Oziq-ovqat injiniringida modellashtirish va avtomatlashtirish - Informatika va AT - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	2.4MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

227 Sotish

Oziq-ovqat injiniringida modellashtirish va avtomatlashtirish

Sotib olish

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘ RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT KIMYO-TEXNOLOGIYA INSTITUTI
INFORMATIKA, AVTOMATLASHTIRISH VA BOSHQARUV
KAFEDRASI
“ OZIQ-OVQAT INJINIRINGIDA MODELLASHTIRISH VA
AVTOMATLASHTIRISH”
fanidan kurs ishlarini bajarish uchun
U S L U B I Y Q O‘ L L A N M A
TOSHKENT – 2021

Mazkur uslubiy qo‘llanmadan “Oziq-ovqat injiniringida modellashtirish va
avtomatlashtirish” fanidan kurs ishining bajarish uchun oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi
yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalar qo‘llanishlari uchun tavsiya etiladi Shuningdek, uslubiy
qo‘llanmada texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarini loyihalash
masalalarini ham keltirilgan.

Tuzuvchi: Akromxo’jaev Y. - Toshkent kimyo-texnologiya instituti «Informatika,
avtomatlashtirish va boshqaruv» kafedrasi katta o‘qituvchisi
Masharipova Z.A. - Toshkent kimyo-texnologiya instituti «Informatika,
avtomatlashtirish va boshqaruv» kafedrasi katta o‘qituvchisi
Taqrizchi: Boboyorov R.A. - Toshkent kimyo-texnologiya instituti «Informatika,
avtomatlashtirish va boshqaruv» kafedrasi dotsenti, t.f.n.
Uslubiy qo‘llanma «Informatika, avtomatlashtirish va boshqaruv kafedrasi» kafedrasining
2021__ yil “ ___ ” __________ dagi ___ - sonli majlisida ko‘rib chiqilib, fakultet Ilmiy-uslubiy
Kengashida ko‘rib chiqish uchun tavsiya etilgan.
«Informatika, avtomatlashtirish va boshqaruv kafedrasi»
kafedrasi mudiri _______________ D.T.Qaraboev
Uslubiy qo‘llanma “ Oziq – ovqat mahsulotlar texnologiyasi ” fakulteti Ilmiy-uslubiy
Kengashining 2021_ yil “ ____ ” _________dagi ______ - sonli majlisida ko‘rib chiqilib, institut
Ilmiy-uslubiy Kengashiga tasdiqlash uchun tavsiya etildi .
Ilmiy-uslubiy kengash raisi
OOMT fakulteti dekani _______________
Uslubiy qo‘llanma institut Ilmiy-uslubiy Kengashining 2021 yil “ ___ ” ___________dagi
_____ - sonli majlisida ko‘rib chiqilib, chop etishga tavsiya etildi.
TKTI ilmiy-uslubiy
Kengashi raisi: _____________ T.T.Safarov

Kirish.
Zamonaviy ishlab chiqarish jarayonlarining ko‘pchiligi to‘liq
avtomatlashtirilganligi bilan xarakterlanadi. Avtomatlashtirish barcha
uskunalarning avariyasiz ishlashini ta’minlaydi, baxtsiz hodisalarning va atrof-
muhitning zaharlanishini oldini oladi. Shuningdek, kimyo va oziq-ovqat
sanoatlarida portlash hamda yong‘in chiqish xavfi ko‘pligi ham jarayonlarni
maksimal darajada avtomatlashtirishni talab qiladi.
Har bir texnologik jarayon (texnologik jarayon parametrlari deb ataluvchi)
o‘zgaruvchan fizikaviy va kimyovny kattaliklar (bosim, sarf, temperatura, namlik,
konsentratsiya va hokazo) bilan xarakterlanadi. Texnologik apparatura jarayonning
to‘g‘ri oqib o‘tishini ta’minlashi uchun muayyan jarayonni xarakterlovchi
parametrlarni berilgap qiymatda saqlashi lozim.
Texnik jarayonlarda odamning ishtirok etishiga ko‘ra avtomatlashtirishni
quyidagilarga ajratish mumkin: avtomatik nazorat, avtomatik rostlash va avtomatik
boshqarish.
Avtomatik nazorat — texnologik jarayon haqida operativ ma’lumotlarni
avtomatik ravishda qabul qilish va uni qayta ishlash uchun kerakli bo‘lgan
sharoitlarni ta’minlaydi.
Avtomatik rostlash — texnologik jarayonlarning tegishli parametrlarini
avtomatik rostlovchi asboblar yordamida talab qilingan sathda saqlanishini nazarda
tutadi. Bu holda odam faqat avtomatik rostlash sistemasining (ARS) to‘g‘ri
ishlashini nazorat qiladi.
Avtomatik boshqarish — texnologik operatsiyalarni belgilangan
muttasilligining avtomatik ravishda bajarilishini va boshqaruv ob’ektiga nisbatan
bo‘ladigan ta’sirlarning muayyan muttasilligini ishlab chiqishdan iborat.
Avtomatlashtirish — texnologik jarayonlarni odam ishtirokisiz
boshqaradigan texnik vositalarni joriy etish demakdir. Avtomatlashtirish — ishlab
chiqarish jarayonidagi odam ishtirok etmaydigan sanoatning yangi bosqichi bo‘lib,
bunda texnologik va ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish funksiyasini
avtomatik qurilmalar bajaradi. Avtomatlashtirishni joriy etish ishlab chiqarishning
asosiy texnik-iqti-sodiy ko‘rsatkichlarining yaxshilanishiga, ya’ni ishlab
chiqarilayotgan mahsulot miqdori va sifatining oshishi hamda tannarxining
kamayishiga olib keladi.
Qiymatini stabillash yoki bir tekisda o‘zgarishini ta’minlash zarur bo‘lgan
parametrga rostlanuvchi kattalik deb ataladi. Rostlanuvchi kattalikning qiymatini
stabillash yoki ma’lum qonun bo‘yicha o‘zgarishini amalga oshirish uchun
mo‘ljallangan asbob avtomat rostlagich deyiladi. Rostlanuvchi kattalikning ayni
paytda o‘lchangan qiymati rostlanuvchi kattalikning hozirgi qiymati deyiladi.
Rostlanuvchi kattalikning texnologik reglament bo‘yicha ayni vaqtda doimiy

saqlanishi shart bo‘lgan qiymati rostlanunchn kattalnkning berilgan qiymati
deyiladi.
Amalda ko‘pincha xom ashyoning sarfi va tarkibi, apparatlardagi
temperatura, bosim va hokazolarling o‘zgarishi kuzatiladp. Texnologik
jarayonning maqsadga muvofiq ravishda oqib o‘tishiga teskari ta’sir ko‘rsatuvchi
hamda sistemalardagi moddiy va energetik balansini buzuvchi o‘zgaruvchilar
g‘alayonlanishlar deb ataladi. G‘alayonlanishlar ta’sirida xato paydo bo‘ladigan
texnologik jarayon rejimi turg‘unlashmagan reoki.u. deyiladi.
H ar bir boshqarish sistemasida kirish va chiqish parametrlari
(uzgaruvchilari) b o‘ ladi. Kirish parametrlariga xom ashyon in g boshlang‘ich
holatini xarakterlovchi o‘zgaruvchi hamda vakt o‘tishi bilan o‘zgaradigan uskuna
parametrlari, texnologik jarayonning oqib o‘tishini ani q lovchi o‘zgaruvchilar
kirad i . Kirish o‘zgaruvchilari rostlanadigan va rostlanmay-digan b o‘ lishi mumkin.
Chi q ish parametrlariga chikarilgan mahsulot sifatini (kimyoviy tarkib,
zichlik va boshkalar) xarakterlovchi kursatkichlar, shuningdek, xisoblash yuli bilan
aniqlanadigan texnika-iktisodiy (uskunalarnipg ishlab chikarish unumdorligi,
mahsulotning tannarxi) ko‘rsatkichlar kiradi.
Sistemaning ishlashi vaktida rostlanuvchi kattalikning hozirgi qiymati
berilgan kiymatiga mos kelishi uchun sistemaga ta’sir ko‘rsatish kerak
(boshqariladigan uzgaruvchi orqali). Boshqariladigan o‘zgaruvchi sistema
boshqaruv ta’sirining (xom ashyoning sarfi, tarkibi va boshqalar) sonli
xarakteristikasidir.
Asosiy qism.
Texnologik jarayonlarni avtomatik boshqarishning vazifasi rostlagich
yordamida rostlanuvchi ob’ektdagi kerak bo‘lgan texnologik sharoitni avtomatik
ravishda saqlash, agar bu sharoit buzilsa, uni qayta tiklashdan iboratdir. Avtomatik
rostlash vaqtida (rostlanuvchi ob’ektga rostlagichning ta’siri tufayli) rostlanuvchi
kattalikning xozirgi qiymatiga berilgan qiymatiga teng yoki unga yaqin bo‘ladi. *
Sanoatning kimyo, oziq-ovqat va boshqa tarmoqlarining amaldagi
korxonalarini zamonalashtirish va yangilarini yaratish ishlab chiqarish
jarayonlarini avtomatlashtirishning turli masalalarini hal qilish bilan bog‘liq katta
hajmdagi ishlarni bajarishni ko‘zda tutadi. Avtomatlashtirish tizimlarini ishlab
chiqish va bevosita ishlab chiqarish jarayonlariga joriy qilish – ko‘p bosqichli
jarayondir.
Zamonaviy ishlab chiqarishning ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirishda hal qilinadigan masalalar mutaxassislardan turli
avtomatlashtirish asboblarining tuzilish va ishlash prinsiplarini, avtomatik
tizimlarning turli ko‘rinishlari va sinflarini yasash metodlarini bilishni ham,
texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish sohasidagi ishlar bilan birga aniq va bir

qiymatli almashish mumkin bo‘lgan umumiy texnik tilni egallashni ham talab
qiladi. Bu biror texnologik jarayonini avtomatlashtirishning mantiqiy hisoblangan
va texnik jihatdan asoslangan tizimining avtomatlashtirish tizimlarini montaj
qilish, sozlash va ishlatish masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar uchun
birday tushunarli bo‘ladigan tilda ifodalanishi kerak, demakdir. Bunda barcha
mutaxassislarda yaratilayotgan avtomatlashtirish tizimining asbob bilan
ta’minlanishi, berilgan rostlash qonunlarini amalga oshirish, asboblarni va
avtomatlashtirish vositalarini montaj qilish – usullarini, impulsli va buyruq
liniyalarini va manba liniyalarini o‘tkazish sohasida tushuncha yagona bo‘lishi
kerak.
Bu bir so‘zdan tushunishga, masalan, montaj ishlarida ishlovchilar tizimni
ishlab chiqish yoki ishlatish jarayonida montajchilarning bevosita ishtirokisiz qay
tarzda erishish mumkin. Bunday bir – birini tushunish maxsus ishlab chiqiladigan
texnik hujjat vositasida ta’minlanadi, bu hujjat texnologik jarayonni
avtomatlashtirish loyihasi deyiladi.
Avtomatlashtirilgan texnologik jarayon loyixasini ishlab chiqish kurs
doirasida quyidagi amallarni bajarishdan iborat bo‘ladi:
1. Texnologik jarayon xaqida aniq ma’lumotlar bilan tanishish va kerakli
parametrlar qiymatini va texnologiya ruxsat etgan o‘zgarish chegaralarini aniqlash;
2. Jarayon o‘tadigan asosiy qurilmani tahlil etish, unda o‘tadigan jarayon
uzatish funksiyasini (jarayon modeli) hisoblab topish;
3. Rostlagichlar bilan tanishish talab etilgan texnologik jarayonni
qanoatlantiriuvchi rostlagichni tanlash;
4. Qurilma va rostlagich matemetik modelidan foydalanib, boshqarish tizim
modilini MATLAB yordamida jarayon komptor modelini tuzish. Model yordamida
eng mshqobil utish chizmasini topish va shu rejimga to‘g‘ri keladigan roslagich
sozlash koeffitsientlarini topish;
5 . Berilgan tablitsalardan o‘lchovchit va ijrochi mexanizm (rostlovchi)
tanlash;
6. Jarayon funksional sxemasini tuzish.
Kimyoviy texnologiya sanoatida asosan quyidagi reaktorlar qo‘llaniladi;
absorber ekstraktorlar, rektifikatsion kollonlar, issiqlik uzatuvchilar
(teploobmennik) ekstraktorlar, kompressorlar va boshqa texnologik qurilmalar.
Bu qurilmalar avtomatik boshqarish tizimiga (ABT) ta’sir ko‘rsatuvchi qism
(bo‘lak) deb hisoblanadi. Xar bir qurilma o‘zining kirish – chiqish
ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi bilan tizim dinamikasini o‘zgartiradi. Umumiy tizim
dinamikasi ko‘rsatkichni talab etilgan meorda ushlab turish uchun, xar bir qurilma
kirish – chiqish qiymatlarini (o‘tish chizmasini ) talab etilgan reglamet chegarasida
boshqarish kerak bo‘ldi. Bu vazifani bajarish uchun qurilma matematik modelini

tuzish va unga mos keladigan rostlagichni tanlash va ularni birgalikda sinab
(MATlAB) optimal parametrlarni tanlash kerak.
Demak, asosiy vazifa har bir qurilma matematik modelini tuzish. Matematik
model tuzishning turli usullari mavjud, ular bilan tanishgansiz. Mavjud usullardan
biri, qurilma modelini “kirish – chiqish” ko‘rsatkichlari yordamida, uzatish
funksiyasini (peredatochnoe funksiya ob’ekta) tuzish .
Ishlab turgan qurilmadan vaqt bo‘yicha jarayon o‘zgarishi tavsifini olish
uchun qurilma maxsus uskunalar bilan ta’minlanishi kerak (1-rasm). Chiqish
qiymatni (u) yozib borish uchun, o‘lchovchi yozib boruvchi qurilma (1- rasm),
kirish qiymatni o‘zgartirish uchun (x) ijrochi mexanizm (agar harorat boshqarilsa,
par sarfi yoki tabiiy gaz sarfini o‘zgartiriladi) orqali boshqariladi.
1-rasm. Jarayonni boshqarish tizim blok sxemasi.
Chiqish qiymat (u) o‘zgarish grafigini yozib olish uchun, avval tizim
muvozanat holatga keltiriladi ya’ni kirish va chiqish qiymatlar o‘zgarmas holatda
bo‘ladi.
So‘ngra kirish qiymatining holati x o‘zgartiriladi (∆x), bu turtki kirish
qiymat kattaligini reglamentda berilgan yuqori chegaradan ko‘paytirib
yubormasligi kerak. Turtki rostlash blokidagi “zadaniya” dastagi yordamida
beriladi, turtki va o‘zgarish chizmasi 2- rasmda ko‘rsatilgan.
Qurilmaning kirish kattaligi o‘zgartirilsa, ya’ni unga turtki (∆x) berilsa,
turtki ta’siri natijasida kirish qiymati yangi pog‘onaga ko‘tariladi( x+∆x) , natijada
chiqish qiymat chizmasi ham, biroz kechikishdan so‘ng o‘zgaradi, bu o‘zgarish
chizmasini kattalashtirib koordinata boshiga ko‘chiramiz (2- rasm), bu o‘tish
chizma yordamida uzatish funksiyasini tuzish mumkin.

2- rasm. Ob’ektning o‘tish grafigi
Jarayon chiqish (u ) chizmasidan ko‘rinib turibdiki , bunday chizmaga ega
bo‘lgan jarayon mo‘tadil (ustoychiviy) deyiladi, ya’ni turtki berilgandan keyin
ma’lum vaqt o‘tgach chiqish qiymati o‘zgarishi tezligi kamayadi, so‘ngra o‘zgarish
to‘xtaydi, bunday holatli qurilmalar tizimini “aperiodik zveno” yoki “inersiyali
qurilma” deb ataydilar. Aperiodik zvenolar quyidagi differensial tenglama bilan
yoziladi,
Bu yerda T
0 – zvenoning doimiy qiymati, k - zveno kuchaytirgich
koeffitsienti, u, z – chiqish va kirish o‘zgaruvchilari.
Differensial tenglamaga Laplas operatorini qo‘llab quyidagicha yozishimiz
mumkin:
Т
0 py + y = k z
y (T
0 p + 1) = kz
y/ z = W(p) =k/(T
0 p + 1)
Bu erda differensial tenglama algebraik tenglama ko‘rinishiga keladi,
chiqish va kirish o‘zgaruvchilarni nisbatini olib uzatish funksiyasi modelini hosil
qilamiz.
Chiqish chizmaning ko‘rinishi S –harfiga o‘xshaganligi uchun uni, S -chizma
deb ataladi. 2-rasmda kerakli nuqtalarni belgilab chiqamiz, har qanday qurilma
xajmga ega bo‘lib, xajm qurilmadagi modda miqdorini ifodalaydi, modda miqdori,
qurilma sezgirligini – kechga qolish darajasini ko‘rsatadi. Qurilma kirish qiymatiga
turtki berilganidan so‘ng, chiqish qiymatining o‘zgarishi boshlanish vaqti a
nuqtadan boshlanadi va “ oa ” kesma qurilma kechga qolish vaqti deb hisoblanadi.
S - chizmada eng tez o‘zgaruvchi nuqta E topib, unga urinma o‘tkazamiz va
urinma bilan ordinata o‘qi uchrashgan nuqtani b bilan belgilaymiz. E - nuqtaning
ordinata o‘qidagi proeksiyasini C nuqta bilan belgilamiz. Urinmaning muvozanat

chizig‘i bilan uchrashgan nuqtani ordinatadagi proeksiyasini d – harfi bilan
belgilaymiz. Bu yerda bd kesma – ( T
bd = T
0 ) qurilmaning o‘zgarmas o‘tish tezligi
ko‘rsatkichi ( yoki qurilma “doimiy vaqt” qiymati) kattaligidir. Qurilmadagi
kuchaytirish koeffitsienti k - ∆u/ ∆ x ni topish mumkin. Uzatish funksiyasining
murakkabligi, ya’ni differensial tenglama darajasi S chizmaning ordinata o‘qiga
og‘ishiga bog‘liq bo‘ladi. O‘tish chizma ordinataga nisbatan og‘gan bo‘lsa, demak
o‘tish jarayoni davomli bo‘lib, uning differensial tenglamasi va uzatish funksiyasi
marakkablashadi ya’ni ularning darajasi oshadi:
W =
Adabiyotlarda T
ab /T
bd qiymatlar asosida n , k
1 , k
2 topish jadvali (1- jadval)
keltirilgan [3].
Bu jadvaldan foydalanish uchun qurilma o‘tish chizmasi ( S ) yozib olib, T
ab /
T
bd qiymatini aniqlanadi va n, k
1 , k
2 qiymati aniqlanadi.
1- жадвал
T
ab /T
bd n k
1 k
2
0 1 1 0
0,104 2 1,718 0,282
0,218 3 3,695 0,805
0.319 4 4,463 1,425
0,410 5 5,119 2,100
Agar T
ab / T
bd 0,104 bo‘lsa uzatish funksiyasi darajasi birga ( n=1 ) teng bo‘lsa, T
va
u qiymati o‘tish chizmasi yordamida topiladi:
T=T
bd ,
u = T
ab
Agar qurilma uzatish funksiyasi darajasi birdan katta bo‘lsa, ( T
ab /T
bd >1 )
uzatish funksiyasi ko‘rsatkichlarini quyidagicha aniqlanadi:
T= T
bd /k
1
1 = k
2 T
Bu yerda k
1 , k
2 qiymatlar 1- jadvaldan olinadi.
Qurilma shartli kechga qolish vaqti:
u = T
ab –
1
Agar tajriba chizmasida 0 a kechga qolish vaqti mavjud bo‘lsa, unda τ
d =T
oa
uni T
ab qiymatga qo‘shilsa, (n o‘lgani uchun) kechga qolish qiymatini:

=
d +
y
p=2 bo‘lganda
Qurilma kuchaytirgich koeffitsienti quyidagicha hisoblanadi:
K=
Jadvaldan topilgan n, k
1 , k
2 qiymatlarni uzatish funksiyasi formulasiga qo‘yib,
qurilma uzatish formulasini topiladi. Agar p=1 unda T= T
bd T
ab .
Agar p > 1 bo‘lsa T= T
ab / k
1 , = k
2 T. Qurilma kechga qolishi ( kechikish
vaqti)
u = T
ab –
1 .
III. ROSTLAGIChLAR VA ULARNI TANLASh
Kimyo sanoatning eng muhim talablaridan biri — texnologik jarayonning
turg‘unlashgan rejimini saqlashdan iborat. Moddiy va energetik balansga rioya
qiladigan mashina yoka apparat rostlanuvchi ob’ekt deyiladi.
Texnologik jarayonni boshqarishning asosiy vazifasi qurilmada asosiiy
ko‘rsatkichlarni (parametr) kerakli kattalikda (zadannoe znachenie) ushlab turish
va qurilmaga ta’sir etuvchi tashqi turtki (izmenenie parametrov) ta’sirini tezroq
yo‘qotish, ya’ni o‘tish jarayonini tezlatishlardan iboratdir.
Rostlagich, boshqarish tizimida yopiq zanjirni tashkil etuvchi elementlardan
biridir. Boshqarilayotgan ko‘rsatkichning shu laxzadagi qiymatining berilgan
qiymatdan farqi rostlagich uchun kirish kattaligi bo‘lib, biror funksional o‘zgarishi
chiqish qiymat bo‘ladi
Agar u = 0 bo‘lsa unda
x=f(y)
Bu formula rostlagich qonuniyatini ko‘rsatadi. Har bir rostlagich turi alohida
qonuniyatga ega.
Uzluksiz rostlagichlar rostlash qonuniyati bo‘yicha proporsional, integral,
differensial, proporsional-integral, proporsional – integral-differensial va pozitsion
rozitsion rostlagichlarga bo‘linadi (3-jadval).
Roslagichlar haqida ma’ruzada va tajriba ishlarida tanishgansiz, shu sababli
roslagichlarni tanlash xaqida fikr yuritamiz.

Agar jarayon boshqarishda qurilma kirish qiymatini “o‘chirish” va “yoqish”
bilan boshqarish mumkin bo‘lsa unda pozitsion (Pz) rostlagichni qo‘llaymiz;
agar boshqaruvchi qiymat o‘zgarishi chiqish qiymatiga proporsional bo‘lishi
kerak bo‘lsa, chiqish qiymatidagi chetga chiqish (otklonenie) ruxsat etilsa va yana
mo‘tadil holatga qaytish tezligi ahamiyatsiz bo‘lsa, bu holda eng sodda rostlagich
proporsional (P) rostlagichlar qo‘llaniladi;
agar yuqoridagi shartlardan biri talab etilgan chiqish qiymatdan chetga
chiqish ruxsat etilmasa, u xolda proporsional-integral rostlagich qo‘llaniladi;
agar yuqorida aytilgan shartlardan biri, ya’ni o‘tish jarayon vaqtini
tezlashtirish talab etilsa, u xolda proporsional-integral-differensial (PID)
rostlagich tanlanadi.
Murakkablik pog‘onasida keyingi o‘rinda turgan rostlagich o‘zidan oldinga
rostlagichlar xususiyatini o‘ziga qo‘shib boradi. Rostlagichlarning dinamikasi,
rostlash chizmasi, xarakteristikalari uzatish funksiyasi va strukturaviy sxemasi 2-
jadvalda berilgan.
2-jadval
Rostlash
qonuni Dinamik tenglamasi O‘tish xarakteristikasi
P
I
PI
PD
PID
O‘tish
xarakteristikasining
grafigi Uzatish funksiyasi Oddiy struktura
sxemasi
W(p)=k
p

W(p)=k
p +T
D r
Qurilma uzatish funksiyasini va rostlagichni tanlaganimizdan so‘ng
MATLAB tizimida, boshqarish tizim blok sxemasini yig‘iladi, rostlagich
koeffitsientlarini o‘zgartirib chiqish chizmasi asosida eng muqobil rejimi tanlab
olinadi ( 7 - rasm).
IV. Qurilma moduli va tanlangan roslagich asosida MATLAB tizimidan
foydalanib boshqarish tizim blok sxemasini tuziladi (7-rasm) va uni kompyutirda
tahlil etib, optimal o‘tish jarayonining o‘zgaruvchi koeffitsientlari (k
p , T
u , T
d )
topiladi, qiymatlarini yozib olinadi va tizimni sozlash jarayonida ulardan
foydalaniladi.
V. Endi qurilma funksional boshqarish tizimi tuziladi. Buning uchun chiqish
qiymatni o‘lchovchi yozib boruvchi qurilma tanlab olinib, o‘zgaruvchi qiymatni
yozib boruvchi ikkilamchi qurilmada tanlangan rostlagich bo‘lishi shart.
Qurilmaga kiruvchi agentni boshqarish uchun sarfning qiymatiga qarab, ijrochi
qurilma tanlanadi [3 ].
Boshqarish funksional chizmasini GOST 21.404-85 talablari asosida chizish
kerak. Endi qurilmaning funksional boshqarish tizimi tuziladi. Buning uchun
tizimda o‘zgaradigan qiymatlani o‘lchash uchun datchiklar va ikkilamchi
qurilmalar tanlanadi ( - jadval). Ikkilamchi qurilmada tanlangan rostlagichlar

bulishi shart. Qurilmaga kiruvchi va chiquvchi oqimlar inobatga olinadi. Sarfni
boshqarish uchun, ijrochi qurilma tanlaymiz.
VI. Boshqarish funksional chizmasini GOST talablari asosida chiziladi va
tanlayotgan o‘lchovchi, boshqaruvchi qurilmalar tuplamini tablitsa shaklida yozib
qo‘yiladi.
GOST elementlari yordamida texnologik jarayonlarni
avtomatlashtirishning funksional chizmasini tuzish
Avtomatlashtirishning prinsipial chizmasida texnologi k jarayonni avtomatik
bosh q arish vositalarining h ammasi shartli ravishda k o‘ rsatiladi. Prinsipial
chizmalarda avtomatlashtirish vositalarining shartli tasvirlari GOST 21.404 – 85
talablari asosida bajariladi (4 ,5 - jadvallar).
Avtomatlashtirish prinsipial chizmasining pastki q ismida bosh q arish shchiti
va pultiga montaj q ilinadigan nazorat va avtomatika asboblari k o‘ rsatiladi.
Avtomatlashtirish asboblari va vositalarini hamda shartli belgilarini
belgilashning ikki usuli tavsiya etiladi: soddalashtirilgan va mufassal
kengaytirilgan belgilash uslubida murakkab vazifalarni, masalan, nazorat qilish,
rostlash va signalizatsiyani amalga oshiruvchi hamda ayrim blok ko‘rinishida
ishlangan avtomatlashtirish asboblari va vositalari bitta shartli belgi bilan
ifodalanadi. Yordamchi vazifalarni bajaruvchi qurilmalar (filtrlar, reduktorlar,
kuchaytirgichlar, tok manbalalari, montaj elementlar va boshqalar) tasvirlanmaydi.
Mufassal kengaytirilgan belgilash uslubida har bir asbob yoki blok alohida
shartli belgi bilan tasvirlanadi.
Asbobning shartli belgilanishi 4 -ra s m da ifodala ngan . Grafik tasvirning
yu q ori q ismida o‘ lchanayotgan kattalikning va asbobning funksional belgilarining
h arfiy belgilari ifodalanadi, pastki q ismida esa asbobning yoki avtomatlashtirish
vositalari majmuasining pozitsion belgilari qo‘ yiladi. Bitta parametrni o‘ lchash,
signallash yoki rostlash uchun m o‘ ljallangan vositalar t o‘ plami komplekt deyiladi.
Avtomatlashtirish vositalari komplektidagi (barcha asboblar b i tta nomer bilan
belgilanadi, uning h ar bir tarkibiy qis miga esa ( o‘ lchovchi, rostlovchi asbobga va
bosh q a elementlarga) qo‘ shimcha ra q amli indeks beriladi.
4 – jadval.
Avtomatlashtirish asboblarining grafik shartli tavsifi .
Nomi Belgilanishi
Shchitdan tashqarida (joyida) o‘rnatilgan
asboblar
Shchitda pultda o‘rnatilgan asboblar

Ijro mexanizmi. Umumiy belgilanishi
Bog‘lanish chiziqlari
Bog‘lanish chiziqlarining o‘zaro kesishishi
Temperaturani o‘lchash uchun joyiga ko‘ra
o‘rnatilgan dastlabki o‘lchov o‘zgartkichi
(sezgir element)
O‘rniga ko‘ra o‘rnatilgan kshrsatuvchi
temperaturani o‘lchash uchun asbob
Shchitda o‘rnatilganini ko‘rsatuvchi
temperaturani o‘lchash uchun asbob
O‘rniga ko‘ra o‘rnatilgan ko‘rsatkichlarni
masofadan turib temperaturani o‘lchash uchun
shkalasiz asbob
Shchitda o‘rnatilganini ko‘rsatuvchi bir nuqtali,
qayd etuvchi temperaturani o‘lchovchi asbob
Shchitda o‘rnatilgan, qayd etuvchi, avtomatik
aylanib chiquvchi qurilmali temperaturani
o‘lchovchi asbob
Shchitda o‘rnatilgan, proparsional – integral
rostlovchi, qayd etuvchi temperaturani o‘lchash
uchun asbob
Joyiga ko‘ra o‘rnatilgan, shkalasiz pozitsion
qonun bilan rostlanuvchi temperatura
rostlagichi
Joyiga qarab o‘rnatilgan, kontak qurilmali
shkalasiz temperatura o‘lchash uchun asbob
Shchitda o‘rnatilgan, yuqori va pastki sathlarida
signalizatsiyali, kontaktli qurilma bilan
ko‘rsatuvchi sathni o‘lchovchi asbob
Shchitda o‘rnatilgan, vaqtincha dastur bo‘yicha
jarayonni boshqarish uchun asbob П
TC ПИ
TR
CTI
TT
TR
TIR
TS
H
LIA
L
KS

Joyiga ko‘ra o‘rnatilganini ko‘rsatuvchi
mahsulot sifatini o‘lchovchi asbob
Joyiga ko‘ra o‘rnatilgan signal o‘zgartgich.
Kirish signali pnevmatik, chiqish signali –
elektirik
Ko‘paytirish vazifasini bajaruvchi hisoblash
qurilmasi
Elektr dvigatelini boshqarish uchun yurgizish
apparaturasi
Shchitda o‘rnatilgan, masofadan boshqarish
boypas paneli
Shchitda o‘rnatilgan, boshqarishni tanlash uchun
mo‘ljallangan boshqaruv kaliti
Rostlash organi
5 – jadval .
O‘lchanayotgan kattaliklar va asboblarning funksional
belgilarining harfiy belgilanishi.Belgi
O‘lchanadigan kattalik Asbobning funksianal belgisi
Asosiy
belgilanishi Qo‘shimcha
belgilanishi Axborotning
akslanishi Chiqish
signalining
shakllanishi Qo‘shimcha
qiymat
+ – signalizatsiya – +
+ – – – –
+ – – Avtomatik
rostlash
boshqarish –
Zichlik Farq, o‘zgarishi – – –
e Istagan
elekter
kattalik – + – –
Sarf Nisbat,kasr – – –
O‘lcham,
siljish, holat – + – –O
2
QI
P/E
PY
K
FY
NS
HC
HC
S101-2

Qo‘lda ta’sir – – – o‘lchanayotgan
kattalikning yuqori
chegarasi
+ – Ko‘rsatish – –
+ Avtomatik
ulanish, surilish – – –
Vaqt, vaqtli
dastur – – + –
Sath – – – O‘lchanayotgan
kattalikning
pastki chegarasi
Namlik – – – –
+ – – – –
+ – – – –
Bosim,
vakuum – – – –
Sifatni
ifodalovchi
kattalik Vaqt bo‘yicha
integrallash
jamlash – + –
Radiaktivlik – Qayd etish – –
Tezlik
chastota – – Ulash, uzish,
qayta ulash,
blokirovka –
Temperatura – – + –
Bir nechta
turli
o‘lchanuvchi
kattaliklar – – – –
Massa – – – –
Qovushqoqli
k – + – –
Tavsiya
etilmaydigan
zahira harf – – – –
+ – – + –
+ – – – –

Eslatma: «Plyus» ishorasi bilan belgilangan harfiy belgilash zahira belgi
bo‘lib, «minus» ishorasi bilan belgilanganlari foydalanilmaydi.
6-jadval.
Asboblarning funksional belgilarini aks ettiruvchi qo‘shimcha
harfiy belgilashlar
Belgilashlar Nomlanishi
Ye
Sezgir element (birlamchi o‘zgartirish)
T
Masofadan uzatish (oraliq o‘zgartirish)
K
Boshqarish stansiyasi
Y
O‘zgartirish hisoblash funksiyalari
Ob’ektlarni avtomatik boshqarish funksional chizmasini tuzish
Apparatura komplektida qo‘shimcha raqamli indekslarning berilishi
qo‘yidagi ketma – ketlikda amalga oshiriladi: datchik, o‘lchovchi yoki rostlovchi
asbob, qayta ulagich va hokazo. Avtomatlashtirish sxemasining (AS) pozitsion
belgilanishi loyihaning barcha materiallarida saqlanadi. Asbobning yoki
qurilmaning (qo‘lda boshqariluvchi qurilmalardan tashqari) belgilanishdagi
birinchi raqam o‘lchanayotgan kattalikning nomi hisoblanadi. Qo‘lda bajariladigan
ishlar uchun mo‘ljallangan qurilmalarning (knopka, boshqarish kaliti va boshqalar)
harfiy belgilanishi N harfidan boshlanishi kerak. Asbobning funksional
belgilarining harfiy belgilanishining joylanish tartibi I, R, C, S, A ketma – ketlik
bilan belgilangan. Chizmalarda iloji boricha chiziqlar kam bo‘lishi yoki kesishishi
kerak. Agar prinsipial chizmalarda chiziqlar ko‘payib ketsa, adres usulidan
foydalaniladi, bunda joyiga o‘rnatilgan asboblarda, ko‘rsatilgan gorizontal
chiziqdan 40... 80 mm masofada, bog‘lanish yo‘llari uziladi. Xuddi shu masofada
o‘lchash uchun impuls olish joyi va ijro etuvchi mexanizmlar o‘rnatilgan yrdan
bog‘lash chiziqlari uziladi. Bog‘lash chiziqlarining raqamli adreslari qo‘yi va
yuqori uzunliklarga mos ikkita gorizontallarda joylashadi. Uzilish yerlarida
chapdan ungga tartib bilan ortib boradigan qilib nomerlar yoziladi. Nazorat –
o‘lchash asboblarining to‘g‘ri tanlangani haqida oldindan fikr yuritish maqsadida
bog‘lash chiziqlarining quyi kesmalari yonida o‘lchanayotgan texnologik
parametrlarning eng yuqori miqdorlari ko‘rsatiladi. Bundan tashqari, bu
ma’lumotlardan o‘lchash asboblarining shkalasini tanlaganda foydalanish mumkin.
Avtomatlashtirishning prinsipial chizmasini o‘qishni osonlashtirish
maqsadida asboblar va rostlagichlarning shartli ifodasida kirish signallarini
tepadan, chiqish sinallarini esa pastdan ulagan ma’qul. Agar chizmada bir xil
xarakteristikali joyiga o‘rnatilgan asboblar ko‘p marotaba qaytarilsa, u holda
«Mahalliy asboblar» to‘rtburchagiga faqat bitta asbob belgilanishini chizishga

ruxsat beriladi (bu birinchi navbatda manometrlarga tegishli) bunday asboblarning
pozitsiya nomerlari ko‘rsatiladi.
3 -ra s m. GOST 21.404-85 b o‘ yicha as bobning shartli belgilanishini
ifodalash prinsipi.
Bu hollarda ayrim qurilmalardan chiqqan bog‘lanish yo‘llarini birlashtirish
maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, bir necha datchikdan chiqib, signal bitta
ikkilamchi asbobga borganda (masalan, agar bir nechta qarshilik termometrlari
bitta ko‘prik bilan ishlaganda) ham yo‘llarni birlashtirib ko‘rsatish mumkin.
Avtomatik asboblarning kontaktlari signal berish, blokirovkalash va himoya
kabi elektr chizmalarida ishlatilsa, u holda bog‘lash yo‘llari bitta gorizontal
chiziqda birlashtiriladi va unga masalan, «Boshqarishning elektr chizmasi»,
«Signal berish chizmasi» kabi yozuvlar yoziladi.
4-rasmda misol tariqasida TJ avtomatlashtirish sxemasi keltirilgan bo‘lib,
unda ishlovga berilayotgan mahsulotning temperatura va sarfi ART amalga
oshirilgan; magistraldagi bug‘ bosmi ART to‘planuvchi idishdagi sath pozitsion
ART; nasos elektr yuritmasini boshqarish tizimi. Ўлчанаётган
катталикнинг
асосий
белгиланиши
Ўлчанаётган
катталикнинг
қўшимча
белгиланиши
Асбоб
функционал
аломатининг
белгиланиши
Асбобнинг
позицион
белгиланишиP D I R
C
7-2 P (Босим)
D
( Босимлар фарқи )
I (Кўрсатиш)
R (Қайд қилиш)
C (Автоматик
ростлаш)

4 - ra s m. Texnologi k jarayonni avtomatlashtirish sxemasi.
 Yuqori o‘tkazish qobiliyati ega GERS rostlovchi klapanlarining asosiy
texnik xususiyatlari (termostat, termouzatkich va elektrouzatgich yordamida
boshqariluvchi) 7-jadvalda keltirilgan.
7-jadval
Ijrochi mexanizmlar
Artikul.
utkazuvchanlik
tavsifi Nomi umumiy ma’lumotlar Tayyorlanishi Klapanning
chizmasi
1 2 3 4 5
1
17761
Chizikliga
yakinlashtiruvchi 3 tarmokka buluvchi issik
massani 3 tarmokka
ajratuvchi klapan CALIS-TS
15; 20 kvs, m 3
/soat 2,75; 3,21
2
teng foizli 3 tarmokli termostatik 15; 15;
20 bo‘yicha ajratish yoki
bo‘lish uchun klapan CALIS-
TS.15; 20 kvs, m 3
/soat 3,5;
4,2

3 termoprivod yoki masofadan
boshqaruvchi rostlagich bilan
birga ishlovchi GERS zonali
klapan

4 2 tarmoqli termostatik klapan
5
17760 5X 2 tarmoqli termostatik klapan
15; 20 kvs, m 3
/soat 2,9; 3,21
6
17217 TS-V Muvozanatga keltiruvchi va
rostlovchi GERS klapani
15;20; kvs, m 3
/soat 1.9; 0.47;
1.00; 3.9
7
12117 5 x GERS suv (suyuklik) tizimini
aniq rostlash uchun ikki
tomonli sharli kran
15;20; 25; 32; 40; 50 kvs,
m 3
/soat 5 - 50
8
14002- FIX-TS bosimlar farqini bir xilda
rostlovchi qurilma 23 kPA
15;20; 25; 32; 40; 50 m 3
/soat
2.66-14.95
9
14006 1x GERS KOMV1 -klapan-
sarfni uzluksiz rostlash uchun
rostlagich 15;20; 25; 32; 40;
50 m 3
/soat 04.5
10
14037
Teng foizli yoki
tugri chizikka
yakinlashtiruvchi GERS 4037
bo‘lakka bo‘lish va ajratuvchi
3-tarmoqli, hamda 2-tarmoqli
klapan sifatida ishlatiladigan
rostlovchi klapan, 15; 20; 25;
32; 40; 50; m 3
/soat 4,0; 6,3;
10; 16; 25; 40
11
Teng foizga
yaqinlashuvchi Zaslonka GERS 4219
50; 65;80;100; 120; 150;200;
250; 300; m 3
/soat
91; 206; 436; 660; 1300;
2100; 4100; 6090; 9570
Misol.

Pasterizatsiya - bu mikroorganizmlarning vegetativ shakllarini (termofildan
tashqari) suyuq muhitda, oziq-ovqat mahsulotlarini ularni bir marta lik va qisqa
vaqt davomida 100 °C dan past haroratgacha qizdirish yo'li bilan yo'q qilish
jarayoni, odatda ko‘pincha suyuq mahsulotlarni yoki moddalarni 60°C da 60
minutgacha, yoki 70-80°C haroratda 30 daqiqa davomida qizdirish tushuniladi.
Ushbu texnologiya XX asrning o‘rtalarida fran s uz mikrobiologi Lui Paster
tomonidan taklif qilingan bo‘lib, u oziq-ovqat mahsulotlarini dezinfeksiya qilish,
shuningdek, ularning yaroqlilik muddatini uzaytirish uchun ishlatiladi.
Oziq-ovqat xom ashyosining turi va xususiyatlariga qarab, turli xil
Pasterizatsiya usullari qo‘llaniladi. Uzoq (63-65 °C haroratda 30-40 minut), qisqa
(85-90°C haroratda 0,5-1 daqiqa) va tezkor Pasterizatsiya (98°C haroratda bir
necha soniya davomida) turlari mavjud. Mahsulot bir necha soniya davomida
100°C dan yuqori haroratgacha qizdirilganda, ultra-Pasterizatsiya haqida gapirish
odat tusiga kiradi.
Pasterizatsiya paytida mahsulotda mikroorganizmlarning vegetativ shakllari
nobud bo‘ladi, ammo sporalar hayotiy holatda qoladi va qulay sharoitlar paydo
bo‘lganda intensiv rivojlana boshlaydi. Shuning uchun Pasterizatsiya qilingan
mahsulotlar (sut, pivo, turli xildagi sharbatlar va boshqalar) cheklangan vaqt
davomida past haroratlarda saqlanadi. Pasterizatsiya paytida mahsulotlarning
ozuqaviy qiymati deyarli o‘zgarmaydi, chunki ta ’ mi va qimmatli tarkibiy qismlari
(vitaminlar, fermentlar) saqlanib qoladi.
Pasterizatsiya mahsulotni sterilizatsiya qilish jarayonidan farq qiladi.
Pasterizatsiya paytida asosan psixrotrofik va mezofil sut kislotasi bakteriyalari
nobud bo‘ladi, fermentlangan sut mahsulotlarini olish uchun ishlatiladigan termofil
sut kislotasi streptokokklari va enterokokklar ularning faolligini pasaytiradi.
Pasterizatsiya samaradorligi (Pasterizatsiya qilinganidan keyin sut tarkibidagi
mikrofloraning tabiati) asosan Pasterizatsiya oldidan sutni saqlash sharoitlari
(xususan, sog'ishdan keyin uning sovutish harorati) bilan belgilanadi.
Sutni pasterizatsiya qilish jarayonida issiqlik almashinish qurilmasining
uzatish funksiyasini tuzib ko‘raylik. Issiqlik keltiruvchi reagent sifatida par
ishlatiladi. Tajriba muvozanat holatda ishlab turgan qurilmaning kirish qiymatiga
(par sarfini oshiramiz ) turtki berish orqali olib boriladi. Turtki berilgandan so‘ng
chiqish qiymatni ( T
c = f(t) ) harorat o‘zgarishini 8- jadvalga yozib boramiz(5 - rasm,
8 - jadval). Par sarfining umumiy nominal sarfga nisbatan (∆ f
n / f
n ) 7 % ga
o‘zgartiramiz. Tajriba natijasi 5 - rasmda keltirilgan, undan ko‘rinib turibdiki
harorat yuqori ko‘rsatkichi 94.7 0
S , kechga qolish vaqti T
oa =5 sek. O‘tish
chizmasi
S – ga urinma o‘tkazib, T
ab = 4,5 c , T
bd = 32,5 c va T
ab / T
bd = 0,1383 . 1-
jadvaldan p qiymatini aniqlab ( n = 2), qurilma tezligi T aniqlaymiz:

Vaqtinchalik kechga qolish qiymat ( ) hisoblaymiz:
8-jadval
Tajriba natijalari
Vaqt t, c Suyuqlik teperaturasi
T
s , o
S
Vaqt t, c Suyuqlik teperaturasi T
s ,
o
S
Eksperiment
qiymati Hisobiy
qiymati Eksperiment
qiymati Hisobiy
qiymati
0 91.00 91.00 30 93.25 93.19
5 91.00 91.00 40 93.75 93.86
10 91.25 91.16 50 94.20 94.25
15 91.75 91.63 75 94.50 94.62
20 92.25 92.19 100 94.75 94.68
25 92.75 92.68

5 - rasm. Jarayonning o‘tish chizig‘i
Qurilma kechikish qiymatini hisoblaymiz:
Qurilma kuchaytirish koeffitsient qiymatini hisoblaymiz:
Qurilmani uzatish funksiyasini yozamiz
(II, 82)
Tajriba natijasi taxlili

Qurilma ikkinchi darajali aperiodik zveno ekanligini ko‘rsatmoqda, o‘tish
chizmasidan ko‘rinib turibdiki, muallaqlik koeffitsienti ( ) yuqori, shu sababli
Laplas funksiyasining aksidan (izobrajenie) foydalanib, uzatish funksiya
formulasini, o‘tish qiymatni hisoblovchi h(t) formulaga o‘tkazamiz [3].

Formulaga tajribadan olingan qiymatlarni qo‘ysak
O‘tish chizmasidan
Hisoblash formulasiga qo‘ysak
Hisoblab, 8 - jadvalga qo‘yamiz va tuzilgan matematik formulani aniqlik
darajasini ( adekvatnost) ko‘ramiz.
Qurilma matematik modelini tuzishning eksperemental usuldan
foydalanaman, bunda qurilma kirish qiymatiga turtki berib, chiqish qiymatning
o‘zgarishini nazorat qiluvchi qurilma yordamida yozib olamiz. Bu chizma qurilma
dinamikasi deyiladi va u chizma asosida qurilmani qanday zveno ekanligini
anaqlashimiz mumkin. 5-rasmdan ko‘rinadiki, qurilma 1-tartibli turg‘un
(aperiodik) zvenodir. Bunday zvenolar differensial tenglamalari quyidagicha
bo‘ladi.
To
Bu yerda x,u kirish va chiqish qiymatlar, k - kuchaytirish koeffitsient, To-
qurilma doimiylik koeffitsienti. Tizim modelini kompyutorga kiritish uchun
differensial tenglama ko‘rinishdagi modellar, uzatish (peredatochnыy)
funksiyasiga aylantiriladi
W(p) = y(p)/ x(P) va quyidagi ko‘rinishga keladi :

W( p) =
Tenglamadagi To qiymatini topish uchun o‘tish chizmasiga urinma
o‘tkazib To qiymati topaladi, To = 20, u holda qurilmaning o‘tish tenglamasi :
W(p) =
Texnoglogik qurilmada o‘tadigan jarayonni boshqarish uchun ishlatiladigan
rostlagichlar, rostlash qonuniga binoan: 2 pozitsiyali (Pz), proporsional (P),
proporsional-integral (PI) va proporsional-integral-differensial (PID) rostlagichlar
mavjud.
Boshqariluvchi qurilma aperiodik zveno bo‘lganligi sababli, proporsional-
integral rostlagichni tanlayman. PI –rostlagich uzatish funksiyasi W(p)= k + 1/T
i r.
Xozirgi vaqtda chiqarilayotgan datchiklar, ijrochi mexanizmlar ixcham va
mikrosxema asosida tayrlanayotgani uchun ularni inersiyasiz zvenoga
tenglashtiramiz va k=1 xisoblab, boshqarish tizim blok sxemasi chiziladi:
6 - rasm. Boshqarish tizimining blok sxemasi.
Boshqarish tizim qanday kechishini ko‘rish va ta h lil qilish uchun,
MATLAB dasturi yordamida tizim kompyutor modelini tuzamiz (7 - rasm). O‘tish
chizmalarining taxlili natijasida, o‘tish tizimni muqobil rejimini topish kerakligi
aniqlanadi. Rostlagichning o‘zgaruvchi koeffitsienlari k va T o‘zgartiriladi. И
М W(p) =

Дат-
чик
W=k+
Буюртм
а

7-rasm. Tizimning MATLAB dasturidagi model chizmasi.
Rostlagichning sozlash koeffitsientlari (To va Kr) qiymatini aniqlash uchun
tizimning MATLAB dasturidagi modeli yordamida bir necha o‘tish chizmalarini
olib, ular orasidan eng muqobili (optimalini) tanlanadi (6- rasm) va roslagich
koeffitsientlarining qiymatlarini texnologik tizimda turgan rostlagich koeffitsienti
sifatida kiritiladi:
Kr= 5, Ti = 20.
7- rasm. Avtomatik boshqarish tizimada o‘tish jarayoning chizmasi.
Optimal boshqarish tizim koeffitsientlari tanlangandan so‘ng tizim
funksional sxemasi chiziladi (8-rasm). Boshqaruv tizimining funksional
chizmalarini chizishda, GOST dan foydalaniladi va birlamchi, ikkilamchi
asboblarni tanlab, tartib bilan joylashtiriladi:

8-rasm. Boshqarish tizim funksional chizmasi.
Adabiyot va uslubiy qo‘llanmalardan foydalanib, birlamchi, ikkilamchi asboblar,
rostlagich, boshqaruvchi va ijrochi qurilmalarni GOST 21.404-85 talabiga mos
ravishda tanlanib, ularning nomlari va markalarini 9-jadval tarzida joylashtiriladi
(9- jadval).
9-jadval
Poz
№ O‘ lchanay
otgan
kattalik O‘l chanuv
chi.
kat.tavsif O‘ rnat.
Joyi. O‘ lchovchi va
bosh q ar. q ur.tavsifi. Soni Ilova
1-1 Xarorat
130-230
o
C Agressiv
emas Joyida Q arsh . termometrii
Metran TXAU, 0-
100 oS 1
1-2 Xarorat
130-230
o
S Agressiv
emas Shitda Xarotatni o‘lchochi
Boshqaruvchi
qurilma OVN
TRM12, dasturiy
bosh. 1
1-3 Xarorat
130-230
o
C Agressiv
emas Shitda Xarotatni
dasturlovchi qurilma
TRM12, 1
1-4 Xarorat
130-
230 o
S Agressiv
emas Trubada Elektr ijrochi
mexanizm.
OVEN TRM -212 1

2-1 Sarf, par
Sarfi. Agressiv
emas Joyida Elektron sarf
o‘lchagich.
METRAN-
331, Dymetic/ 1
1-3 Yog‘
sarfi. Agressiv
emas Joyida Elektron sarf
o‘lchagich.
METRAN-
331, Dymetic/ 1
Texnologik jarayonlarni nazorat qilishda albatta o‘lchov asboblaridan
foydalanamiz. Har bir talaba kurs ishini bajarishda quyidagi keltirilgan jadvalda
o‘zlariga kerakli bo‘lgan ma’lumotlar olinadi.
10-jadval
TEMPERATURA O‘LChOV ASBOBLARI
O‘LChASh ChEGARASI TURI
-70 ÷250 0
S Kengayish termometrlar
Bimetall A55
0÷100 0
S Manometrik termometrlar
TPG 189P
0÷100 0
S Elektr qarshilik termometrlari
Pt 100 0
S (4-20mA)
(-50 0
S÷400 0
S) SITRANS TS500
(-40 0
S÷1100 0
S) Termo e lektrik termometr SITRANS
N
(-40 0
S÷1000 0
S) Termoelektrik termometr SITRANS K
(-40 0
S÷750 0
S) Termoelektrik termometr SITRANS J
-40 ÷1100 0
S TSS310
BOSIM O‘LChOV ASBOBLARI
O‘LChASh ChEGARASI TURI
8.3÷30.000 mbar SITRANSP 7MF4233
8.3÷100.000 mbar SITRANSP 7MF4333
8.3÷100.000 mbar SITRANSP 7MF4433
8.3÷30.000 mbar SITRANSP 7MF4433
0÷1 bar SITRANS P200
7MF1565-3BA00-1AA1
0÷1 ,6 bar SITRANS P200
7MF1565-3BB00-1AA1
0÷ 2,5 bar SITRANS P200
7MF1565-3BD00-1AA1
0÷ 4 bar SITRANS P200
7MF1565-3BE00-1AA1
0÷ 6 bar SITRANS P200

7MF1565-3BG00-1AA1
0÷1 0 bar SITRANS P200
7MF1565-3SA00-1AA1
0÷1 6 bar SITRANS P200
7MF1565-3SB00-1AA1
0÷ 25 bar SITRANS P200
7MF1565-3SD00-1AA1
SARF O‘LChOV ASBOBLARI
O‘LChASh ChEGARASI TURI
0,6 ÷ 240 m 3
/soat Ultra tovishli sarf o‘lchagich suyuqliklar
uchun
SITRANS FUS380 DN100
1 ÷ 400 m 3
/soat SITRANS FUS 380 DN125
2,5 ÷ 900 m 3
/soat SITRANS FUS 380 DN200
38 ÷ 14200 m 3
/soat SITRANS FUS 380 DN 8 00
0 ,6 ÷ 120 m 3
/soat SITRANS FUE380DN100
1 ÷ 200 m 3
/soat SITRANS FUE380DN1 25
2,5 ÷ 500 m 3
/soat SITRANS FUE380DN 2 00
2,5 ÷ 500 m 3
/soat SITRANS FUE380DN 2 00
2,5 ÷ 500 m 3
/soat SITRANS FUE380DN 2 00
38 ÷ 7600 m 3
/soat SITRANS FUE380DN100
SATH O‘LChOV ASBOBLARI
O‘LChASh ChEGARASI TURI
40-100m Sochiluvchan moddalar uchun SITRANSL
R560
0-32m SITRANS LG 240
0-75m SITRANS LG 250
0-60m SITRANS LG 260
0-60m SITRANS LG 270
5mm-20m SITRANS LG 250
0.3m- 8m Ultra tovushli Suyuqliklar uchun SITRANS
Yecomax XRS-5
0.3m-10m Ultra tovushli Suyuqliklar uchun
SITRANS YecomaxST-H
0.3m-10m Ultra tovushli Suyuqliklar uchun SITRANS
Yecomax XPS-10
0.3m-15m Ultra tovushli Suyuqliklar uchun SITRANS
Yecomax XPS -15
0.6m-30m Ultra tovushli Suyuqliklar uchun SITRANS
Yecomax XPS -30
Izoh: Ba’zi o‘lchov asboblari uchun ikkilamchi o‘lchov asboblari tanlanishi
kerak bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:

1. N.R. Yusupbekov , D.P. Muxitdinov. «Texnologik jarayonlarni modellashtirish
va optimallashtirish asoslari.- T . : « Fan va texnologiya » , 2015 .
2. Г. Б. Yeвгенев и др . Основы автоматизации технологических процессов
и производств: учебное пособие: в 2 т. / под ред. Г. Б. Евгенева. — Москва:
Издателство МГТУ им. Н. Э. Баумана, 2015. — 441с.
3. Полоцкий Л.М., Лапшенков Г.И. Автоматизация химических
производств . М.: Химия, 1982. - 295 с.
4. Тимохин А.Н. Моделирование систем управления с применением
Matlab: учебное пособие [Электронный ресурс] / Тимохин А. Н., Румянцев
Ю. Д. - НИЦ ИНФРА-М, 2016. http://znanium.com
5. Молдабаева, М. Н. М75 Контролно-измерителные приборы и основы
автоматики: учебное пособие / М. Н. Молдабаева. – Москва; Вологда: Инфра-
Инженерия, 2019. – 332 с.: ил., табл. ISBN 978-5-9729-0327-6
6. Yusupbekov N.R., Muhammedov B.I., G ulomov Sh.M. Texnologikʼ
jara
е?nlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish: texnika oliy o quv yurtlari talabalari ʼ
uchun darslik. – T.: O qituvchi, 2011.-576 b.
ʼ
7. Yunusov I.I., Artikov A.A., Ismatullayev P.R. Kimyo va oziq-ovqat
texnologiyasida EHM ni qо‘llash, О‘quv qо‘llanma, T.: «NISIM». 2001.148 b.
8. Демченко В.А. Автоматизация и моделирование технологических
процессов АЭС и ТЭС. Учебник: Одесса. Астропринт, 2001. - 305 с
9. SIMULINK – моделирование в среде MATLAB. Учебное пособие. –М.:
МГУИЭ. 2002. -128с.
10. Межгосударственный стандарт ГОСТ 21.208–2013. Автоматизация
технологических процессов. Обозначения условные приборов и средств
автоматизации в схемах.
11. www.sciencedirect.com
12. www.scopus.com
13. http://www.instrumentationtools.com
14. http://www.instrumentationtools.com
15. https://studfile.net/preview/580775/
16. https://studfile.net/preview/580775/

Oziq-ovqat injiniringida modellashtirish va avtomatlashtirish

Sotib olish