. Otlarda modal ma'no otning leksik
ma'nosiga kichraytirish, erkalash, hurmat, kuchaytirish, gumon, noaniqlik, kesatiq
kabi qo shimcha ma'nolarni qo shish bilan hosil qilinadi: qizcha, qo zichoq,
ʻ ʻ ʻ
bo taloq, bolagina, Karimjon, Ra'noxon, un-pun, non-pon kabi.
ʻ
1.2. Otning sintaktik vazifasi
Ot quyidagi sintaktik xussusiyatlarga ega :
Sintaksis (qadimgi yunoncha: σύν-ταξις - syntaxis — tuzilma, tartib,
birikma):
1) nutq birliklarini shakllantirishning muayyan tillar uchun xos bo lgan
ʻ
vositalari majmui;
12

Belgi bildiradigan so`zlar (sifat, son, ravish) predmet yoki harakat ifodalovchi
so`zlar bilan grammatik munosabatga kirishib, gapda aniqlovchi yoki hol
vazifalarida keladi (to`g`ri so`z, o`z, beshta bola, ko`p kitob, yaxshi o`qiydi,
birinchi keldi kabi).
Predmet, belgi, miqdorning mavjudligiga ishora qiluvchi, ular o`rnida
almashinib qo`llanuvchi so`zlar (olmoshlar) gapda nimaga ishora qilishi va qanday
so`zlar bilan birikishiga ko`ra gapda ega, kesim, to`ldiruvchi, aniqlovchi, hol
vazifalarida keladi (men gapirdim, maqsadim – shu, bu bino, nimani o`qiding,
qayerda yashaydi kabi).
Tilda mavjud leksik ma’no ifoda etmaydigan so`zlar esa (ko`makchi,
bog`lovchi, yuklama) leksik ma’no ifodalovchi so`zlar orasidagi grammatik
munosabatni shakllantiradi, ga pyoki uning tarkibidagi ayrim so`zlarga qo`shimcha
ma’no qo`shadi. Bunday so`zlar sintaktik vazifa bajarmaydi. Shuningdek, leksik
ma’no ifodalamay, biror hodisaning atamasi (nomi) bo`lmasa ham, leksik gap
bo`lagi sifatida yoki mustaqil holda so`z-gap sifatida qo`llana oladigan so`zlar
(modal, undov, taqlid so`zlar) ham mavjud (kerak, zarur, bor, oh, eh, uf, ey, gup-
gup, dupur-dupur kabi).
Demak, so`zlarning gapda qanday gap bo`lagi bo`lib kelishi, uning qanday
so`zlar bilan aloqaga kira olishi, ma’nosiga va grammatik shakliga bog`liqdir.
O`zbek tili lug`at tarkibidagi so`zlar leksik-semantik, morfologik va sintaktik
tamoyilga tayangan holda quyidagi guruhlarga ajratiladi:
1) mustaqil so`zlar, 2) yordamchi so`zlar, 3) modal, undov va taqlid so`zlar.
Mustaqil holda leksik ma’no ifoda eta oladigan biror morfologik shaklda
kelib, gap bo`lagi vazifasini bajaradigan so`zlarga mustaqil so`zlar deyiladi.
Mustaqil so`zlarga ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish kabi so`z turkumlari kiradi.
Mustaqil holda leksik ma’no ifoda etmay, gap bo`lagi vazifasini
bajarmaydigan, faqat so`zlar orasidagi sintaktik munosabatni ifodalaydigan yoki
ularga qo`shimcha ma’no qo`shishga xizmat qiladigan so`zlar yordamchi so`zlar
deyiladi. Yordamchi so`zlarga ko`makchi, bog`lovchi, yuklama kiradi.
8

-niki q о ‘shimchasi qarashlilik ni bildiradi: meniki, uniki . -gacha q о ‘shimchasi
chegara ma’nosini bildiradi: tonggacha, uygacha .
Otlar asosan ikki usul: morfologik usul, sintaktik usul bilan
yasaladi. Morfologik usul sermahsul. Bular:
 shaxs oti yasovchi qо‘shimchalar: -chi,
-dosh, -kash, -bon, -dor, -boz, -
paz,
-xon, -shunos, -dо‘z, -soz, -gar , (-kar), -parvar, -xо‘r, -furush . M: gulchi,
sinfdosh, bog bon, oshpaz, etkdо‘z, kirakash, soatsoz, chilangar, xalqparvar;
ʻ
 narsa-qurol oti yasovchi qо‘shimchalar: - gich,
-g ich (-kich, -qich), -gi (- ʻ
ki,
-qi, -g i), -k (-ik, -ak), -q (-iq, -oq, -uq), -mi, -im, -um, -ma, -indi, -in, -un, - ʻ
mak,
-moq , -dak, -doq , -g in, -qin ʻ , -don. о‘chirgich, yuvg ich, supurgi, elak, ʻ
chopiq, yig im, yuvindi, toshqin, yong in, guldon;
ʻ ʻ
 о ‘rin joy oti yasovchi q о ‘shimchalar: -zor,
-iston, -loq, -xona, -goh, -
ma. M: tolzor, tojikiston, toshloq, ishxona, oliygox, tashlama
 mavhum ot yasovchi q о ‘shimchalar; - lik,
-ch, -inch. M: tinchlik, sog inch ʻ
 harakat-holat oti yasovchi q о ‘shimchalar: -chilik,
-garchilik, -sh, -ish , -
lashtirish
-m, -im, -um M: loygarchilik, terim, yog ingarchilik, ʻ о ‘tirish,
umumlashtirish
Sintaktik usul bilan ot yasash:
 q о ‘shma ot : oshqovoq, q о ‘lqop;
 murakkab ot: Markaziy Osiyo;
 juft ot: ota-ona yasaladi. Ixchamlik maqsadida ba’zi otlar
qisqartirilib q о ‘llaniladi.
25

2) Ot egalik kategoriyasiga ega, ya’ni predmetning (keng ma’noda predmetlik
tushunchasi: shaxs, voqea-hodisa va µ.) uch shaxsdan biriga taaluqligini,
qarashliligini, mansubligini bildiradi: mening daftarim, sening ukang, uning
quvonchi kabi.
3) Ot kelishik kategoriyasiga ega. Otlar oltita kelishik ma’nosiga ega b´lib, kelishik
qo‘shimchalari otning otga yoki otning fe’lga tobeligini ifodalaydi: bosh kelishik –
kitob, qaratqich kelishik – kitobning, tushum kelishigi – kitobni,
jo‘nalish kelishigi – kitobga, o‘rin-payt kelishigi – kitobda, chiqish kelishigi –
kitobdan. (Zulfiyaning kitobi, kitobni sevadi) kabi.
4) Ot so‘z yasalish xususiyatiga ega. Ot so‘z turkumi faol so‘z yasalish usullari
morfologik, sintaktik; shuningdek faqat ot so‘z turkumini yasaydigan abbreviatsiya
usuli bilan yasaladi: xizmatchi, kulgi, taroq, gulzor, quvonch (morfologik usul
bilan); belbog‘, ko‘zoynak, baxt-saodat, ota-ona (sintaktik usul); DAN, ToshDPU
(abbreviatsiya usuli bilan).
5) Otlarda modal forma yasalishi ham mavjud. Otlarda modal ma’no otning leksik
ma’nosiga kichraytirish, erkalash, hurmat, kuchaytirish, gumon, noaniqlik, kesatiq
kabi qo‘shimcha ma’nolarni qo‘shish bilan hosil qilinadi: qizcha, qo‘zichoq,
bo‘taloq, bolagina, Karimjon, Ra’noxon, un-pun, non-pon kabi.
Ot quyidagi sintaktik xususiyatlarga ega:
1) ot ot bilan bog‘lanadi. Bosh va qaratqich kelishigidagi otlar ana shunday
xususiyatga ega: Paxta – milliy g‘ururimiz. Zulfiyaning daftari;
2) ot fe’l bilan bog‘lanadi. Tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigidagi
otlar fe’l bilan bog‘lanadi: xatni o‘qidi, xatga qaradi, xatda yozilgan kabi;
3) ot ba’zan sifat, ravish, son, olmosh, undovga ham bog‘lanadi: osmon tiniq, uylar
ko‘p, maqsadim shu kabi.
5

q о ‘yilgan otlar atoqli otlar deyiladi: atoqli otlarga inson ismlari, uy hayvonlari
nomlari va boshqa atab q о ‘yilgan nomlar kiradi: Fotima, Olapar, Toshkent...
Bir turdagi narsalarning umumiy nomini bildirgan otlar turdosh
otlardir: maktab, odam, daraxt . Turdosh otlar aniq va mavhum otlarga b о ‘linadi.
Aniq narsani anglatadigan otlar aniq otlar deyiladi: tosh, daftar, uy. Mavhum
tushunchani bildiradigan otlar mavhum otlardir: baxt, qayg u, g am, dev, ajinaʻ ʻ
Turdosh otlar bitta narsa yoki t о ‘dani ifodalashiga
k о ‘ra yakka va jamlovchi otlarga b о ‘linadi. Bir turdagi predmetning bittasini
bildiradigan otlar uy, yakka otlar deyiladi: О ‘quvchi, ishchi, gul, uy, odam va
boshqalar. О ‘zi birlik shaklida b о ‘lib, mazmunan k о ‘plikni bildiradigan otlar
jamlovchi ot deyiladi: xalq, armiya.
Otlarda son. Otlar birlik va k о ‘plik shakllarida ishlatilishi mumkin. Otlarning
k о ‘pligi - lar q о ‘shimchasi bilan ifodalanadi: odamlar, k о ‘chalar. Otning birligini
k о ‘rsatuvchi maxsus q о ‘shimcha y о ‘q: odam, k о ‘cha.
Otlarda egalik. Narsaning uch shaxsdan biriga tegishli ekanligini
bildiradigan shakllar egalik q о ‘shimchalari deyiladi.
I shaxs sо‘zlovchi, II shaxs-tinglovchi, III shaxs – о‘zga (nutq jarayonida
qatnashmaydigan shaxs).
Turdosh otlar ifodalangan tushunchaning xususiyatiga ko ra aniq (konkret)
ʻ
va mavhum (abstrakt) otlarga bo linadi.
ʻ
Aniq otlar bevosita predmetni ifoda etadi: uy, shaxar, talaba, eshik. Aniq otlar
ifoda etgan predmetni donalab sanash mumkin: ikkita uy, o nta shahar, beshta
ʻ
19

5) Qaratqich kelishigidagi ot qaratuvchi-aniqlovchi vazifasida keladi: Sen
Pushkinning sevgan malagi (A.O.);
6) tushum, jo`nalish, o`rin-payt va chiqish kelishigi shaklidagi otlar
to`ldiruvchi, hol, ba’zan kesim vazifasini bajaradi. Masalan: Bayramni munosib
mehnat tortiqlari bilan nishonlashdi (S.A.). Bog`chada daraxtlar oltin rang bilan
tovlanardi (O.). Oltin o`tda bilinadi, odam mehnatda. (Maqol).
Demak, otning qanday sintaktik vazifada kelishi uning qaysi kelishik shaklida
kelishi bilan bog`liqdir. Shuningdek, ot so`z turkumi so`z yasalish xususiyatiga
ega. Ot so`z turkumi faol so`z yasalish usullari morfologik, sintaktik va faqat ot
so`z turkumi yasaydigan abbreviatsiya usuli bilan yasaladi: xizmatchi, kulgi, taroq,
gulzor, sevinch (morfologik usul bilan); belbog`, ko`zoynak, baxt-saodat, ota-ona
(sintaktik usul); DAN, ToshDPU (abbreviatsiya usuli bilan) kabi.
Otlarda modal shakl yasalishi ham mavjud. Otlarda modal ma’no otning
leksik ma’nosiga kengaytirish, erkalash, hurmat, kuchaytirish, gumon, noaniqlik,
kesatiq, ta’kid, umumlashtirish kabi qo`shimcha ma’nolarni qo`shish bilan hosil
qilinadi: qizcha, qo`zichoq, bo`taloq, bolagina, Karimjon, Ra’noxon, un-pun, non-
pon kabi.
Predmetning nomini (keng ma'noda) bildiruvchi mustaqil so z turkumiga otʻ
deyladi. Ot so z turkumiga oid so zlar kim? Nima? Kimlar? Nimalar?
ʻ ʻ
so rog laridan biriga javob berad:
ʻ ʻ
Yer, quyidagi leksik-semantik xususiyati:
1)Keng ma'noda predmet ma'nosini ifoda etish otning leksik xususiyatidir. Predmet
ma'nosini tirik mavjudotlar (parranda, qush, chumoli kabilar), yer va osmonga,
kundalik turmushga oid narsalarning nomi (quyosh, oy, tog , tosh, daryo, tuz, non,
ʻ
choynak, qoshiq kabilar), o simliklarning nomi (paxta, sholi, jo xori, beda kabi),
ʻ ʻ
voqea-hodisalarning nomi (to y, anjuman, majlis, shodlik, ishonch, kurash) o rin
ʻ ʻ
vaqt nomlari (yoz, kuz, pastlik, tepalik), atab qo yilgan shaxs va predmetlarning
ʻ
nomi (Toshkent, Zulfiya, Sirdaryo, «O qituvchi» nashriyot kabi) ifoda etadi.
ʻ
11

7. Ilmiy muassasalar, oliy o quv yurtlari, vazirliklar va korxonalar nomi:ʻ
Paxtachilik ilmiy-tekshirish instituti, O rta Osiyo Ipakchilik ilmiy-tekshirish
ʻ
instituti, Toshkent davlat pedagogik universiteti, Moliya vazirligi, Davlat banki
8. Yuqori mansab, oliy faxriy unvon nomlari: O zbekiston Prezidenti,
ʻ
Vazirlar Mahkamasi raisi, Bosh Qo mondon.
ʻ
9. Turli anjuman, xujjat va rezolyusiyalar, tarixiy sanalar, voqealar nomi:
Ulug Vatan urushi, Mustaqillik kuni, Toshkent anjumani.
ʻ
10. Fabrika, zavod, jamoa xo jaligi, sport jamiyatlari, kino, teatr, kitob,
ʻ
gazeta, jurnal, nomlari: «Sharq yulduzi» xo jaligi, «Qutlug qon» romani,
ʻ ʻ
«Ma'rifat» gazetasi, «Yosh kuch» sport jamiyati, «Guliston» jurnali
Atoqli otlar ko plikda qo llanilmaydi.
ʻ ʻ
1. Atoqli otlar. Bir turdagi narsa yoki hodisalarning birini ajratib ko rsatish
ʻ
uchun xizmat qiladigan otlar atoqli otlar deyiladi. Atoqli otlar shaxs ismlari,
havonlarning atoqli nomlari, tashkilot va gegrafik makon nomlari, koinot jismlari
nomlari, suv havzalari, tashkilot nomlari kabi guruhlar doirasida uchraydi: Alisher,
Ulug Bek, Zarafshon, Toshkent, Samarqand, Mars kabi. Bunday atoqli otlar o zaro
ʻ ʻ
tub va yasamaligi hamda tuzilishiga ko ra farqlanishi mumkin. Masalan, Lola,
ʻ
Go zal, Amir, Gavhar Orol kabi otlar sodda tub, Ilonli, Do stlik, Paxtakor kabi
ʻ ʻ
atoqli otlar sodda yasama, Ulug bek, Alisher, Nurato, Nurobod, Qo shrabot,
ʻ ʻ
Uchquduq kabi atoqli otlar qo shma otlardir. Atoqli otlarning asosiy qismini
ʻ
turdrsh otlar tashkil qiladi. Biroq ular boshqa so z turkumlari asosida ham yuzaga
ʻ
keladi.
Masalan: Asal, Quvonch, Anor kabilar turdosh otdan, O lmas, Sotiboldi,
ʻ
Turdi, Tursun kabilar esa fe’ldan, Aziz, Botir, Shirin, Vali kabilar sifatdan,
To qsonboy, Oltibek kabilar esa sondan, Bultur, Avvalboy kabilar esa ravishdan
ʻ
hosil bo lgan atoqli otlardir. Turli turkumga mansub bo lgan so zlarning atoqli ot
ʻ ʻ ʻ
sifatida qo llanishi natijasida ular o zining hususiy nominativ mohiyatidan
ʻ ʻ
chekingan holda, umumiy semantik ma’no tashuvchi lug aviy birlikka aylanib
ʻ
qoladi. Masalan, Uchquduq mazkur joydagi uchta quduqni emas, balki umuman
shahar tushunchasini anglatuvchi onomastik birlikdir.
17

2) grammatikaning so zlarni so z birikmalari va gaplarga, sodda gaplarni esaʻ ʻ
qo shma gaplarga birikish usullarini o rganuvchi, so z birikmalari va gaplarning
ʻ ʻ ʻ
tuzilishi, ma nosi, o zaro ta sirlashuvi hamda vazifalarini tadqiq etuvchi bo limi.
ʼ ʻ ʼ ʻ
"Sintaksis" termini so z birikmalari va gaplarni hamda ularning tilda
ʻ
qo llanishini qamrab oluvchi grammatik qurilish ma nosini ifodalash uchun ham
ʻ ʼ
ishlatiladi. Tilning grammatik qurilishida Sintaksis juda katta ahamiyatga ega,
chunki uning tarkibiga bevosita kishilarning muomala muloqot jarayonini amalga
oshirishga yordam beruvchi sodda gap va qo shma gap kabi til birliklari kiradi.
ʻ
Sodda gap muayyan voqeahodisani, qo shma ran voqeahodisalar orasidagi
ʻ
aloqamunosabatni, ran bo lagi esa voqea-hodisa unsurlaring vazifalarini ifodalaydi.
ʻ
Sintaksis morfologiya bilan chambarchas bog liqdir. Sintaksisda, xuddi
ʻ
morfologiyada bo lgani singari, so z asosiy birlik hisoblanadi, lekin u shakl
ʻ ʻ
yasalishi jihatidan emas, balki so z shakllarining so z birikmasi va gaplarni
ʻ ʻ
tuzishdagi ishtiroki jihatidan o rganiladi. So z birikmalari va gaplar tilning asosiy
ʻ ʻ
sintaktik birliklari va ularning har biri o z ichki xususiyatlariga egadir.
ʻ
Gap, gap bo lagi, so z birikmasi Sintaksisning asosiy birliklaridir. Bularga
ʻ ʻ
keyingi paytlarda abzats, period, matn kabi birliklar ham kiritilmoqda. So z
ʻ
birikmasi tobe aloqa (bog lanish) vositalari — moslashuv, boshqaruv yoki bitishuv
ʻ
yordamida ikki yoki undan ortiq mustaqil so zdan qosil bo ladi va faqat ran
ʻ ʻ
tarkibidagina amal qiladi. Gap Sintaksisning markaziy birligidir. U
struktursemantik qolip va nutq birligi bo lmish fikr sifatida o rganiladi. Gap fikrni
ʻ ʻ
— tashqi olam bilan aloqa tufayli yuzaga keladigan histuyg ularni ifodalash
ʻ
vositasidir. Gap bir mustaqil so zdan ("qorong ilashmoqda", "jimjitlik"), aksariyat
ʻ ʻ
hollarda esa bir necha so zdan hosil bo ladi. Asosan, sintetik tillar, shuningdek,
ʻ ʻ
analitik tillarning xususiyatlariga ega bo lgan o zbek tilida gapdagi so zlarning
ʻ ʻ ʻ
bog lanish vositalari sifatida yordamchi so zlar — ko makchilar va
ʻ ʻ ʻ
bog lovchilarni, suz tartibini, ohangni va boshqalarni ko rsatish mumkin. Sof
ʻ ʻ
analitik tillarda gapdagi suzlarning bog lanish vositalari, asosan, yordamchi so zlar
ʻ ʻ
bo lsa, agglyutinativ va amorf tillarda mazkur vazifani so z tartibi bajaradi.
ʻ ʻ
13

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ta’lim sifatini oshirish bo‘yicha
chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-6079-sonli farmoni, 2020 yil.
2. O‘zbekiston Respublikasining *“Ta’lim to‘g‘risida”*gi Qonuni, 2020 yil.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Yoshlarni har tomonlama
rivojlantirish va ularning ijodiy qobiliyatlarini qo‘llab-quvvatlash"
to‘g‘risida gi PF-6157-sonli farmoni, 2021 yil.
4. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” , Toshkent,
2019 yil.
5. Ona tili va o‘qish savodxonligi 3-sinflar uchun darslik. Respublika ta’lim
markazi. Tuzuvchilar Iroda Azimova, Klaraxon Mavlonova, Sa’dullo
Quronov,Shokir Tursun, Zeboxon Ro‘zmetova –Toshkent. 2022. 43-b.
6. Azimova I., Mavlonova K., Sh. Tursunov Ona tili va o‘qish savodxonligi
3-sinf darsligiga O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma. –T.: 2022
7. Ona tili va o‘qish savodxonligi 3-sinflar uchun darslik. Respublika ta’lim
markazi. Tuzuvchilar Iroda Azimova, Klaraxon Mavlonova, Sa’dullo
Quronov,
8. Shokir Tursun, Zeboxon Ro‘zmetova –Toshkent. 2022. 144 b.
9. A. G’ulomov, M.Qodirov ,M.Ernazarova, A.Bobomurodova,
N.Alavutdinova,V.Karimova. Ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent -
2012.144-bet
10. Ona tili o‘qitish metodikasi_N.B.Adizova, R.X.Jumayev, R.A.Qo‘ldoshev,
S.R.Ismatov. Buxoro 2020 43-bet
11. Azimova I., K.Mavlonova va b. Ona tili va o‘qish savodxonligi 1-qism.
12. 2-sinf uchun darslik T. – 2021 81-bet
30

shakllarida to`ldiruvchi va hol vazifalarida keladi: dars boshlandi, odamning
ko`rki, xatni yozdi, universitetda o`qiydi kabi.
Otlarning yasalishi natijasida yasama otlar paydo bo ladi. Yasama otlarʻ
affiksatsiya, kompozitsiya, abbreviatsiya yo llari bilan yasaladi. Affiksatsiya ot
ʻ
yasashdagi eng mahsuldor usul bo lib, uning yordamida shaxs otlari (bo yoqchi,
ʻ ʻ
ishchi, maktabdosh, zargar, sholikor, saroybon, chorvador, tilshunos, etikdo z,
ʻ
oshpaz, aravakash, kaptarboz, kitobxon); narsa-qurol otlari (ochqich, o sma,
ʻ
to plam, kurak, qirindi, ekin, kekirdak, suyunchi, tuzdon); o rin-joy otlari
ʻ ʻ
(bodomzor, O zbekiston, qarorgoh, ishxona, o tloq, Paxtaobod); mavhum ma noli
ʻ ʻ ʼ
otlar (yaxshilik, paxtachilik, ishonch, yig ilish, radiolashtirish, odamgarchilik).
ʻ
1) ot ot bilan bog lanadi. Bosh va qaratgich kelishigidagi otlar ana shunday
ʻ
xususiyatga ega:
2) ot fe'l bilan bog lanadi. Tushum, jo nalish, o rin-payt, chiqish kelishigidagi otlar
ʻ ʻ ʻ
fe'l bilan bog lanadi: xatni o qidi, xatga qaradi, xatda yozilgan kabi;
ʻ ʻ
3) ot ba'zan sifat, ravish, son, olmosh, undovga ham bog lanadi: osmon tiniq, uylar
ʻ
ko p, maqsadim shu kabi
ʻ
4) bosh kelishik shaklidagi ot gapdaega, kesim, sifatlovchi kabi gap bo laklari
ʻ
vazifasida; undalma, nomenativ gap bo lib keladi.
ʻ
Masalan: O zbekiston-kelajagi buyuk davlat (I.Karimov). Olim kishi o zining
ʻ ʻ
ilmi va odobiga tayanadi. (Oz-oz o rganib dono bo lur). Seni ulug layman, ey ona
ʻ ʻ ʻ
xalqim (A.O.) Subhidam. Quyosh yotog idan bosh ko tardi. (P.Q.)
ʻ ʻ
5)Qaratgich kelishigidagi ot qaratuvchi-aniqlovchi vazifasida keladi; Sen
Pushkinning sevgan malagi (A.O.)
6) Tushum, jo nalish, o rin-prayt va chiqish kelishigi shaklidagi otlar to ldiruvchi,
ʻ ʻ ʻ
hol, ba'zan kesim vazifasini bajaradi.
Masalan: Bayramni munosib mehnat tortiqlari bilan nishonlashdi. (S.A.)
Bog chada daraxtlar oltin rang bilan tovlanardi. (O) Oltin o tda bilinadi, odam
ʻ ʻ
mehnatda (Maqol).
15

I I.BOB. OTNING MA'NO TURLARI
2.1. Atoqli va turdosh otlar
Otning ma'no turlari.
Otlar ma'no jihatdan ikki turga bo linadi: turdosh otlar va atoqli otlar:ʻ
Turdosh otlar. Bir turdagi predmetlarning, hodisalarning umumlashtiruvchi
nomi turdosh ot deyiladi: stol, kitob, tanbur, baxt, kulgi, anjuman kabi. Turdosh
otlar atoqli otlarga qaraganlar ko p miqdorni tashkil qiladi. Turdosh otlar kichik
ʻ
harf bilan yoziladi.
Atoqli otlar. Bir xildagi predmet (shaxs) yoki hodisalardan birini ayirib
ko rsatadigan otlar atoqli otlar deyiladi.
ʻ
Atoqli otlar atab qo yilgan nomlarni ifodalaydi. Atoqli otlarga quyidagilar
ʻ
kiradi:
1. Kishilarning ismi va familiyalari: Murod, O ktam, O tkir,
ʻ ʻ
Maxmudjon, Axmedov
2. Yozuvchi va shoirlarning taxalluslari: Oybek, Uyg un, Muqimiy,
ʻ
Furqat
3. Uy havonlariga atab qo yilgan nomlar: Lopar, To rtko z, Mosh
ʻ ʻ ʻ
4. Planeta, yulduz va sayyoralarning nomlari: Yer, Zuhar, Yetti qaroqchi,
Mirrix
5. Geografik nomlar (shahar, qishloq, tog , daryo, ko l, cho l, qit'a
ʻ ʻ ʻ
nomlari): Toshkent, Marg ilon, Chotqol, Pomir, Ohangaron, Chirchiq, Osiyo.
ʻ
6. Oliy Davlat va yuqori tashkilotlarning nomlari: O zbekiston Vazirlar
ʻ
Mahkamasi, O zbekiston Oliy Kengashi
ʻ
16

I BOB. OT VA UNING LEKSIK-GRAMMATIK XUSUSIYATLARI
1.1. Ot leksik ma'nosi, morfologik belgilari
Predmetning nomini (keng ma’noda) bildiruvchi mustaqil so‘z turkumiga ot
deyiladi. Ot so‘z turkumiga oid so‘zlar kim? nima? kimlar? nimalar? so‘rog‘laridan
biriga javob beradi:
Er, suv, tuz, non – nima?, o‘qituvchi, xonanda, tilshunos – kim? Kabi.
Ot quyidagi leksik-grammatik xususiyatlarga ega:
Ot so‘z turkumining leksik-semantik xususiyati:
1) Keng ma’noda predmet ma’nosini ifoda etish otning leksik xususiyatidir.
Predmet ma’nosini tirik mavjudotlar (parranda, qush, chumoli kabilar), er va
osmonga, kundalik turmushga oid narsalarning nomi (quyosh, oy, tog‘, tosh, daryo,
tuz, non, choynak, qoshiq kabilar), o‘simliklarning nomi (paxta, sholi, jo‘xori,
beda kabi), voqea-hodisalarning nomi (to‘y, anjuman, majlis, shodlik, ishonch,
kurash kabilar), o‘rin va vaqt nomlari (yoz, kuz, pastlik, tepalik), atab qo‘yilgan
shaxs va predmetlarning nomi (Toshkent, Zulfiya, Sirdaryo, "O‘qituvchi"
nashriyoti kabi) ifoda etadi.
SHunga ko‘ra otlar ma’no jihatdan 2 turga bo‘linadi: atoqli va turdosh otlar.
Samarqand, Akmal, "Qora ko‘zlar" (roman), "Fan" (nashriyoti) – atoqli otlar.
Kitob, daftar, kulgi, tinchlik, - turdosh otlar.
Otning morfologik xususiyatlari:
1) Ot son kategoriyasiga ega, ya’ni predmet anglatuvchi so‘zlar birlik va ko‘plik
sonda qo‘llanadi. Otlar birlik sonda yakka bir predmetni, ko‘plik sonda ikki yoki
undan ortiq predmetni ifodalaydi. Daraxt – yakka bir predmet, birlik son shaklida
kelgan; daraxtlar – noaniq ko‘plik son shaklida kelgan.
4

13. Jamolxonov. H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili.– Toshkent. “Talqin” 2005. 131-b.
Azimova I., K.Mavlonova va b. Ona tili va o‘qish savodxonligi 1-qism.
14. 2-sinf uchun darslik T. – 2021
15. K.Qosimova, S. Matchonov, X. G‘ulomova, Sh. Yo‘ldosheva, Sh. Sariyev
Ona tili o‘qitish metodikasi Toshkent – “ Nosir” nashriyoti 2009.
31

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi : Ot gapning barcha gap bo lagi vazifasidaʻ
qo llanishi mumkin. Otning bu kabi sintaktik vazifasi uning qanday grammatik
ʻ
shakldaligi bilan bog liq bo ladi. Masalan, otning bosh shakli, ya’ni bosh kelishik,
ʻ ʻ
ko plik yoki birlik hamda egalik shakli gapda ega, Kesim kabi vazifada keladi:
ʻ
O zbekiston-mustaqil davlat. Millatim-o zbek. O zbekistonim-onajonim.
ʻ ʻ ʻ
Mustaqil so zlar ot turkumiga munosabati nuqtai nazardan ikki guruhni
ʻ
tashkil etadi: 1) ot tipidagi so zlar. Bu guruhga otlar kabi kim? nima? so rog iga
ʻ ʻ ʻ
javob bo lib, otga xos grammatik shakllarda bevosita qo llana oladigan olmoshlar
ʻ ʻ
(men, sen, biz, har kim, nimadir), jamlovchi sonning –ov, -avlon affiksli turi
(ikkov,ikkavlon), fe’lning harakat nomi shakli (o qish, yozuv) kiradi; 2)
ʻ
otlashuvchi so zlar. Bu guruhga grammatik son, egalik, kelishik shakllaridan birida
ʻ
qo llanilib, muayyan matn doirasidagina ot vazifasida ishlatlishi mumkin bo lgan
ʻ ʻ
sifat, son va ular o rnida qo llanadigan olmoshlar (qanday, qancha, nechta), ba’zi
ʻ ʻ
bir ravishlar, fe’lning sifatdosh shakli kiradi.
Aniq, predmetlarni yoki predmet sifatida tasavvur qilinadigan tushunchalarni
ifodalaydigan otlar ma nosiga ko ra, atoqli va turdosh otlarga bo li-nadi. Bir
ʼ ʻ ʻ
xildagi predmet yoki hodisaning birini ajratib ko rsatuvchi otlar atoqli otlar
ʻ
sanaladi: Rustam, Olimjon, Jomboy, Mars, Venera, Boychibor kabilar. Bir jinsdagi
predmetlarning umumiy nomi turdosh otlardir: gul, daraxt, qalam, daftar kabi.
Ot turkumi 3 xil grammatik kategoriyaga ega: 1) son kategoriyasi; 2) egalik
kategoriyasi; 3) kelishik kategoriyasi.
Kurs ishi obyekti – Mavzu doirasidan kelib chiqqan holda, ishning obyekti
ot so z turkumini o rganish.
ʻ ʻ Talabalarga ot so z turkumi ahamiyati haqida, ishlash ʻ
usullari haqida; leksik ma’no va uning tushunchasi, shartlari, qoidalari, metodlari
va usullari, tamoyillarini o`rgatish haqida nazariy ma’lumot berish, amaliy malaka
hosil qilishdir, tushuncha munosabatini tushintirish ko`rgazma va t е xnik
vositalardan foydalanib, o`quvchilarning bilish faoliyatini va mustaqilligini
ta'minlashga o`rgatish.
2

Ot shu ma’no xususiyati jihatidan ikki turga bo`linadi: turdosh otlar va atoqli
otlar. Kitob, daftar, tinchlik – turdosh otlar; Samarqand, Akmal, «Qora ko`zlar»
(roman), «Fan» (nashriyot) - atoqli otlar. Ot o`ziga xos morfologik xususiyatlarga
ega, ya’ni:
1) Ot son kategoriyasiga ega, ya’ni predmet anglatuvchi so`zlar birlik va
ko`plik sonda qo`llanadi. Otlar birlik sonda yakka bir predmetni ifodalaydi: daraxt
– yakka bir predmet, birlik son shaklida kelgan; daraxtlar - noaniq ko`plik son
shaklida kelgan;
2) ot egalik kategoriyasiga ega, ya’ni predmetning uch shaxsdan biriga
(so`zlovchi, tinglovchi, o`zga shaxsga) taalluqliligini, qarashliligini, maksubligini
bildiradi: mening daftarim, sening ukang, uning quvonchi kabi;
3) ot kelishik kategoriyasiga ega. Otlar oltita kelishik ma’nosiga ega bo`lib,
bu kelishik shakllari otning boshqa so`zlarga bo`lgan sintaktik munosabatini
ifodalaydi (Barnoning kitobi, kitobni o`qidi, kitobdan foydalandi kabi); Ot o`ziga
xos sintaktik belgilarga ham ega:
1) ot ot bilan bog`lanadi. Bosh va qaratqich kelishigidagi otlar ana shunday
xususiyatga ega: paxta g`ururimiz, farzandning baxti kabi;
2) ot fe’l bilan bog`lanadi, ya’ni tushum, jo`nalish, o`rin-payt, chiqish
kelishigidagi otlar fe’l bilan birikadi: xatni o`qidi, xatga qaradi, xatda yozilgan,
xatdan ko`chirdi kabi;
3) ot ba’zan sifat, ravish, son, olmosh, taqlid va undov so`zlar bilan ham
birika oladi: osmon tiniq, uylar ko`p, beshta bola, maqsadim shu, dupur-dupur
ovoz, holiga voy kabi;
4) bosh kelishik shaklidagi ot gapda asosan, ega va kesim, ba’zan sifatlovchi-
aniqlovchi, izohlovchi kabi gap bo`laklari vazifasida, shuningdek, undalma,
nominativ gap tarzida keladi. Masalan: O`zbekiston – kelajagi buyuk davlat
(I.Karimov). Olim kishi o`zining ilmi va odobiga tayanadi. (Oz-oz o`rganib dono
bo`lur). Seni ulug`layman, ey ona xalqim (A.O.) Subhidam. Quyosh yotog`idan
bosh ko`tardi (P.Q.);
10

umumlashtirish, jamlash kabi qo‘shimcha ma’nolarni yuzaga keltiradi: ovqat-
povqat, ilon-milon, non-pon, chang-chung, choy-poy, qand-qurs.
5-§. Qisqartma otlar. Murakkab so‘z birikmalarini turli usullar yordamida
qisqartirish orqali yasalgan otlardir. Qisqartma otlar nutqning ixchamligini
ta’minlovchi muhim vositalardan biridir. Masalan: BMT, OAK(Oliy Attestatsiya
komissiyasi), O‘zteleradio kompaniyasi, O‘z-dunrobita. Qisqartma so‘zlarning
ba’zilari tilimizda aynan o‘zlashtiril-gan holda ishlatiladi: YUNESKO, NATO,
Koskom kabilar shular jumlasidandir.
KELISHIKLAR KATAGORIYASI
Otni boshqa sо‘zlar bilan bog laydigan shakllar kelishiklardir. Otlarningʻ
kelishik qо‘shimchalarini olib о‘zgarishi turlanish deyiladi.
О‘zbek tilida kelishiklar 6 ta.
Otlar lug aviy ma’nosiga qо‘shimcha ma’no beruvchi shakllar:
ʻ kichraytirish,
erkalash, hurmat, qarashlilik, chegara kabilarga ega.
Kichraytirish q о ‘shimchasi: -cha – yigitcha.
Erkalash q о ‘shimchalari :
-chak, -choq, -loq, -gina – qizaloq, toychoq,
kelinchak , bolaginam; -jon,
-xon, -oy, -niso kabi q о ‘shimchalar otlarga
q о ‘shilib hurmatlash, erkalash ma’nolarini ifodalaydi: Onajon, Baxtiniso.
24

so‘zlardan: oyoq-qo‘l, yuz-ko‘z, , idish-tovoq, sigir-buzoq; b) ma’nodosh
so‘zlardan: o‘y-xayol, kuch-quvvat, or-nomus, baxt-saodat, qo‘ydi-chiqdi; v)
qismlari zid ma’noli so‘zlardan: yer-ko‘k, er-xotin, o‘g‘il-qiz, keldi-kitdi, oldi-
berdi; g) butun-bo‘lak munsabatga ega bo‘lgan so‘zlardan: gap-so‘z, tog‘-tosh.
2.Bir qismi mustaqil, ikkinchi qismi mustaqil ma’noga ega bo‘lmagan so‘zlardan
tuzilgan juft otlar: kiyim-kechak, bozor-o‘char, temir-tersak, maza-matra, qand-
qurs.
3. Har ikkala qismi ma’noga ega bo‘lmagan so‘zlardan tuzilgan juft otlar: g‘ala-
g‘ovur, lash-lush, ikr-chikir, g‘idi-bidi.
Juft otlar vositasida ifodalangan ma’no har xil bo‘ladi: a) ma’no umumlashadi va
kengayadi: qovun-tarvuz, qozon-tovoq, qo‘y-echki; b) ma’no umumlashadi va
jamlanadi: o‘g‘il-qiz, ota-ona, aka-uka.
Bundan tashqari, boshqa turkumga mansub so‘zlar juftlashib, otga ko‘chishi ham
mumkin. Bunday juft so‘zlar quyidagi turkumlarga doir so‘zlarning ma’no
ko‘chishi asosida yuzaga keladi: issiq-sovuq, oq-qora, kam-ko‘st sifatdan; kam-
ko‘st, kam-ko‘p ravishdan; yurish-turish, yeyish-ichish, yozuv-chizuv, keldi-ketdi,
bordi-keldi, ur-yiqit fe’ldan; adi-badi, qiy-chuv kabi taqlid so‘zlardan.
4-§. Takroriy otlar. Bir xil grammatik shakldagi so‘zlarni aynan takrorlash orqali
leksik-grammatik jihatdan bir butunlikni tashkil qiluv-chi otlar takroriy otlar
deyiladi. Takroriy otlar ko‘plik va umumlash-tirish, ma’no kuchaytirish kabi
leksik-grammatik maqsadlarni ro‘yobga chiqarishda muhim ahamiyatga ega
bo‘ladi. Masalan: Xo‘jalikning bu yilgi daromadi yaxshi. Ombor-
ombor g‘alla, xirmon-xirmon paxta yetishtirib mo‘l hosil to‘plandi. Og‘riq tobora
zo‘rayib, uning suyak-suyagigacha zirqiratardi.
Takroriy otlarning maxsus takror turi ham mavjud bo‘lib, bu turdagi takror otlar
mustaqil so‘z va uning fonetik soyasi qolipida tuziladi hamda gumon,
23

ot+fe’ldan- o‘rinbosar, beshiktervatar; 6) fe’l+otdan- yoriltosh, kuyganyor; 7)
fe’l+fe’ldan- iskabtopar, ishlabchiqarish.
Qo‘shma otlar ikkidan ortiq so‘z ishtirokida ham tuzilishi mumkin: gultojixo‘roz,
gulhamishabahor.
3-§. Juft ot. Bir xil grammatik shaklga ega bo‘lgan ikkita otning teng
bog‘lanishidan tuzilib, bir umumiy ma’noni anglatadigan ot juft ot deyiladi. Juft
otlarning qismlari mustaqil urg‘uli so‘z bo‘lib, ular talaffuzda yagona leksik
urg‘uga birlashadi. Affikslar juft otning keyingi qismiga qo‘shiladi: ota-onada ΄ n,
osh-nonni ΄ ng, aka-ukala ΄ r, arz-dodimizni.
Juft otlar tarkiban har ikkala qismi mustaqil ma’noli so‘zlardan, bir qismi mustaqil,
ikkinchi qismi mustaqil ma’noga ega bo‘lmagan so‘zlardan va har ikkala qismi
ma’noga ega bo‘lmagan so‘zlardan tuziladi:
1.Har ikkala qismi mustaqil ma’noli so‘z bo‘ladi. Bunda juft so‘zlar o‘zaro ikki xil
bog‘lanadi: a) bog‘lovchilarsiz: ota-ona, qozon-tovoq; b) –u, -yu yuklamalari
yordamida: tog‘-u tosh, olma-yu o‘rik.
Juft otlarning har ikkala qismi mustaqil ma’noli so‘zdan tuzilganda uning qismlari
quyidagicha farqlanishi mumkin: 1) har ikkala qismi hozirgi tilimizda
ishlatiladigan mustaqil so‘z bo‘ladi: o‘yin-kulgu, tog‘-tosh, sigir-buzoq, qo‘y-
qo‘zi; 2) mustaqil so‘zlarning ikkinchi qismi tarixiy yoki eskirgan so‘z bo‘ladi:
ko‘cha-kuy, el-ulus, idish-oyoq; 3) mustaqil so‘zlarning birinchi yoki ikkinchi
qismi o‘zlashma so‘z bo‘ladi: kuch-quvvat, o‘y-xayol (o‘zbekcha+arabcha),
tuz+namak (o‘zbekcha+ tojikcha), savdo-sotiq, gap-so‘z (tojikcha+o‘zbekcha); 4)
mustaqil so‘zlarning har ikkalasi o‘zlashma so‘z bo‘ladi: hol-ahvol, hisob-kitob,
sir-asror (arabcha).
Juft otlarning tuzilshida so‘zlar ma’no jihatdan quyidagicha munosabatda bo‘ladi:
a) mazmunan bir-biriga yaqin, umumiy bir guruhga mansub bo‘lgan uyadosh
22

$X U L O S A Ism guruhiga mansub sifat, sifat o rnida ishlatiladigan olmoshlar, ba’ziʻ ravishlar va fe’lning sifatdosh shakli kabi so zlarga –lar affiksi qo shilganda ʻ ʻ otlashish asosida grammatik son tushunchasi yuzaga keladi: yaxshilar, kattalar, kichiklar, o shalar, shular, avvallari, ilgrilari, ko plar, o qiganlar, boradiganlar ʻ ʻ ʻ kabi. Miqdor sonlarga –lar qo shilgan-da taxmin-chama ma’nosi hosil bo ladi: ʻ ʻ Soat ikkilarda uchrashamiz. Ko plik affiksi fe’llarga qo shilganda birgalik ʻ ʻ nisbati hosil qiluvchi – sh\-ish affiksi bilan sinonim bo ladi: bordilar-borishdi, ʻ o qidilar-o qishdi. ʻ ʻ Tilshun о slikd а h а li n о m а `lum bo`lg а n till а rni ilmiy o`rg а nishd а qo`ll а nuvchi “m а yd о n tilshun о sligi” ni m а yd о n m е t о di bil а n а r а l а shtirm а slik k е r а k. M а yd о n tilshun о sligi o`rg а nil а yotg а n til о n а tili bo`lg а n sh ах sni (uni о d а td а “inf о rm а nt” d е yil а di) turli а nk е t а v а t е stl а r yord а mid а s а v о ll а rg а j а v о b о lish yo`li bil а n m а t е ri а l to`pl а ydi, f о n е tik tr а nskriptsiya qo`ll а ydi, tild а gi а s о siy f о n о l о gik, m о rf о l о gik, sint а ktik v а l е ksik х ususiyatl а rni to`pl а b t а hlil qil а di, b а `zi t а hminiy fikrl а rini k е ltir а di v а z а rur bo`ls а t а rjim а d а n f о yd а l а n а di. M а yd о n tilshun о sligid а qo`ll а nuvchi t а m о yil v а v о sit а l а r till а rni q а dimiy o`rg а nish yo`ll а rini esl а t а di. Bu usull а r q а l а m v а q о g` о z yord а mid а tilni biluvchi sh ах sl а rning t а l а ffuzig а qul о q s о lib, ul а rd а gi х ususiyatl а rni а niql а shni yodg а s о l а di. Tilni o`rg а nishd а , umum а n, kuz а tish, t а vsif qilish, qiyosl а sh, t а jrib а (eksp е rim е nt) o`tk а zish, distribuyiya, tr а nf о rm а tsiya, m а `n о m а yd о nini а niql а sh, ха rit а tuzish (til yoki sh е v а ning t а rq а lg а ni h а qid а – uni lingv о g ео gr а fiya d е yil а di), turli til birlikl а ri, el е m е ntl а ri v а v о sit а l а rini st а tistik t е kshirish yord а mid а q а nch а v а q ае rd а uchr а shi m е t о d v а t а m о yill а ri qo`ll а n а di. 26$

YAkka otlar birlik shakldagi predmetlardan bittasini yakkalab, ajratib ko‘rsatadi:
stol, kitob, qalam, uy, chamadon. Grammatik jixatdan –lar ko‘plik qo‘shimchasini
olib, ko‘plik ma’nosini ifoda eta oladi.
Jamlovchi otlar birlik shakldagi bir xil predmetlarning to‘dasini, jamini anglatadi:
xalq, armiya, gala, to‘da, poda, ozchilik, ko‘pchilik.
Demak, jamlovchi otlar grammatik jihatdan birlik shaklda bo‘lsa ham, ma’no
jihatdan ko‘plikni ifodalaydi.
Otlar tuzilishiga ko‘ra to‘rt turga bo‘linadi: 1) sodda otlar, 2) qo‘shma otlar, 3) juft
otlar, 4) qiqartma otlar.
1-§.Sodda ot. Bitta o‘zak morfemadan tashkil topgan ot sodda ot deyiladi. Sodda
otning tub va yasama turi mavjud. 1) otning yasovchi affikslarga ega bo‘lmagan
mustaqil lug‘aviy ma’noli qismi sodda tub ot deyiladi. Tub otlar
tarkibida shakl yasovchi yoki so‘z o‘zgartuvchi affikslar qo‘llanishi ham mumkin:
quyosh, dala, qush, kitob, quyoshdan, qushchalar, daladan, kitobning; 2) so‘zning
mustaqil lug‘aviy ma’noli qismiga ot yasovchi affikslar qo‘shilishi bilan yasalgan
shakli sodda yasama ot deyiladi. Sodda yasama otlar ichki va tashqi yasovchi
affiks-lar asosida shakllanadi. Masalan: zamon+dosh, mehnat+kash, osh+paz,
til+shunos kabilar ichki yasalish asosida; o‘ra+m, tutat+qi, isit+ma kabilar esa
tashqi yasalish asosida vujudga kelgan yasama otlardir.
2-§. Qo‘shma ot. Ikki yoki undan ortiq mustaqil so‘zning ma’no va gammatik
jihatdan bir-biriga tobelanish yo‘li bilan birikib, bitta narsa nomini ifodalashga
xoslangan ot qo‘shma ot deyiladi. Qo‘shma otlar tarkiban bir xil va har xil
turkumga mansub so‘zlarning sitaktik munosabatga kirishuvidan tuzilishi mumkin.
Masalan: 1) ot+otdan- qo‘larra, otquloq; 2) sifat+otdan- ko‘ksulton, xomtok;
3)ot+sifatdan- gulbeor, oshko‘k; 4) son+otdan- mingoyoq, uchquduq; 5)
21

fanga oid tadqiqot usullarini qo llashning muayyan yo l-yo riqlari mavjud bo lib,ʻ ʻ ʻ ʻ
ular shu fanning ish yuritish metodikasini tashkil etadi.
Xulosa o rnida aytish mumkinki, maktabgacha ta’lim tashkilotlari
ʻ
tarbiyachilarining kasbiy kompetensiyalarini shakllanishi va rivojlanishida
ularning nazariy va amaliy tajribalarga asoslangan bilimlarni chuqur egallab
borishlari bilan bog liq. Tarbiyachilarning kasbiy kompetentlik shkalasi bo yicha
ʻ ʻ
o zini rivojlantirib borishi asosida ularda kasbiy kompetensiyani tarkib topib
ʻ
borishiga erishiladi. Doimiy ravishda kasbiy o sishga erishish va kasbiy malakani
ʻ
oshirib borish, kasbiy faoliyatda o z ichki imkoniyatlarini ro yobga chiqara olish,
ʻ ʻ
mustaqil ravishda kasbiy-pedagogik faoliyatni tashkil etishga tayyorlanish, odatiy
kasbiy-pedagogik vazifalarni to g ri hal qilish va o z mehnatining natijalarini real
ʻ ʻ ʻ
baholash malakasiga egalik, mutaxassisligibo yicha yangi bilim va ko nikmalarni
ʻ ʻ
mustaqil ravishda izchil o zlashtirib borish qobiliyatiga egalik kabi bosqichlar
ʻ
asosida o z imkoniyatlarini o lchovdan o tkazish va shu asosida o z oldiga yangi
ʻ ʻ ʻ ʻ
vazifa va maqsadlarni belgilab olish mumkin.
Demak, metod – bu bilish usuli bo lsa, metodika – bilish usulida
ʻ
qo llanadigan yo l-yo riqdir. Ya’ni: tadqiqot ob’ektini tekshirish usuli, individual
ʻ ʻ ʻ
ish olib borish metodlari, faktlarni yig ish, tahlil qilishni umumlashtirish
ʻ
jarayonidir. Shundan kelib chiqib, tilshunoslikda ona tili metodikasi, chet tili
metodikasi, til sathlari, til va nutq, til va tafakkur masalalariga, kommunikativ
tilshunoslik yoki tilga kompetensiyaviy yondashuv metodlarini qo llashga
ʻ
o rgatuvchi metodikalar mavjud. Ayni vaqtda ushbu metodlar bir-biridan farq
ʻ
qilsa-da, ularning barchasi bir maqsadga, ya’ni mazkur lisoniy
hodisalarning“sir”larini ochish va shu asosda ilmiy-nazariy va ilmiy-metodik
xulosalar, falsafiymantiqiy umumlashmalar chiqarishga qaratilgan bo ladi.
ʻ
29

Kurs ishi predmeti – turli xil badiiy matn va badiiy asarlar, til sistemasining
asosiy birliklari munosabatiga e`tibor berganimizda ham, fonemaning faollashuvi
morfema sathida, morfema aktualizatsiyasi so`z doirasida, so`zning real qo`llanishi
esa gap qolipida iyerarxik (pog`onali) tarzda voqelanishini ko`ramiz.
Kurs ishi manbalari - turli xil pedagogik, ilmiy adabiyotlar va darslik
qo llanmalari (ular adabiyotlar ro yxatida ko rsatilgan). ʻ ʻ ʻ
Kurs ishi maqsadi – ot so z turkumini tadqiq qilish, uning o ziga
ʻ ʻ .
Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: kirish, 2 bob, 4 bo`lim,
umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yhatidan iborat.
3

jarayonida kuzatiladi , ammo imloda aks etmaydi . Yuqoridagi uchta tovush
o zgarish hodisalari esa talaffuzda ham , imloda ham aks etadi . ʻ
6. Fonetika bo limining o rganish obektiga tovushlardan tashqari nutqning
ʻ ʻ
segment va ustsegment birliklari ham kiradi . Jumladan : bo g in , urg u .
ʻ ʻ ʻ
Bog in - bir havo zarbi bilan aytiladigan tovush yoki tovushlar birikmasi .
ʻ
Tovusshlardan unli tovushlargina bo g in hosil qila oladi va so zdagi bo g inlar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
soni unlilar soniga bog liq bo ladi . Bo g in qanday tovush bilan tugashiga ko ra
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ikki turli : ochiq va yopiq bo ladi .
ʻ
Bo g in qanday tovush bilan boshlanishiga ko ra esa berkitilgan va
ʻ ʻ ʻ
berkitilmagan bo g inlarga bo linadi .
ʻ ʻ ʻ
Urg u . So zlar bo g inlardan tashkil topadi . So z tarkibidagi bo g inlar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ohang jihatidan bir xil talaffuz etilmaydi . So zdagi bir bo g inning boshqalariga
ʻ ʻ ʻ
nisbatan kuchliroq talaffuz etilishiga urg u deyiladi . So z urg usi ikki xil bo ladi :
ʻ ʻ ʻ ʻ
erkin va barqaror .
Gap so zlardan tuziladi . Gapdagi so zlardan birining boshqalariga nisbatan
ʻ ʻ
kuchliroq, ta kidli talaffuz qilinishiga gap urg usi deyiladi .
ʼ ʻ
Xulosa qilib aytish mumkinki , fonetika bo limini o rganish bizda tovushlarni
ʻ ʻ
farqlash , ularning o ziga xos xususiyatlarini bilish , so z tarkibidagi fonetik
ʻ ʻ
hodisalarni ajrata olish ko nikmalarini hosil qiladi. Bundan tashqari bo g in haqida
ʻ ʻ ʻ
, uning amaliy va nazariy ahamiyatidan xabardor bo lish so zlarni to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo g inlarga ajratish va ko chirishga yordam beradi. Urg u , uning turlari haqida
ʻ ʻ ʻ ʻ
ma lumotlar faqatgina bizga nazariy bilim beribgina qolmasdan , og zaki
ʼ ʻ
nutqimizning chiroyli bo lishiga ham ta sir ko rsatadi.
ʻ ʼ ʻ
Jumladan, tilshunoslik fani ham o zining qator ilmiy-tadqiqot metodlariga ega
ʻ
bo lib, bu tilning ham ijtimoiy-tarixiy, ham ijtimoiy-psixik, ijtimoiy-fiziologik,
ʻ
ham ijtimoiy-individual hodisa ekanligidan kelib chiqadi. Shunga ko ra lisoniy
ʻ
tadqiqot metodlari turli-tumandir. Jumladan, ona tilini tahlil qilish metodlari bilan
chet tillarini tahlil qilish metodlari, tilning sotsiologik jihatlarni o rganish usullari
ʻ
bilan nutq tovushlarini tahlil qilish usullari bir-biridan katta farq qiladi. Har bir
28

2.Turdosh otlar bir jinsdagi otlarning umumiy nomini bildiruvchi otlardir.
Masalan, inson, daryo, shahar, kitob, daftar. Turdosh otlar quyidagi ma’no
guruhlarga mansubligi bilan o zaro farqlanadi:ʻ
3. Aniq otlar bevosita narsa-buyum va shaxs, jon-zot anglatadigan otlardir.
Aniq otlar bevosita sanash va ko rish mumkin bo lgan otlar hisoblanadi. Masalan:
ʻ ʻ
kitob, talaba, daraxt, qush.
4. Mavhum otlar his qilish, sezish mumkin bo lgan otlardir. Ular ham ko plik
ʻ ʻ
affikslari bilan qo llanmaydigan otlar bo lib, ularga ko plik qo shimchasi
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo shilganda turlicha ma’no bo yog i yuzaga keladi. Masalan: sevgi, sezgi, qayg u,
ʻ ʻ ʻ ʻ
alam, qadr, oriyat.
5. Jamlovchi va yakka otlar. Bir turdagi narsaning o zini ifodalaydigan otlar
ʻ
yakka otlar hisoblanadi: kitob, gul, daraxt kabi. Birlik shaklida bo lib, bir xil
ʻ
turdagi narsaning to dasi, jamini ifodalaydigan otlar jamlovchi otlardir: xalq,
ʻ
armiya, ko pchilik, poda, jamoa, o rmon kabilar.
ʻ ʻ
6. Sanaladigan otlar, sanalmaydigan otlar. Sanaladigan otlar, asosan, aniq
otlardan tashkil topadi: daraxt, kitob, qalam. Sanalmaydigan otlar modda otlari,
og irlik, suyug lik o lchamiga xos otlar va atoqli otlardan tashkil topadi: tuproq,
ʻ ʻ ʻ
qum, havo, shakar, tuz, yog , guruch, kabilar.
ʻ
7. Bundan tashqari, tabiatan yakka bo ladigan va juft holda uchraydigan otlar
ʻ
ham mavjud bo lib, ular ham otning alohida ma’no turini tashkil qiladi.
ʻ
Masalan: yurak, quyosh, oy, ko z, qosh, oyoq kabilar shular jumlasidandir.
ʻ
2.2. Turdosh otlarning turlari: aniq va mavhum otlar, yakka va
jamlovchi otlar
Turdosh otlarning turlari.
Narsa, shaxs, hodisa, joy kabilarning nomlarini
bildiradigan kim?, nima?, qayer? s о ‘roqlariga javob beruvchi s о ‘zlar ot deyiladi.
Misol uchun: Ahmad, uy, О ‘zbekiston. Otlar ma’no va grammatik xususiyatlariga
k о ‘ra atoqli otlar va turdosh otlarga b о ‘linadi. Bir xildagi predmetlardan biriga atab
18

Ot so’z turkumining ma’no jihatdan turlari

Купить

Информация о документе

Продавец

Ot so’z turkumining ma’no jihatdan turlari