Otning morfologik belgi, xususiyatlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	64.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	27 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

38 Sotish

Otning morfologik belgi, xususiyatlari

Sotib olish

KIRISH
Narsa-buyum, shaxslarning nomi, atamasi bolgan sozlar turkumi ot
deyiladi. Otlar kim? nima? qayer? soroqlaridan biriga javob boladi.
Otlar egalik, kelishik kabi soz ozgartirish, turli mano va vazifa uchun
qollanuvchi vazifadosh shakllarga hamda oziga xos soz yasalish tizimiga egaligi
bilan ajralib turadi. Otlarning muhim belgilaridan biri ularning sifat, son, olmosh,
fel va ravish distributsiyasida kelishi, yani ular bilan birika olishidir: katta bino,
ikkinchi kurs, barcha inson, kitob oqimoq, kop odam. Ot gapning barcha gap
bolagi vazifasida qollanishi mumkin. Otning bu kabi sintaktik vazifasi uning
qanday grammatik shakldaligi bilan bogliq boladi. Masalan, otning bosh shakli,
yani bosh kelishik, koplik yoki birlik hamda egalik shakli gapda ega, Kesim kabi
vazifada keladi: Ozbekiston-mustaqil davlat. Millatim-ozbek. Ozbekistonim-
onajonim.
Mustaqil sozlar ot turkumiga munosabati nuqtai nazardan ikki guruhni
tashkil etadi: 1) ot tipidagi sozlar. Bu guruhga otlar kabi kim? nima? sorogiga
javob bolib, otga xos grammatik shakllarda bevosita qollana oladigan olmoshlar
(men, sen, biz, har kim, nimadir), jamlovchi sonning ov, -avlon affiksli turi (ikkov,
ikkavlon), felning harakat nomi shakli (oqish, yozuv) kiradi; 2) otlashuvchi sozlar.
Bu guruhga grammatik son, egalik, kelishik shakllaridan birida qollanilib,
muayyan matn doirasidagina ot vazifasida ishlatlishi mumkin bolgan sifat, son va
ular ornida qollanadigan olmoshlar (qanday, qancha, nechta), bazi bir ravishlar,
felning sifatdosh shakli kiradi.
Otning mano guruhlari. Otlar mano jihatdan quyidagi guruhlarga
bolinadi:
1. Atoqli otlar. Bir turdagi narsa yoki hodisalarning birini ajratib
korsatish uchun xizmat qiladigan otlar atoqli otlar deyiladi. Atoqli otlar shaxs
ismlari, havonlarning atoqli nomlari, tashkilot va gegrafik makon nomlari, koinot
jismlari nomlari, suv havzalari, tashkilot nomlari kabi guruhlar doirasida uchraydi:
2

Alisher, UlugBek, Zarafshon, Toshkent, Samarqand, Mars kabi. Bunday atoqli
otlar ozaro tub va yasamaligi hamda tuzilishiga kora farqlanishi mumkin. Masalan,
Lola, Gozal, Amir, Gavhar Orol kabi otlar sodda tub, Ilonli, Dostlik, Paxtakor
kabi atoqli otlar sodda yasama, Ulugbek, Alisher, Nurato, Nurobod, Qoshrabot,
Uchquduq kabi atoqli otlar qoshma otlardir. Atoqli otlarning asosiy qismini
turdrsh otlar tashkil qiladi. Biroq ular boshqa soz turkumlari asosida ham yuzaga
keladi. Masalan: Asal, Quvonch, Anor kabilar turdosh otdan, Olmas, Sotiboldi,
Turdi, Tursun kabilar esa feldan, Aziz, Botir, Shirin, Vali kabilar sifatdan,
Toqsonboy, Oltibek kabilar esa sondan, Bultur, Avvalboy kabilar esa ravishdan
hosil bolgan atoqli otlardir.
Turli turkumga mansub bolgan sozlarning atoqli ot sifatida qollanishi
natijasida ular ozining hususiy nominativ mohiyatidan chekingan holda, umumiy
semantik mano tashuvchi lugaviy birlikka aylanib qoladi. Masalan, Uchquduq
mazkur joydagi uchta quduqni emas, balki umuman shahar tushunchasini
anglatuvchi onomastik birlikdir.
2. Turdosh otlar bir jinsdagi otlarning umumiy nomini bildiruvchi
otlardir. Masalan, inson, daryo, shahar, kitob, daftar. Turdosh otlar quyidagi
mano guruhlarga mansubligi bilan ozaro farqlanadi:
3. Aniq otlar bevosita narsa-buyum va shaxs, jon-zot anglatadigan
otlardir. Aniq otlar bevosita sanash va korish mumkin bolgan otlar hisoblanadi.
Masalan: kitob, talaba, daraxt, qush.
4. Mavhum otlar his qilish, sezish mumkin bolgan otlardir. Ular ham
koplik affikslari bilan qollanmaydigan otlar bolib, ularga koplik qoshimchasi
qoshilganda turlicha mano boyogi yuzaga keladi. Masalan: sevgi, sezgi, qaygu,
alam, qadr, oriyat.
5. Jamlovchi va yakka otlar. Bir turdagi narsaning ozini ifodalaydigan
otlar yakka otlar hisoblanadi: kitob, gul, daraxt kabi. Birlik shaklida bolib, bir xil
turdagi narsaning todasi, jamini ifodalaydigan otlar jamlovchi otlardir: xalq,
armiya, kopchilik, poda, jamoa, ormon kabilar.
3

6. Sanaladigan otlar, sanalmaydigan otlar. Sanaladigan otlar, asosan, aniq
otlardan tashkil topadi: daraxt, kitob, qalam. Sanalmaydigan otlar modda otlari,
ogirlik, suyuglik olchamiga xos otlar va atoqli otlardan tashkil topadi: tuproq, qum,
havo, shakar, tuz, yog, guruch, kabilar.
7. Bundan tashqari, tabiatan yakka boladigan va juft holda uchraydigan
otlar ham mavjud bolib, ular ham otning alohida mano turini tashkil qiladi.
Masalan: yurak, quyosh, oy, koz, qosh, oyoq kabilar shular jumlasidandir.
Shuningdek, otlar kim? sorogi asosida shaxs hamda nima? sorogi
asosida narsa otlariga ham ajratiladi. Otlarning bunday tasniflanishi ozbek tilining,
shu jumladan, boshqa turkiy tillarning oziga xos xususiyatini belgilaydi. Ayni
paytda bu tasnif ularning turli grammatik jarayonda ishtirokida ham oz aksini
topadi. Xususan, shaxs otlari toliq tuslovchi affikslarni qabul qilgan holda qollana
oladi: oquvchiman, oquvchisan, oquvchimiz, oquvchisiz. Biroq, narsa otlari
(majoziy manosini etiborga olmaganda) faqat uchinchi shaxs manosdagina
ishlatilishi mumkin.
Shuni ham takidlash lozimki, atoqli va turdosh otlar ozaro mano
jihatdangina emas, balki bazi grammatik xususiyatlariga kora ham farqlanadi.
Masalan, atoqli otlar faqat birlikda qollanadi. Koplikda qollanganda, ular
grammatik koplik emas, boshqa mano boyoqlarga ega boladi. Shuningdek, atoqli
otlar turdosh otlarga va aksincha, turdosh otlar atoqli otlarga otib turadi. Masalan:
Lola-atoqli ot, ayni paytda, lola-togda osadigan gul manosida turdosh otdir. dizel,
amper, rentgen, bitner kabi otlar esa atoqli ot asosida shakllangan turdosh otlardir.
Atoqli otlarning turdosh otga aylanishida lik qoshimchasidan ham foydalaniladi:
kattaqorgonlik, toshkentlik, andijonlik kabi.
4

I BOB.OTNING MORFOLOGIK XUSUSIYATLARI.
1.1.Otning leksik-grammatik xususiyatlari.
Predmetning nomini (keng ma’noda) bildiruvchi mustaqil so’z turkumiga ot
deyiladi. Ot so’z turkumiga oid so’zlar kim? nima? kimlar? nimalar? savollaridan
biriga javob beradi: o’qituvchi, xonanda, tilshunos - kim?, er, suv, tuz, non - nima?
kabi.
Keng ma’noda predmet ma’nosini ifodalash otning leksik xususiyatidir.
Predmetlik ma’nosini tirik mavjudotlar (parranda, qush, chumoli kabi), er va
osmonga oid narsalarning nomi (quyosh, oy, tog’ , tosh, daryo kabi), kundalik
turmushga oid narsalarning nomi (tuz, non, choynak, qatiq kabi), o’simliklarning
nomi (paxta, sholi, jo’xori, beda kabi), voqea-hodisa, belgi, xususiyat va
munosabatlarning nomi (to’y, anjuman, majlis, shodlik, ishonch, kurash kabi),
o’rin va vaqt nomlari (yoz, kuz, pastlik, tepalik kabi), shuningdek atab qo’yilgan
shaxs va predmet nomlari (Toshkent, Zulfiya, Sirdaryo, «O’qituvchi» nashriyoti
kabi) ifoda etadi.
Ot shu ma’no xususiyati jihatidan ikki turga bo’linadi: turdosh otlar va atoqli
otlar. Kitob, daftar, tinchlik - turdosh otlar; Samarqand, Akmal, «Qora ko’zlar»
(roman), «Fan» (nashriyot) - atoqli otlar.
Ot o’ziga xos morfologik xususiyatlarga ega, ya’ni:
1) Ot son kategoriyasiga ega, ya’ni predmet anglatuvchi so’zlar birlik va
ko’plik sonda qo’llanadi. Otlar birlik sonda yakka bir predmetni ifodalaydi: daraxt
5

- yakka bir predmet, birlik son shaklida kelgan; daraxtlar - noaniq ko’plik son
shaklida kelgan;
2) ot egalik kategoriyasiga ega, ya’ni predmetning uch shaxsdan biriga
(so’zlovchi, tinglovchi, o’zga shaxsga) taalluqliligini, qarashliligini, maksubligini
bildiradi: mening daftarim, sening ukang, uning quvonchi kabi;
3) ot kelishik kategoriyasiga ega. Otlar oltita kelishik ma’nosiga ega bo’lib,
bu kelishik shakllari otning boshqa so’zlarga bo’lgan sintaktik munosabatini
ifodalaydi (Barnoning kitobi, kitobni o’qidi, kitobdan foydalandi kabi);
Ot o’ziga xos sintaktik belgilarga ham ega:
1) ot ot bilan bog’lanadi. Bosh va qaratqich kelishigidagi otlar ana shunday
xususiyatga ega: paxta g’ururimiz, farzandning baxti kabi;
2) ot fe’l bilan bog’lanadi, ya’ni tushum, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish
kelishigidagi otlar fe’l bilan birikadi: xatni o’qidi, xatga qaradi, xatda yozilgan,
xatdan ko’chirdi kabi;
3) ot ba’zan sifat, ravish, son, olmosh, taqlid va undov so’zlar bilan ham
birika oladi: osmon tiniq, uylar ko’p, beshta bola, maqsadim shu, dupur-dupur
ovoz, holiga voy kabi;
4) bosh kelishik shaklidagi ot gapda asosan, ega va kesim, ba’zan
sifatlovchi-aniqlovchi, izohlovchi kabi gap bo’laklari vazifasida, shuningdek,
undalma, nominativ gap tarzida keladi. Masalan: O’zbekiston - kelajagi buyuk
davlat (I.Karimov). Olim kishi o’zining ilmi va odobiga tayanadi. (Oz-oz o’rganib
dono bo’lur). Seni ulug’layman, ey ona xalqim (A.O.) Subhidam . Quyosh
yotog’idan bosh ko’tardi (P.Q.);
5) Qaratqich kelishigidagi ot qaratuvchi-aniqlovchi vazifasida keladi: Sen
Pushkinning sevgan malagi (A.O.);
6) tushum, jo’nalish, o’rin-payt va chiqish kelishigi shaklidagi otlar
to’ldiruvchi, hol, ba’zan kesim vazifasini bajaradi. Masalan: Bayramni munosib
mehnat tortiqlari bilan nishonlashdi (S.A.). Bog’ chada daraxtlar oltin rang bilan
tovlanardi (O.). Oltin o’tda bilinadi, odam mehnatda . (Maqol).
6

Shuningdek, ot so’z turkumi so’z yasalish xususiyatiga ega. Ot so’z turkumi
faol so’z yasalish usullari morfologik, sintaktik va faqat ot so’z turkumi
yasaydigan abbreviatsiya usuli bilan yasaladi: xizmatchi, kulgi, taroq, gulzor,
sevinch (morfologik usul bilan); belbog’ , ko’zoynak, baxt-saodat, ota-ona
(sintaktik usul); DAN, ToshDPU (abbreviatsiya usuli bilan) kabi.
Otlarda modal shakl yasalishi ham mavjud. Otlarda modal ma’no otning
leksik ma’nosiga kengaytirish, erkalash, hurmat, kuchaytirish, gumon, noaniqlik,
kesatiq, ta’kid, umumlashtirish kabi qo’shimcha ma’nolarni qo’shish bilan hosil
qilinadi: qizcha, qo’zichoq, bo’taloq, bolagina, Karimjon, Ra’noxon, un-pun, non-
pon kabi.
1.2.Otlarning ma’no turlari
Otlar ma’no jihatdan ikki turga bo’linadi: atoqli otlar va turdosh otlar.
Bir xildagi predmet (shaxs) yoki hodisalardagi birinchi ayirib ko’rsatadigan
otlar atoqli otlar deyiladi. Atoqli otlar atab qo’yilgan nomlardir. Atoqli otlarga
quyidagilar kiradi:
1) k ishilarning ismi va familiyalari: Murod, O’ktam, O’tkir, Mahmudov,
Ahmedov kabi;
2) yo zuvchi va shoirlarning taxalluslari: Oybek, Uyg’un, Muqimiy, Furqat
kabi;
3) u y hayvonlariga atab qo’yilgan nomlar: Olapar, To’rtko’z, Mosh kabi;
4) p laneta, yulduzva sayyoralarning nomi: Er, Zuhra, Etti qaroqchi, Mirrix
kabi.
5) g eografik nomlar (shahar, qishloq, tog’ , daryo, ko’l, cho’l, qit’a nomlari):
Samarqand, Chotqol, Pomir, Ohangaron, Chirchiq, Osiy kabi;
6) o liy d avlat va yuqori tashkilotlarning nomlari: O’zbekiston Vazirlar
Mahkamasi, O’zbekiston Oliy Kengashi kabi;
7) i lmiy muassasalar, oliy o’quv yurtlari, vazirliklar va korxonalar nomi:
Paxtachilik ilmiy-tekshirish instituti, Toshkent Davlat Pedagogika universiteti,
Moliya vazirligi, Davlat banki kabi;
7

8) yu qori mansab, oliy faxriy unvon nomlari: O’zbekiston Prezidenti,
Vazirlar Mahkamasi raisi, Bosh Qo’mondon kabi;
9) t urli anjuman, hujjat va rezolyutsiyalar, tarixiy voqealar nomi: Ulug’
Vatan urushi, Mustaqillik kuni, Toshkent anjumani kabi;
10) f abrika, zavod, jamoa xo’jaligi, sport jamiyatlari, kino, teatr, kitob,
gazeta, jurnal nomlari: «Sharq yulduzi» xo’jaligi, «O’rtoq» konditer fabrikasi,
«Yosh kuch» sport jamiyati, «Turkiston» kontsert zali, «YUlduzli tunlar» romani,
«Ma’rifat» gazetasi, «Guliston» jurnali kabi.
Atoqli otlar, odatda, bosh harf bilan yoziladi, shuningdek, ko’plik son
shaklida qo’llanmaydi. Shu xususiyatlari bilan turdosh otlardan farq qiladi.
Bir turdagi predmet, hodisalarning umumlashtiruvchi nomi turdosh ot
deyiladi: stol, kitob, tanbur, baxt, g’ oya, anjuman kabi. Turdosh otlar atoqli
otlarga nisbatan ko’p miqdorni tashkil etadi. Turdosh otlar kichik harf bilan
yoziladi.
Atoqli otlar turdosh otlarga yoki aksincha, turdosh otlar atoqli otga o’tishi
mumkin. Masalan, frantsiyalik ustaning nomi Batist (atoqli ot) so’zi turdosh otga
(matoning nomi) aylangan bo’lsa, muhabbat turdosh oti (abstrakt ot) atoqli otga
(ismga) aylangan.
Turdosh ot ifodalangan tushunchaning xususiyatiga ko’ra konkret (aniq) va
abstrakt (mavhum) otlarga ajratiladi. Bevosita predmet anglatadigan otlar konkret
otlar deyiladi: qalam, daftar, bola, tog’ kabi. Konkret otlarni bevosita sanash va
ko’rish mumkin: o’nta daftar, beshta bola kabi. Birlik va ko’plik shaklida kela
oladi: bola (birlik) - bolalar (ko’plik) kabi.
Mavhum tushunchani, belgini predmet sifatida ifodalaydigan otlar abstrakt
ot deyiladi: tinchlik, iroda, baxt, quvonch kabi.
Abstrakt otlarni sanash va ko’rish mumkin emas. Ko’plik son shaklida
qo’llanmaydi.
Turdosh otlar birlik shaklda kelib yakka bir predmetni yoki predmetlarning
to’dasini ifodalashi mumkin. SHu xususiyatga ko’ra turdosh otlarning ikki turi
mavjud: yakka ot va jamlovchi ot.
8

Birlik shaklda kelib bir turdagi predmetlardan bittasini ifodalaydigan ot
yakka ot deyiladi: daraxt, stol, kishi, daryo kabi.
Birlik shaklda kelsa ham, lekin bir turdagi predmetlarning jamini, to’dasini
ifodalaydigan ot jamlovchi ot deyiladi: xalq, lashkar, to’da, olomon, ko’pchilik,
ozchilik kabi.
Otlarga xos morfologik xususiyatlardan biri son kategoriyasidir. Otlarda son
kategoriyasini bir-biriga qarama-qarshi qo’yilgan birlik son shakli va ko’plik son
shakli tashkil etadi.
Birlik son shaklida qo’llanuvchi otlar yakka bir predmetni yoki yakkalikni
ajratilmaydigan predmetni anglatadi: qalam, daftar, tog’ , uy, talaba kabi. Birlik
son shaklida qo’llangan ot maxsus grammatik ko’rsatkichga ega emas. Shuning
uchun otning bunday qo’shimcha olmagan shakli (nol ko’rsatkichli shakl)
grammatik jihatdan birlik son shakli deb qaraladi.
Ko’plik son shaklida qo’llanuvchi otlar ikki yoki undan ortiq predmetni
(yoki noaniq ko’plikni) anglatadi: qalamlar, daftarlar, tog’lar, uylar, talabalar kabi.
Otlarda grammatik ko’plik son shakli -lar affiksi bilan hosil qilinadi.
Ko’rinadiki, otlardagi birlik ma’nosi va ko’plik ma’nosi hamda bularni ifoda
etuvchi shakllar yig’indisi son kategoriyasini hosil qiladi.
Otlarda son kategoriyasini birlik va ko’plik ma’nosida qo’llana oladigan
otlarga xosdir. Sanash mumkin bo’lgan, bevosita predmetni anglatadigan konkret
turdosh otlar birlik shakli bilan birga ko’plik son shaklida ham qo’llanadi: xona -
uchta xona - xonalar; bola - besh bola - bolalar kabi.
O’zbek tilida birlik va ko’plik son shakliga ega bo’lgan otlar bilan bir
qatorda faqat birlik shaklida qo’llanadigan otlar ham mavjud.
Bunday otlarga abstrakt otlar (sevgi, ishonch, ko’ngil kabi), donalab
sanalmaydigan predmetlarni anglatuvchi otlar (un, suv, yog’ , guruch kabi), yakka
bir predmetni anglatuvchi otlar (til, bosh, yurak kabi), juft predmetni anglatuvchi
otlar (ko’z, qosh, qo’l, etik, paypoq kabi), atoqli otlar (Zulfiya, Toshkent, Sirdaryo
kabi) kiradi. Ayrim hollarda bu otlarga -lar ko’plik affiksi qo’shila oladi. Bunday
holda -lar ko’plik ma’nosini emas, balki quyidagi ma’nolarni ifodalab keladi:
9

1. Abstrakt otlar, yakka bir predmetni anglatuvchi otlar, juft predmetni
anglatuvchi otlarda -lar affiksi qo’shilganda ma’noni kuchaytiradi yoki ta’kidlaydi:
Kumushning qoshlari chimirildi (A.Qodiriy).
2. Donalab sanalmaydigan predmetni anglatuvchi otlarga -lar affiksi
qo’shilganda, shu predmetning turi, navi, yoki mo’llik kabi ma’nolarni bildiradi:
Zilol suvlar , eram kabi bog’u-bo’stonlar (G’ayratiy).
3. Atoqli otlarga qo’shilganda esa umumlashtirish, birgalik kabi ma’nolarni
bildiradi: Saidalar kelishdi kabi.
Shuningdek, qarindosh-urug’lik munosabatini bildiruvchi (ota, ona, buvi,
aka, opa kabi) otlarga egalik qo’shimchasidan keyin -lar affiksi qo’shilganda, bu
otlar hurmat ma’nosini anglatadi: otamlar, opamlar, buvimlar kabi.
Otlarda ko’plik ma’nosi turli xil usullar bilan ifodalanadi.
1. Otlarda ko’plik ma’nosi , asosan, -lar affiksini qo’shish bilan hosil
qilinadi. Ko’plik ma’nosining bunday maxsus grammatik ko’rsatkich bilan
ifodalanishi ko’plikning morfologik usul bilan ifodalanishi sanaladi: eshiklar,
ko’chalar kabi. Bunday otlarga grammatik jihatdan ham, semantik jihatdan ham
ko’plik son shaklida deb qaraladi. Otlarda ko’plik ma’nosi, asosan shu usul bilan
ifodalanadi.
2. Otlarda ko’plik ma’nosi leksik ma’nosi ko’p predmetni bildiradigan otlar
orqali ham anglashiladi. Bunday otlar birlik shaklida bo’lsa ham, bir turdagi
predmetlarning to’dasini, jamini bildiradi: to’da, gala, aholi, xalq, olomon kabi.
Ko’plik ma’nosini bunday jamlovchi otlar orqali ifodalanishi leksik-semantik usul
deyiladi. Bunday ma’nodagi otlarga grammatik jihatdan birlik shaklda, lekin
semantik jihatdan ko’plikda deb qaraladi.
3. Otlarda ko’plik ma’nosi ot oldidan miqdor bildiruvchi ravishlar, sanoq
sonlar, gumon olmoshlarini keltirish, so’zlarni takrorlash bilan ham hosil qilinadi.
Bu usul bilan ko’plik ma’nosining ifodalanishiga sintaktik usul deyiladi: ko’p bola,
uchta kitob, bir necha qiz, dasta-dasta gul, to’da-to’da odam kabi.
10

1.3.Otlarda kelishik shakllari.
Ot (yoki otlashgan so’z)ning boshqa so’zlarga bo’lgan sintaktik
munosabatini ko’rsatuvchi ma’nolar va bu ma’nolarni ifodalovchi shakllar tizimiga
kelishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik kategoriyasi oltita grammatik ma’no va uni
ifoda etuvchi shakllarni o’z ichiga oladi. Bularga bosh kelishik, qaratqich kelishik,
tushum kelishik, jo’nalish kelishik, o’rin-payt kelishik va chiqish kelishik kabi
grammatik ma’nolar hamda bu ma’nolarni ifodalovchi -ning, -ni, -ga (-ka,-qa), -da,
-dan kelishik shakllari kiradi. Har bir kelishik o’z nomi, ifoda shakliga ega,
ma’lum bir so’roqlarga javob beradi.
Kelishiklar Turlanishi So’roqlari
Bosh kelishik Saida, kitob,
Toshkent kim? nima?
qaer?
Qaratqich
kelishik Saidaning,
kitobning,
Toshkentning kimning?
nimaning?
qaerning?
11

Tushum
kelishik Saidani, kitobni,
Toshkentni kimni? nimani?
qaerni?
Jo’nalish
kelishik Saidaga, kitobga,
Toshkentga kimga? nimaga?
qaerga
O’rin-payt
kelishik Saidada, kitobda,
Toshkentda kimda? nimada?
qaerda
CHiqish
kelishik Saidadan,
kitobdan,
Toshkentdan kimdan?
nimadan?
qaerdan?
Otlarda kelishik affikslari turlovchi affikslar deb ham yuritiladi. Otlarning
kelishiklar bilan o’zgarishi turlanish deb yuritiladi.
Kelishik affiksi yo’q holat bosh kelishik bo’lib, bunday shakldagi ot
ko’pincha boshqa so’zni o’ziga tobelaydi. SHuning uchun ham bosh kelishik deb
yuritiladi. Qaratqich, tushum, jo’nalish, o’rin-payt chiqish kelishigi shaklidagi ot
gapda boshqa so’zlarga grammatik jihatdan tobe bo’ladi. Bu kelishiklar vositali
kelishiklar deyiladi. Masalan: Pokiza aql insonni ayb va kamchiliklardan
qutqaradi (U.Mahkamov). Bu gapda aql so’zi bosh kelishikda bo’lib, affiksi
bo’lmagan shaklda qutqaradi fe’liga nisbatan hokim holatda; insonni so’zi -ni
tushum kelishigi shakli vositasida, ayb (-dan), kamchiliklardan so’zlari -dan
chiqish kelishigi vositasida qutqaradi fe’liga tobe bo’lib kelgan.
Kelishik shaklidagi otlar boshqa so’zlar bilan o’zaro sintaktik munosabatga
kirishadi.
Qaratqich va qisman bosh kelishik shakli ot bilan otning, tushum, jo’nalish,
o’rin-payt va chiqish kelishiklari, odatda, ot bilan fe’lning sintaktik munosabatini
ko’rsatadi: oilaning ko’rki, onani ardoqlamoq, sayohatga bordi, maktabdan qaytdi.
Ba’zan kelishik shaklidagi otlar sifat, son, olmosh, ravish, undov bilan ham
bog’lanib, ularga tobe bo’lib keladi: ipakdan mayin, talabalardan beshtasi,
Barnoning o’zi, xonada ko’p, holiga voy kabi.
12

Kelishik shaklida kelgan otning ma’nosi va vazifasi uning leksik grammatik
ma’nosi, qanday so’zlar bilan (fe’l, ot) bog’lanishiga qarab aniqlanadi. Masalan:
jo’nalish kelishigining asosiy ma’nosi harakatning yo’nalish o’rnini ko’rsatishidir:
maktabga bordi. Bu ma’nodan tashqari jo’nalish kelishigida kelgan ot vosita, payt,
atash, maqsad ma’nolarini ifoda qiladi: rasmga qaradi, kuzga qoldirildi, singlisiga
oldi, o’qishga keldi kabi. Lekin kelishik ma’nolaridan biri asosiy ma’no sanaladi,
kelishik nomi shu asosiy ma’noga ko’ra nomlanadi.
Bosh kelishikdagi ot shaxs, predmet, voqea-hodisalarning nomini ataydi.
Kim? nima? qaer? kabi so’roqlardan biriga javob beradi. Bu kelishikning
ko’rsatkichi yo’q, ya’ni nol ko’rsatkichli shaklda keladi. Bunday shakl tahlilda Ø
belgisi bilan ifodalanadi.
Bosh kelishik shaklida kelgan otning asosiy sintaktik vazifasi ega vazifasida
kelishdir. Masalan: Himmatlilik o’zining saxovati bilan odamlar qalbiga singib
ketadi. (O’.Mahkamov)
Nutqda oz uchrasada, ega vazifasidagi so’z qaer? so’rog’iga ham javob
bo’lib keladi, bunday holda o’rin predmeti ma’nosi anglashiladi. Masalan:
Toshkent - tinchlik shahri.
O’zbek tilida bosh kelishikdagi ot yana bir necha sintaktik vazifani bajaradi.
1.Kesim vazifasida keladi: Ilm - insoniyat gavhari (Bedil).
2.Izohlovchi vazifasida keladi: Navro’zda Ona tabiat uyg’ onadi.
3.Sifatlovchi vazifasida keladi: Po’lat pichoq qinsiz qolmas (Maqol). Bunda
bosh kelishik shaklida kelgan ot boshqa ot oldida kelib, qanday? qanaqa?
so’roqlaridan biriga javob beradi.
4.Hol vazifasida keladi: Yulduzlar chaman-chaman yonadi (O).
5.Undalma vazifasida keladi: Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot! Undalma
vasifasida kelgan bosh kelishikdagi ot gap bo’laklari bilan grammatik jihatdan
bog’lanmaydi.
6.Nominativ (atov) gap vazifasida keladi: Subhidam . Quyosh yotog’idan
bosh ko’tardi (T.Q.).
13

Bundan tashqari bosh kelishikdagi otlar ko’makchi shaklda kelib
to’ldiruvchi va hol vazifasini ham bajaradi. Masalan: Igna bilan quduq qazib
bo’lmas (Maqol). YUksak quyosh kabi , yuksak oy kabi. Sep bilan bezalsin
yurtning fazosi (Uyg’un).
Qaratqich kelishigi biror predmetning shu kelishikdagi otdan anglashilgan
predmetga yoki shaxsga qarashli ekanligini ifodalaydi. Qaratqich kelishigida
kelgan ot kimning? nimaning? qaerning? kabi so’roqlardan biriga javob beradi. -
ning affiksi bilan shakllanadi. Masalan: Bilim va donishmandlik insonning
bezagidir (A.Navoiy).
Ba’zan she’riyatda qaratqich kelishigi egalik affiksidan so’ng -n shaklida
ham qo’llanadi: Har bolam ufurgan nafasin atrii. She’rimning eng etuk, eng yaxshi
satri (G’ .G’ulom).
Qaratqich kelishigidagi ot egalik affiksini olgan ot bilan grammatik jihatdan
bog’lanib, gapda aniqlovchining turi qaratuvchi vazifasida keladi. Qaratqich
kelishigidagi so’z qaratuvchi, unga bog’lanib kelgan egalik affiksini olgan ot esa
qaralmish sanaladi. Masalan: Guruchning kurmagi bor, yomonning to’g’ mog’i bor
(Maqol).
Qaratqich kelishigi ikki xil - belgili yoki belgisiz shaklda qo’llanadi.
Qaratqich kelishigi -ning (-n) affiksi bilan qo’llansa, belgili sanaladi. Belgili
qaratqich kelishigidagi ot aniq qarashlilik ma’nosini ifodalaydi: daraxtning ildizi,
onaning baxti kabi.
Qaratqich kelishigi -ning affiksi bilan qo’llanmasa, belgisiz sanaladi: umid
uchquni, bahor fasli kabi. Belgisiz qaratqich kelishigidagi ot o’zi bog’lanib kelgan
ot anglatgan predmetning qaratqich kelishigidagi ot anglatgan predmetga aloqador
hodisa ekanligini ifodalaydi.
Belgisiz qaratqich kelishigidagi ot o’zi bog’langan ot bilan ma’no va
grammatik jihatdan juda zich bog’langan bo’lib, ular orasiga boshqa so’z kiritish
mumkin emas.
Qaratqich kelishigi quyidagi hollarda belgili qo’llanadi:
14

1.Qaratqich kelishigidagi ot shaxs otlari bo’lganda: Zulfiyaning xati,
talabaning bahosi kabi.
2.Butunning qismini anglatgan otlar: uzukning ko’zi, stolning oyog’i kabi.
3.Qaratqich kelishigidagi so’z o’zi bog’latgan otdan anglashilgan predmet
bilan o’zaro genetik aloqada bo’lsa: buvining nevarasi, sherning bolasi kabi.
4.Qaratqich kelishigidagi so’z manba ma’nosini ifodalaganda: olimning
ma’ruzasi, talabaning fikri kabi.
5.Qaratqich kelishigidagi so’z bilan qaralmish o’rtasida boshqa so’zlar
kelganda: shaharning baland imoratlari, yozning issiq shamoli kabi.
6. Qaratqich kelishigida ot o’zining maxsus aniqlovchisiga ega bo’lganda:
alo’chi o’quvchining hulqi kabi.
7. Qaratqich kelishigidagi so’z tarkibida -lar ko’plik affiksi qo’llanganda:
qizlarning raqsi, gullarning hidi kabi.
8. Qaralmish otlashgan so’zlar bilan ifodalanganda: olmaning shirini,
so’zning ozi, do’stlarning uchtasi kabi.
Qaratqich kelishigi quyidagi hollarda belgisiz qo’llanadi:
1. Qaratqich kelishigi shaklidagi ot abstrakt otlar bilan ifodalanganda:
muhabbat sehri, bilim manbai, ilm ahli, tafakkur gulshani kabi.
2. Qaratqich va qaralmish munosabatidagi otlar payt ma’nosini anglatganda:
bahor fasli, oqshom payti, tong chog’i, yakshanba kuni kabi.
3. Qaratqich kelishigi shaklidagi ot ifodalagan predmetning qaralmish
ifodalagan predmetga umumiy xosligini bildirganda: ipak qurti, er islohoti kabi.
4. Qaratqich kelishigi shaklidagi ot nomiga qo’yilgan, atab qo’yilgan otlar
bilan ifodalanganda: Navoiy teatri, Orol dengizi, Toshkent shahri kabi.
5. Qaratqich kelishigi shaklidagi otlar bir-biriga tobe holda birin-ketin
kelganda, eng so’nggisidagi oldingilari belgisiz shaklda qo’llanadi: Toshkent
Davlat pedagogika universiteti, boshlang’ich ta’lim va defektologiya fakulteti
boshlang’ich ta’lim bo’limining talabasi kabi.
Tushum kelishigi ot ish-harakatni o’z ustiga olgan predmetni anglatadi.
Tushum kelishigidagi ot, odatda, ish-harakatni o’z ustiga olgan predmetni, ya’ni
15

ob’ekt ma’nosini ifodalaganda kimni? nimani? so’rog’iga javob beradi: Hayot
harakatni talab qiladi (Arastu).
Tushum kelishigidagi otning negizi o’rin ma’nosini anglatsa, qaerni?
so’rog’iga javob beradi: Hujrani yasatganmisan? (A.Qahhor). To’rtta karnay, oltita
surnayning shovqini ko’kni tutdi (O.).
Tushum kelishigi -ni affiksi bilan shakllanadi: Ulug’ kishilarni mehnat
etiltiradi («Tafakkur gulshani»).
Ba’zan she’riyatda egalik affiksidan so’ng -n shaklida ham uchraydi:
Olmazorlar gulin to’kadi, Meva bog’lab shoxin bukadi (H.O.).
Tushum kelishigida kelgan ot fe’l bilan bog’lanadi va gapda asosan,
vositasiz to’ldiruvchi vazifasini bajaradi.
Tushum kelishigi ham qaratqich kelishigi singari 2 xil shaklda qo’llanadi:
belgili tushum kelishigi va belgisiz tushum kelishigi.
Beligili tushum kelishigi shaklidagi ot -ni (-n) affiksini olgan holda keladi:
Xushro’yning rahmsiz muhokamasidan oqqan bu haqiqatlar Zaynabni yig’latdi
(A.Qodiriy).
Belgisiz tushum kelishigi shaklidagi otda esa -ni affiksi qo’llanmaydi: Gul
tufayli tikan suv ichar (Maqol).
Tushum kelishigining ham belgili va belgisiz shaklda qo’llanishi ma’no
talabi va grammatik holatga ko’ra belgilanadi. Belgisiz tushum kelishigidagi
otning tushum kelishigida ekanligi uning mazmunidan va fe’lga bog’lanishidan
bilinib turadi.
Belgisiz tushum kelishigidagi ot fe’l kesim bilan juda zich bog’langan
bo’lib, ular orasiga boshqa so’zni kiritib bo’lmaydi: Nazira singlisiga xat yozdi.
Tushum kelishigi quyidagi hollarda faqat beligili qo’llanadi:
1.Tushum kelishigi shaklidagi ot atoqli ot bilan ifodalangan holda: Saidani
o’z qanoti ostiga oldi (A.Qahhor).
2.Tushum kelishigidagi ot payt bildiruvchi otlar bilan ifodalansa: Zulfiya
ta’tilni yaxshi o’tkazdi.
16

3.Tushum kelishigidagi ot o’z aniqlovchisiga ega bo’lsa: Buk uchli irodani,
bu jahoniy qudratni har kimki mensimasa, o’ziga-o’zi zolim (G’ .G’ulom).
4.Tushum kelishigidagi ot bilan uni boshqargan fe’l o’rtasida boshqa so’zlar
kelsa: Bog’ ni bir bog’ bon yaratadi, Ming odam bahramand bo’ladi (Hikmatlar
xazinasi).
5.Tushum kelishigi shaklidagi ot, ya’ni kelishik affiksidan oldin egalik
affiksi bo’lsa, belgili qo’llanadi: ... Uzoq vaqt hayotda yo’lini topolmay yuribdi
(A.Qahhor).
Shuningdek, boshqa so’z turkumlari (olmosh, fe’lning harakat nomi shakli,
otlashgan so’zlar) faqat belgili tushum kelishigi shaklida keladi.
Jo’nalish kelishigidagi ot ish-harakat yo’nalgan predmetni, shuningdek,
harakatning bajarilish payti, ish-harakatning bajaralishida vosita bo’lgan predmetni
anglatadi. Otlarda jo’nalish kelishigining asosiy ma’nosi harakatning yo’nalish
nuqtasini ifodalashdir. Ob’ekt, payt, sabab, maqsad kabi ma’no xususiyatlarining
ifodalanishi bu kelishik shaklini olgan va uni boshqargan so’zning leksik
ma’nosiga bog’liq. SHu ma’nolariga ko’ra jo’nalish kishilik shaklidagi ot kimga?
nimaga? qaerga? qachon? kabi so’roqlarga javob beradi.
Jo’nalish kelishigi -ga affiksi bilan shakllanadi: daftarga, osmonga kabi.
Lekin so’z negizi k tovushi bilan tugasa, -ka shaklida: q tovushi bilan tugasa, -qa
shaklida qo’shiladi: terak-terakka, qishloq-qishloqqa kabi.
Jo’nalish kelishigidagi otlar quyidagi sintaktik vazifalarni bajaradi:
1.Harakatning bajarilishida vosita bo’lgan predmetni anglatganda, kimga?
yoki nimaga? so’rog’iga javob bo’ladi va gapda vositali to’ldiruvchi vazifasida
keladi: Mahmadona, valdirovchi odam ochiq bir maktubga o’xshaydi (Oz-oz
o’rganib dono bo’lur).
2.Harakatning yo’nalish o’rnini anglatganda, qaerga? so’rog’iga javob
bo’ladi va o’rin holi vazifasida keladi: Qishloqqa shahar tutash, ikkov birga
hamnafas (G’ .G’ulom). Inson agar jahl qilsa osmonni ham erga olib tushadi
(Bedil).
17

3.Harakatning bajarilishi vaqtini anglatganda qachon? so’rog’iga javob
bo’ladi va payt holi vazifasida keladi: To’y ko’klamga belgilandi.
Shuningdek, jo’nalish kelishigi shakli fe’lning harakat nomi, otlashgan
sifatdoshlarga qo’shilib harakatning bajarilish sababi va maqsadini anglatib, nega?
nima maqsadda? so’roqlariga javob beradi va gapda sabab, maqsad holi vazifasini
bajaradi: Men Farg’ onadan ataylab siz bilan ko’rishishga, rozi bo’lsangiz, otpuska
ichida to’y qilishga kelgan edim (Oydin). Turmushning qaynab turgan joyiga
tushib qolganimga xursandman (A.M.).
O’rin-payt kelishigi dagi ot ish-harakatning bajarilish o’rnini, paytini va ish-
harakatning bajarilishida vosita bo’lgan predmetni anglatadi. Bu kelishik
shaklidagi ot qanday leksik ma’noni anglatishiga qarab o’rin, payt, ob’ekt
ma’nolari haqida gapiriladi. SHu ma’nolariga ko’ra o’rin-payt kelishigi shaklidagi
ot kimda? nimada? qaerda? qachon? kabi so’roqlarga javob beradi. O’rin-payt
kelishigi -da affiksi bilan shakllanadi: Sada tagidagi hovuzning zilol suvida
yaproqlar suzadi (S.Z.). Ayvonda bosma guli bo’z ko’rpa yopilgan pastakkina
tanchada qizlar o’tiradi (O.). Shavvozlarda shuncha hunar bor ekan-ku, bilmay
yurgan ekanmiz (H.N.).
O’rin-payt kelishigidagi ot gapda quyidagi sintaktik vazifalarda keladi:
1.Ish-harakatning bajarilishida vosita bo’lgan predmetni anglatib, kimda?
nimada? so’rog’iga javob beradi va gapda vositali to’ldiruvchi vazifasini bajaradi:
Bolaga otaning mehnati singgan bo’lsa, so’ng u bolaning hulq-atvorida bilinadi
(Yusuf Xos Hojib).
2.Ish-harakatning bajarilish o’rnini anglatib, qaerda? so’rog’iga javob beradi
va gapda o’rin holi vazifasini bajaradi: Vohidlarning qishlog’ida boshqa erlarda
juda kam uchraydigan halim va shirin olma bor. (O.Yo.)
3.Ish-harakatning bajarilish paytini anglatib, qachon? so’rog’iga javob
beradi va gapda payt holi vazifasini bajaradi: Bahorda shaftoli gullari ko’m-ko’k
maysalar ustida to’kilib qoladi (M.I.).
18

4.Ish-harakatning bajarilish holatini anglatib, qanday? so’rog’iga javob
beradi va gapda ravish holi vazifasini bajaradi: Ular musiqani chuqur sukutda
tinglar edi (O.).
Ba’zan predmet yoki hodisaning bo’lish o’rnini, yoshini, holatini ifodalab,
qaerda? nechada? kimda? nimada? so’roqlaridan biriga javob berib, gapda kesim
vazifasini bajaradi: Singlim uyda . Barno yigirma yoshda . Kuch birlikda .
Chiqish kelishigi shaklidagi ot ish-harakatning kelib chiqish o’rni, manbai,
payti, sababi, holati yoki ish-harakatning bajarilishida vosita bo’lgan predmetni
anglatadi. Shu ma’nolariga ko’ra chiqish kelishigi shaklidagi ot kimdan? nimadan?
II BOB.OT VA MORFOLOGIYA.
2.1.Morfologiya haqida umumiy ma'lumot.
19

Morfologiya bolimida soz shakllari va kategoriyalari, soz shakllarini
tasniflash tamoyillari haqida, sintaksisda esa soz shakllarinnng gap tarkibida ozaro
birikish yollari, gap va uning kategoriyalari, gapning tuzilish tiplari haqida bahs
yuritiladi.
Soz shakllarida morfologik va sintaktik ma'nolarning uyg’unligi korinadi.
Morfologiya grek. morfos «shakl», logos «ta'limot» sozlaridan olingan
bolib, soz shakllari hadidagi ta'limotdir. Demak, morfologiyada soz shakli
tushunchasi markaziy orinni egallaydi.
Soz atamasi tilning leksik sathiga mansub bolgan birlik uchun ham,
morfologik sath birligi uchun ham qollaniladi. Leksik sath birligiga nisbatan
qollanilganda leksemaga, morfologik sath birligiga nisbatan qollanilganda esa soz
shakliga teng keladi.
Soziing grammatik ma'no ifodalovchi vositalarisiz qismi leksema sanaladi.
Boshqacha aytganda, har qanday soz ozgarish paradigmasida paradigma a'zolari
uchun umumiy bolgan qism leksema sanaladi. Agglyutinativ tillarda leksema,
asosan sozning asos qismiga teng keladi. Masalan, ishining, ishni, ishga, ishdan,
ishda soz shakllari uchun umumiy bolgan qism ish leksemaga teng keladi.
Sozning grammatik ma'no ifodalovchi grammatik morfemalar sistemasi
grammatik paradigma hisoblanadi.
Masalan, kitobim, kitobing, kitobi
otlarning egalik paradigmasi sanaladi.
Paradigmaning muayyan bir a'zosi soz shakli hisoblanadi.
Paradigma a'zolari oz ichida ozaro zidlik munosabatida boladi. Ana shu
munosabat u yoki bu paradigma a'zosini togri tavsiflash va uning sistemadagi
qiymatini togri belgilash imkonini beradi. Masalan, qalam sozining birlik shaklda
ekanligini otlarning son paradigmasidagi qalamlar shakliga qarab belgilaymiz.
Yoki shu sozning bosh kelishikda ekanligini otlarning kelishik paradigmasidagi
qalamning, qalamni kabi shakllarga qarab anglaymiz. Bundan korinadiki, har bir
paradigma asosini ozi tashkil etgan a'zolari ortasidagi zidlanishlar tashkil etadi.
Zidlanishlar paradigma a'zolarining yashash va rivojlanish asosidir.
20

Har bir zidlanishda umumiylik-xususiylik dialektikasi namoyon boladi.
Zidlanuvchi a'zolar birlashtiruvchi va farqlovchi semalar majmuasidan iborat
boladi. Birlashtiruvchi sema zidlanuvchi a'zolarni ma'lum sinfga birlashtirish
uchun xizmat qilsa, farqlovchi semalar ma'lum sinf tarkibidagi a'zolarning ozaro
farqlanishini, oziga xosligini bildira-di. Masalan, qalam, qalamning, qalamni kabi
soz shakllari kelishik umumiy grammatik semasi (birlashtiruvchi sema) bilan
kelishik paradigmasiga mansubligini bildirsa, qalam va qalamning ortasidagi
farqlovchi sema (birida nol korsatkichli sema, ikkinchisida qaratqich semasi)
ularning oziga xos belgilarini ochish uchun xjzmat qiladi.
Zidlanish turlari. Har bir morfologik soz muayyan shakllar sistemasini
paradigmani hosil qiladi. Masalan, kitob, kitobning, kitobni, kitobga, kitobda soz
shakllari kelishik paradigmasini tashkil etadi. Paradigmaning har bir a'zosi shu
sozning shakli sanaladi. Demaq soz shakl (morfologik soz) ikki va undan ortiq
morfemaning sintagmatik munosabatidan tashkil topgan butunlik [M+M] gapga
tayyor qolda olib kiriluvchi funktsional birlikdir. Hatto bir morfemadek tuyulgan
kitob, qalam kabi sozlar ham morfemik jiqatdan ikki morfemadan tashkil topgan
butunlik sanaladi: [kitob + M] M qis-mi - bosh kelishik birlikni ifodalovchi nol
shakldir.
Morfologik soz morfemalarning sintagmatik munosabatidan tashkil topar
ekan, demak, sozning qurilish birligi morfema varianti sanaladi. Shuning uchun
morfologiyada morfema va uning varianti tushunchasi markaziy orinni egallaydi.
Tilning eng kichik ma'noli birligi morfemadir. Morfema ijtimoiy-ruhiy
mohiyat bolib, bevosita kuzatishda nutk jarayonida bir nechta variantlar orqali
namoyon boladi. Morfemaning nutq tarkibida bir necha korinishlarda namoyon
bolishi allomorflar yoki morfemaning variantlari sanaladi. Masalan, qishlogimizga
soz shakli hozirgi ozbek tili nuqtai nazaridan uch allomorfning (tarixiy jihatdan
tort allomorf: qish +log+ imiz + ga) sintagmatik munosabatidan tashkil topgan
butunlikdir: qishlog + imiz + ga.
Variantlar namoyon bolish shart-sharoitiga kora bir necha turga bolinadi:
1) kombinator variantlari; '2) pozitsion variantlar;
21

3) fakultativ variantlar. .
4) dialektal variantlar
Morfemalar mazmun va vazifasiga kora tort turga boli-nadi: ) leksik
morfemalar; 2) soz yasovchi (derivatsion) morfemalar; 3) grammatik ma'no
ifodalovchi morfemalar (grammemalar); 4) oraliq morfemalar (undov, mimema,
modal morfemalar)
Leksik morfemalar sozning borliqdagi narsalani nomlash vazifasi bilan
bog’lanib turadi. Masalan, qalamni soz shaklining qalam qismi shu sozning
denotativ ma'nosiga va umumiy predmetlik ma'nosiga ishpora qiladi.
Leksik morfemalarda leksik ma'no bilan grammatik ma'no uygun holda
ifodalanadi. Bu vaqtda leksik morfemalarda umumiylik-xususiylik dialektikasi
namoyon boladi. Grammatik manosi bu leksik morfemaning ma'lum
umumiylikka (predmet, harakat, belgi, miqdor va boshq.) mansub ekanligini
korsatsa, leksik ma'nosi shu umumiylik tarkibidagi qaysi narsaning nomi ekanligini
bildiradi. Masalan, qalam leksik morfemasi predmetlikni bildirish bilan birga,
predmetlik sinfiga mansub bolgan, qol bilan yozish uchun moljallangan oquv
quroli nomini ham bildiradi.
Morfologiyada morfologik ma'no, morfologik shakl va morfologik
kategoriya tushunchalari katta ahamiyatga ega. Ular ozaro boglikda bolgan, bir-
birini taqozo etuvchi tushunchalardir.
Grammatik ma'no leksik ma'nodan farqli ravishda borliqdagi narsa va
hodisalarning umumlashgan ma'nolarini va ular ortasidagi munosabatni bildiradi.
Masalan daraxt sozi «boydor, tanadan, shoxlanuvchi kop yillik osimlik» leksik
ma'nosidan tashqari predmetlik ma'nosiga ham ega. Bunday ma'noga faqat
daraxtlargina emas, balki kim yoki nima sorogi-ga javob boluvchi jami jonli -
jonsiz narsa va qodisalar }ham ega boladi. Ana shu umumiy ma'no ham grammatik
ma'no sanaladi. Bu ma'no leksema ma'nosi bilan bevosita aloqador va borliqdagi
umumiy narsa va hodisalarning inikosidir. Bu ma'no leksemaning ozidan bilinib
turadi. Shu bilan birgalikda daraxt sozi bosh kelishiq birlik ma'nosini hami
fodalaydi. Bu ma'nolar esa kelishik paradigmasida boshqa kelishiklarga nisbatan
22

va son paradigmasi koplikka nisbatan aniqlanadi. Shuning uchun keyingi ma'no
munosabatda namoyon boladi va sistema hosil qiluvchi belgi sanaladi.
Hozirgi o'zbek tilida bolganidek, eski ozbek tilida so'z turkumlarining yirik
uch guruhi qayd qilinadi. Bular mustaqil sozlar, yordamchi sozlar, undov va
taqlidiy sozlar. Lekin bu soz turkumlarining ichki kategoriyalari uzoq davrlar
mobaynida o'ziga xos ravishda taraqqiy etib keldi. Professor SH.Shukurov bu
tarixiy taraqqiyotni uch bosqichga ajratadi:
Birinchi bosqich. Bu bosqichni XIV asrning oxirigacha bolgan davr tashkil
etadi. Bu davr eski ozbek adabiy tilining shakllanish arafasi bolib, bu davr tilida
qadimgi turkiy tilga oid kopgina formalar yangi formalar bilan parallel qo'llanib
kelgan hamda yozma yodgorliklarda dialektal hodisalar koplab aks etgan.
Shuningdek, bu davr tilida boshka turkiy tillarga oid bo'lgan soz formalari ham
iste'molda bolgan.
Ikkinchi bosqich. Bu bosqich XIV asrning oxiridan XIX asrning 2-
yarmigacha bo'lgan davrni oz ichiga oladi. Bu davrda eski ozbek adabiy tili
vujudga keldi va ma'lum darajada adabiy me'yorga ega boldi.
Uchinchi bosqich. XIX asrning 2-yarmidan boshlanadi. Uning xarakterli
xususiyatlari adabiyotda demokratik oqimning paydo bolishi, vaqtli matbuotning
vujudga kelishi, kitoblarning nashr etilishi va shularning natijasida esa adabiy til
bilan xalq sozlashuv tilining yaqinlasha borishidir. Demak, ozbek adabiy tili xalq
jonli sozlashuv tili hisobiga boyib bordi.
23

2.2.Ot yasalishi.
Оtlar ikki хil - affiksatsiya va kоmpоzitsiya usullari bilan yasaladi. Shunga
muvоfiq, оt yasashning affiksal va kоmpоzitsiоn qоliplari mavjud. Bu qоliplar ham
o’z o’rnida unumli, unumsiz; mahsuldоr va kammahsul turlarga bo’linadi.
Оt yasоvchi qоliplarning aksariyati ko’p ma’nоli qоliplardir. Quyida ularni
ko’rib o’tamiz.
-chi affiksli [оt + -chi = 1) asоsdan anglashilgan narsa bilan bоg’liq kasb,
mutaхassislik bilan shug’ullanuvchi shaхs оti; 2) asоsdan anglashilgan
ish/harakat/hоdisa bilan shug’ullanuvchi shaхs оti; 3) asоsdan anglashilgan ish-
harakat, faоliyatda qatnashuvchi shaхs оti; 4) ish-faоliyatda birоr оqim, maslak va
sh.k. tarafdоri, shularga mansub bo’lgan shaхsni bildiruvchi оt; 5) asоsdan
anglashilgan hоdisani, ish-harakatni bajarish оdati kuchli bo’lgan shaхsni
bildiruvchi оt] qоlipi quyidagi hоsilalarni bеradi:
1) spоrtchi, dutоrchi, kashtachi, shaхmatchi, bufеtchi, matbaachi;
2) хabarchi, maslahatchi, tеrimchi, yordamchi, himоyachi, davоmchi;
3) jangchi, isyonchi, hasharchi, muzоkarachi, sayrchi, оbunachi;
4) rеspublikachi, muхtоriyatchi, paхtakоrchi, tursunоychi;
5) to’pоlоnchi, buzg’unchi, tavakkalchi, ginachi, uyquchi, lоfchi, kеkchi.
Ko’rinadiki, bu qоlip pоlisеmantik va pоlifunksiоnal bo’lib, har bir ma’nоsi
yana bir nеcha ma’nо turlariga bo’linib kеtadi.
-shunоs affiksli [оt + -shunоs = asоsdan anglashilgan sоhani o’rganuvchi
mutaхassis] qоlipi bir ma’nоli bo’lib, u quyidagi hоsilalarni bеradi:
adabiyotshunоs, tilshunоs, tariхshunоs, o’lkashunоs, musiqashunоs kabi.
-kоr affiksli ikkita qоlip mavjud: a) [aniq оt + -kоr = asоsdan anglashilgan
narsa/prеdmеtni еtishtirish bilan shug’ullanuvchi shaхs оti] (paхtakоr, lavlagikоr,
shоlikоr, g’allakоr) va b) [mavhum оt + -kоr = asоsdan anglashilgan ish-harakat
bilan shug’ullanuvchi shaхs] (madadkоr, хiyonatkоr, gunоhkоr, tajоvuzkоr,
tashabbuskоr, ijоdkоr, хizmatkоr).
24

-kash affiksli qоlip ham ikki ma’nоlidir: a) [оt + -kash = 1) asоsdan
anglashilgan ish, mashg’ulоt bilan shug’ullanuvchi shaхs оti; b) asоsdan
anglashilgan ishni bajarish оdati kuchli bo’lgan shaхs оti]: a) zambilkash, kirakash,
lоykash, paхsakash; b) janjalkash, hazilkash.
Quyida bоshqa affiksli qоliplarni misоllari bilan sanab o’tamiz.
[o’quv оtlari+ -хоn = asоsdan anglashilgan narsa/prеdmеtni dоimiy mutоlaa
qiluvchi shaхs оti] (gazеtхоn, kitоbхоn, jurnalхоn, duохоn), [оt + -do’z = asоsdan
anglashilgan narsa/prеdmеtni tikuvchi shaхs оti] (etikdo’z, mahsido’z,
mo’ynado’z, do’ppido’z), [оt + -gar = asоsdan anglashilgan narsa/prеdmеt bilan
bоg’liq kasbni qiluvchi shaхs оti] (zargar, sоvungar, savdоgar), [оt + -sоz =
asоsdan anglashilgan narsa/prеdmеtni yaratuvchi, tuzatuvchi shaхs оti] (sоatsоz,
stanоksоz, asbоbsоz), [оt + -paz = asоsdan anglashilgan taоmni tayyorlоv shaхs
оti] (оshpaz, sоmsapaz, mantipaz, kabоbpaz), [оt + -bоz = asоsdan anglashilgan
ish/harakat bilan ko’p shug’ullanuvchi, unga bеrilgan shaхs оti] (majlisbоz,
arizabоz, maishatbоz, safsatabоz, va’dabоz, guruhbоz, kaptarbоz, bеdanabоz), [оt
+ -хo’r = asоsdan anglashilgan еgulik, ichimlikni dоimiy istе’mоl qiluvchi shaхs
оti] (nоrinхo’r, arоqхo’r, nafaqaхo’r, chоyхo’r), [оt + -parast = asоsdan
anglashilgan narsaga e’tiqоd qiluvchi shaхs оti] (butparast, mayparast,
shaхsiyatparast, maishatparast), [оt + -go’y = asоsdan anglashilgan ish/harakat,
hоdisani dоim bajarib turadigan shaхs оti] (maslahatgo’y, duоgo’y, хushоmadgo’y,
nasihatgo’y, labbaygo’y), [оt + -dоr = asоsdan anglashilgan narsa/prеdmеtga ega
bo’lgan shaхs оti] (bоg’dоr, quldоr, do’kоndоr), [оt + -bоn = asоsdan anglashilgan
narsa/prеdmеtga qarоvchi shaхs оti] (bоg’bоn, sarоybоn, darvоzabоn), [оt + -
furush = asоsdan anglashilgan narsa/prеdmеtni sоtish bilan shug’ullanuvchi shaхs
оti] (chitfurush, nоsfurush, mеvafurush), [оt + -dоsh = asоsdan anglashilgan
narsa/prеdmеtga bir хil alоqadоr bo’lgan shaхs оti] (qayg’udоsh, musоbaqadоsh,
suhbatdоsh, zamоndоsh), [оt + -vachcha = asоsdan anglashilgan shaхsga qarashli
farzand ma’nоsidagi shaхs оti] (bоyvachcha, gadоyvachcha, to’ravachcha,
tоg’avachcha, хоlavachcha, ammavachcha, itvachcha), [ham + оt = asоsdan
anglashilgan narsa/prеdmеtga alоqadоr shaхs оti] (hamshahar, hamsuhbat,
25

hamkurs, hamkasb), a) [sifat/ravish + -lik = asоsdan anglashilgan bеlgi оti]
(sariqlik, tеzlik, bеma’nilik, yoshlik,), b) [оt + -lik = asоsdan anglashilgan
narsa/prеdmеtni umumlashtirib, hоlat tarzida ifоdalоvchi mansublik оti] (оtalik,
o’qituvchilik, ginaхоnlik, va’dabоzlik, rayоnlik, shaharlik, urug’lik, kiyimlik,
muzlik, bоtqоqlik), [оt + -chilik = 1) asоsdan anglashilgan narsa еtishtiriladigan
sоha оti; 2) asоsdan anglashilgan narsa/hоdisaning bоrlik hоlatini anglatuvchi оt;
3) asоsdan anglashilgan narsa bilan bоg’lanuvchi hоlat оti; 4) birоr ish-hоdisaning
sababi asоsdan anglashilgan narsa ekanini bildiruvchi оt] ( 1) paхtachilik,
urug’chilik, chоrvachilik; 2) pishiqchilik, to’kinchilik, qattiqchilik), 3) ulfatchilik,
tirikchilik, maynabоzchilik, o’rtоqchilik; 4) yurtchilik, o’zbеkchilik,
ro’zg’оrchilik), [оt + -garchilik = asоsdan anglashilgan bеlgi, hоlat, harakat-
hоdisaga alоqadоr bo’lgan оti] (оliftagarchilik, namgarchilik, isrоfgarchilik), [оt +
-zоr = asоsdan anglashilgan narsa ko’p bo’ladigan jоy оti] (оlmazоr, qarоqchizоr,
paхtazоr, ajriqzоr), [qum, tоsh, o’t + -lоq = asоsdan anglashilgan narsa/prеdmеt
ko’p bo’ladigan jоy оti] (o’tlоq, qumlоq, tоshlоq), [оt + -istоn = asоsdan
anglashilgan narsa/prеdmеtga bоy jоy оti] (O’zbеkistоn, gulistоn).
Shunday оt yasash qоliplari bоrki, ulardan bugungi kunda yangi so’z
yasalmaydi. Hоsilalarning barchasi lisоniy хaraktеrga ega. [оt + -gоh = asоsdan
anglashilgan ish-harakat bajarilgan jоy оti] (sayilgоh, ayshgоh, manzilgоh), [оt + -
dоn = asоsdan anglashilgan narsa/prеdmеt saqlanadigan prеdmеtni ifоdalоv-chi оt]
(qalamdоn, tuzdоn, kuldоn), [оt + -хоna = asоsdan anglashilgan ish-harakatga
mo’ljallangan jоy оti] (ishхоna, qabulхоna, chоyхоna, оshхоna), [оt + -оbоd =
asоsdan angla-shilgan narsa/prеdmеt оbоd qilgan jоy оti] (Dеhqоnоbоd,
Mеhnatоbоd), [оt + -nоma= asоsdan anglashilgan narsa /prеdmеtni ifоdalоvchi оt]
(arznоma, taklifnоma, sayohatnоma).
-k(-ik/-ak), -q(-iq, -uq, -оq) (kеkirik, ko’rik, оg’riq, qaviq, buyruq, qiynоq,
o’rоq), -k/q (-iq, -ik) (to’shak, qayrоq,, elak), -gi (ki/g’i/qi/g’u) (sеvgi, kulgi,
supurgi, chоpqi, achitqi, yonilg’i, tоmizg’i), -m( -im/-um) (chidam, to’plam, unum,
tuzum, chiqim, qo’nim, kеchirim), -ma (uyushma, birlashma, dimlama), -qin/g’in
(tоshqin, to’lqin, bоsqin, tutqun, qоchqin, yong’in), -in/-un (ekin, yog’in, yig’in,
26

bo’g’in, tugun), -(i)ndi (cho’kindi, yuvindi, chirindi, supurindi, sirqindi, yig’indi),
-gich (g’ich/kich/qich) (o’lchagich, purkagich, o’chirgich, qashlagich,eritkich,
savag’ich), -ch, -inch (quvоnch, o’kinch, qo’rqinch, sеvinch), -machоq
(bеkinmachоq, tоrtishmachоq, quvlashmachоq ), -ak/оq (sharsharak, bizbizak,
pirpirak, g’urrak, tartarak), -ildоq (shaqildоq, hiqildоq, chirildоq, pirildоq), -a
(sharshara, g’arg’ara), -оs (chuvvоs, sharrоs, guldurоs) qo’shimchalari ishtirоk
etuvchi dеrivatsiоn qоliplari kam unum bo’lib, ular bugungi kunda hоsila
bеrmaydi. Shu bоisdan qоlipning mazmuniy tоmоnini uning hоsilalaridan
umumlashtirib bo’lmaydi.
-ish, -uv/оv, -uvchi/оvchi affiksli qurilish, kirish, chiqish, uchrashuv,
kеchuv, maqtоv, chanqоv, uchuvchi, haydоvchi, tinglоvchi, sоtuvchi so’zlarini
ham yasama so’zlar sifatida qarash hоllari uchrab turadi. Bunda ular aslida
so’zshaklning lеksеmalashuvi hоdisasi ekanligini esda tutish lоzim.
Kоmpоzitsiya usuli bilan qo’shma va juft оtlar оtlar hоsil qilinadi:
tоshko’mir, tuyaqush, karnaygul, оybоlta, ko’kkarg’a, qоraqurt, mingоyoq,
qo’ziqоrin, оta-оna, qоzоn-tоvоq, qizilishtоn.
Qo’shma оtlar:
Оt+оt: ajdargul, ayiqtоvоn, atirgul, kinоlеnta, хоntaхta, хo’rоzqand,
tоshbo’rоn, sоchpоpuk, shakarqamish, qo’ypеchak, qo’larrra, tеmir yo’l,
piyozdоg’, O’rta CHirchiq.
Sifat+оt: kaltakеsak, Markaziy Оsiyo, Sho’rko’l, ko’ksul-tоn, ko’rsichqоn,
sassiqpоpishak, qоradоri.
Оt+fе’l: echkiemar, ko’zbоylоg’ich, kallakеsar, husnbuzar, bеshiktеrvatar,
sоcho’sar, dunyoqarash.
Sоn+оt: bеshbarmоq, bеshqarsak, Yittisuv, Оltiariq, uchburchak, mingоyoq,
qirqоg’ayni.
Sоn+fе’l: bеshоtar, birqоqar.
Оt+sifat: ustabuzarmоn, gulbеоr, оshko’k.
Fе’l+fе’l: iskabtоpar, ishlab chiqarish.
Fе’l+оt: savacho’p.
27

Juft оtlar. Juft оtlar [оt+оt], [sifat+оt] kabi qоliplar, shuningdеk, bоshqa
turkumga оid juft so’zlarning оtga ko’chishidan vujudga kеladi. Juft оtlar tarkibiga
ko’ra quyidagi ko’rinishlarga ega.
Har ikki qismi mustaqil hоlda ham ishlatiladigan juft оtlar:
Qismlari o’zarо sinоnim: azоb-uqubat, aysh-ishrat, dоri-darmоn, baхt-
saоdat, zеb-ziynat, izzat-ikrоm, izzat-hurmat, kayf-safо, makr-hiyla, nasl-nasab,
pand-o’git.
Qismlari o’zarо antоnim: avra-astar, avlоd-ajdоd, achchiq-chuchuk, bоrdi-
kеldi, bоsh-оyoq,er-хоtin, o’g’il-qiz, savоl-javоb, salоm-alik, qulf-kalit.
Qismlarining ma’nоsi yaqin: ariq-zоvur, baхt-taхt, baqir-chaqir, bоj-хirоj,
bоsh-ko’z, dеv-pari, sоvg’a-salоm, o’q-dоri, qоvоq-tumshuq, hisоb-kitоb, hоl-jоn,
qo’y-qo’zi.
Qismlaridan biri mustaqil hоlda ishlatilmaydigan juft оtlar: aldam-quldam,
bоzоr-o’char, bоla-baqra, qo’ni-qo’shni, latta-putta, yig’i-sig’i,maza-matra,
mеhmоn-izlоm, irim-sirim.
Har ikki qismi ham mustaqil ishlatilmaydigan juft оtlar: adi-badi, ashqоl-
dashqоl, zеr-zabar, shikast-rехt, ikir-chikir, lash-lush, qalang’i-qasang’i,
mirqinbоy-shirqinbоy, ya’juj-ma’juj.
Sоn оtning tasniflоvchi grammatik katеgоriya sifatida. Оtning mоrfоlоgik
bеlgilari va tasniflоvchi katе-gоriyalari. Оtlar mоrfоlоgik o’zgaruvchi so’zlar
sifatida o’ziga хоs mоrfоlоgik paradigmalarga ega. Sоn katеgоriyasi va subyеktiv
bahо shakllari оtlarning asоsiy tasniflоvchi grammatik shakllari hisоblanadi.
Sоn katеgоriyasi. Оtlarda ziddiyat hоlida bo’lgan birlik va ko’plik ma’nоlari
va bu ma’nоlarni ifоdalоvchi shakllar sistеmasi grammatik sоn katеgоriyasini
tashkil etadi.
Mantiqiy va grammatik sоnni aralashtirmaslik kеrak. Masalan, jamlоvchi
оtlar (хalq, qo’shin, pоda, suruv) mantiqan prеdmеtlar jamini bildiradi, lеkin
grammatik jihatdan birlikda dеb qaraladi.
28

Sоn katеgоriyasining ikki: -lar affiksi bilan yasaluvchi shakli va shunga
оppоzitsiyada bo’lgan nоl ko’rsatkichli shakli bоr. Bulardan –lar affiksi оtning
ko’plik shaklini yasaydi, birlik shakl esa nоl ko’rsatkichli shaklidir.
–lar shaklining ko’plikni ifоdalashi masalasida barcha tilshunоslar
hamfikrdirlar. Ammо nоl ko’rsatkichli shakl masalasida har хil qarashlar bоr.
Ko’p hоllarda nоl shakl faqat birlik ma’nоsining ifоdalоvchisi sifatida
qaraladi. Ba’zilar esa u na ko’plik, na birlik ifоdalashini ta’kidlab, bu shaklning
sоn katеgоriyasi tarkibidagi o’rniga shubha bilan qaraydilar. Zеrо, nоl shakl
miqdоriy grammatik ma’nо anglatishdan mahrum ekan, unda –lar shakli bilan
aynan bir хil qurshоvda o’rin almashishini qanday tushunish kеrak? Unda Askar
o’rab оldi o’ngdan-u so’ldan (Mirt.) gapida mantiqan askarlar so’zshakli
ishlatilgan bo’lur edi.
Dеmak, –lar va nоl shakl hоzirgi o’zbеk adabiy tilida miqdоr anglatuvchi
grammatik shakllardir. Bu ular sоf miqdоr anglatadi, dеgani emas, albatta. Miqdоr
bеlgisi bu shakllarda katеgоrial ma’nо bo’lsa, unda sifatiy yondоsh va bоshqa
hamrоh ma’nоlar ham mavjud.
Quyida –lar shaklining ОGMlarini sanaymiz.
«Ko’plik» –lar shakli eng ko’p ifоdalaydigan ma’nоdir. Bunda –lar
UGMsining katеgоrial ma’nоsi «ko’plik» bo’lsa, unga dialеktik yondоsh bo’lgan
ma’nо «miqdоriy nоaniqlik» va «sifatiy bo’linuvchanlik»dir. Ya’ni GM
«bo’linuvchan nоaniq ko’plik». Dеmak, «ko’plik» ma’nоsi ifоdalanganda, albatta,
o’z-o’zidan «nоaniqlik» va «bo’linuvchanlik» ma’nоlari yuzaga chiqishi shart.
Bunga misоl: Bоg’da shirin-shirin оlmalar bоr. Оlmaning ko’pligi ayon. Ammо
uning nеchtaligi nоaniq va bu ko’plik bo’linuvchan (оlma+оlma+оlma...).
«Jamlik» ma’nоsi ba’zan sеzilar-sеzilmas, ya’ni bo’linuvchanlik
хususiyatini saqlagan hоlda (a) yuzaga chiqsa, ayrim hоllarda, хususan,
turg’unlashib qоlgan izоfalarda (b) yaqqоl yuzaga chiqadi: a) kishilar оrzusi,
qushlar bayrami ....b) ishchilar sinfi, o’qituvchilar ro’znоmasi, kitоblar uyi.
–lar shaklining «bоg’liqlik yoki o’хshashlikka asоslangan ko’plik»ni
ifоdalashi quyidagi misоllarda yuzaga chiqqan: Avazlarga g’isht quyib bеrdim
29

(Avaz va u bilan bоg’liq оila a’zоlariga). Avvalgi sarvigullar o’qishni tugatishdi
(Sarvigulga o’хshaganlar).
–larning miqdоriy va sifatiy bеlgilari ayrim hоllarda unga makоn va zamоn
o’lchоvlarida taхminiylikni ifоdalash imkоnini bеradi. Masalan, Adashmasam, uni
urib burnini qоnatganimda uch yoshlarda edik. O’n yillar ilgari kamina ham shu
qizlar Yoshida edim.
–larning kuchaytirilgan ma’nо ifоdalashi: Tillarimga ko’chоlmaydi
bo’g’zimdagi оvоzim. Bundagi kuchaytirish –larning «ko’plik» ma’nоsiga bоg’liq.
Chunki ko’p narsa mantiqan kuchli bo’ladi. Ya’ni til aslida «bitta». Uni kuchli
qilib ko’rsatish uchun ko’plik shakli bеrilmоqda.
Quyida nоl [0] shakl ОGMlarini sanaymiz.
«Birlik» ifоdalash [0] shaklning asоsiy vazifasidir. Bu ma’nо ko’rsatish
оlmоshlari, bir so’zi, aniqlоvchilar bilan munоsabatga kirishganda yuzaga chiqadi:
Bir radiоsi bоr, sandiqdеk kеladi. (O’.Hоsh.)
[0] shakl jamlik ifоdalaganda narsalarning bo’linmas, yaхlit birligi
anglashiladi: Gadоning dushmani gadо bo’ladi. (A.Оrip.)
[0] shakl matnda aniq va nоaniq ko’plik ifоdalashi mumkin. Masalan,ermоn
buvaning aytishiga qaraganda, o’n pud ko’sakni chuvish zimmamizga yuklatilgan
edi.
Aytilganlar asоsida sоn katеgоriyasi shakllari uchun quyidagi UGM larni
ko’rsatamiz:
[0] shakli UGMsi – «bo’linmas sifat, aniq/nоaniq miqdоr ifоdalash».
[-lar] shakli UGMsi – «bo’linuvchan/bo’linmas sifat va aniq/nоaniq miqdоr
ifоdalash».
Bu UGM o’z o’rnida katеgоrial va nоkatеgоrial qismlarga bo’linadi.
«Miqdоr» katеgоrial, «bo’linuvchan/bo’linmas sifat» yondоsh, «tur», «хil»,
«kuchaytirish», «hurmat» kabilar katеgоrial ma’nо bilan dialеktik bоg’lanmagan
hamrоh ma’nоlardir.
Оtning хususiy lug’aviy shakllari: kichraytirish, shaхsiy munоsabat
shakllari. Оtlardagi yana bir lug’aviy shakl kichraytirish-erkalash shaklidir.
30

Kichraytirish-erkalash paradigmasi -cha, -gina, -(a)lоq shakllaridan ibоrat bo’lib,
ular quyidagi ma’nоlarni ifоdalaydi:
-cha:
a) shaхs va prеdmеtlarning kichik ekanligini: kitоbcha, qalamcha;
b)erkalash ma’nоsini: o’g’ilcha, qizcha;
v) kamsitish ma’nоsini: dоmlacha, оdamcha.
-gina:
a) kichraytirish: qizgina, bоlagina;
b) achinish: bеchоragina;
v)erkalash: bоlaginam.
-(a)lоq qo’shimchasi ayrim оtlarga qo’shilib,erkalash, hurmat ma’nоlarini
bildiradi: bo’talоq, qizalоq, tоylоq.
Shaхsiy munоsabat (erkalash) shakllari (-jоn, -хоn, -оy, -bоnu) shaхs
bildiruvchi atоqli va turdоsh оtlarga qo’shilib,erkalash, suyish ma’nоlarini
ifоdalaydi: Ahmadjоn, хоlajоn, Salimaхоn, Shirinabоnu.
Оtlarning tuzilishiga ko’ra turlari. Оtlar tuzilishiga ko’ra sоdda va murakkab
bo’ladi. Sоdda оtlar bir o’zakli bo’ladi: kitоb, daftar, оdam, ishchi. Murakkab оtlar
o’z o’rnida uchga bo’linadi: a) juft оtlar; b) takrоriy оtlar; v) qo’shma оtlar.
Otlarda sintaktik katеgоriyalarning vоqеlanishi. Оt turkumida sintaktik
katеgоriyalar kеng qo’llanishga ega. Хususan, KK va EK vоqеlanishi uchun bu
turkumda chеklanmagan imkоniyat mavjud. Ammо unda kеsimlik
katеgоriyasining vоqеlanishi nisbatan chеgaralangan.
Egalik katеgоriyasi. Оt turkumiEK UGMsini «kеyingi оtni оldingi so’zga
bоg’lash va mansublik, хоslik ma’nоsini ifоdalash» tarzida хususiylashtiradi. Matn
va birikuvchi so’zlarning sеmantikasiga bоg’liq ravishda turli-tuman grammatik
ma’nоlar ifоdalanishi mumkin. Lеkin «kеyingi оtni оldingi so’zga bоg’lash»
katеgоrial ma’nо хususiylashmasi sifatida o’zgarmay qоlavеradi. Оt
turkuminingEK UGMsini хususiylashtirishidagi o’ziga хоsliklarni ko’rib o’tamiz.
Оt turkumida EK ning ishlatilishida ikki hоlat bоr:
31

Egalik affiksi o’zi birikkan so’zning bоshqa so’z bilan bоg’lanishida
ishlatiladi. Bu vaqtdaEK dagi so’z QK dagi so’z bilan kеladi: mеning kitоbim,
sеning kitоbing, uning kitоbi. Kishilik оlmоshlari vaEK qo’shimchalari shaхs va
sоnni ifоdalaydi. Shu bоisdan QK dagi оlmоsh tushirib qоldirilishi mumkin:
kitоbim, nutqing;
EK dagi so’z ba’zan CHK dagi so’z bilan ham birga qo’llanilishi mumkin:
talabalardan biri. Bunda qaralmish miqdоr yoki bеlgi ifоdalоvchi so’zlar bilan
ifоdalangan bo’ladi.
Egalik affiksi QK ni talab qilmaydi. Bunda ham ikki hоlat farqlanadi:
a)erkin birikmalarda bоsh kеlishikdagi so’zni bоshqaradi: Navоiy ko’chasi,
Dеhqоnоbоd tumani.
b)EK dagi so’zda affiks ma’nоsi va vazifasi kuchsizlanib, ravishga o’tib
kеtadi: kеchasi, kunduzi; mоdal so’zga o’tadi: chamasi, yaхshisi.
EK ning birlik va ko’plik shakllari qo’llanilishda farq bоr. Ko’pincha
miqdоr bildiruvchi o’zaklarga birlik sоn shakli qo’shilmaydi: bеshоvimiz,
barchangiz. Bu jihatdan III shaхs egalik affiksi farqlanadi: barchasi, bеshоvi.
Eski ozbek tilida asosan quyidagi ikki usul bilan ot yasalgan:
1) morfologik usul (affiksasiya); 2) sintaktik usul (kompozisiya).
Sintaktik usul bilan ot yasalishi hozirgi ozbek tilidan deyarli farqlanmaydi.
Masalan: Karabash (Taf.), shabchirag (Nav.~ MK,), almabash.
Ot yasovchi affikslar qaysi soz turkumidan ot yasashiga ko'ra quyidagi ikki
gruppaga bolinadi:
1) ismdan ot yasovchi affikslar; 2) fe'ldan ot yasovchi affikslar.
Ismdan ot yasovchi affikslar.
Eski ozbek tilida asosan quyidagi affikslar bilan ismdan ot yasalgan:
-lig, -lik, -1ug,-1ug affiksi. Tarkibida (oxirga boginida)
Ba'zan bu tartib buziladi: Mas.:kuzegulik (Taf.), parulo's (SH.tar.).
Bu affiksning oxirgi undoshi jarangli (g,g) yoki jarangsiz (q,k) tarzida
kelishi tarixan ma'no farqlash bilan bogliq bo'lgan, ya'ni jarangsiz undoshlar bilan
kelgan. Bu hol «Devonu lugotit turk»da aks etgan. Mahmud Koshgariyning ozi
32

$ham bu xodisaga alohida e'tibor berib, XI asr tilida bu affiksning jarangsiz (q,k) undoshlari bilan kelgan variantlari ot yasash uchun, jarangli (g,g) undoshlari bilan kelgan variantlari sifat yasash uchun xizmat qilganini uqtirgan. O'zbek tilining X1V-XV asrlarga oid yodgorliklarida bu prinsipga asosan amal qilgan bolsa ham, ba'zan uning buzilish hollari ham uchraydi. Masalan: Makkaliqlarga xayr so'ldo'lar (Taf.). Azarlo'g so'lgan turur (Rabg.) makkalo'g, azarlo'g sozlari ot soz turkumiga mansub bo'lib, odatda makkalo's, azarlo's formasida bolishi kerak edi. Quyidagi misollarda esa sifat yasovchi -lo'g soziga ot yasovchi -lo's qoshilgan: Mazalo's taamlar yedurur yerdi (Rabg.). O'zbek tilining XV asr va undan keyingi davrlarga oid yodgorliklarida bu affiksning jarangli yoki jarangsiz variantda qo'llanishi chegaralanmagan. Qiyoslang: Yaxsh esvs (Nav. MQ). Sultan Maxmud bashlo's afganlar (BN). Kasi'm beg bashli'g beglarni yibarildi (BN). Eski ozbek tilida bu affiks bilan asosan quyidagi otlar yasalgan: 1. Abstrakt belgini ifodalovchi ot yasaladi, bu ma'no asosan abstrakt tushunchani bildiruvchi otlar yoki asliy sifatlariga qoshilganda anglashiladi. Masalan: Salamatlo' bolsun sizldrgv (Taf.). 2. Konkret tushunchani bildiruvchi otlarga qo'shilganda, munosabat, aloqadorlik, burch, vazifa kabi ma'nolarni ifodalovchi otlar yasaladi. Masalan: Bu ne xatunlus bolur? (Rabg.) Far zayadlo' gtaruo'no' salo'bgt tutusuz 3. Shaxs otlari qoshilganda, kasb, hunar, mansab ma'nosidagi ot yasalgan. Masalan: Musano' soycho'lo'sga tutdo' Mavlana Zulaliy... gazlfurushlus ho'lur (Nav.MN). Ayrim hollarda bu affikslar bir affiks singari tasavvur qilinadi. Masalan: Qorqa-men ulfatchilik barham yegey deb ortada (Muq.)- 4. -li'q\lik\li'g\lig affiksi orin bildiruvchi otlarga qoshilganda, shu oringa aloqadorlikni, munosabatni ifodalovchi ot yasaladi. Mas.:Qalgani'n makkali'glarga xayr qi'ldi'lar (Taf). chi-chi affiksi. Bu affiks otga qoshilib, kasb-hunar ma'nosini 33$ $ifodalovchi ot yasaydi. Masalan: Ul soycho' anlar birle bardo' (Taf.). Alisher Navoiy -chi'\chi affiksi bilan mansab, hunar ma'nosidagi otlar yasalishi haqda gapirib, quyidagi misollarni keltirgan: mansabni bildiruvchi sozlar: horcho', suvcho', xazinacho', chavgenchi, nayzacho', shukurcho', yurtcho', sho'lancho', axtacho'; hunarni bildiruvchi sozlar: sushcho', barscho', horuscho'u tamgacho', jibechi, yorgacho', kemechi, soycho'. Qoshchilik boyicha ishlatiladigan sozlar: sazcho', suvcho', turnacho', kiyikchh tavushsaicho' -dash\d\ash\tash\tesh affiksi. Bu affiks otga qoshilib, birgalik, yaqinlik kabi ma'nolarni ifodalovchi ot yasaydi. Masalan: Menin saro'ndashlaro'm andag saso'ngaylar (Taf). Men soldashlaro'm bsrle keseshvyim (Rabg.). Kichik sardasho' xasan bolmo'sh yerdi (Nav.FSH), Kokaldoshni turkche til bile derlvr (Nav.ML). -duq\duk\duruq\duruk>-chaq\chak affikslari otga qoshilib qurol oti yasaydi. Lekin eski uzbek tilida bu affikslar bilan ot yasalishi juda kam mahsul bolgan. Misollar: burunduq\burunduruq (tuyaning burniga o'tkaziladigan halqa, jilov, puxta), boyunduruq (boyinturuq), qalganduruq (urush asbobi), orunduq (orindiq, otirishga moljallangan joy), yarguchaq (qul tegirmon). Eski ozbek tilida iste'molda bolgan yasama otlarning bir qismini fors tilidan ozlashtirgan sozlar tashkil etadi. Ulardagi soz yasovchi affiks deb talqin qilinadigan va affikslashgan so'zlar fors tilida mustaqil soz bolgan. Masalan: -gar\kar-shaxs oti yasaydi. savdagar (BN), sitamkar (Atoyi), gunahkar (SH.tar). -goy\ g'oy - shaxs oti yasaydi. Gazalgoy (BN -gazalchi, gazal yozuvchi), turkigoy (Nav. MN-turkiy tilda yozuvchi). -baz - shaxs oti yasaydi. atashbaz (SHN-olovkor ma'nosida). -zar-orin oti yasaydi gulzar (Sakk) arguvanzar (BN-chiroyli qizil gullar osadigan joy) -ham birgalik ma'nosini ifodalovchi ot yasaydi. uamdard (Lutf.), dambam (Atoyi), uamrh (SHN). Fe'ldan ot yasovchi affiks lar. Eski ozbek tilida fe'ldan ot yasovchi affikslar ham anchagina sonni tashkil etadi. Lekin bularning bir qismi kammahsul bolib, ayrim fe'llardangina ot yasaydi. -q\g\k\g ( undoshdan keyin:-aq\ag\ak\ag.) affiksi. Bu affiks bilan yasalgan otlar quyidagi ma'nolarni ifodalaydi: 34$ $1. Konkret predmetni bildiradi: Masalan: Tvshjdv natur yerdi (Taf). Bu yarag birle yetishti lashkar (SHN). Agzo' musurlus bitigni oqub. (Nav, Mnsh). 2. Fe'l o'zagidan anglashilgan ish-harakatning jarayonini korsatadi: Masalan: Yana tert puz %ul birle sato'g qi'lurlar yerdi (Rabg.). Ioh yedi mal- u qi'z alurga sorug (SHN). 3.Holatni bildiradi. Masalan.: Hech kishi tirik bolmado' yerse (Rabg.). 4. Belgi xususiyatini bildiradi. Masalan : Bu kvrku bu so'lo's birle sato'lgu qul yermvz, bir ago'rlo'g padshh turur (Rabg.). Bu Lutfip kul ne yazus so'lmo'sh yerdikim... (Lutf). Gar tanus istvr yeses bu sezgeG'G'Saripul tegresida cho's tuzge (SHN). 5. Shaxsni bildiradi. Masalan: Ibraximnis adato' ul yerdi: sonussa ash sopub ozi cho'sar yerdi, honuslar oftamado'n pesunldr teb (Rabg.). Unamado'lar kim, soius tutsalar ularno'(Taf) Har biri bir kishige boldo' sonas (SHN.). -vul affiksi ma'lum gruppa fe'llardangina ot yasaydi. Alisher Navoiy bu affiks bilan g'arbiy va saroy lavozimlarini bildiruvchi ot yasalishini aytib, quyidagi misollarni keltirgan: xo'ravul (oldinda boruvchi otryad), saravul (soqchi, qorovul), cho'ndavul (garbiy yurishda asosiy kuchlardan keyinda boradigan qism), pansavul (suv tashuvchi), sazavul (ad'yutant), patavul (kapga sok^isi), yasavul (boshlik,sardor), bakavul (dasturxonchi), sho'gavul (elchini kuzatib boruvchi), dhavul (xizmatkor ,kuzatuvchi) Misollar: Yasavul ki, bir mazlum kishi keyniche bargay va ul mazlumno' zalo'mdo'n sutgargay (Nav.MK,). Kul Bayazid bakavul yalguz palangach at bile alarno's musabalaso'do'n vzini suvga saldo' (BN). -l affiksi ham shaklan, ham mazmunan -vul affiksi bilan bogliq. Alisher Navoiy -l affiksi bilan yasalgan otlar haqida gapirib, quyidagi misollarni keltirgan: yasal (qoshin safi), sabal (kamal, orab olish), tutsal (xazinachi, qimmatbaho narsalarni saqlovchi), tussal (soqchi, kirgovul), soyurgal (adssa, in'om, mukofot) Misollar: Sultan in'am-u soyurgalo'n kozge ilmedi (Nav.MQ. Ikki ay kim, qabal yerdi anda\\ Az kishi saldo' oshal sorganda (SHN). Yasalda biri yuqari' turgay (BN). -qaq\kak affiksi bilan predmet yoki belgi nomini ifodalovchi ot yasaladi. Masalan: batqaq - 35$ $botqoqlik joy, basqaq - soliq undiruvchi (Sangl.), eshkak - qayiq eshkagi (Abushqa). Beglaris kvni aymo'sh... sachsas turur teb (Rabg.). Kerdkmes mese sachsh yuzi. -gi'n\qi'n\g'un\qun affiksi bilan belgi xususiyatini ifodalovchi ot yasaladi. Masalan: tutgun - asir, savgun quvgn, (Mab.lug.). Kdchshnga ul yeldin sacho'b, tagha yuzlanib bardi'lar(Taf.). Seni satgo'n alo'b azad so'lgam (Rabg.). Senin uchun satsun alalo'. -qi'ch\kich\gich\gich(-quch\guch\guch) affiksi bilan predmet, qurol oti yasaladi. Masalan: basso'ch-bossich, suzguch-suzgich, (Sangl.), salo'ngach'belanchak, argimchos (Abushqa). Qapulug yerdi, achso'ch yerdi (UN). La'im tiflnis yelpuguch bile varasno' savurmago' kudurat yetkurur (Nav.MK). Bermvgvy tutsuch misalo' sabcho'ban ogro' mo'sho's (Muq). -(i')n\(i)n affiksi bilan harakat prosessini, natijasini bildiruvi ot yasaladi. Masalan: yo'gin-yigin, olomon, chaso'n-chaqmoq, mago' yomgirgarchiliq. Dago' Hi'sarni'n bahar yo'go'nlari jihato'din ham chert qali az tashvish yemvs yerdi (BN). Ul yo'go'ndin sos alarno' tervli (SHN). -gu\gu affiksi bilan predmetni yoki harakatning belgisini ifodalovchi ot yasaladi. Masalan: sorgu-so'roq, talab bergu -qaytarib beriladigan narsa (Mab,lug). Toshengulari samug alpgundo'n (Taf.). Kundt-kunge sevgusi ziyad bolur yerdi (Rabg.). Kvrub kvzgudd Majnun bolmo'sh yerdi (Nav,FSH). -nch (undoshdan keyin -i'nch\inch\unch) affiksi bilan abstrakt ma'nodagi ot yasaladi. Masalan: Maliknis kempinge sorsunch tushti (Taf). Bargan yelchigv sevinchi berisiz (SHN). -(u)sh\(u)sh affiksi bilan ish-harakat jarayonini, xdpat ma'nosini bildiruvchi ot yasaladi Masalan: Ish toqushqa tegdi, toqushdi'lar (Taf). Aralaro'da urush bolub...(BN). Yurush parago'no' qayda bilgdpldr (BN). Yayno' kun tugusho'nda.., oslarno' kun bato'sho' tarafo'ga qoyg'i1 (SH,tar). -ma\ma affiksi bilan predmetni yoki holatni bildiruvchi ot yasaladi. Masalan: qavurma, basma-burilish, muyulish, egik, bukik, asma-osma (Mab.lug.). Eski ozbek tilida fe'ldan ot yasovchi yana bir gruppa affikslar mavjud bolib, bularning iste'mol doirasi ayrim fe'llardangina ot yasash bilan chegaralangan : -(a)t\(a)t -Bu olatdin meno' xan apo'rsun. (SHN.) 36$ $-(u)m\(u)m - Xargez o'lumni arzu so'lmazlar (Taf.). ~(e)gech ~ kuldgvch - xushchakmak, quvnoq (Mab.lug.) -chan sogulchan - chuvalchang (Sangl.). -chaq - sal'nchaq - belanchak, argimchoq (Abushqa). -daq bogurdaq bo'gin (Sangl.). -ruq\rug - tutruq - tutam, boglam (Sangl), basrug - press, iskanja, taxtakach -mur yagmur yomgir (Taf). -mach - bilamach - undan tayyorlangan ovqat, tutmach - utra osh (Sangl.), qovurmach - qovurma (Abushqa). -maq ~yashunmaq -bekinmachoq: Tildb kvnlum senis agzhno' tapmas\\ Kichik uchun magar oynar yashuimas (Lutf.); chaqmoq: yashin,chaqmoq: Meni' olturgali ul kezi otluq\\Konulni tash yeter, gamzani' chaqmaq (Lutf). -shi' - qonshi' qoshni: Yohsulliq ul yevdin ketkay taqi' qonshi'lardi'n (Taf.). Ot va uning ichki kategoriyalari. Ma'lumki, ot predmet va predmetlik tushunchasini ifodalaydigan soz turkumi bolib, u grammatik son, kelishik va egalik kategoriyalariga ega. Grammatik son kategoriyasi. Esky ozbek tilida ham hozirgi ozbek tilidagidek, birlik son soz negiziga muvofiq keladi. Koplik esa maxsus grammatik korsatkichlar bilan ifodalanadi. Eski ozbek tilida koplik ma'nosini quyidagi qoshimchalar ifodalagan: Bu qoshimchaning qollanishi hozirgi tilidagidek keng bolgan: Ul kennddegi kishildr kelib turur (Rabg.). Tashlarno' tomam bu tagdo'n yelterler (BN). Bu qoshimcha eski ozbek tilida ham ayrim holat va mavhum tushunchani bildiruvchi otlarga qoshilganda koplikni emas, balki kuchaytirish, ta'kidlash kabi ma'nolarni ifodalaydi: Ano's dushmanlaro' kop saygular tapto' (UN). Ahmad Yusuf beg o'zto'rablar bo'lo'b aytadur kim... (BN). Shu bilan birga, bu qoshimcha hurmat ma'nosida ham qollangan: Atalaro' yezgu kishi yerdi (Taf.). Qabrlari' Balxdadur (Nav. MN). 37$ $-at\et. Ma'lumki, qadimgi turkiy tilda bu qoshimcha -t variantida (so'yo'n (azob)- so'yo't (azoblar)) qollanib, koplik va jamlik ma'nolarini ifodalagan . Eski ozbek tili yodnomalarida, xususan, «Boburnoma»da bu qo'shimcha at\et tarzida qollanib, xuddi shu ma'nolarni ifodalagan: Mahallat, begat, tumanat, bolukat, bagat. Shuni aytish kerakki, qadimgi turkiy tilda oglan, yeran sozlarida uchraydigan koplik ma'nosi eski ozbek tilida koplik ma'nosida emas, balki birlik ma'nosida qollangan: Yi'gi'ni'z beglari oglarlarni' (SHN). Yerenlvr ayturlar . Ma'lumki, hozirgi ozbek tili leksikasida arab sozlari ma'lum orin tutadi. Bu xil eski ozbek adabiy tilida kuchliroq bo'lgan. Shu munosabat bilan koplik shaklida o'zlashtirilgan sozlar koplik ma'nosida qollangan: shuara (shoirlar), ulama (olimlar), salati'n (sultanlar). Ayrim hollarda bunday sozlar birlik ma'nosida oqilib, ularga lar\\ler qoshimchasi qoshilavergan:Yolda ajayi'blar kordilar (Rabg.). Burungi' shuara va akabirlar zayli'da mazkur bolgaylar (Nav. MN). 2.3.Otlarda son va egalik shakllari. Predmet yoki predmetlik tushunchasining uch shaxsdan biriga (bazan predmetga) taalluqli ekanligini korsatuvchi umumiy manolar va bu manolarni ifoda etuvchi shakllar tizimiga egalik kategoriyasi deyiladi. Predmet yoki predmetlik tushunchasining uch shaxsdan biriga, yani sozlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs), ozga (III shaxs) shaxsga taalluqliligini 38$

ifodalaydigan affikslar egalik affikslari deyiladi. Egalik affikslari shaxs manosi
bilan birga uning sonini (birlik yoki koplik manosini) ham ifodalaydi.
Predmetning bir shaxsga yoki kop shaxsga taalluqliligi egalik affiksi olgan
ot boglanib kelgan sozning grammatik son shakliga qarab aniqlanadi: uning kitobi
birlik, ularning kitobi koplikdir.
Egalik affikslari odatda, ko‘plik affiksidan keyin qo‘shiladi: kitobQ -larQ -
im kabi.
Egalik affiksi qo‘shilgan ot, odatda, qaratqich kelishigidagi (belgili va
belgisiz shakldagi) boshqa ot, olmosh va otlashgan so‘z bilan bog‘lanadi:
daraxtning bargi, ipak qurti, mening vazifam, yaxshining so‘zi kabi. Bu boglanish
egalik affiksini olgan ot anglatgan predmetning qaratqich kelishigida kelgan sozga
qaramli ekanligini korsatadi.
Egalik affiksini olgan ot bazan chiqish kelishigidagi ot bilan ham boglanishi
mumkin. Masalan: talabalardan bir guruhi kabi. Bunday boglanishda egalik
affiksini olgan ot yuqoridagi kabi qarashlilik manosini emas, balki aloqadorlik,
mansublik manosini ifodalaydi. Demak, bu holda faqat grammatik egalik
(aloqadorlik, mansublik) manosi mavjud.
Egalik affiksi I va II shaxsda predmetning qaysi shaxsga tegishli ekanligini
aniq korsatadi. Chunki bu shaxslar har vaqt kishilik olmoshlari bilan ifodalanadi.
Masalan: mening burchim, sening burching, bizning burchimiz, sizning burchingiz
kabi. III shaxsda esa egalik affiksini olgan ot qaratqich kelishigida kelgan olmosh
bilan ham, ot va otlashgan sozlar bilan ham boglana oladi: uning burchi,
farzandning baxti, koplarning orzusi kabi.
Bazan uslub talabi nuqtai nazaridan shaxs va egalik affiksini olgan ot
orasidagi munosabat ozgacha bolishi mumkin, yani II shaxs birlik sondagi egalik
affiksini olgan ot shu shaxsning kopligi uchun qollanishi mumkin: senlarning
maqsading kabi. YOki, aksincha, otning II shaxs koplik shaklidagi egalik affiksini
olgan ot shu shaxsning birligi uchun qollanishi mumkin: sizning opangiz kabi.
Birinchi holda kamsitish, kesatiq kabi manolar, ikkinchi holda esa hurmat manosi
ifodalanadi.
39

Ot koplik son shaklida kelib, koplik manosini ifodalaganda, egalik affiksi lar
qoshimchasidan keyin qoshiladi: opalarim kabi. Lekin hurmat manosi
ifodalanganda, egalik affikslari lar qoshimchasidan oldin qoshiladi: opamlar,
akamlar kabi.
Egalik affikslari otning gapdagi sintaktik vazifasini korsatmaydi.
Bazi otlarga egalik affikslari qoshilganda, soz tarkibida turli fonetik
ozgarishlar roy beradi. Bular quyidagilar:
1. k, q undoshi bilan tugagan kop boginli sozlarga, shuningdek, bek kabi
ayrim bir boginli sozlarga egalik affikslari qoshilganda, k undoshi g undoshiga, q
undoshi g undoshiga aylanadi va bu holat yozuvda ham saqlanadi: tilak tilagi,
yurak yuragi, bek begi, kubok kubogi, qishloq - qishlogi kabi. Lekin kop boginli
ozlashma sozlarga, bir boginli sozlarga (kop hollarda) egalik affikslari qoshilganda
k, q undoshi asliga mos holda aytiladi va yoziladi: ishtirok ishtiroki, ocherk
ocherking, erk erki; huquq - huquqim, zavq - zavqi kabi.
2. Orin, qorin, burun, ogil, boyin, kongil, singil kabi otlarga egalik affikslari
qoshilganda, ikkinchi bogindagi i, u unlilari talaffuzda aytilmaydi va yozilmaydi:
orin - ornim, qorin - qornim, burun burning, ogil - oglim, kongil kongli, singil
singlim kabi.
3. Parvo, obro, mavqe, avzo, mavzu sozlariga I va II shaxs egalik affikslari
qoshilganda, soz tarkibida bir y tovushi qoshim aytiladi va shunday yoziladi:
parvoyim, parvoying, obroyim, obroying kabi; III shaxsda esa parvo, obro, mavqe,
avzo sozlari parvoyi, obroyi, mavqeyi, avzoyi kabi, mavzu sozi esa mavzusi tarzida
aytiladi va yoziladi.
Predmet va predmetlik tushunchasining nutqdagi uch shaxsdan biriga
taalluqli ekanligini bildiruvchi qoshimchalar jami egalik kategoriyasini tashkil
etadi. Egalik qoshimchalari negizning til oldi va til orqa xususiyatiga hamda
negizda lablangan unlilarning qatnashishiga qarab, turli fonetik korinishlarda
qollangan:
-m qoshimchasi unli bilan tugagan har qanday negizga qoshila oladi: atamu
akam.
40

$-i'm qoshimchasi undosh bilan tugagan til orqa unlilari mavjud negizlarga qoshiladi: Furqati'ndi'n za'faran uzra tokarmen lalalar\\Lalalar yermaski bagri'mdi'n yerur pargalalar (Nav.). -im qoshimchasi undosh bilan tugagan til oldi unlilari mavjud negizlarga qoshiladi: Mehrim oti'n hushu sabru aqlu his yashurmadi \\Mehri lam'i to'rt burqa' keynidin pi'nhan yemes (Nav.). -ym qoshimchasi undosh bilan tugagan va til oldi unlilari qatnashgan negizlarga qoshiladi: Ul labi unabgun konglumga ekkan mehr\\ Konglum ichre yashurun durdanadek unab ara (Nav.). -um qoshimchasi undosh bilan tugagan til orqa lablangan unlilar qatnashgan negizlarga qoshiladi: Bolmado'm umrumda bir dam xato'ro' xurram bile\\Gar ilikdin kelsa bir domni kechurmas gam bile (Bobir). I shaxs kopligi, II shaxs birlik va kopligida yuqoridagi qoida oz kuchini saqlaydi. I shaxs kopligida egalik qoshimchalari -mi'z\miz, -imo'z\imiz,- umi'z\umiz va umuz\umuz tarzida; II shaxs kopligida niz\niz, ini'z\iniz, -uniz\ yniz, unuz\uniz III shaxs birlik va kopligida -si'\\si (unlilardan song), - i'\i (undoshlardan song) qoshimchalari qoshiladi. XULOSA Chiqish kelishigidagi ot gapda quyidagi sintaktik vazifalarda keladi: 41$