Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	33000UZS
Размер	153.0KB
Покупки	1
Дата загрузки	18 Апрель 2025
Расширение	doc
Категория	Лингвистика

Otlarning yasalishi va tuzilishi jihatdan turlari

qo‘shimchalar. 3. O‘rin – joy oti yasovchi qo‘shimchalar. 4. Mavhum ot
yasovchi qo‘shimchalar.
Predmetning nomini (keng ma’noda) bildiruvchi mustaqil so’z turkumiga ot
deyiladi. Ot so’z turkumiga oid so’zlar kim? nima? kimlar? nimalar? savollaridan
biriga javob beradi: o’qituvchi, xonanda, tilshunos – kim? er, suv, tuz, non – nima?
kabi.
Keng ma’noda predmet ma’nosini ifodalash otning leksik xususiyatidir.
Predmetlik ma’nosini tirik mavjudotlar (parranda, qush, chumoli kabi), er va
osmonga oid narsalarning nomi (quyosh, oy, tog’ , tosh, daryo kabi), kundalik
turmushga oid narsalarning nomi (tuz, non, choynak, qatiq kabi), o’simliklarning
nomi (paxta, sholi, jo’xori, beda kabi), voqea-hodisa, belgi, xususiyat va
munosabatlarning nomi (to’y, anjuman, majlis, shodlik, ishonch, kurash kabi),
o’rin va vaqt nomlari (yoz, kuz, pastlik, tepalik kabi), shuningdek atab qo’yilgan
shaxs va predmet nomlari (Toshkent, Zulfiya, Sirdaryo, «O’qituvchi» nashriyoti
kabi) ifoda etadi.
Ot shu ma’no xususiyati jihatidan ikki turga bo’linadi: turdosh otlar va atoqli
otlar. Kitob, daftar, tinchlik – turdosh otlar; Samarqand, Akmal, «Qora ko’zlar»
(roman), «Fan» (nashriyot) - atoqli otlar.
Ot o’ziga xos morfologik xususiyatlarga ega, ya’ni:
1) Ot son kategoriyasiga ega, ya’ni predmet anglatuvchi so’zlar birlik va
ko’plik sonda qo’llanadi. Otlar birlik sonda yakka bir predmetni ifodalaydi: daraxt
– yakka bir predmet, birlik son shaklida kelgan; daraxtlar - noaniq ko’plik son
shaklida kelgan;
2) ot egalik kategoriyasiga ega, ya’ni predmetning uch shaxsdan biriga
(so’zlovchi, tinglovchi, o’zga shaxsga) taalluqliligini, qarashliligini, maksubligini
bildiradi: mening daftarim, sening ukang, uning quvonchi kabi;
3) ot kelishik kategoriyasiga ega. Otlar oltita kelishik ma’nosiga ega bo’lib,
bu kelishik shakllari otning boshqa so’zlarga bo’lgan sintaktik munosabatini
ifodalaydi (Barnoning kitobi, kitobni o’qidi, kitobdan foydalandi kabi);
9

savodli bayon qila olishga ya’ni o‘quvchilarni sifatlarning ahamiyatini
o‘rgatib kommunikativ savodxonligini rivojlantirishga o‘rgatishdan
iborat. Ana shu takomillashtirilgan DTSda o‘quvchining jozibali ravon
nutq madaniyati asosiy o‘rinda turadi. Buni egallash uchun o‘quvchining
so‘z boyligini oshirish adabiy til talaffuz meyorlarini egallashni
uqtirishdir.
amaliyotda qo’llashdan iborat. Matnlar yordamida o’quvchilarni
so’z turkumlari bo’yicha tahlilga o’rgatish.
Tadqiqot maqsadiga asoslanib quyidagi vazifalar belgilandi:
1. Boshlag’ich sinf o’quvchilariga ona tili darslarida sifat so’z turkumini
o’rgatish malakalarini shakllantirish – pedagogik muammo ekanligini nazariy
jihatdan asoslash;
2. O’quvchilarning og’zaki va yozma savodxonligini oshirish uchun zarur
bo’lgan pedagogik shart – sharoitlarni aniqlash;
3. O’quvchilarga dars jarayonlarida sifatning ma’noviy guruhlarini
o’rgatishni ta’minlaydigan shakl va metodlarni ishlab chiqish, ilmiy asoslash va
tajribada tekshirish.
Kurs ishining maqsadi . O’zbek tilida sifat so‘z turkumi va sifatdagi
ma’noviy guruhlarni olimlarimizdan A.G’ulomov, A.Hojiev, M.Mirtojiev,
Yo.Tojiev kabi olimlar fe’l so’z turkumi yuzasidan ilmiy ishlar olib borgan.
Kurs ishining vazifasi . Boshlang’ich sinflarda sifat so’z turkumini
zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’rganish aniq belgilab
berildi hamda fe’lning kotegoriya va nokategorial formalar tahlil etildi.
Kurs ishining ob’ekti: sifatida boshlang’ich sinf ona tili darslarida
o’rgatiladigan sifat so’z turkumini tanlab oldik, predmetini —
boshlang’ich sinf ona tili darslarida sifatning ma’noviy guruhlari
mavzusini zamonaviy pedagogik texnologiyalar yordamida o’rgatish,
3

Atoqli otlar, odatda, bosh harf bilan yoziladi, shuningdek, ko’plik son
shaklida qo’llanmaydi. Shu xususiyatlari bilan turdosh otlardan farq qiladi.
Bir turdagi predmet, hodisalarning umumlashtiruvchi nomi turdosh ot
deyiladi: stol, kitob, tanbur, baxt, g’ oya, anjuman kabi. Turdosh otlar atoqli
otlarga nisbatan ko’p miqdorni tashkil etadi. Turdosh otlar kichik harf bilan
yoziladi.
Atoqli otlar turdosh otlarga yoki aksincha, turdosh otlar atoqli otga o’tishi
mumkin. Masalan, frantsiyalik ustaning nomi Batist (atoqli ot) so’zi turdosh otga
(matoning nomi) aylangan bo’lsa, muhabbat turdosh oti (abstrakt ot) atoqli otga
(ismga) aylangan.
Turdosh ot ifodalangan tushunchaning xususiyatiga ko’ra konkret (aniq) va
abstrakt (mavhum) otlarga ajratiladi. Bevosita predmet anglatadigan otlar konkret
otlar deyiladi: qalam, daftar, bola, tog’ kabi. Konkret otlarni bevosita sanash va
ko’rish mumkin: o’nta daftar, beshta bola kabi. Birlik va ko’plik shaklida kela
oladi: bola (birlik) – bolalar (ko’plik) kabi.
Mavhum tushunchani, belgini predmet sifatida ifodalaydigan otlar abstrakt
ot deyiladi: tinchlik, iroda, baxt, quvonch kabi.
Abstrakt otlarni sanash va ko’rish mumkin emas. Ko’plik son shaklida
qo’llanmaydi.
Turdosh otlar birlik shaklda kelib yakka bir predmetni yoki predmetlarning
to’dasini ifodalashi mumkin. SHu xususiyatga ko’ra turdosh otlarning ikki turi
mavjud: yakka ot va jamlovchi ot.
Birlik shaklda kelib bir turdagi predmetlardan bittasini ifodalaydigan ot
yakka ot deyiladi: daraxt, stol, kishi, daryo kabi.
Birlik shaklda kelsa ham, lekin bir turdagi predmetlarning jamini, to’dasini
ifodalaydigan ot jamlovchi ot deyiladi: xalq, lashkar, to’da, olomon, ko’pchilik,
ozchilik kabi.
12

kesatiq, ta’kid, umumlashtirish kabi qo’shimcha ma’nolarni qo’shish bilan hosil
qilinadi: qizcha, qo’zichoq, bo’taloq, bolagina, Karimjon, Ra’noxon, un-pun, non-
pon kabi.
1.2 Otlarning ma’no turlari
Otlar ma’no jihatdan ikki turga bo’linadi: atoqli otlar va turdosh otlar.
Bir xildagi predmet (shaxs) yoki hodisalardagi birinchi ayirib ko’rsatadigan
otlar atoqli otlar deyiladi. Atoqli otlar atab qo’yilgan nomlardir. Atoqli otlarga
quyidagilar kiradi:
1) k ishilarning ismi va familiyalari: Murod, O’ktam, O’tkir, Mahmudov,
Ahmedov kabi;
2) yo zuvchi va shoirlarning taxalluslari: Oybek, Uyg’un, Muqimiy, Furqat
kabi;
3) u y hayvonlariga atab qo’yilgan nomlar: Olapar, To’rtko’z, Mosh kabi;
4) p laneta, yulduzva sayyoralarning nomi: Er, Zuhra, Etti qaroqchi, Mirrix
kabi.
5) g eografik nomlar (shahar, qishloq, tog’ , daryo, ko’l, cho’l, qit’a nomlari):
Samarqand, Chotqol, Pomir, Ohangaron, Chirchiq, Osiy kabi;
6) o liy d avlat va yuqori tashkilotlarning nomlari: O’zbekiston Vazirlar
Mahkamasi, O’zbekiston Oliy Kengashi kabi;
7) i lmiy muassasalar, oliy o’quv yurtlari, vazirliklar va korxonalar nomi:
Paxtachilik ilmiy-tekshirish instituti, Toshkent Davlat Pedagogika universiteti,
Moliya vazirligi, Davlat banki kabi;
8) yu qori mansab, oliy faxriy unvon nomlari: O’zbekiston Prezidenti,
Vazirlar Mahkamasi raisi, Bosh Qo’mondon kabi;
9) t urli anjuman, hujjat va rezolyutsiyalar, tarixiy voqealar nomi: Ulug’
Vatan urushi, Mustaqillik kuni, Toshkent anjumani kabi;
10) f abrika, zavod, jamoa xo’jaligi, sport jamiyatlari, kino, teatr, kitob,
gazeta, jurnal nomlari: «Sharq yulduzi» xo’jaligi, «O’rtoq» konditer fabrikasi,
«Yosh kuch» sport jamiyati, «Turkiston» kontsert zali, «YUlduzli tunlar» romani,
«Ma’rifat» gazetasi, «Guliston» jurnali kabi.
11

Otlarga xos morfologik xususiyatlardan biri son kategoriyasidir. Otlarda son
kategoriyasini bir-biriga qarama-qarshi qo’yilgan birlik son shakli va ko’plik son
shakli tashkil etadi.
Birlik son shaklida qo’llanuvchi otlar yakka bir predmetni yoki yakkalikni
ajratilmaydigan predmetni anglatadi: qalam, daftar, tog’ , uy, talaba kabi. Birlik
son shaklida qo’llangan ot maxsus grammatik ko’rsatkichga ega emas. Shuning
uchun otning bunday qo’shimcha olmagan shakli (nol ko’rsatkichli shakl)
grammatik jihatdan birlik son shakli deb qaraladi.
Ko’plik son shaklida qo’llanuvchi otlar ikki yoki undan ortiq predmetni
(yoki noaniq ko’plikni) anglatadi: qalamlar, daftarlar, tog’lar, uylar, talabalar kabi.
Otlarda grammatik ko’plik son shakli –lar affiksi bilan hosil qilinadi.
Ko’rinadiki, otlardagi birlik ma’nosi va ko’plik ma’nosi hamda bularni ifoda
etuvchi shakllar yig’indisi son kategoriyasini hosil qiladi.
Otlarda son kategoriyasini birlik va ko’plik ma’nosida qo’llana oladigan
otlarga xosdir. Sanash mumkin bo’lgan, bevosita predmetni anglatadigan konkret
turdosh otlar birlik shakli bilan birga ko’plik son shaklida ham qo’llanadi: xona –
uchta xona – xonalar; bola – besh bola – bolalar kabi.
O’zbek tilida birlik va ko’plik son shakliga ega bo’lgan otlar bilan bir
qatorda faqat birlik shaklida qo’llanadigan otlar ham mavjud.
Bunday otlarga abstrakt otlar (sevgi, ishonch, ko’ngil kabi), donalab
sanalmaydigan predmetlarni anglatuvchi otlar (un, suv, yog’ , guruch kabi), yakka
bir predmetni anglatuvchi otlar (til, bosh, yurak kabi), juft predmetni anglatuvchi
otlar (ko’z, qosh, qo’l, etik, paypoq kabi), atoqli otlar (Zulfiya, Toshkent, Sirdaryo
kabi) kiradi. Ayrim hollarda bu otlarga –lar ko’plik affiksi qo’shila oladi. Bunday
holda –lar ko’plik ma’nosini emas, balki quyidagi ma’nolarni ifodalab keladi:
1. Abstrakt otlar, yakka bir predmetni anglatuvchi otlar, juft predmetni
anglatuvchi otlarda –lar affiksi qo’shilganda ma’noni kuchaytiradi yoki
ta’kidlaydi: Kumushning qoshlari chimirildi (A.Qodiriy).
13

Sodda tub otlar so'z yasovchi qo'shimchalarga ega bo'lmaydi: bola, daraxt,
asal, kitob kabi. Sodda yasama otlarda so'z yasovchi-qo'shimchlar qo'shilgan
bo'ladi: darslik, dehqonchilik, gulzor, ishonch kabi.
2) Ikki yoki undan ortiq o'zak morfemaning qo'shilishi, birikuvidan hosil
bo'lgan otlar qo'shma ot deyiladi: bedapof, oshqazon, bilakuzuk kabi
3) Ikki otning o'zaro teng bog'lanishidan tuzilgan otlar juft otlar deyiladi:
yer-ko'k, o'g'il-qiz, tog'-tosh kabi.
4) Abbreviasiya usuli bilan yasalgan otlar tuzilishiga ko'ra qisqartma ot
deyiladi: BTM (Birlashgan Millatlar Tashkiloti), SamDU (Samarqand Davlat
Universiteti) kabi.
Otlar tuzilishiga ko‘ra to‘rt turga bo‘linadi: 1) sodda otlar, 2) qo‘shma otlar,
3) juft otlar, 4) qiqartma otlar.
1-§.Sodda ot. Bitta o‘zak morfemadan tashkil topgan ot sodda ot deyiladi.
Sodda otning tub va yasama turi mavjud. 1) otning yasovchi affikslarga ega
bo‘lmagan mustaqil lug‘aviy ma’noli qismi sodda tub ot deyiladi. Tub otlar
tarkibida shakl yasovchi yoki so‘z o‘zgartuvchi affikslar qo‘llanishi ham mumkin:
quyosh, dala, qush, kitob, quyoshdan, qushchalar, daladan, kitobning ; 2) so‘zning
mustaqil lug‘aviy ma’noli qismiga ot yasovchi affikslar qo‘shilishi bilan yasalgan
shakli sodda yasama ot deyiladi. Sodda yasama otlar ichki va tashqi yasovchi
affiks-lar asosida shakllanadi. Masalan: zamon+dosh, mehnat+kash, osh+paz,
til+shunos kabilar ichki yasalish asosida; o‘ra+m, tutat+qi, isit+ma kabilar esa
tashqi yasalish asosida vujudga kelgan yasama otlardir.
2-§. Qo‘shma ot. Ikki yoki undan ortiq mustaqil so‘zning ma’no va gammatik
jihatdan bir-biriga tobelanish yo‘li bilan birikib, bitta narsa nomini ifodalashga
xoslangan ot qo‘shma ot deyiladi. Qo‘shma otlar tarkiban bir xil va har xil
turkumga mansub so‘zlarning sitaktik munosabatga kirishuvidan tuzilishi mumkin.
Masalan: 1) ot+otdan- qo‘larra, otquloq ; 2) sifat+otdan- ko‘ksulton, xomtok ;
3)ot+sifatdan- gulbeor, oshko‘k ; 4) son+otdan- mingoyoq, uchquduq ; 5)
ot+fe’ldan- o‘rinbosar, beshiktervatar ; 6) fe’l+otdan- yoriltosh, kuyganyor ; 7)
fe’l+fe’ldan- iskabtopar, ishlabchiqarish.
15

II Bob. OTNING MA`NO TURLARI . OTLARDA SON, EHALIK VA
KELISHIK SHAKLLARI
2.1 Otlarda son va egalik shakllari Predmet yoki predmetlik
tushunchasining uch shaxsdan biriga (ba’zan predmetga) taalluqli ekanligini
ko’rsatuvchi umumiy ma’nolar va bu ma’nolarni ifoda etuvchi shakllar tizimiga
egalik kategoriyasi deyiladi.
Predmet yoki predmetlik tushunchasining uch shaxsdan biriga, ya’ni
so’zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs), o’zga (III shaxs) shaxsga taalluqliligini
ifodalaydigan affikslar egalik affikslari deyiladi. Egalik affikslari shaxs ma’nosi
bilan birga uning sonini (birlik yoki ko’plik ma’nosini) ham ifodalaydi. Egalik
affikslari quyidagi jadvalda berilgan.
SHaxs Birlik Ko’plik
I shaxs -(i)m -(i)miz
II shaxs -(i)ng -(i)ngiz
III shaxs -i, -si -i, -si
Jadvaldan ko ’ rinadiki , III shaxs egalik affiksi birlik va ko ’ plik son uchun
umumiy . Predmetning bir shaxsga yoki ko ’ p shaxsga taalluqliligi egalik affiksi
olgan ot bog ’ lanib kelgan so ’ zning grammatik son shakliga qarab aniqlanadi :
uning kitobi – birlik , ularning kitobi – ko ’ plikdir .
Shuningdek, egalik affikslari ot negizining unli yoki undosh tovush bilan
tugashiga qarab ikki xil shaklda qo’ llanadi.
S h axs Birlik Ko’plik
unlidan so’ng undoshdan
so’ng unlidan
so’ng undoshdan
so’ng
I shaxs sovg’a Q -m daftar Q -im sovg’a Q -miz daftar Q -imiz
II shaxs sovg’a Q -ng daftar Q –ing sovg’a Q -ngiz daftar Q -ingiz
III shaxs sovg’a Q -si daftar Q -i sovg’a Q -si daftar Q -i
18

Uchinchi bosqich. XIX asrning 2-yarmidan boshlanadi. Uning xarakterli
xususiyatlari adabiyotda demokratik oqimning paydo bo’lishi, vaqtli matbuotning
vujudga kelishi, kitoblarning nashr etilishi va shularning natijasida esa adabiy til
bilan xalq so’zlashuv tilining yaqinlasha borishidir. Demak, o’zbek adabiy tili xalq
jonli so’zlashuv tili hisobiga boyib bordi.
Har bir tilda so’zlar ma‘lum belgi va xususiyatlariga ko‘ra ayrim guruhlarga,
ya‘ni turkumlarga ajratiladi. o’zbek tilida so’zlarni turkumlar bo‘yicha tasniflash
rus tilidagiga nisbatan qiyinroq, chunki avvalgi bo’limlarda aytib o‘tganimizdek,
turli turkumlarga mansub bo’lgan o’zbekcha so’zlar rus tilidagi kabi maxsus
morfologik ko‘rsatkichga ega emas.
Otning funksional shakllari mavjud bo lib, ular ma lum ʻ ʼ
bir qo shimcha
ʻ grammatik ma no ifodalash, otlarning kategorial shakllariga xos ʼ
bo lmagan biror sintaktik vazifasiga moslashish uchun xizmat qiladi. Otga xos
ʻ
funksional shaklning yasalishga ko ra 3 tipi mavjud: 1) sintetik shakl; 2) analitik
ʻ
shakl; 3) juft va takror shakl. Otning sintetik funksional shakllari o z ma no va
ʻ ʼ
vazifalariga ko ra quyidagi turlarga bo linadi: a) kichraytish shakli (baliqcha,
ʻ ʻ
yigitcha, kelinchak); b) erkalash shakli (opajon, bo taloq, qizaloq); v) hurmat
ʻ
shakli (onajon, opajon, dadamlar, akamlar, oyimlar); g) qarashlilik shakli
(akamniki, maktabniki);. d) o rin belgisi (osmondagi, qirdagi, qishloqdagi); e)
ʻ
chegara shakli (uygacha, toqqacha, boqqacha); j) o xshatish
ʻ shakli (Ozodday —
Ozod kabi, sizlarday — sizlar singari). Otning analitik shakli ko makchi
ʻ
yordamida hosil bo ladi: qalam bilan (da), otam uchun (-ga) kabi. Otning juft
ʻ
shakli umumlashtirish, jamlik ma nolarini ifodalaydi: qozon-tovoq, qovun-tarvuz.
ʼ
Otning takroriy shakli ko plik ma nosini ifodalaydi: qatra-qatra yosh, ombor-
ʻ ʼ
ombor g alla.
ʻ
Ot mustaqil so'z turkumlaridan biri sifatida so'z yasalish xususiyatiga ega. Ot
yangi so'zlar hisobiga boyib boradigan so'z turkumidir. Ot so'z turkumiga oid
so'zlar asosan, morfologik, sintaktik va abbreviasiya usullari bilan yasaladi.
1) Morfologik usul bilan ot yasash
6

OTLARNING YASALISHI VA TUZILISHI JIHATDAN TURLARI
Mundarija
Kirish…………………………………. ……………………………..2
I Bob. OT. OTLARNING GRAMATIK MA`NOSI, MORFOLIGIK
BELGILARI, SINTAKTIK VAZIFALARI......................................4
1.1Otning leksik-grammatik xususiyatlari……………………………. 4
1.2 Otlarning ma’no turlari va tuzilish turlari …………………….. ..10
II Bob. OTNING MA`NO TURLARI . OTLARDA SON, EHALIK VA
KELISHIK SHAKLLARI....................................................................19
2.1 Otlarda son va egalik shakllari......................................................... 19
2.2 Otlarda kelishik shakllari..................................................................21
Xulosa.......................................................................................................33
Foydalanilgan adabiyotlar........................................................................34
1

Qo‘shma otlar ikkidan ortiq so‘z ishtirokida ham tuzilishi mumkin:
gultojixo‘roz, gulhamishabahor .
3-§. Juft ot. Bir xil grammatik shaklga ega bo‘lgan ikkita otning teng
bog‘lanishidan tuzilib, bir umumiy ma’noni anglatadigan ot juft ot deyiladi. Juft
otlarning qismlari mustaqil urg‘uli so‘z bo‘lib, ular talaffuzda yagona leksik
urg‘uga birlashadi. Affikslar juft otning keyingi qismiga qo‘shiladi: ota-onada ΄ n,
osh-nonni ΄ ng, aka-ukala ΄ r, arz-dodimizni .
Juft otlar tarkiban har ikkala qismi mustaqil ma’noli so‘zlardan, bir qismi
mustaqil, ikkinchi qismi mustaqil ma’noga ega bo‘lmagan so‘zlardan va har ikkala
qismi ma’noga ega bo‘lmagan so‘zlardan tuziladi:
1.Har ikkala qismi mustaqil ma’noli so‘z bo‘ladi . Bunda juft so‘zlar o‘zaro ikki
xil bog‘lanadi: a) bog‘lovchilarsiz: ota-ona, qozon-tovoq; b) –u, -yu yuklamalari
yordamida: tog‘-u tosh, olma-yu o‘rik .
Juft otlarning har ikkala qismi mustaqil ma’noli so‘zdan tuzilganda uning
qismlari quyidagicha farqlanishi mumkin: 1) har ikkala qismi hozirgi tilimizda
ishlatiladigan mustaqil so‘z bo‘ladi: o‘yin-kulgu, tog‘-tosh, sigir-buzoq, qo‘y-qo‘zi;
2) mustaqil so‘zlarning ikkinchi qismi tarixiy yoki eskirgan so‘z bo‘ladi: ko‘cha-
kuy, el-ulus, idish-oyoq ; 3) mustaqil so‘zlarning birinchi yoki ikkinchi qismi
o‘zlashma so‘z bo‘ladi: kuch-quvvat, o‘y-xayol (o‘zbekcha+arabcha), tuz+namak
(o‘zbekcha+ tojikcha), savdo-sotiq, gap-so‘z (tojikcha+o‘zbekcha); 4) mustaqil
so‘zlarning har ikkalasi o‘zlashma so‘z bo‘ladi: hol-ahvol, hisob-kitob, sir-asror
(arabcha).
Juft otlarning tuzilshida so‘zlar ma’no jihatdan quyidagicha munosabatda
bo‘ladi: a) mazmunan bir-biriga yaqin, umumiy bir guruhga mansub bo‘lgan
uyadosh so‘zlardan: oyoq-qo‘l, yuz-ko‘z, , idish-tovoq, sigir-buzoq; b) ma’nodosh
so‘zlardan: o‘y-xayol, kuch-quvvat, or-nomus, baxt-saodat, qo‘ydi-chiqdi; v)
qismlari zid ma’noli so‘zlardan: yer-ko‘k, er-xotin, o‘g‘il-qiz, keldi-kitdi, oldi-
berdi; g) butun-bo‘lak munsabatga ega bo‘lgan so‘zlardan: gap-so‘z, tog‘-tosh.
16

Ba’zi otlarga egalik affikslari qo’shilganda, so’z tarkibida turli fonetik
o’zgarishlar ro’y beradi. Bular quyidagilar:
1. k, q undoshi bilan tugagan ko’p bo’g’inli so’zlarga, shuningdek, bek kabi
ayrim bir bo’g’inli so’zlarga egalik affikslari qo’shilganda, k undoshi g undoshiga,
q undoshi g’ undoshiga aylanadi va bu holat yozuvda ham saqlanadi: tilak – tilagi,
yurak – yuragi, bek – begi, kubok – kubogi, qishloq - qishlog’i kabi. Lekin ko’p
bo’g’inli o’zlashma so’zlarga, bir bo’g’inli so’zlarga (ko’p hollarda) egalik
affikslari qo’shilganda k, q undoshi asliga mos holda aytiladi va yoziladi: ishtirok
– ishtiroki, ocherk – ocherking, erk – erki; huquq - huquqim, zavq - zavqi kabi.
2. O’rin, qorin, burun, o’g’il, bo’yin, ko’ngil, singil kabi otlarga egalik
affikslari qo’shilganda, ikkinchi bo’g’indagi i, u unlilari talaffuzda aytilmaydi va
yozilmaydi: o’rin - o’rnim, qorin - qornim, burun – burning, o’g’il - o’g’lim,
ko’ngil – ko’ngli, singil – singlim kabi.
3. Parvo, obro’, mavqe, avzo, mavzu so’zlariga I va II shaxs egalik affikslari
qo’shilganda, so’z tarkibida bir y tovushi qo’shim aytiladi va shunday yoziladi:
parvoyim, parvoying, obro’yim, obro’ying kabi; III shaxsda esa parvo, obro’,
mavqe, avzo so’zlari parvoyi, obro’yi, mavqeyi, avzoyi kabi, mavzu so’zi esa
mavzusi tarzida aytiladi va yoziladi.
2.2 Otlarda kelishik kategoriyasi.
Ot (yoki otlashgan so’z) ning boshqa so’zlarga bo’lgan sintaktik
munosabatini ko’rsatuvchi ma’nolar va bu ma’nolarni ifodalovchi shakllar tizimiga
kelishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik kategoriyasi oltita grammatik ma’no va uni
ifoda etuvchi shakllarni o’z ichiga oladi. Bularga bosh kelishik, qaratqich kelishik,
tushum kelishik, jo’nalish kelishik, o’rin-payt kelishik va chiqish kelishik kabi
grammatik ma’nolar hamda bu ma’nolarni ifodalovchi –ning, -ni, -ga (-ka,-qa), -
da, -dan kelishik shakllari kiradi. Har bir kelishik o’z nomi, ifoda shakliga ega,
ma’lum bir so’ roqlarga javob beradi.
Kelishiklar Turlanishi So’roqlari
Bosh kelishik Saida, kitob, kim? nima? qaer?
20

Foydalaniladigan adabiyotlar:
1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma,
T.,2006.
2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994.
3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998.
4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»-
Toshkent,1998 y.
5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998.
6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000
7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M.,
«PRIOR», 2001.
8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992.
9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000.
10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.
11. I.A.Karimov. Barkamol avlod-O'zbekiston taraqqiyotining poydevori.
Toshkent, 1997 yil
12.U.Tursunov, N.Muxtorov, SH.Rahmatullayev. «Hozirgi o'zbek adabiy tili» 1992
yil
13.A.Abduazizov. «O'zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi» Toshkent, 1992 yil
14.S.Rahimov, B.Umurqulov, «Hozirgi o'zbek-adabiy tili» Toshkent, 2001 y
15.S.Rahimov, B.Umurqulov, «Hozirgi o'zbek adabiy tili» Toshkent, 2003 y
SH . Shoabdurahmonov , M . Asqarova , A . Hojiyev . « Hozirgi o ' zbek adabiy tili » II
qism . Toshkent , « O ' qituvchi » nashriyoti , 1980 yil
16. A . G ' ulomov , A . N . Tixonov , R . Kungurov . «O'zbek tilimorfem lug'ati» Toshkent,
1977 yil
30

Xulosa
Aslida o’quvchilar 1-sinfdayoq, so’z shakllarining o’zgarishi bilan amaliy
tanishadilar, ammo ular so’z shakli nimaligini hali bilmaydilar. O’quvchilar
keyingi sinfda shakl yasovchi (so’z o’zgartuvchi) qo’shimchalar bilan tanishadilar,
bu qo’shimchalar gapda so’zlarni bog’lash uchun xizmat qilishini tushunadilar.
Otlar predmetning yoki predmetlik tushunchalarining nomlarini bildiradigan
mustaqil so’zlar hisobo’lanadi. O‘zbek tilida ham, rus tilida ham otlar kelishik va
son kategoriyalariga ega. Biroq ushbu kategoriyalarning ifodalanish usullari
o’rtasida ma‘lum tafovutlar bor. Masalan, o’zbek tilida otlarning ko’plik shaklini
hosil qilish uchun birgina –lar qo’shimchasini qo‘llash kifoya, rus tilida esa ot
turkumiga mansub biror so’zning ko’plik shaklini hosil qilish uchun so’z
o’zaklarining oxiri qattiq yoki yumshoqligiga qarab bir necha affikslardan birini
tanlash kerak, bu fikrni avvalgi bo’limlarda ham maxsus misollar bilan bayon
qilgan edik. Ot turkumidagi so’zlarning bunday guruhlarga ajratilishining boisi,
kelishiklar bo‘yicha turlanganda, jonli otlar bilan jonsiz otlar o’rtasida ma‘lum
grammatik tafovutlar yuzaga keladi. Masalan, jonli predmetlarning tushum
kelishigidagi so‘rog’i ularning qaratqich kelishigidagi so‘rog’iga, jonsiz
predmetlarning tushum kelishigidagi so‘rog’i esa bosh kelishikdagi so‘rog’iga
muvofiq keladi. O‘zbek tilidagi otlarni esa jonli va jonsiz predmetlar guruhiga
ajratish uchun hech qanday grammatik asos yo‘q.
Morfologik hodisa sifatida otlarning turlanishi, ya‘ni kelishiklar bo‘yicha
o’zgarishi ham o’zbek va rus tillarida turlichadir. O‘zbek tilida ot yoki otlashgan
so’zlar birlikda ham, ko’plikda ham ma‘lum kelishiklar bo‘yicha aniq va barqaror
qo’shimchalar yordamida turlanadi.
29

shuning barobarida o’quvchilarni ona tili darslariga bo’lgan
qiziqishlarini oshirishdan iborat deb belgiladik.
Kurs ishining predmeti . Boshlang’ich ta’lim bo’yicha
tavsiyalar, boshlang’ich sinf o’quvchilariga fe’l so’z turkumini o’rgatish
usullariga oid ilmiy-nazariy ma’ruzalar tayyorlashda, ish tajribalarida
ommalashtirishda xizmat qiladi.
kurs ishining tuzilishi . kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, umumiy xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

2.Tushum kelishigidagi ot payt bildiruvchi otlar bilan ifodalansa: Zulfiya
ta’tilni yaxshi o’tkazdi.
3.Tushum kelishigidagi ot o’z aniqlovchisiga ega bo’lsa: Buk uchli irodani,
bu jahoniy qudratni har kimki mensimasa, o’ziga-o’zi zolim
4.Tushum kelishigidagi ot bilan uni boshqargan fe’l o’rtasida boshqa so’zlar
kelsa: Bog’ ni bir bog’ bon yaratadi, Ming odam bahramand bo’ladi (Hikmatlar
xazinasi).
5.Tushum kelishigi shaklidagi ot, ya’ni kelishik affiksidan oldin egalik
affiksi bo’lsa, belgili qo’llanadi: ... Uzoq vaqt hayotda yo’lini topolmay yuribdi
Shuningdek, boshqa so’z turkumlari (olmosh, fe’lning harakat nomi shakli,
otlashgan so’zlar) faqat belgili tushum kelishigi shaklida keladi.
Jo’nalish kelishigidagi ot ish-harakat yo’nalgan predmetni, shuningdek,
harakatning bajarilish payti, ish-harakatning bajaralishida vosita bo’lgan predmetni
anglatadi. Otlarda jo’nalish kelishigining asosiy ma’nosi harakatning yo’nalish
nuqtasini ifodalashdir. Ob’ekt, payt, sabab, maqsad kabi ma’no xususiyatlarining
ifodalanishi bu kelishik shaklini olgan va uni boshqargan so’zning leksik
ma’nosiga bog’liq. SHu ma’nolariga ko’ra jo’nalish kishilik shaklidagi ot kimga?
nimaga? qaerga? qachon? kabi so’roqlarga javob beradi.
Jo’nalish kelishigi –ga affiksi bilan shakllanadi: daftarga, osmonga kabi.
Lekin so’z negizi k tovushi bilan tugasa, -ka shaklida: q tovushi bilan tugasa, -qa
shaklida qo’shiladi: terak-terakka, qishloq-qishloqqa kabi.
Jo’nalish kelishigidagi otlar quyidagi sintaktik vazifalarni bajaradi:
1.Harakatning bajarilishida vosita bo’lgan predmetni anglatganda, kimga?
yoki nimaga? so’rog’iga javob bo’ladi va gapda vositali to’ldiruvchi vazifasida
keladi: Mahmadona, valdirovchi odam ochiq bir maktubga o’xshaydi (Oz-oz
o’rganib dono bo’lur).
2.Harakatning yo’nalish o’rnini anglatganda, qaerga? so’rog’iga javob
bo’ladi va o’rin holi vazifasida keladi: Qishloqqa shahar tutash, ikkov birga
hamnafas Inson agar jahl qilsa osmonni ham erga olib tushadi (Bedil).
26

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan
so‘ng barcha sohalarda bo‘lgani kabi ilm va fanda ham o‘zgarishlar
sodir bo‘la boshladi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov bu
o‘zgarishlarning ahamiyati haqida gapirib shunday degan edi.
–“Iqtisodiy muammolar ertami kechmi hal etiladi, lekin milliy boyligini
qadrlamagan, uning taraqqiyoti uchun qayg‘urmagan davlatning kelajagi
bo‘lmaydi. Buni doimo yodda tutmog‘imiz lozim”? A.Qahhor
ta’kidlaganidek kitobxonga fikrni yoki bir narsani tasavvur qildirish
uchun aniq, ravon va sodda til kerak.
Kishilik jamiyatida nutqning ahamiyati beqiyos, nutq orqali insonlar
bir- birlari bilan o‘zaro fikr almashadilar. Nutq tinglovchi uchun
yaqinlik bilimlar va o‘zgarishlar xabarchisi bo‘lmog‘i lozim. Shuning
uchun ham yaxshi nutq deyilganda aytilmoqchi bo‘lgan maqsadning
tinglovchi yoki kitobxon to‘liq va aniq qilib borishi u narsa ma’lum
ta’sir o‘tkazish tushuniladi. Nutq faoliyatida nutq asosi o‘z oldiga
qo‘ygan maqsadni eng aniq, eng to‘g‘ri, eng ta’sirli va tushunarli qilib
ifodalashga, so‘zlarni va so‘z birikmalarini topishga, to‘plashga intiladi.
Nutqning ravonligi, go‘zalligi, birinchidan nutq egasining so‘z
boyligiga bo‘lsa, ikkinchidan shu nutqni hosil qiluvchi vositalarning
rang barangligiga ham bog‘liq. Istiqlol samarasi o‘laroq tilshunoslikda
yangi tadqiqotlar maydonga keldi. Ammo hozirgi zamon o‘zbek adabiy
tilining morfologiya bo‘limida, ayniqsa o‘rta maktablarda sifatlarni
o‘qitishning bir muncha muammolari mavjud. Ona tili ta’limi oldiga
qo‘yilgan ijtimoiy buyurtma o‘quvchi shaxsini erkin fikrlashga o‘zgalar
fikrini anglashga va shu fikr mahsulini og‘zaki hamda yozma shaklda
2

Qaratqich kelishigi quyidagi hollarda belgili qo’llanadi:
1.Qaratqich kelishigidagi ot shaxs otlari bo’lganda: Zulfiyaning xati,
talabaning bahosi kabi.
2.Butunning qismini anglatgan otlar: uzukning ko’zi, stolning oyog’i kabi.
3.Qaratqich kelishigidagi so’z o’zi bog’latgan otdan anglashilgan predmet
bilan o’zaro genetik aloqada bo’lsa: buvining nevarasi, sherning bolasi kabi.
4.Qaratqich kelishigidagi so’z manba ma’nosini ifodalaganda: olimning
ma’ruzasi, talabaning fikri kabi.
5.Qaratqich kelishigidagi so’z bilan qaralmish o’rtasida boshqa so’zlar
kelganda: shaharning baland imoratlari, yozning issiq shamoli kabi.
6. Qaratqich kelishigida ot o’zining maxsus aniqlovchisiga ega bo’lganda:
alo’chi o’quvchining hulqi kabi.
7. Qaratqich kelishigidagi so’z tarkibida –lar ko’plik affiksi qo’llanganda:
qizlarning raqsi, gullarning hidi kabi.
8. Qaralmish otlashgan so’zlar bilan ifodalanganda: olmaning shirini,
so’zning ozi, do’stlarning uchtasi kabi.
Qaratqich kelishigi quyidagi hollarda belgisiz qo’llanadi:
1. Qaratqich kelishigi shaklidagi ot abstrakt otlar bilan ifodalanganda:
muhabbat sehri, bilim manbai, ilm ahli, tafakkur gulshani kabi.
2. Qaratqich va qaralmish munosabatidagi otlar payt ma’nosini anglatganda:
bahor fasli, oqshom payti, tong chog’i, yakshanba kuni kabi.
3. Qaratqich kelishigi shaklidagi ot ifodalagan predmetning qaralmish
ifodalagan predmetga umumiy xosligini bildirganda: ipak qurti, er islohoti kabi.
4. Qaratqich kelishigi shaklidagi ot nomiga qo’yilgan, atab qo’yilgan otlar
bilan ifodalanganda: Navoiy teatri, Orol dengizi, Toshkent shahri kabi.
5. Qaratqich kelishigi shaklidagi otlar bir-biriga tobe holda birin-ketin
kelganda, eng so’nggisidagi oldingilari belgisiz shaklda qo’llanadi: Toshkent
Davlat pedagogika universiteti, boshlang’ich ta’lim va defektologiya fakulteti
boshlang’ich ta’lim bo’limining talabasi kabi.
24

3.Harakatning bajarilishi vaqtini anglatganda qachon? so’rog’iga javob
bo’ladi va payt holi vazifasida keladi: To’y ko’klamga belgilandi.
Shuningdek, jo’nalish kelishigi shakli fe’lning harakat nomi, otlashgan
sifatdoshlarga qo’shilib harakatning bajarilish sababi va maqsadini anglatib, nega?
nima maqsadda? so’roqlariga javob beradi va gapda sabab, maqsad holi vazifasini
bajaradi: Men Farg’ onadan ataylab siz bilan ko’rishishga, rozi bo’lsangiz, otpuska
ichida to’y qilishga kelgan edim (Oydin). Turmushning qaynab turgan joyiga
tushib qolganimga xursandman (A.M.).
O’rin-payt kelishigidagi ot ish-harakatning bajarilish o’rnini, paytini va ish-
harakatning bajarilishida vosita bo’lgan predmetni anglatadi. Bu kelishik
shaklidagi ot qanday leksik ma’noni anglatishiga qarab o’rin, payt, ob’ekt
ma’nolari haqida gapiriladi. SHu ma’nolariga ko’ra o’rin-payt kelishigi shaklidagi
ot kimda? nimada? qaerda? qachon? kabi so’roqlarga javob beradi. O’rin-payt
kelishigi –da affiksi bilan shakllanadi: Sada tagidagi hovuzning zilol suvida
yaproqlar suzadi (S.Z.). Ayvonda bosma guli bo’z ko’rpa yopilgan pastakkina
tanchada qizlar o’tiradi (O.). Shavvozlarda shuncha hunar bor ekan-ku, bilmay
yurgan ekanmiz (H.N.).
O’rin-payt kelishigidagi ot gapda quyidagi sintaktik vazifalarda keladi:
1.Ish-harakatning bajarilishida vosita bo’lgan predmetni anglatib, kimda?
nimada? so’rog’iga javob beradi va gapda vositali to’ldiruvchi vazifasini bajaradi:
Bolaga otaning mehnati singgan bo’lsa, so’ng u bolaning hulq-atvorida bilinadi
(Yusuf Xos Hojib).
2.Ish-harakatning bajarilish o’rnini anglatib, qaerda? so’rog’iga javob beradi
va gapda o’rin holi vazifasini bajaradi: Vohidlarning qishlog’ida boshqa erlarda
juda kam uchraydigan halim va shirin olma bor. (O.Yo.)
3.Ish-harakatning bajarilish paytini anglatib, qachon? so’rog’iga javob
beradi va gapda payt holi vazifasini bajaradi: Bahorda shaftoli gullari ko’m-ko’k
maysalar ustida to’kilib qoladi (M.I.).
27

Ot o’ziga xos sintaktik belgilarga ham ega:
1) ot ot bilan bog’lanadi. Bosh va qaratqich kelishigidagi otlar ana shunday
xususiyatga ega: paxta g’ururimiz, farzandning baxti kabi;
2) ot fe’l bilan bog’lanadi, ya’ni tushum, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish
kelishigidagi otlar fe’l bilan birikadi: xatni o’qidi, xatga qaradi, xatda yozilgan,
xatdan ko’chirdi kabi;
3) ot ba’zan sifat, ravish, son, olmosh, taqlid va undov so’zlar bilan ham
birika oladi: osmon tiniq, uylar ko’p, beshta bola, maqsadim shu, dupur-dupur
ovoz, holiga voy kabi;
4) bosh kelishik shaklidagi ot gapda asosan, ega va kesim, ba’zan
sifatlovchi-aniqlovchi, izohlovchi kabi gap bo’laklari vazifasida, shuningdek,
undalma, nominativ gap tarzida keladi. Masalan: O’zbekiston – kelajagi buyuk
davlat (I. Karimov). Olim kishi o’zining ilmi va odobiga tayanadi. (Oz-oz o’rganib
dono bo’lur). Seni ulug’layman, ey ona xalqim (A.O.) Subhidam. Quyosh
yotog’idan bosh ko’tardi (P.Q.);
5) Qaratqich kelishigidagi ot qaratuvchi-aniqlovchi vazifasida keladi: Sen
Pushkinning sevgan malagi (A.O.);
6) tushum, jo’nalish, o’rin-payt va chiqish kelishigi shaklidagi otlar
to’ldiruvchi, hol, ba’zan kesim vazifasini bajaradi. Masalan: Bayramni munosib
mehnat tortiqlari bilan nishonlashdi (S.A.). Bog’ chada daraxtlar oltin rang bilan
tovlanardi (O.). Oltin o’tda bilinadi, odam mehnatda. (Maqol).
Demak, otning qanday sintaktik vazifada kelishi uning qaysi kelishik
shaklida kelishi bilan bog’liqdir.
Shuningdek, ot so’z turkumi so’z yasalish xususiyatiga ega. Ot so’z turkumi
faol so’z yasalish usullari morfologik, sintaktik va faqat ot so’z turkumi
yasaydigan abbreviatsiya usuli bilan yasaladi: xizmatchi, kulgi, taroq, gulzor,
sevinch (morfologik usul bilan); belbog’, ko’zoynak, baxt-saodat, ota-ona
(sintaktik usul); DAN, ToshDPU (abbreviatsiya usuli bilan) kabi.
Otlarda modal shakl yasalishi ham mavjud. Otlarda modal ma’no otning
leksik ma’nosiga kengaytirish, erkalash, hurmat, kuchaytirish, gumon, noaniqlik,
10

Egalik affikslari odatda , ko ’ plik affiksidan keyin qo ’ shiladi : kitobQ - larQ -
im kabi .
Egalik affiksi qo ’ shilgan ot , odatda , qaratqich kelishigidagi ( belgili va
belgisiz shakldagi ) boshqa ot , olmosh va otlashgan so ’ z bilan bog ’ lanadi :
daraxtning bargi , ipak qurti , mening vazifam , yaxshining so ’ zi kabi . Bu bog ’ lanish
egalik affiksini olgan ot anglatgan predmetning qaratqich kelishigida kelgan so ’ zga
qaramli ekanligini ko ’ rsatadi .
Egalik affiksini olgan ot ba’zan chiqish kelishigidagi ot bilan ham
bog’lanishi mumkin. Masalan: talabalardan bir guruhi kabi. Bunday bog’lanishda
egalik affiksini olgan ot yuqoridagi kabi qarashlilik ma’nosini emas, balki
aloqadorlik, mansublik ma’nosini ifodalaydi. Demak, bu holda faqat grammatik
egalik (aloqadorlik, mansublik) ma’nosi mavjud.
Egalik affiksi I va II shaxsda predmetning qaysi shaxsga tegishli ekanligini
aniq ko’rsatadi. Chunki bu shaxslar har vaqt kishilik olmoshlari bilan ifodalanadi.
Masalan: mening burchim, sening burching, bizning burchimiz, sizning burchingiz
kabi. III shaxsda esa egalik affiksini olgan ot qaratqich kelishigida kelgan olmosh
bilan ham, ot va otlashgan so’zlar bilan ham bog’lana oladi: uning burchi,
farzandning baxti, ko’plarning orzusi kabi.
Ba’zan uslub talabi nuqtai nazaridan shaxs va egalik affiksini olgan ot
orasida gi munosabat o’zgacha bo’lishi mumkin, ya’ni II shaxs birlik sondagi
egalik affiksini olgan ot shu shaxsning ko’pligi uchun qo’llanishi mumkin:
senlarning maqsading kabi. YOki, aksincha, otning II shaxs ko’plik shaklidagi
egalik affiksini olgan ot shu shaxsning birligi uchun qo’llanishi mumkin: sizning
opangiz kabi. Birinchi holda kamsitish, kesatiq kabi ma’nolar, ikkinchi holda esa
hurmat ma’nosi ifodalanadi.
Ot ko’plik son shaklida kelib, ko’plik ma’nosini ifodalaganda, egalik affiksi
–lar qo’shimchasidan keyin qo’shiladi: opalarim kabi. Lekin hurmat ma’nosi
ifodalanganda, egalik affikslari –lar qo’shimchasidan oldin qo’shiladi: opamlar,
akamlar kabi.
Egalik affikslari otning gapdagi sintaktik vazifasini ko’rsatmaydi.
19

2. Donalab sanalmaydigan predmetni anglatuvchi otlarga –lar affiksi
qo’shilganda, shu predmetning turi, navi, yoki mo’llik kabi ma’nolarni bildiradi:
Zilol suvlar, eram kabi bog’u-bo’stonlar (G’ayratiy).
3. Atoqli otlarga qo’shilganda esa umumlashtirish, birgalik kabi ma’nolarni
bildiradi: Saidalar kelishdi kabi.
Shuningdek, qarindosh-urug’lik munosabatini bildiruvchi (ota, ona, buvi,
aka, opa kabi) otlarga egalik qo’shimchasidan keyin –lar affiksi qo’shilganda, bu
otlar hurmat ma’nosini anglatadi: otamlar, opamlar, buvimlar kabi.
Otlarda ko’plik ma’nosi turli xil usullar bilan ifodalanadi.
1. Otlarda ko’plik ma’nosi, asosan, -lar affiksini qo’shish bilan hosil
qilinadi. Ko’plik ma’nosining bunday maxsus grammatik ko’rsatkich bilan
ifodalanishi ko’plikning morfologik usul bilan ifodalanishi sanaladi: eshiklar,
ko’chalar kabi. Bunday otlarga grammatik jihatdan ham, semantik jihatdan ham
ko’plik son shaklida deb qaraladi. Otlarda ko’plik ma’nosi, asosan shu usul bilan
ifodalanadi.
2. Otlarda ko’plik ma’nosi leksik ma’nosi ko’p predmetni bildiradigan otlar
orqali ham anglashiladi. Bunday otlar birlik shaklida bo’lsa ham, bir turdagi
predmetlarning to’dasini, jamini bildiradi: to’da, gala, aholi, xalq, olomon kabi.
Ko’plik ma’nosini bunday jamlovchi otlar orqali ifodalanishi leksik-semantik usul
deyiladi. Bunday ma’nodagi otlarga grammatik jihatdan birlik shaklda, lekin
semantik jihatdan ko’plikda deb qaraladi.
3. Otlarda ko’plik ma’nosi ot oldidan miqdor bildiruvchi ravishlar, sanoq
sonlar, gumon olmoshlarini keltirish, so’zlarni takrorlash bilan ham hosil qilinadi.
Bu usul bilan ko’plik ma’nosining ifodalanishiga sintaktik usul deyiladi: ko’p bola,
uchta kitob, bir necha qiz, dasta-dasta gul, to’da-to’da odam kabi.
Otlar tuzilish jihatdan 4 turga bo'linadi:
1) Sodda otlar; 2) qo'shma otlar; 3) juft otlar; 4) qisqartma otlar;
1) Birgina o'zak morfemadan tashkil topgan ot sodda ot deyiladi: tog',
osmon, daryo, non, uylar, kabi. Sodda otlar tub va yasama bo'la oladi.
14

I-Bob. OT. OTLARNING GRAMATIK MA`NOSI, MORFOLIGIK
BELGILARI, SINTAKTIK VAZIFALARI
1.1Otning leksik-grammatik xususiyatlari
Ot — mustaqil so z turkumlaridanʻ biri. U boshqa turkumlardan bir necha
belgi — xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ular quyidagilardan iborat: 1) ot yasalish
xususiyatiga ega : ishchi, suhbatdosh, paxtakor, bog bon, oshpaz, Mirzacho l;
ʻ ʻ
b) son - miqdorni bildirish xususiyatiga ega: bola — bolalar, daftar—daftarlar; v)
egalik ko rsatkichiga ega: otam, otang, otasi — otamiz, otangiz, otalari;
ʻ
g) kelishik shakllari bilan o zgaradi; maktab, maktabning, maktabni, maktabga,
ʻ
maktabda, maktabdan; d) gapda barcha gap bo laklari
ʻ vazifasida keladi.
Aniq, predmetlarni yoki predmet sifatida tasavvur qilinadigan
tushunchalarni ifodalaydigan otlar ma nosiga ko ra, atoqli va turdosh otlarga bo li-
ʼ ʻ ʻ
nadi. Bir xildagi predmet yoki hodisaning birini ajratib ko rsatuvchi otlar atoqli
ʻ
otlar sanaladi: Rustam, Olimjon, Jomboy, Mars, Venera, Boychibor kabilar. Bir
jinsdagi predmetlarning umumiy nomi turdosh otlardir: gul, daraxt, qalam, daftar
kabi.
Hozirgi o'zbek tilida bo’lganidek, eski o’zbek tilida so'z turkumlarining
yirik uch guruhi qayd qilinadi. Bular mustaqil so’zlar, yordamchi so’zlar, undov va
taqlidiy so’zlar. Lekin bu so’z turkumlarining ichki kategoriyalari uzoq davrlar
mobaynida o'ziga xos ravishda taraqqiy etib keldi. Professor SH.Shukurov bu
tarixiy taraqqiyotni uch bosqichga ajratadi.
Birinchi bosqich. Bu bosqichni XIV asrning oxirigacha bo’lgan davr tashkil
etadi. Bu davr eski o’zbek adabiy tilining shakllanish arafasi bo’lib, bu davr tilida
qadimgi turkiy tilga oid ko’pgina formalar yangi formalar bilan parallel qo'llanib
kelgan hamda yozma yodgorliklarda dialektal hodisalar ko’plab aks etgan.
Shuningdek, bu davr tilida boshka turkiy tillarga oid bo'lgan so’z formalari ham
iste'molda bo’lgan.
Ikkinchi bosqich. Bu bosqich XIV asrning oxiridan XIX asrning 2-
yarmigacha bo'lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda eski o’zbek adabiy tili
vujudga keldi va ma'lum darajada adabiy me'yorga ega bo’ldi.
5

Toshkent
Qaratqich
kelishik Saidaning,
kitobning,
Toshkentning kimning?
nimaning?
qaerning?
Tushum
kelishik Saidani, kitobni,
Toshkentni kimni? nimani?
qaerni?
Jo’nalish
kelishik Saidaga, kitobga,
Toshkentga kimga? nimaga?
qaerga
O’rin-payt
kelishik Saidada, kitobda,
Toshkentda kimda? nimada?
qaerda
CHiqish
kelishik Saidadan,
kitobdan,
Toshkentdan kimdan?
nimadan?
qaerdan?
Otlarda kelishik affikslari turlovchi affikslar deb ham yuritiladi. Otlarning
kelishiklar bilan o’zgarishi turlanish deb yuritiladi.
Kelishik affiksi yo’q holat bosh kelishik bo’lib, bunday shakldagi ot
ko’pincha boshqa so’zni o’ziga tobelaydi. SHuning uchun ham bosh kelishik deb
yuritiladi. Qaratqich, tushum, jo’nalish, o’rin-payt chiqish kelishigi shaklidagi ot
gapda boshqa so’zlarga grammatik jihatdan tobe bo’ladi. Bu kelishiklar vositali
kelishiklar deyiladi. Masalan: Pokiza aql insonni ayb va kamchiliklardan
qutqaradi (U. Mahkamov). Bu gapda aql so’zi bosh kelishikda bo’lib, affiksi
bo’lmagan shaklda qutqaradi fe’liga nisbatan hokim holatda; insonni so’zi –ni
tushum kelishigi shakli vositasida, ayb (-dan), kamchiliklardan so’zlari –dan
chiqish kelishigi vositasida qutqaradi fe’liga tobe bo’lib kelgan.
Kelishik shaklidagi otlar boshqa so’zlar bilan o’zaro sintaktik munosabatga
kirishadi.
Qaratqich va qisman bosh kelishik shakli ot bilan otning, tushum, jo’nalish,
o’rin-payt va chiqish kelishiklari, odatda, ot bilan fe’lning sintaktik munosabatini
ko’rsatadi: oilaning ko’rki, onani ardoqlamoq, sayohatga bordi, maktabdan qaytdi.
21

Ba’zan kelishik shaklidagi otlar sifat, son, olmosh, ravish, undov bilan ham
bog’lanib, ularga tobe bo’lib keladi: ipakdan mayin, talabalardan beshtasi,
Barnoning o’zi, xonada ko’p, holiga voy kabi.
Kelishik shaklida kelgan otning ma’nosi va vazifasi uning leksik grammatik
ma’nosi, qanday so’zlar bilan (fe’l, ot) bog’lanishiga qarab aniqlanadi. Masalan:
jo’nalish kelishigining asosiy ma’nosi harakatning yo’nalish o’rnini ko’rsatishidir:
maktabga bordi. Bu ma’nodan tashqari jo’nalish kelishigida kelgan ot vosita, payt,
atash, maqsad ma’nolarini ifoda qiladi: rasmga qaradi, kuzga qoldirildi, singlisiga
oldi, o’qishga keldi kabi. Lekin kelishik ma’nolaridan biri asosiy ma’no sanaladi,
kelishik nomi shu asosiy ma’noga ko’ra nomlanadi.
Bosh kelishikdagi ot shaxs, predmet, voqea-hodisalarning nomini ataydi.
Kim? nima? qaer? kabi so’roqlardan biriga javob beradi. Bu kelishikning
ko’rsatkichi yo’q, ya’ni nol ko’rsatkichli shaklda keladi. Bunday shakl tahlilda Ø
belgisi bilan ifodalanadi.
Bosh kelishik shaklida kelgan otning asosiy sintaktik vazifasi ega vazifasida
kelishdir. Masalan: Himmatlilik o’zining saxovati bilan odamlar qalbiga singib
ketadi.
Nutqda oz uchrasada, ega vazifasidagi so’z qaer? so’rog’iga ham javob
bo’lib keladi, bunday holda o’rin predmeti ma’nosi anglashiladi. Masalan:
Toshkent – tinchlik shahri.
O’zbek tilida bosh kelishikdagi ot yana bir necha sintaktik vazifani bajaradi.
1.Kesim vazifasida keladi: Ilm – insoniyat gavhari (Bedil).
2.Izohlovchi vazifasida keladi: Navro’zda Ona tabiat uyg’ onadi.
3.Sifatlovchi vazifasida keladi: Po’lat pichoq qinsiz qolmas (Maqol). Bunda
bosh kelishik shaklida kelgan ot boshqa ot oldida kelib, qanday? qanaqa?
so’roqlaridan biriga javob beradi.
4.Hol vazifasida keladi: Yulduzlar chaman-chaman yonadi (O).
5.Undalma vazifasida keladi: Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot! Undalma
vasifasida kelgan bosh kelishikdagi ot gap bo’laklari bilan grammatik jihatdan
bog’lanmaydi.
22

Bu qo'shimchalar ot, sifat, son, olmosh, fe'l, ravish, modal so'zlarga qo'shilib
yangi mavhum ma'nodagi otlarni yasaydi: go'zallik, borliq, paxtachilik,
xafagarchilik, ko'rgilik, ichkilik, ishonch, qo'rqinch kabi.
2) Sintaktik usul bilan ot yasash.
Bu usulga ko'ra birdan ortiq so'zni ma'lum bir yo'sinda va biriktirish orqali
yangi ot yasaladi. O'zbek tilida qo'shma va juft otlar shu usul bilan yasaladi.
A) Qo'shma ot ikki yoki undan ortiq so'zning ma'no va grammatik jihatdan
o'zaro tobelanish yo'li bilan birikib, keyinchalik bu sintaktik munosabatning
yo'qolishi natijasida hosil bo'lgan va bir predmetni anglatadigan, bir bosh urg'u
bilan aytiladigan yangi so'zdir.
Bunday otlarga: belbog', bedapoya, oshqazon, gultojixo'roz, Sirdaryo, so'z
boshi kabilar kiradi.
B) Juft otlar. So'zlarning o'zaro teng bog'lanish yo'li birikib, bir predmetni
ifoda etadigan yangi so'z.
3)Abbreviasiya usuliga ko'ra, bir butun holda qo'llanadigan otlar yasaladi.
Bu usulga ko'ra yasalgan otlar qisqartma otlar-abbreviaturalar deyiladi.
Masalan: DAN (Davlat avtomabil nazorati), AYOQSH (avtomabil ёqilg'i quyish
shohobchasi), Tosh DPU (Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti) kabi.
Bu usul bilan faqat ot so'z turkumiga oid so'zlar yasaladi. Abbreviasiya usuli
o'zbek tiliga rus tilidan kirgan bo'lsada, lekin hozirgi davr nuqtai-nazaridan
qisqrtma otlar o'zbek tilining o'z ichki imkoniyatlari asosida yasalmoqda.
Ot yasovchi qo‘shimchalar ot, sifat, son, olmosh, fе’l turkumidagi
so‘zlardan ot yasashga xizmat qiladi. Masalan: kursdosh (otdan), chopiq
(fе’ldan), qiziqchi (sifatdan), birlik (sondan), o‘zlik (olmoshdan).
Morfologik usul bilan yasalgan otlar ma’no xususiyatiga ko‘ra
quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1. Shaxs va kasb - hunar otlarini yasovchi
qo‘shimchalar. 2. Narsa, qurol, o‘lchov birligi otlarini yasovchi
8

Tushum kelishigi ot ish-harakatni o’z ustiga olgan predmetni anglatadi.
Tushum kelishigidagi ot, odatda, ish-harakatni o’z ustiga olgan predmetni, ya’ni
ob’ekt ma’nosini ifodalaganda kimni? nimani? so’rog’iga javob beradi: Hayot
harakatni talab qiladi (Arastu).
Tushum kelishigidagi otning negizi o’rin ma’nosini anglatsa, qaerni?
so’rog’iga javob beradi: Hujrani yasatganmisan? (A. Qahhor). To’rtta karnay,
oltita surnayning shovqini ko’kni tutdi (O.).
Tushum kelishigi –ni affiksi bilan shakllanadi: Ulug’ kishilarni mehnat
etiltiradi («Tafakkur gulshani»).
Ba’zan she’riyatda egalik affiksidan so’ng –n shaklida ham uchraydi:
Olmazorlar gulin to’kadi, Meva bog’lab shoxin bukadi (H.O.).
Tushum kelishigida kelgan ot fe’l bilan bog’lanadi va gapda asosan,
vositasiz to’ldiruvchi vazifasini bajaradi.
Tushum kelishigi ham qaratqich kelishigi singari 2 xil shaklda qo’llanadi:
belgili tushum kelishigi va belgisiz tushum kelishigi.
Beligili tushum kelishigi shaklidagi ot –ni (-n) affiksini olgan holda keladi:
Xushro’yning rahmsiz muhokamasidan oqqan bu haqiqatlar Zaynabni yig’latdi (A.
Qodiriy).
Belgisiz tushum kelishigi shaklidagi otda esa –ni affiksi qo’llanmaydi: Gul
tufayli tikan suv ichar (Maqol).
Tushum kelishigining ham belgili va belgisiz shaklda qo’llanishi ma’no
talabi va grammatik holatga ko’ra belgilanadi. Belgisiz tushum kelishigidagi
otning tushum kelishigida ekanligi uning mazmunidan va fe’lga bog’lanishidan
bilinib turadi.
Belgisiz tushum kelishigidagi ot fe’l kesim bilan juda zich bog’langan
bo’lib, ular orasiga boshqa so’zni kiritib bo’lmaydi: Nazira singlisiga xat yozdi.
Tushum kelishigi quyidagi hollarda faqat beligili qo’llanadi:
1.Tushum kelishigi shaklidagi ot atoqli ot bilan ifodalangan holda: Saidani
o’z qanoti ostiga oldi (A. Qahhor).
25

2.Bir qismi mustaqil, ikkinchi qismi mustaqil ma’noga ega bo‘lmagan
so‘zlardan tuzilgan juft otlar : kiyim-kechak, bozor-o‘char, temir-tersak, maza-
matra, qand-qurs.
3. Har ikkala qismi ma’noga ega bo‘lmagan so‘zlardan tuzilgan juft otlar : g‘ala-
g‘ovur, lash-lush, ikr-chikir, g‘idi-bidi .
Juft otlar vositasida ifodalangan ma’no har xil bo‘ladi: a) ma’no umumlashadi
va kengayadi: qovun-tarvuz, qozon-tovoq, qo‘y-echki ; b) ma’no umumlashadi va
jamlanadi: o‘g‘il-qiz, ota-ona, aka-uka.
Bundan tashqari, boshqa turkumga mansub so‘zlar juftlashib, otga ko‘chishi
ham mumkin. Bunday juft so‘zlar quyidagi turkumlarga doir so‘zlarning ma’no
ko‘chishi asosida yuzaga keladi: issiq-sovuq, oq-qora, kam-ko‘st sifatdan; kam-
ko‘st, kam-ko‘p ravishdan; yurish-turish, yeyish-ichish, yozuv-chizuv, keldi-ketdi,
bordi-keldi, ur-yiqit fe’ldan; adi-badi, qiy-chuv kabi taqlid so‘zlardan.
4-§. Takroriy otlar. Bir xil grammatik shakldagi so‘zlarni aynan
takrorlash orqali leksik-grammatik jihatdan bir butunlikni tashkil qiluv-chi otlar
takroriy otlar deyiladi. Takroriy otlar ko‘plik va umumlash-tirish, ma’no
kuchaytirish kabi leksik-grammatik maqsadlarni ro‘yobga chiqarishda muhim
ahamiyatga ega bo‘ladi. Masalan: Xo‘jalikning bu yilgi daromadi yaxshi. Ombor-
ombor g‘alla, xirmon-xirmon paxta yetishtirib mo‘l hosil to‘plandi . Og‘riq tobora
zo‘rayib, uning suyak-suyagigacha zirqiratardi.
Takroriy otlarning maxsus takror turi ham mavjud bo‘lib, bu turdagi takror
otlar mustaqil so‘z va uning fonetik soyasi qolipida tuziladi hamda gumon,
umumlashtirish, jamlash kabi qo‘shimcha ma’nolarni yuzaga keltiradi: ovqat-
povqat, ilon-milon, non-pon, chang-chung, choy-poy, qand-qurs.
5-§. Qisqartma otlar. Murakkab so‘z birikmalarini turli usullar yordamida
qisqartirish orqali yasalgan otlardir. Qisqartma otlar nutqning ixchamligini
ta’minlovchi muhim vositalardan biridir. Masalan: BMT, OAK(Oliy Attestatsiya
komissiyasi), O‘zteleradio kompaniyasi, O‘z-dunrobita. Qisqartma so‘zlarning
ba’zilari tilimizda aynan o‘zlashtiril-gan holda ishlatiladi: YUNESKO, NATO,
Koskom kabilar shular jumlasidandir.
17

Bu usulga ko'ra so'zning leksik ma'no ifoda etuvchi qismiga maxsus ot
yasovchi qo'shimchalarni qo'shish bilan yangi ot yasaladi.
Morfologik usul bilan yasalgan otlar ma'no xususiyatlariga ko'ra quyidagi
guruhlarga bo'linadi:
A) Shaxs va kasb-hunar otlarini yasovchi qo'shimchalar. Bu qo'shimchalarga
quyidagilar kiradi: -chi, -dosh, -kash, -bon, -boz, -paz, -dor, -shunos, -xon, -soz, -
do'z, -gar, -xo'r, -vachcha.
Bu qo'shimchalar, asosan, otga qo'shilib, shaxs va kasb-hunarga (shu
mashg'ulot, kasb-hunar bilan shug'ullanuvchi shaxs) oid yangi ot yasaydi:
xizmatchi, suratkash, sinfdosh, bog'bon, kaptarboz, oshpaz, chorvador, tilshunos,
kitobxon, soatsoz, etikdo'z, zargar, pivoxo'r, xolavachcha kabi.
B) Narsa, qurol, o'lchov birligi otlarini yasovchi qo'shimchalar. Bu
qo'shimchalarga quyidagilar kiradi: -k (-ik), -ak, -q (-iq, -uq), -oq.
Bu qo'shimchalar asosan, fe'lga qo'shilib, fe'ldan anglashilgan ish-harakatni
bajarish uchun qo'llanadigan predmet yoki harakat, holat natijasi bo'lgan
predmetning otini yasaydi: kurak, elak, ko'rik, bo'lak, taroq (tara -q), chopiq,
yutuq, o'roq kabi.
V) O'rin-joy otlarini yasovchi qo'shimchalari. Bu qo'shimchalarga
quyidagilar kiradi: -zor, -loq, -iston, -qoq.
Ot turkumiga mansub so‘zlar, asosan, morfologik va sintaktik usul bilan
yasaladi. Morfologik usulda so‘zning nеgiziga maxsus yasovchi qo‘shimchalar
qo‘shish orqali ot hosil qilish tushuniladi. Sintaktik usulda esa bir nеcha
so‘zishtirokida ot hosil qilish nazarda tutiladi.
Bu qo'shimchalar otga qo'shilib, otdan anglashilgan predmet mavjud bo'lgan,
ekiladigan yoki yashaydigan o'rin- joy otini yasaydi: gulzor, o'q O'zbekiston,
botqoq kabi.
G) mavhum ot yasovchi qo'shimchalar. Bu qo'shimchalarga quyidagilar
kiradi: -lik (-liq), -chilik (garchilik), -gilik (-kilik), -ch(inch).
7

6.Nominativ (atov) gap vazifasida keladi: Subhidam. Quyosh yotog’idan
bosh ko’tardi (T.Q.).
Bundan tashqari bosh kelishikdagi otlar ko’makchi shaklda kelib
to’ldiruvchi va hol vazifasini ham bajaradi. Masalan: Igna bilan quduq qazib
bo’lmas (Maqol). YUksak quyosh kabi, yuksak oy kabi. Sep bilan bezalsin
yurtning fazosi (Uyg’un).
Qaratqich kelishigi biror predmetning shu kelishikdagi otdan anglashilgan
predmetga yoki shaxsga qarashli ekanligini ifodalaydi. Qaratqich kelishigida
kelgan ot kimning? nimaning? qaerning? kabi so’roqlardan biriga javob beradi. –
ning affiksi bilan shakllanadi. Masalan: Bilim va donishmandlik insonning
bezagidir (A. Navoiy).
Ba’zan she’riyatda qaratqich kelishigi egalik affiksidan so’ng –n shaklida
ham qo’llanadi: Har bolam ufurgan nafasin atrii. She’rimning eng etuk, eng yaxshi
satri (G’. G’ulom).
Qaratqich kelishigidagi ot egalik affiksini olgan ot bilan grammatik jihatdan
bog’lanib, gapda aniqlovchining turi qaratuvchi vazifasida keladi. Qaratqich
kelishigidagi so’z qaratuvchi, unga bog’lanib kelgan egalik affiksini olgan ot esa
qaralmish sanaladi. Masalan: Guruchning kurmagi bor, yomonning to’g’ mog’i bor
(Maqol).
Qaratqich kelishigi ikki xil – belgili yoki belgisiz shaklda qo’llanadi.
Qaratqich kelishigi –ning (-n) affiksi bilan qo’llansa, belgili sanaladi. Belgili
qaratqich kelishigidagi ot aniq qarashlilik ma’nosini ifodalaydi: daraxtning ildizi,
onaning baxti kabi.
Qaratqich kelishigi –ning affiksi bilan qo’llanmasa, belgisiz sanaladi: umid
uchquni, bahor fasli kabi. Belgisiz qaratqich kelishigidagi ot o’zi bog’lanib kelgan
ot anglatgan predmetning qaratqich kelishigidagi ot anglatgan predmetga aloqador
hodisa ekanligini ifodalaydi.
Belgisiz qaratqich kelishigidagi ot o’zi bog’langan ot bilan ma’no va
grammatik jihatdan juda zich bog’langan bo’lib, ular orasiga boshqa so’z kiritish
mumkin emas.
23

4.Ish-harakatning bajarilish holatini anglatib, qanday? so’rog’iga javob
beradi va gapda ravish holi vazifasini bajaradi: Ular musiqani chuqur sukutda
tinglar edi (O.).
Ba’zan predmet yoki hodisaning bo’lish o’rnini, yoshini, holatini ifodalab,
qaerda? nechada? kimda? nimada? so’roqlaridan biriga javob berib, gapda kesim
vazifasini bajaradi: Singlim uyda. Barno yigirma yoshda. Kuch birlikda.
Chiqish kelishigi shaklidagi ot ish-harakatning kelib chiqish o’rni, manbai,
payti, sababi, holati yoki ish-harakatning bajarilishida vosita bo’lgan predmetni
anglatadi. Shu ma’nolariga ko’ra chiqish kelishigi shaklidagi ot kimdan? nimadan?
qaerdan? qachondan? kabi so’roqlardan biriga javob beradi. Chiqish kelishigi –dan
affiksi bilan shakllanadi: Insonga bilimdan durustroq biror narsa topilmaydi
(«Hikmatlar xazinasi»).
Chiqish kelishigidagi ot gapda quyidagi sintaktik vazifalarda keladi:
1.Harakatning bajarilishida vosita bo’lgan predmetni, bir predmetni boshqa
bir predmet bilan chog’ishtirish ma’nolarini anglatib, kimdan? nimadan?
so’rog’iga javob beradi va gapda vositali to’ldiruvchi vazifasini bajaradi:
Ilmdan bir shu’la dilga tushgan on,
Shunda bilursankim, ilm bepoyon (Firdavsiy).
2.Harakatning boshlanish o’rni, payti, harakatning bajarilish holati, sababini
anglatib, qaerdan? qachondan? qanday? nega? kabi so’roqlardan biriga javob
beradi va gapda o’rin, payt, holat, sabab holi bo’lib keladi: Ulug’ musavvir
Kamoliddin Behzod hali yoshlikdan Hazrat Mirning tarbiyalari bilan ulg’aydilar
(P.Q.). Zumrad ignani palakka to’g’ nadi-da, o’rnidan turdi (O.) Umaralining
yurakdan yozgan iliq so’zlari uning ko’nglini shodlikka to’ldirib yubordi (O.).
3.Kimdan? yoki nimadan? kabi so’roqlarga javob berib, gapda kesim
vazifasida keladi: Shaxnoza, zerikmaydigan bo’ldingiz, bu onangiz havaskor
alpinistlardan ekan (S. Abdullaeva)
28

Otlarning yasalishi va tuzilishi jihatdan turlari

Купить