• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 121.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

10 Продаж

Oziq-ovqat mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash (sut va sut mahsulotlari misolida)

iqtisodiy taraqqiyot darajasi, intellektual xolati, moddiy boyliklar, ayniqsa tabiiy boyliklar, mehnat resurslari kabi imkoniyatlar xal qiluvchi ahamiyat kasb etsa. Agar bularga geografik joylashuv, milliylik, urf-odat, xalq birligi kabilarni qo‘shsak, umumiy sharoit yana ham oydinlashadi. Bozor iqtisodiga o‘tishdagi eng muhim tomonlardan yana biri jahon tajribasi, mamlakatlar hamkorligidir va bu bozor iqtisodiyotining zarur doimiy qismidir. Chunki, bozor iqtisodiga o‘tish jarayonining faqat mamlakatning o‘z yo‘li bilan chegaralanish doimo muvaffaqiyatli yakunlanmaydi. Jarayonni tez rejalashtirish rivojlangan mamlakatlar tajribasini o‘rganish, ularni o‘zlashtirish va tadbiq qilishni talab etadi. Bu bozor iqtisodiga o‘tish muammolarini tez hal qilish, ortiqcha urunishlarni oldini olish, sinovdan o‘tgan usul va yo‘llarni qo‘llash imkonini beradi. Bundan tashqari rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi jahon iqtisodiyotiga qo‘shilish, jahon standartlarini o‘zlashtirish imkoniyatlaridan foydalanish uchun ham yo‘l ochadi. Chunki, jahonga yuz tutish, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ishtirok etish, har bir mamlakat iqtisodiyotida faoliyat ko‘rsatish avvalo uni o‘rganish, bilish va o‘z joyini topa bilishni talab etadi. Buning uchun mavjud yig‘ilgan iqtisodiy faoliyat tajribalari, iqtisodiy sharoitlar, xususiyatlarni anglashgina bunga yo‘l ochishi mumkin. Jahon standartlarini olsak, bu yuqori darajali talab asosi bo‘lib, avvalo bunday standartlar, buni yaratuvchi texnologiya va erishilgan tajribaning o‘zlashtirilishi talab etiladi. Shunday qilib bozor iqtisodiyotiga o‘tishning tarkibiy qismi bo‘lgan jahon tajribasi uch tomonlama ahamiyat kasb etadi: - bozor iqtisodiyoti shakllanishi va taraqqiy etishi bilan bog‘liq rivojlangan mamlakatlar tajribasidan foydalanish; - jahon iqtisodiyotiga qo‘shilish maqsadida mamlakatlar bozor rivoji tajribasini o‘rganish; - jahon standartlari darajasida bo‘lishlik uchun ilg‘or mamlakatlar bozor tajribasini qo‘llash. Bozor iqtisodiga o‘tishda jahon tajribasi ichida rivojlangan mamlakatlar alohida o‘rin egallaydi. Rivojlangan mamlakatlar bozor munosabatlari asosida 6 keyin ham yurtimizda bozor iqtisodiyotini yanada rivojlantirishimiz, dunyoning rivojlangan mamlakatlari qatorida biz ham o‘z mahsulotlarimizni jahon bozoriga chiqarishimiz lozim. O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotini shakllantirish modeli uch narsaga asoslangandir: 1) umumiylik – bozor iqtisodiyotining umumiy qonun, jarayon, voqeliklari; 2) xususiylik – bozor iqtisodiyotiga o‘tishdagi O‘zbekistonda mavjud sharoitlar, ya’ni tabiiy, milliy, iqtisodiy, geografik va madaniy xususiyatlar kabilar; 3) mavjud jahon mamlakatlari bozor tajribasi, undagi hamkorlik. 3.1-jadval O‘zbekistonning milliy bozor modeli 5 Umumiylik Xususiylik Xalqaro tajriba, hamkorlik 1) Bozor iqtisodiyoti qonunlari 2) Ijtimoiy muhofaza 3) Bozorga xos umumiy boshqa voqeliklar 4) Bozor shakllanishining umumiy amaliy qoidalari 1) Iqtisodiyot darajasi va xalq xo‘jalik tuzilmasi 2) Geografik holat 3) Tabiiy boyliklar 4) Madaniy, ilmiy daraja 5) Milliy xususiyatlar 1) Jahon bozor huquqiy asoslari 2) Bozor taraqqiyoti usullari 3) Umumiy hamkorlik 4) Iqtisodiy yordam O‘zbekiston milliy bozor modeli asoslari, jadvalda ko‘rsatilganidek, milliy model bozor iqtisodiyoti shakllanishi uchun zarur asos va tomonlarni o‘z ichiga oladi. Ma’lumki, ularning birgalikdagi amaliyoti o‘zining katta samarasini bermoqda. O‘zbekiston bozor iqtisodiyoti yo‘lini uzil-kesil tanlaganligini ta’kidlar ekanmiz, milliy mustaqillik avvalo mustaqil, rivojlangan iqtisodiyotga asoslangan bo‘lishi, bu esa sovet imperiyasi davridagi iqtisodiyotni tubdan o‘zgartirish, uning o‘rniga har tomonlama rivojlangan va xalq farovonligini ta’minlay oladigan iqtisodiyotni paydo qilishni, hozirgi sivilizatsiyali jamiyatga xos bozor iqtisodiyoti 5 Iqtisodiyot nazariyasi 2-kitobi. 37-betdan. O‘zbekistonning milliy bozor modeli 14 usullarini qo‘llash va bunday iqtisodiy tizim o‘zgarishida kam talofot ko‘rish, imkoni boricha qisqa vaqt ichida amalga oshirish yo‘llari asosida shakllanishi kerak. Bozorga o‘tishda bu sohadagi salbiy tomonlarni, og‘ir oqibatlarni chetlab o‘tish, uni qaytarmaslik yo‘llarini qo‘llashda bor tajribalardan unumli foydalaniladi. 2.1-jadval XVIII-XIX asrlar va hozirgi davr bozorini taqqoslash 3 XVIII-XIX asrlardagi bozor iqtisodiyoti belgilari Hozirgi davr bozor iqtisodiyoti belgilari 1.Stixiyali yovvoyi raqobat Sivilizatsiyalashgan raqobat 2.Xususiy, asosan mayda xo ‘jaliklar Yirik xo‘jaliklar, korporatsiyalar 3.Sof bozor iqtisodiyoti Aralash iqtisodiyot 4.Stixiyali bozor iqtisodiyoti Tartibga solinayotgan bozor iqtisodiyoti Jadvaldagi taqqoslashlar eski va hozirgi bozor iqtisodiyotining farqlarini ko‘rsatishi mumkin. Agar bozor iqtisodiyoti boshlang‘ich davrlariga uning salbiy tomonlari ko‘proq ta’sir etsa, hozirgi davrda uning har tomonlama yuqori darajada sivilizatsiyalashgani va jamiyat bozor taraqqiyoti jarayonida o‘tgan davr ichida uning bir qancha salbiy tomonlarining oldi olinganligi va ijobiy tomonlari boyitilganligini farqlay olish mumkin. 3. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyoti o‘tishning hozirgi zamon modellari, bozor munosabatlariga o‘tish modellarining shakllanishi Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti dunyoning ko‘pchilik mamlakatlari uchun xos bo‘lib, u turli mamlakatlarda har xil darajada va o‘ziga xos xususiyatlar bilan amal qilmoqda va rivojlanmoqda. Xususan, O‘zbekiston ham mustaqilligining ilk yillaridanoq bozor iqtisodiyotiga o‘tishni o‘z oldidagi muhim vazifalardan biri deb hisobladi. Bunda O‘zbekiston o‘zining o‘ziga xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini hamda bu yo‘ldagi jahon tajribasini hisobga olgan holda 3 . O‘zbekiston Respublikasi Prezdenti huzuridagi Davlat statistika agentligi rasmiy sayti. XVIII-XIX asrlar va hozirgi davr bozori farqlari. 12 •Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davri – ma‘muriy-buyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan o‘zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish jarayonlari amalga oshiriluvchi tarixiy davrdir. Markazlashgan ma‘muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tishda maqsad bir xil bo‘lsa-da, turli mamlakatlar turli yo‘llarni tanlashlari mumkin. Yuqorida ta’kidlanganidek, bir tizimdan ikkinchi tizimga o‘tishning revolyutsion va evolyutsion yo‘llari mavjud. Polsha, Chexoslovakiya, Rossiya va boshqa ayrim mamlakatlar bozor iqtisodiyotiga o‘tishning revolyutsion yo‘lini, birdaniga katta to‘ntarishlar qilish yo‘lini tanladilar. O‘zbekistonda esa o‘ziga xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini hamda bu yo‘ldagi jahon tajribasini hisobga olgan holda revolyutsion to‘ntarishlarsiz, ijtimoiy to‘qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin qat’iyatlilik bilan bosqichma-bosqich rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘li tanlandi. “Respublikaning o‘ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini, an’analar, urf- odatlar va turmush tarzini har tomonlama hisobga olishga, o‘tishdagi iqtisodiyotni bir yoqlama, beso‘naqay rivojlantirishning mudhish merosiga barham berishga asoslanadi”. “O‘zbekistonda qabul qilingan o‘ziga xos islohot va modernizatsiya modeli orqali biz o‘z oldimizga uzoq va davomli milliy manfaatlarimizni amalga oshirish vazifasini qo‘yar ekanmiz, eng avvalo, “shok terapiyasi” deb atalgan usullarni bizga chetdan turib joriy etishga qaratilgan urinishlardan, bozor iqtisodiyoti o‘zini-o‘zi tartibga soladi, degan o‘ta jo‘n va aldamchi tasavvurlardan voz kechdik”, deb yozadi Birinchi Prezident I.A.Karimov O‘zbekistonda bozor munosabatlariga o‘tish yo‘li ijtimoiy-yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan.Bu yo‘lni amalga oshirishga, iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga Birinchi Prezident I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan quyidagi beshta muhim tamoyil asos qilib olingan: - iqtisodiyotni mafkuradan xoli qilish, uning ustunligini ta’minlash; - o‘tish davrida davlatning bosh islohotchi bo‘lishi; - butun yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga asoslanishi, qonunlar ustuvorligining ta’minlanishi; 19 O‘zbekistonni bozor iqtisodiyotiga o‘tishi Birinchi Prezident I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan quyidagi beshta muhim tamoyilga tayanadi: Birinchidan, iqtisodiyotni mafkuradan to‘la xoli qilish va uni siyosatdan ustun turmog‘i. Bu tamoyilga ko‘ra, iqtisodiyot va uni barqaror hamda yuqori sur’atlar bilan rivojlantirish davlat siyosatining mazmunini tashkil etadi. Ikkinchidan, bozor munosabatlariga o‘tish davrida davlatning o‘zi bosh islohotchi vazifasini bajaradi. Buning ma’nosi shundan iboratki, davlat bu davrda butun xalq manfaatlaridan kelib chiqib, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining yetakchi va ustuvor yo‘nalishlarini belgilab beradi. Islohotlar jarayonining tashabbuskori bo‘lib qoladi. Uchinchidan, barcha ijtimoiy-iqtisodiy jabhalarda qonun ustivorligini ta’minlash taqozo etiladi. Mazkur tamoyilning mohiyati shundaki, iqtisodiy o‘zgarishlar va jamiyatning yangilanish jarayoni mamlakatda amal qiluvchi qonunlarga tayangandagina ijobiy natijalar berishi mumkin. To‘rtinchidan, bozor munosabatlariga o‘tish aholining kam ta’minlangan qismini moddiy qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish bilan qo‘shib olib boriladi. Buning uchun davlat kishilarni islohotlarga ruhan tayyorlash va ularni ijtimoiy himoyalashga qaratilgan kuchli va ta’sirchan siyosat olib boradi. Beshinchidan, yangi iqtisodiy munosabatlarga o‘tish puxta o‘ylab, bosqichma-bosqich, ya’ni inqilobiy sakrashlarsiz amalga oshiriladi. Bundan shu ma’no chiqadiki, bir bosqich tamomlangandan keyingina va zarur shart-sharoitlar yaratib, keyingi bosqichga o‘tiladi. Iqtisodiy islohotlar bozor munosabatlarining mexanizmlarini qadam-baqadam shakllantirib boradi. Islohotlarning o‘zbek modeli hozirga qadar mavjud bo‘lgan bironta modelni takrorlamaydi. O‘z mazmuni va mohiyatiga ko‘ra u quyidagi qoidalarga tayanadi: -ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti va huquqiy demokratik jamiyatni barpo etish; -xalqning boy tarixiy tajribasi, mentaliteti va an’analari hamda islohotlarning u yoki bu bosqichdagi o‘zgarishlarga tayyorgarlik darajasini hisobga olish-bozor 23 Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy liberalizm, ya‘ni erkinlik, mulkiy erkinlik va xo‘jalik yuritish erkinligiga asoslanadi. Bozor iqtisodiyotida yakka tartibda, o‘z mulki va mablag‘iga tayangan holda, korporativ, sherikchilik asosida yer, bino, inshootlar, mashinalarni ijaraga olish, pulni qarzga ko‘tarib ish yuritish usullari mavjud bo‘ladi. Bozordagi narx talabdan kelib chiqqan holda talab-taklif nisbati asosida shakllanadi. Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy sub’yektlar alohida lashganidan ular manfaati to‘qnashadi va shunday sharoitda raqobat paydo bo ‘ladi. Raqobat bozor iqtisodiyotini harakatga soluvchi kuch, uning rivojlanishini ta’minlovchi mexanizm hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti boshqarishning iqtisodiy usullariga tayanadi. Bozor mexanizmi iqtisodiy rag‘batlantirish mexanizmi bo‘lib, uning asosiy vositasi puldir. Pul topishga intilish tovar va xizmatlarni ko‘plab hamda sifatli qilib ishlab chiqarishni ta’minlaydi. Bozor iqtisodiyotida pul boylikning umumiy va eng qulay shakliga hamma bop iqtisodiy aloqalar vositasiga aylanadi. Bozor iqtisodiyoti tovar taqchilligi bo‘lmagan, tovarlar mo‘l ko‘lligi ta‘minlanadigan iqtisodiyotdir. Hozirgi bozor iqtisodiyoti madaniylashgan iqtisodiyot bo‘lib, unga quyidagi belgilar xos: mulkiy, xilma-xillik, tartiblanadigan iqtisodiyot, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi, madaniy va halol raqobat, kuchli hamkorlik aloqalari, iqtisodiy tangliklarning qisqa davrda va yengil kechishi, ommaviy farovonlik, ijtimoiy tabaqalanishning chuqur bo‘lmasligi, o‘ziga to‘q va farovon yashovchi o‘rta hol tabaqa mavqeining oshib borishi, ijtimoiy muvozanatning saqlanishi va fuqaroviy to‘qnashuvlarga o‘rin qolmasligi va boshqa. Bu belgilar hozirgi Bozor iqtisodiyotini xarakterlaydi, lekin uning taraqqiyoti shu bilan cheklanmaydi. Bozor iqtisodiyoti modellari — bozor iqtisodiyotining turlari. Bozor iqtisodiyoti modellari, modelning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga xos bo‘lgan aralash iqtisodiyot, ijtimoiy bozor xo‘jaligi va korporativ iqtisodiyot ko ‘rinishlari mavjud. Iqtisodiyot tizimi - iqtisodiy mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash va iste’mol jarayonida paydo bo‘ladigan asosiy iqtisodiy munosabatlarning shakl va mazmunini belgilab beradigan, mamlakatda tarixan 3 Bu jarayon davlat mulkini tekinga berish, imtiyozli bahoda berish, kim oshdi savdosi asosida xususiylashtirish kabilar bilan bir qatorda ijara, oilaviy pudrat, hissadorlik kabi shakllarni yuzaga keltirmoqda va buni belgilaydigan ko‘p miqdordagi omillar e’tiborga olinmoqda. O‘zbekiston milliy modelidagi muhim tomonlardan yana biri shuki, bozor iqtisodiga o‘tish silliq, osonlik bilan ro‘y beradi deb hisoblamay, bu og‘ir, mashaqqatli va ma‘lum iqtisodiy buzilish, beqarorlik kabi salbiy hodisalar bo‘lib turishi, e’tibor susayganda bunday salbiy oqibatlarning chuqurlashuvi ro‘y berishi mumkin. Chunki, bu bir iqtisodiy tizimdan ikkinchisiga o‘tishdan iborat bo‘lib, ko‘pchilik iqtisodiy voqelik bir-biriga qarshidir. Bunday o‘zgarish milliy modelning har tomonlama mukammal bo‘lishi va umumiylik, xususiylik hamda jahon tajribasini o‘z sharoitlarini to‘la hisobga olib qo‘llash kabilarni o‘z ichiga olishni talab qiladi. 3.2-jadval Respublikada mustaqil yillarida erishilgan natijalar 7 Yalpi ichki mahsulotning o‘sishi * 3,5 barobarga oshgan Aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotning o‘sishi * 2,5 barobarga oshgan Aholining real daromadlari * 3,8 barobarga oshgan Aholini ijtimoiy himoya qilish uchun yo‘naltirilgan davlat xarajatlari * 5 barobarga oshgan Onalar o‘limi kamayishi * 2 barobardan ko‘proq Bolalar o‘limi kamayishi * 3 barobarga ko‘proq Odamlar o‘rtacha umrining uzayishi * 67 yoshdan 7 5 yoshg a 7 . O‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti ma’lumotiga ko‘ra. 2018 yil 17 tadbirlar samaradorligini oshirish, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish hamda iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida resurslarni tejashni yanada kengaytirish maqsadida quyidagi strategik maqsadlarga erishishga mo‘ljallangan 2030-yilgacha O‘zbekiston Respublikasida “yashil” iqtisodiyotga o‘tish va “yashil” o‘sishni ta‘minlash dasturi : Issiqxona gazlarining yalpi ichki mahsulot birligiga nisbatan solishtirma ajratmalarini 2020-yildagi darajadan 35 foizga qisqartirish ; qayta tiklanuvchi energiya manbalarining ishlab chiqarish quvvatini 15 GVtga oshirish va ularning ulushini elektr energiyasini ishlab chiqarish umumiy hajmining 30 foizidan ko‘prog‘iga yetkazish ; sanoat sohasida energiya samaradorligini kamida 20 foizga oshirish ; yalpi ichki mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan energiya sarfi hajmini , shu jumladan, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish hisobiga 30 foizga kamaytirish ; iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida suvdan foydalanish samaradorligini sezilarli darajada oshirish , 1 million gektargacha maydonda suv tejovchi sug‘orish texnologiyasini joriy etish ; yiliga 200 million ko‘chat ekish va ko‘chatlarning umumiy sonini 1 milliarddan oshirish orqali shaharlardagi yashil maydonlarni 30 foizdan ortiqroqqa kengaytirish ; respublika o‘rmon fondi zaxiralari ko‘rsatkichini 90 million kub metrdan ortiqroqqa yetkazish ; hosil bo‘ladigan qattiq maishiy chiqindilarni qayta ishlash darajasini 65 foizdan oshirish ; Ijtimoiy-iqtisodiy hayotning barcha jabhalarida liberallashtirish, ochiqlik va oshkoralikni ta’minlash borasida tizimli choralar ko‘rildi. Sh.Mirziyoyev o‘z nutqida Yangi O‘zbekiston Taraqqiyot strategiyasinining 7 ta ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berdi. Mazkur kontseptual hujjatda islohotlarning uzviyligi va davomiyligini ta’minlash maqsadida “Harakatlar 25 O‘zbekiston Mustaqilligining dastlabki yillarida ko‘plab siyosiy islohatlar o‘tkazadi. Natijada, yurtimizda bir qancha natijalarga erishiladi. Xususan, YAIM ning 3.5 baravarga o‘sishi seziladi. Aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot o‘sishi 2.25 barobarga va real daromadlar 3.8 barobarga o‘sgani kuzatiladi.Onalar va bolalar o‘limining kamayishi 2-3 barobarga ko‘proq ligi ko‘rsatiladi. Odamlarning o‘rtacha umrining uzayishi esa 67-75 8 yoshgacha kuzatiladi. Endigi dastlabki vazifa, inqiroz tarzida yuzaga kelgan shaxsiy iste’mol bozori muammosidir. Bunda, avvalo oziq-ovqatlar ishlab chiqarishni izga solib, bevosita og‘ir ahvolning oldini olish shu bilan birga eng zarur nooziq-ovqat mollari yetishtirishni hal qilishdir. Bu sohada mamlaktaimizda avj olayotgan mayda korxonalar juda qo‘l keladi. Bularning afzalliklari shuki, katta kapital xarajatlarni talab qilmaydi. Bu sohada birinchi navbatda mayda korxonalar, ayniqsa qishloq xo‘jalik mahsulotlariga birlamchi ishlov beruvchi tarmoqlarning yuzaga kelishi ayni muddaodir. Bular fermer xo‘jaliklari, ijara asosidagi oilaviy pudrat, kasanachiliklar kabilardir. Shu bilan birga katta-katta inshootlar ham yuzaga kelmoqdaki, bular respublikamiz manfaatiga bo‘ysundirilayotgan yangi ishlab chiqarish tuzilishini yaratishda katta ishlar boshlanganidan dalolat beradi. Chunonchi, avtomobil sanoati, metallurgiya tarmog‘i, farmokologiya, energetika va boshqalarni bunga misol qilsak bo‘ladi. Milliy iqtisodiyotning shakllanishida jahon mehnat taqsimotida respublikaning o‘z o‘rnini topishi va xalqaro xo‘jaligi integratsiyasiga tezroq qo‘shila borishi katta ahamiyat kasb etadi. Bu albatta yangi ishlab chiqarish tuzilishiga bog‘liqdir. 4. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘zbek modeli va uning xususiyatlari Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrining mazmuni: • Iqtisodiy munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini o‘zgartirishdan iboratdir. 8 . O‘zbekiston Respublikasi Prezdenti huzuridagi Davlat statistika agentligi rasmiy sayti. 18 2 . Rivojlangan davlatlar: a) birinchi toifani yuksak rivojlangan AQSH, Yaponiya, GFR, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya va Kanada dan iborat “katta yettilik” deb nomlanuvchi mamlakatlar tashkil etadi. b) rivojlangan mamlakatlarni ikkinchi kichik toifasiga kamroq rivojlangan, birinchi navbatda Yevropa mamlakatlari kiradi. Bu mamlakatlar har birining siyosiy va iqtisodiy qudrati uncha katta bo‘lmasa ham, lekin umuman olganda ular jahon ishlarida katta shu bilan birga tobora ortib borayotgan ahamiyat kasb etadi. Misol: Ispaniya, Shvetsariya, Avstriya, Belgiya, Niderlandiya, Lyuksemburg, Daniya, Irlandiya, Islandiya, Norvegiya, Shvetsiya, Finlandiya. Rivojlangan mamlakatlar belgilari: Jahon iqtisodiyoti ko‘p turli iqtisodiyotlardan iborat bo‘lib, u bir necha guruhlarga bo‘linadi. Buning ichida 3 xil yirik guruhlarga bo‘linishi e’tiborlidir. Bular: rivojlangan, rivojlanayotgan va o‘tish iqtisodiyotli mamlakatlardir. Mamlakatlarni bu asosiy guruhlarga qo‘shishlik turli usul (kriteriya)lar bilan belgilanadi. Eng avvalo iqtisodiyot tafsiloti, ya‘ni bozor yoki o‘tkinchi iqtisodiyot bilan mamlakatlar farqlanadi va baholanadi. So‘ngra ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Bunda yalpi ichki mahsulot (YAIM) ishlab chiqarish hajmi uning aholi jon boshiga to‘g‘ri kelishi hamda YAIM ning tarmoqlar bo‘yicha tuzumi, turmush darajasi va sifati bilan o‘lchanadi. Rivojlangan mamlakatlar qatoriga G‘arbiy yevropa mamlakatlarining barchasi, AQSH, Kanada, Yaponiya, Avstraliya, Yangi Zenlandiya kabi mamlakatlar kiradi. Shu bilan birga 1997-yildan boshlab janubiy Koreya, Singapur, Gonkong, Tayvan va Isroilni kirita boshlandi. Shunday qilib bunday mamlakatlar soni 30 taga yetdi. Albatta bularning soni ko‘payib boradi. Bu avvalo yevropa Ittifoqiga qo‘shiladigan Polsha, Vengriya, Chexiya, Sloveniya, Kipr, Estoniyalar hisobiga bo‘ladi. Rivojlangan mamlakatlar ichida YAIM bo‘yicha eng salmoqliklari bo‘lgan “Yettiliklarni” ajratadilar. Bular: AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Kanada, Italiyalardan iborat. Bu mamlakatlar haqiqatdan ham jahonda eng iqtisodiy rivojlangan 8 Oziq-ovqat mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash (sut va sut mahsulotlari misolida) MUNDARIJA Kirish ................................................................................................................................................... 2 Mavzuning dolzarbligi: “Qanchalik qiyin va murakkab bo‘lmasin, haqiqiy bozor iqtisodiyotiga o‘tishimiz shart”, — dedi Shavkat Mirziyoyev. Prezident Shavkat Mirziyoyev 2018-yil 7-dekabr kuni O‘zbekiston Konstitutsiyasi qabul qilingan kunning 26 yilligiga bag‘ishlangan tantanali tadbirdagi nutqida mamlakat boshlagan islohotlarni qat‘iy davom ettirishini ma’lum qildi. ...................................................................... 2 “Agar biz yurtimizda barqaror iqtisodiyot qurmoqchi bo‘lsak, dunyodagi rivojlangan mamlakatlar kabi boy va farovon yashamoqchi bo‘lsak, yuzaki emas, balki qanchalik qiyin va murakkab bo‘lmasin, haqiqiy bozor iqtisodiyotiga o‘tishimiz shart. Yagona yo‘limiz shu. Bu - Asosiy qonunimiz talabi. Boshqa yo‘l yo‘q. Biz boshlagan islohotlarimizni qat’iy davom ettiramiz va ular albatta o‘zining ijobiy natijasini beradi”, - dedi Shavkat Mirziyoyev. ............................................................................................................................. 2 2. Bozor iqtisodiyotining milliy modellari ............................................................................................. 9 3. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyoti o‘tishning hozirgi zamon modellari, bozor munosabatlariga o‘tish modellarining shakllanishi ........................................................................................................ 12 4. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘zbek modeli va uning xususiyatlari ............................................ 18 Sh.M.Mirziyoyev. ma’naviyatni yuksaltirish bo‘yicha yig‘ilishda. 19 Yanvar 2021 .................................... 22 5. Iqtisodiy islohotlar, uning bochqichlari va taraqqiyot dasturlari .................................................... 24 Xulosa ................................................................................................................................................ 30 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ..................................................................................................... 32 • Mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat korxonalarini, uy-joy fondini xususiylashtirish, qishloq xo‘jaligida va xalq xo‘jaligining boshqa sohalarida mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish; • Ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish, moliyaviy ahvolning barqarorlashuvini ta’minlash. Yuqorida bozor iqtisodiyotiga o‘tishning yagona va universal, ya’ni hamma mamlakatlar uchun yaroqli bo‘lgan yo‘li yo‘q ekanini ta’kidlab o‘tdik.Endi ana shu fikrni O‘zbekiston misolida tasdiqlashga harakat qilamiz.Avvalo, shuni aytib o‘tish kerakki, bozor iqtisodiyotiga o‘tishning barcha mamlakatlar uchun umumiy bo‘lgan jihatlari mavjud. Bular mazkur tizimning mohiyati va asosiy tamoyillaridan kelib chiqadi.Xususiy mulk shakllarining rivojlanishi uchun davlat tomonidan keng shart-sharoitlar yaratish, xo‘jalik sub’ektlarining teng huquqliligini ta’minlash va ularning o‘zaro raqobatlashuv muhitini yaratish, yakka hukmronlik (monopolizm)ga qarshi siyosat o‘tkazilishi va hokazolar - bular hammasi har qanday mamlakatning bozor iqtisodiyotiga o‘tishidagi umumiylik hisoblanadi.Shu bilan birga, rivojlanishning bozor iqtisodiyoti yo‘lini tanlagan mamlakat o‘zining tarixiy tajribasi, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasi, xalqining milliy qadriyatlari va mentalitetidan kelib chiqib, o‘ziga xos va mos bo‘lgan yo‘lini tanlaydi.O‘zbekiston XIX asrning ikkinchi yarmida chor Rossiyasi tomonidan bosib olingan va uning mustamlakasiga aylangan edi. 1917-yilda Rossiyada amalga oshgan davlat to‘ntarishi natijasida Sovet Ittifoqi deb ataluvchi katta bir imperiya paydo bo ‘ladi va to 1991-yilga qadar mamlakatimiz shu davlat tarkibida edi. Markazlashgan rejali iqtisodiyotga asoslangan Sovet Ittifoqi parchalanib, O‘zbekiston o‘zining davlat mustaqilligini qo‘lga kiritgach, u hech ikkilanmay, bozor iqtisodiyotiga asoslangan taraqqiyot yo‘lini tanladi. Biroq, bozor iqtisodiyotiga "hamma dardning davosi" sifatida qarash yaramaydi. U keng, tekis va ravon yo‘l emas. Unga o‘tish hech qachon muayyan talofotlarsiz ro‘y bermaydi. Shuning uchun mamlakatimizni bozor iqtisodiyotiga o‘tishining asosiy g‘oya va tamoyillarini ishlab chiqdi. 21 revolyutsion to‘ntarishlarsiz, ijtimoiy to‘qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin qat’iyatlilik bilan bosqichma-bosqich rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o‘tishdan iborat yo‘lni tanladi. Bu yo‘ldagi ishlarni amalga oshirish uchun o‘z iqtisodiy, siyosiy, madaniy ahvolimizni inobatga olgan holda tuzilgan modelimiz bo‘lishi lozim edi .Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov rahbarligida yurtimiz iqtisodiy ahvolini hisobga olgan holda, jahon standartlariga to‘liq javob beradigan “o‘zbek modeli” yaratildi. Bu yo‘l haqida birinchi prezidentimiz Islom Karimov o‘zining “Ona yurtimiz baxt-u iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir” 4 nomli kitobida shunday fikr bildirgan: “O‘zbekistonda qabul qilingan, “o‘zbek modeli” ijtimoiy yo‘naltirilgan erkin bozor iqtisodiyotiga o‘tishning iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan ustunligini ta`minlash, davlatning bosh islohotchi vazifasini bajarishi, qonun ustivorligiga erishish, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, islohotlarni bosqichma-bosqich va izchil amalga oshirish kabi mashhur besh tamoyilga asoslangan o‘ziga xos yo‘li” Yurtimizda mazkur tartib asosida o‘tkazilayotgan islohotlar o‘z natijasini bermoqda. Xususan, 2016-yilda yalpi ichki mahsulot 7,8 foizga, sanoat ishlab chiqarish hajmi 6,6 foizga, qurilish-pudrat ishlari 12,5 foizga, chakana savdo aylanmasi 14,4 foizga, xizmatlar 12,5 foizga, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish 6,6 foizga, jumladan, meva-sabzavot yetishtirish 11,2 foizga, kartoshka yetishtirish 9,7 foizga, sabzavot mahsulotlari yetishtirish 10,4 foizga oshdi. O‘zbekistonda erkin bozor iqtisodoyotining tashkil etilishi yurtimizning iqtisodiy darajasini oshirishga va aholining turmush tarzini yaxshilashga xizmat qilmoqda. Bozor iqtisodiyotining eng muhim sifatlaridan biri xususiy mulkchilikning ustuvorligini ta’minlab, yurtimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka katta e’tibor berilmoqda, bu esa o‘z navbatida aholini ish bilan ta’minlash, ularning tadbirkorlik qobiliyatini oshirishga xizmat qilmoqda. Bundan 4 Karimov I.A . Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo ‘ lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir / I . A . Karimov . – Toshkent : O ‘ zbekiston , 2015. – 302 b . 13 xususiy sektoriga ko proq e tibor beriladi. Iqtisodiyotning ijtimoiy yo nalishiniʻ ʼ ʻ bozorning o zi belgilaydi. Har bir iqtisodiyot sub yekti bozor qoidasiga ko ra ʻ ʼ ʻ ishlab topgan daromadini oladi, davlat daromadlarning taqsimlanishiga kamdan kam aralashadi, lekin daromadlarni shakllantirishda bozor tamoyillariga rioya etilishini, bozor mexanizmining belgilangan tartibda faoliyat ko rsatishini ʻ ta minlaydi. Ijtimoiy bozor xo jaligi modeli Germaniya, Shvetsiya va boshqa ʼ ʻ mamlakatlarda mavjud. Korporativ iqtisodiyot modeli — korporativ manfaatlar va korporativ hamjihatlikka asoslangan bozor iqtisodiyoti bo lib, ilg or texnologiya, yetuk ish ʻ ʻ kuchidan foydalanib mehnat unumdorligi va aholi jon boshiga mahsulot ishlab chiqarishni ko paytiradi. Asosiy e tibor korporativ guruhiy manfaatlarga qaratiladi, ʻ ʼ iqtisodiyot korporatsiyalar orqali boshqariladi. Korporatsiyalar aksiyador jamiyatlar tarzidagi turli sanoat, savdo, transport, qurilish sohasidagi birlashmalarga aylanadi, ularning ba zilari hatto transmilliy korporatsiyalar ʼ darajasigacha o sib, xalqaro ahamiyat kasb etadi. Korporatsiyalar ishlab ʻ chiqarishning asosiy sohalarini qamrab oladi, ularning xorijiy shaxobchalari ham ko payib boradi. Xususiy mulkning korporativ shakli ustuvorlik qiladi. Korporativ ʻ iqtisodiyot modelida korporatsiya manfaatlari birinchi o ringa qo yiladi, individual ʻ ʻ manfaatlarga faqat korporatsiya doirasida erishiladi va shu doirada ilmiy tadqiqot, texnik loyiha ishlari ham olib boriladi. Muammolarning korporatsiya doirasida hal etilishi korporatsiyaga sadoqat, korporativ vatanparvarlik hissiyotini tarbiyalaydi. Korporatsiya xodimlar uchun yuksak turmush darajasini kafolatlaydi, xodimlar esa bunga javoban ishlab chiqarish samaradorligining yuqori bo lishini ta minlaydilar. ʻ ʼ Korporatsiya xodimlarning oila a zolarini ham ish bilan ta minlashni, qarilikda ʼ ʼ yaxshi pensiya va bir yo la katta summada mukofotlar berishni zimmasiga oladi. ʻ Xodimlar bilan menejerlar o rtasida inoqlik bo ladi. Bunday chora tadbirlar ʻ ʻ ijtimoiy hamjihatlikni ta minlab, ish tashlash va boshqa noroziliklarga o rin ʼ ʻ qoldirmaydi. Bozor iqtisodiyotining korporativ modelida iqtisodiyotning korporativ sektori xalq xo jaligining tayanchi hisoblanadi, ammo iqtisodiyotning ʻ ikkilamchi va yetakchi bo lmagan sohalarida nokorporativ sektor ham saqlanib ʻ 10 iqtisodiyoti tizimiga asoslangan rivojlangan davlatlarning boy tajribasidan mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlarini nazarda tutgan holda foydalanish. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘zbek modeliga binoan mulkni davlat tasarrufidan chiqarish,iqtisodiyotni barpo qilish islohotlarning ustuvor yo‘nalishi deb belgilandi. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning dastlabki 10 yillik tajribasi shuni ko‘rsatadiki, yangilanish va taraqqiyot dasturida belgilangan ko‘pgina ishlarni amalga oshirishga muvaffaq bo‘lindi. Qisqa vaqt ichida yaratilgan mustahkam huquqiy me’yorlar negizida bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich kirib, barqaror iqtisodiy taraqqiyotga erishildi. Fikrimizning dalili sifatida bir necha misollar va raqamlarni keltiramiz. 2018-yilda korxona va xo‘jaliklarning 88 foizini xususiy mulk, aksiyadorlik jamiyatlari, qo‘shma korxonalar, kooperativlar va shirkat xo‘jaliklari tashkil etdi. Iqtisodiyotda band bo‘lganlarning 76 foizi, yalpi ichki mahsulot ishlab chiqaruvchilarning 70 foizi, sanoat bo‘yicha 65,4 foizi va qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtiruvchilarning 99 foizi nodavlat sektoriga to‘g‘ri keldi va yalpi ichki mahsulotning 4-5 foizlik yillik o‘sishiga erishiladi.Eng muhimi mamlakatimizning don va yoqilg‘i mustaqilligiga erishildi. Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishini ta’minlovchi yangi bank, moliya, soliq tizimlari, xomashyo birjalari, sug‘urta, auditor, lizing kompaniyalari va bozor infratuzilmasini tashkil etuvchi boshqa tizimlar vujudga keltirildi. Tarixan qisqa vaqt ichida o‘tkazilgan agrar islohotlar, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishda erishilgan yutuqlar, sanoatning avtomobilsozlik, mikrobiologiya, tsellyuloza-qog‘oz, qand, farmatsevtika kabi tarmoqlarini yangidan yaratilgani - bular hammasi taraqqiyotning o‘zbek modeli mevalaridir. 5. Iqtisodiy islohotlar, uning bochqichlari va taraqqiyot dasturlari 2022–2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasida belgilangan vazifalarni amalga oshirish, O‘zbekiston Respublikasining “yashil” iqtisodiyotga o‘tish strategiyasi doirasida “yashil” va inklyuziv iqtisodiy o‘sishni ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan chora- 24 yaratilishi bilan asta-sekin o‘tish, aholini ijtimoiy himoyalashni keng qo‘llagan holda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlab borish yo‘li bilan o‘tishni taqozo etadi. Milliy modelda o‘z aksini topgan O‘zbekistonning bozorga o‘tishdagi o‘z yo‘li bozor iqtisodiyoti shakllanishi uchun uch tomonni, ya‘ni ichki va tashqi sharoitlarni yaratish, bozor iqtisodiyoti maqsadlariga erishish va umuman, bu jarayonlar shakllarini yaratish kabilarni o‘z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishdagi milliy modelning amaldagi harakati real sharoitga asoslangan holda, mavjud va ro‘y berishi mumkin bo‘lgan barcha iqtisodiy hodisalarni e’tiborga olgan tarzda bo‘lishi, juda ehtiyotkorlik, hamkorlik va tadbirkorlik asosida bo‘lishini talab qiladi. Bozor iqtisodiyoti shakllanishining ichki sharoitlari deganimizda, avvalo mulkni xususiylashtirish, davlat monopoliyasining oldini olish, xususiy mulkning turli shakllarini yaratish, shuningdek, ishbilarmonlikni rivojlantirish, barcha mulk shakllari tengligini ta‘minlash, xalq xo‘jaligi va ishlab chiqarishning zamonaviy samarali tuzulishini yaratish va bular asosida xalq farovonligi hamda istiqbol ishonchini yaratish, aholining ijtimoiy himoyalanishi kabilarni tushunamiz. Bu jarayonning tashqi sharoitlari deganimizda jahon iqtisodiyotiga qo‘shila borish usullarini qo‘llash, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda faol qatnasha borish, jahon mehnat taqsimotida o‘z o‘rnini yarata borish, jahon bozorida kengroq ishtirok etish yo‘l va usullarini qo‘llab borish kabilarni tushunamiz. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish shakllarini yaratib borish deganimizda iqtisodiy erkin faoliyat, bozor ishtirokchilarining erkin raqobatlashuvi, xo‘jaliklarning turliligi, ijtimoiy hamkorlik munosabatlarini o‘rnatish kabi iqtisodiy voqeliklarga o‘tish o‘zining shakllarini talab etib, bular mavjud sharoitlariga qarab paydo bo‘lishi, o‘zgarishi va takomillashuvini tushunish kerak. Masalan, xo‘jalik yuritish shakllarining turliligi, mulk shakllari tengligi va raqobat rivoji bizning sharoitimizda, birinchi navbatda, davlat mulk monopoliyasiga barham berish va uning xususiylashtirish shakllariga bog‘liq. Bu hech qachon bir xil bo‘lmaydi va oldindan ma’lum andoza bo‘yicha ro‘y bermaydi. 16 Kirish Mav zuning dolzarbligi: “Qanchalik qiyin va murakkab bo‘lmasin, haqiqiy bozor iqtisodiyotiga o‘tishimiz shart” 1 , — dedi Shavkat Mirziyoyev. Prezident Shavkat Mirziyoyev 2018-yil 7-dekabr kuni O‘zbekiston Konstitutsiyasi qabul qilingan kunning 26 yilligiga bag‘ishlangan tantanali tadbirdagi nutqida mamlakat boshlagan islohotlarni qat‘iy davom ettirishini ma’lum qildi . “Agar biz yurtimizda barqaror iqtisodiyot qurmoqchi bo‘lsak, dunyodagi rivojlangan mamlakatlar kabi boy va farovon yashamoqchi bo‘lsak, yuzaki emas, balki qanchalik qiyin va murakkab bo‘lmasin, haqiqiy bozor iqtisodiyotiga o‘tishimiz shart. Yagona yo‘limiz shu. Bu - Asosiy qonunimiz talabi. Boshqa yo‘l yo‘q. Biz boshlagan islohotlarimizni qat’iy davom ettiramiz va ular albatta o‘zining ijobiy natijasini beradi”, - dedi Shavkat Mirziyoyev 2 . Bozor iqtisodiyoti bu erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyot bo‘lib resurslarga xususiy mulkchilik, iqtisodiy faoliyatda va tadbirkorlikda erkinlik, iqtisodiy jarayonlarni tartiblashda va uyg‘unlashtirishda bozor mexanizmidan foydalanish bilan tavsiflanadi. Bozor iqtisodiyoti - tovar-pul munosabatlariga asoslangan, turli mulkchilikka hamda iqtisodiy erkinlikka tayangan va raqobat vositasida boshqarilib turuvchi demokratik iqtisodiyot. Bozor iqtisodiyoti insoniyat taraqqiyotida mavjud bo‘lgan eng progressiv va istiqbolli tizimdir. Bozor iqtisodiyotining asosini tovar ishlab chiqarish tashkil etadi, chunki, bu yerda natural xo‘jalik emas, balki tovar xo‘jaligi hukmron bo‘ladi. Yaratilgan mahsulotlar va xizmatlar tovar shakliga ega bo‘ladi, ya‘ni ular bozorda oldi-sotdi qilish uchun yaratiladi. Bozor iqtisodiyotiga barter emas, balki tovar ayirboshlash, ya’ni oldi sotdi yuritish xos. Shu bois natural iste’mol o‘rniga tovar iste’moli ustuvorlik qiladi. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev bozor iqtisodiga o‘tish haqidagi ma’ruzasi 2018-yil 7- dekabr 2 Prezident Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruzasi. 2018-yil 7-dekabr . 2 qoladi. Korporativ modelda ham kichik biznes mavjud, ammo uning mustaqilligi juda chegaralanadi, u deyarli korporatsiya izmida bo ladi, uning buyurtmalariniʻ bajaradi. Bozor iqtisodiyoti modellari korporatsiya doirasiga tortilmaydi. Korporativ iqtisodiyot ustuvor bo lgan mamlakatlarga Yaponiya misol bo la oladi. ʻ ʻ Bozor munosabatlariga o‘tish va bozor iqtisodiyotining shakllanishida mamlakatlar uchun umumiylik mavjud, ya’ni bu jarayonning barcha davlatlar uchun umumiy hisoblangan qonun, qonuniylik, iqtisodiy voqeliklari bo‘lib, ular zaruriy kuchga egadir. Mulk shakllari turliligi, xo‘jalik yuritishning erkinligi, talab va taklifning shakllanishi, raqobat sharoiti, baho erkinligi va bozor baho muvozanati, davlat iqtisodiyoti mavjudligi bilan aralash iqtisodiyot barqarorligi kabilar mamlakatlar sharoitlari, ulardagi mavjud xususiyatlardan qat’iy nazar bozor iqtisodiyoti uchun zarur shartdirki, bularsiz bozorni umuman tasavvur etib bo‘lmaydi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning yo‘li har bir mamlakat uchun o‘zining milliy modelini yuzaga keltiradi va shu model umumiylik va xususiylik, shu bilan birga foydalanish kerak deb ma’qul topilgan mamlakatlar tajribalaridan tarkib topib, u harakat dasturi bo‘lib hisoblanadi. Har bir mamlakatning bozor munosabatlari tizimini yaratish dasturi bo‘lar ekan, u milliy bozor modelida o‘z aksini topadi. Uch asosiy qismdan iborat milliy model barcha mamlakatlar uchun xos bo‘lib, o‘z ichiga bozor iqtisodiga o‘tishning zarur tomonlarini oladi. Masalan, O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tishdagi islohot va dasturlarning asosiy mazmunini olsak, albatta ular shu qismlardan tarkib topadi, unda umumiy qonuniyatlar va jahon tajribasi O‘zbekiston sharoiti asosida amalda qo‘llanilishi mumkin. Jahon tajribasi o‘zaro yordam va hamkorlikni ham o‘z ichiga oladi. Bunda yana bir narsaga e’tibor berish kerak bo‘ladi. U ham bo‘lsa, shuki, balki eng so‘nggi bozor samaralari asosida yuzaga kelishi kerak. Chunki, bir vaqtlari mavjud bo‘lgan bozor bilan hozirgi bozorlarning farqi juda katta. Hozirgi davr rivojlangan bozor iqtisodiyoti ancha tartibli, yuqori samarali, uyushgan darajada bo‘lib, qadimgi bozordagi ko‘p salbiy tomonlarning oldi olingan va katta tajribalar natijasida bozor sivilizatsiyalashgandir. Shuning uchun milliy model inson qo‘lga kiritgan bozor iqtisodiyoti rivojiing eng ma’qul 11 ozod qilindi. Bu esa xorijdan kelib faoliyat olib borayotgan tadbirkorlar uchun qulay fiskal tizim yaratilganligini anglatadi. Biznesni davlat tomonidan muvofiqlashtirishda ortiqcha ma’muriyatchilikdan erkin bozor tamoyillariga asoslangan bilvosita boshqaruv usullariga o‘tish jarayonlari jadallik bilan olib borilmoqda. Qonunchilik hujjatlarida davlatning biznesni tartibga solishga qaratilgan 500 ta funksiyasi bekor qilindi, 70 tasi xususiy sektorga davlat-xususiy sheriklik asosida o‘tkazildi. Hozirgi kunga qadar 132 ta litsenziya va ruxsat berishga oid hujjatlar bekor qilindi, 33 tasi bo‘yicha xabardor qilish tartibi kiritildi. Davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini keskin kamaytirish, iqtisodiyotda erkin raqobat muhitini yaratishga qaratilgan qonun hujjatlari takomillashtilmoqda. Xususan, “Raqobat to‘g‘risida”gi qonun loyihasi parlament palatalarining muhokamasidan o‘tkazilib, ma’qullandi. Ushbu qonunning qabul qilinishi va kuchga kirishi bozor ishtirokchilari o‘rtasida tenglikni ta‘minlashga hamda tovar va moliya bozorlarida sog‘lom raqobat muhitini shakllantirishga xizmat qiladi. Xalqaro amaliyotdan kelib chiqib, ilg‘or bank tizimini joriy etish, sohada raqobat muhitini mustahkamlashga qaratilgan ishlar olib borildi. Bu borada bank tizimini isloh qilishning milliy strategiyasi qabul qilinib, tijorat banklarini transformatsiya qilish ishlari boshlangan. Ushbu jarayonda banklarning kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, istiqbolli investitsiya loyihalarida tijorat banklari ishtirokini kengaytirish, bank tizimi barqarorligini ta‘minlash va xatarlarni xalqaro tashkilotlar va xalqaro moliya institutlari talablariga muvofiq boshqarishga asoslangan bank nazorati tizimida prudensial chora-tadbirlarni qo‘llashning qonunchilik asoslari takomillashtirildi. Ishbilarmonlik va investitsiya muhitini yanada yaxshilash borasida qator tizimli islohotlar amalga oshirildi. Tadbirkorlar uchun teng sharoit yaratish maqsadida biznesni rivojlantirish, ma‘muriy to‘siqlarni bartaraf etish, litsenziyalash jarayonlarini soddalashtirish, tadbirkorlarning moliyaviy resurslardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish va xususiy mulk huquqining daxlsizligini ta’minlashga oid bir qancha qonunlarga o‘zgartish va qo‘shimchalar 28 Qonunchilik darajasida tavakkalchiliklar va tashqi ta‘sirlarni boshqarish uchun yetarlicha moslashuvchan shart-sharoitlarni ta’minlovchi yuridik normalar milliy qonunchiligimizga singdirilmoqda, fiskal qoidalar takomillashtirilmoqda. O‘tgan 6 yil(2017-2023) davomida soliq, budjet, pul-kredit siyosati va boshqa iqtisodiy jarayonlarni muvofiqlashtirishning huquqiy asoslariga oid 14 ta yangi qonunlar qabul qilindi. 9 ta qonun o‘z kuchini yo‘qotgan deb topildi. Shuningdek, amaldagi 50 ta qonunlarga 273 ta o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi. Bularning barchasi keng qarovli iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning huquqiy asoslarini takomillashtirishga xizmat qiladi. Soliq siyosatini takomillashtirish va soliq ma‘muriyatchiligini soddalashtirishga oid normalarnining qonunlarda aks ettirilishi hisobiga soliq yuki sezilarli darajada kamaytirildi. Soliq stavkalarining pasaytirilishi bilan bir paytda soliq tizimini soddalashtirish tadbirkorlarning raqobatbardoshligini oshishiga imkon yaratdi. Kamroq soliqlar tadbirkorlarga o‘z xarajatlarini kamaytirish, investitsiyalarni ko‘paytirish va biznesni kengaytirish imkonini berayotganligini statistik ma‘lumotlardan ham ko‘rishimiz mumkin. So‘nggi 6 yildagi (2017-2023) asosiy kapitalga investitsitsiyalar hajmi deyarli 4 marotabaga ko‘payib, uning tarkibida markazlashmagan investitsiyalar miqdori muttasil oshib bormoqda. Ayni paytda ularning jami investitsiyalardagi ulushi 85 foizga yetib qoldi. Soliq yukini kamaytirish tadbirkorlarni yangi tadbirkorlik tashabbuslarini amalga oshirishga undamoqda. Natijada, 2018-2023 yillar mobaynida mamlakatimizda 424 mingdan ortiq kichik korxona va mikrofirmalar yangidan tashkil etildi. Bugungi kunda iqtisodiy faol aholining 67,2 foizi (10 million kishi) kichik biznes va xususiy tadbirkorlik bilan shug‘ullanayotganligi ham tadbirkorlik iqtisodiyotning yetaklovchi kuchiga aylanganligining isbotidir. Soliq tizimini soddalashtirish jarayonlarni qisqartirish natijasida tadbirkorlik faoliyati osonlashtirildi va soliq majburiyatlarini bajarish xarajatlari sezilarli kamaytirildi. Qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi 12 foizga tushirildi. Xorijiy investorlar aksiyalaridan oladigan dividendlar uch yil muddatga foyda solig‘idan 27 paydo bo‘lgan yoki joriy etilgan, amal qiladigan tamoyillar, qoidalar, qonun yo‘li bilan mustahkamlangan normalar majmui. “Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur”, deydi Shavkat Mirziyoyev. Iqtisodiy tizim doirasida iqtisodiyot sub’yektlari, ishlab chiqarish omillari o‘zaro munosabatga kirishadilar va bu munosabatlar ma‘lum qonun-qoidalarga binoan boshqariladi. Iqtisodiy tizim faoliyati mulk, pul va pul tizimi, davlat va nodavlat tashkilotlari, korxona, soliq, daromad, reja, foyda kabi bir qator vositalar yordamida tashkil qilinadi. 1. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishda rivojlangan mamlakatlar tajribasi Hozirda uzoq davr mobaynida ijtimoiy xo‘jalikni sotsializm qurish g‘oyalari asosida yuritib kelgan, keyinchalik ushbu g‘oyalarning muhim jihatlarini saqlab qolgan holda bozor mexanizmlarini uyg‘unlashtirish orqali o‘ziga xos o‘tish yo‘lini yaratgan mamlakatlar tajribasini ham alohida ko‘rsatish mumkin. Jumladan, Xitoy, Vyetnam kabi ilgari faqat ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlar bugungi kunda tub islohotlar orqali samarali bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish borasida sezilarli muvaffaqiyatlarga erishmoqdalar. Bularning barchasi bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘llarining o‘ziga xos xususiyatlaridir. Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga revolyutsion yo‘l bilan, ya’ni jadal usulda yoki evolyutsion yo‘l bilan, ya’ni bosqichma-bosqich o‘tish mumkin. Birinchi holda, tub islohotlarni o‘tkazish, avvalgi tizimni va tarkib topgan iqtisodiy munosabatlarni birdagina va batamom sindirish talab etilib, “karaxt qilib davolash” usuli (“shokovaya terapiya”) deb ataladi. Eski iqtisodiy munosabatlarni bosqichma-bosqich yangi bozor munosabatlariga aylantira borib, samarali bozor iqtisodiyotini shikastsiz vujudga keltirish mumkin. Islohotlar tajribasi shuni 4 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O‘zbekiston, 2017 y. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida"gi PF- 4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "O‘zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi PQ-38382- sonli Qarori. 2018 yil 3 iyul. 4. Prezident Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma‘ruzasi. 2018 yil 7 dekabr. 5. Islom Karimov ‘‘Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat qilish - eng oliy saodatdir “ Toshkent ” “ O‘zbekiston ” 2015. 126- bet. 6. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. 04.02.2014. Toshkent, 51 bet. 7. wikipedia.org - global internet tarmog‘i ensiklopediyasi. 8. O‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti 9. ceep.uz - O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti. 10. Paul A.Samuelson, Willioam D.Nordhaus.Economics. 19 th Edition. McGraw-Hill Companies. USA.2009. 11. stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining rasmiy sayti. 12. Iqtisodiyot nazariyasi . B.Y. Xodiyev, Sh.Sh. Shodmonov. TDIU Nashr yili: 2017 13. Iqtisodiyot nazariyasi 2-kitob. D.Tojiboyev. Oliy va OMTM darsliklari. 37- bet.2002-yil. 32 ko‘rsatadiki, evolyutsion yo‘l kamroq ijtimoiy larzalarga olib keladi, ancha izchil va muqarrardir. Ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o‘tishning zarurligi iqtisodiy o‘sish ekstensiv omillaridan foydalanish imkoniyatlarining tugab borishi bilan notovar iqtisodiyotning amal qilish layoqatining pasayishi orqali ifodalanadi. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimi ikkita ahamiyatli kamchilikka ega: 1) uning moslashuvchan emasligi, ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga juda sekinlik bilan moslashib borishi; 2) xo‘jalik yuritish tashabbuskorligini “yo‘qotib yuborish” oqibatida samaradorlikning o‘ta darajada pasayib ketganligi. Ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‘tish ko‘plab mamlakatlarda umumiy tendensiyaga ega. Bu jarayon iqtisodiyotni erkinlashtirish, chuqur institutsional (eng avvalo, mulkchilik munosabatlarida) o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi, biroq, bir vaqtning o‘zida moliyaviy barqarorlashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirilishini taqozo etadi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishni uch tomoni mavjud bo‘lib, bu umumiylik, xususiylik va jahon tajribasidir. Umumiylik bozor iqtisodiga o‘tishda barcha mamlakat, hudud va xalqlar uchun bir xildir. Aytaylik, uning umumiy darajalari (kategoriya), mexanizmlari, munosabatlari mavjudki, ular milliy davlat chegaralarini tan olmaydi, barchaga taalluqli va zarurdir, bularsiz bozor umuman o‘z mazmuniga ega bo‘lmaydi. Lekin hech vaqt bozor munosabatlarining shakllanishi mamlakatlarda bir xilda yuz bermaydi. Chunki, bozor iqtisodiga o‘tishda mamlakatlarda o‘ziga xos xususiyatlar mavjud bo‘lib, bunga ta‘sir ko‘rsatuvchi tomonlar, omillar ko‘pdir. Har bir mamlakatda bozor iqtisodiyotining barpo etilishi umumiy qonuniyatlarning aniq sharoitda amalga oshishi va barcha mavjud xususiyatlarni, aniq shart-sharoitlarni e‘tiborga olgan xolda reallashuvi mumkin. Bu jarayonda har bir mamlakatning 5 standarti bo‘yicha sertifikatlash, ekspert xatarlarini kamaytirish, diversifikatsiyalash, Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish). •O‘rta muddatli istiqbolda infratuzilmani (xususan, energetika, transport va logistika) modernizatsiya qilish hamda oliy ta‘lim sifatini yaxshilash mamlakatning bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonlarini mustahkamlashga yordam beradi. 31 katta-katta iqtisodiy muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritganda, hatto asrlar ichida chiniqib, juda ko‘p marta sinovlardan o‘tgan. Bu munosabatlar chiniqqan, murakkablashgan, samaradorligini amalda isbotlagan va iqtisodiyotni yuqori cho‘qqilarga olib chiqib, rivojlanishning tezlashuvini ta‘minlagan. Rivojlangan bozor usuli mamlakatlar jamiyati taraqqiyotning moddiy asosiga aylanib, uning barcha muammolarini hal qilishda negiz hisoblanadi. Chunki, bu mamlakatlar o‘z taraqqiy etgan iqtisodiyotlariga asoslangan holda ichki va tashqi vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirish sharoitlariga ega bo‘lgan davlatlardir. Bundagi eng muhim tomon yuqori texnikali ishlab chiqarish mexanizmlariga ega bo‘lish, barcha xalq xo‘jaligi soha va tarmoqlarini sanoat usuli bilan ta’minlanganligi bo‘lib, bu yoppasiga yuqori unumli mehnatni joriy etish imkonini tug‘diradi. Bozor usuli ta’siri ostida iqtisodiyotning tuzumli tuzilishi tub o‘zgarishlarga olib kelib, birinchi sektor hisoblangan tabiatga asoslangan qishloq xo‘jaligi, o‘rmonchilik, baliqchilik yalpi ichki mahsulotda orqaga surilib, birinchi o‘ringa xizmat ko‘rsatish, so‘ngra sanoat va qurilish chiqadi. Sanoatda esa ishlov beruvchi tarmoqlar yetakchi o‘rinni egallab, sanoat asosini tashkil etgan. Sanoat usuli xalq xo‘jaligini barcha sohalariga tarqalib, uning texnologik asosini tashkil etgan. Bu esa umumiy rivojlanishni ta’minlab, jamiyat talabini qondirish jarayonini tezlashtirgan. Dunyo mamlakatlarini toifalashtirish: 1. Rivojlanayotgan sotsializm tuzimi barbod bo‘lib, bozor iqtisodiyoti yo‘nalishida rivojlanayotgan mamlakatlarga ajratiladi. Ular ikki guruhga ajratiladi: Sobiq sovet ittifoqi tarkibidan ajralib chiqqan mamlakatlarga Rossiya, Latviya, Litva, Estoniya, Belorusiya, Ukraina, Moldova, Gruziya, Armanistan, Ozarbayjon, Qozog‘iston, O‘zbekiston, Turkmaniston, Qirg‘ziston, Tojikiston kiradi. Sharqiy Yevropa mamlakatlariga Polsha, Vengriya, Chexiya, Slovakiya, Ruminiya, Bolgariya, Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya va Gersogoviniya, Serbiya, Chernogoriya. 7 - bozor munosabatlariga o‘tish bilan bir qatorda aholini ijtimoiy himoyalash sohasida kuchli chora-tadbirlarni amalga oshirish. - bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich qaror toptirish. O‘zbekistonda bozor munosabatlariga o‘tish yo‘li ijtimoiy-yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan. • totalitar tizimning og‘ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish, iqtisodiyotni barqarorlashtirish; • Respublikaning o‘ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan holda bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish. • Shu vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning quyidagi muhim yo‘nalishlari aniqlab olindi va amalga oshirildi: • o‘tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning qonuniy huquqiy negizini mustahkamlash; • mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat korxonalarini, uy-joy fondini xususiylashtirish, qishloq xo‘jaligida va xalq xo‘jaligining boshqa sohalarida mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish; • ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish, moliyaviy ahvolning barqarorlashuvini ta’minlash. Birinchi Prezident I.A.Karimovning asarlarida bozor iqtisodiyotiga o‘tishning birinchi bosqichida quyidagi ikkita vazifani birdaniga hal qilish maqsad qilib qo‘yilganligi ta’kidlanadi: • totalitar tizimning og‘ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish, iqtisodiyotni barqarorlashtirish; • Respublikaning o‘ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan holda bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish. • Shu vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning quyidagi muhim yo‘nalishlari aniqlab olindi va amalga oshirildi: • O‘tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning qonuniy huquqiy negizini mustahkamlash; 20 33 kiritildi. Ishbilarmonlik muhitini yaxshilashga qaratilgan islohotlar samarasi o‘laroq keyingi besh yilda xo‘jalik yurituvchi subyektlar soni 479 mingtaga yetdi yoki qariyb ikki baravar ko‘paydi. O‘zbekiston iqtisodiyotining jozibadorligini oshirish borasida tashqi savdo- iqtisodiy hamkorlar bilan aloqalar yanada erkinlashtirilmoqda. Xususan, investorlar uchun zarur bo‘lgan 7 mingdan ziyod xomashyo va tovarlarga bojxona bojlari bekor qilindi. Yangi tashqi bozorlarga kirish maqsadida O‘zbekistonning xalqaro moliyaviy va savdo tashkilotiga qo‘shilish jarayoni jadallashtirilmoqda. Qonun xujjatlarida chet ellik ishbilarmonlar va investorlar huquqlarining himoyasi kuchaytirildi. Ularga O ‘zbekistonda ko‘chmas mulk sotib olish, kelib- ketish va yashash shartlarini soddalashtirishning huquqiy asoslari takomillashtirildi. Investorlar bilan davlat idorasi o‘rtasida yuzaga kelgan har qanday noaniqliklar biznes subyekti foydasiga hal qilinishi qonunchilikda aks ettirildi. Chet ellik tadbirkor va investorlarga berilayotgan bunday imkoniyat va kafolatlar o‘z natijasini ko‘rsatmoqda. Mamlakatimizda bir yilning ichida kiritilgan xorijiy sarmoyalar hajmi esa 10 milliard dollarga yetdi yoki 2020-yilga nisbatan 3 barobarga oshdi. Bu esa iqtisodiyotimizga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, zamonaviy texnologiyalarni keng joriy etish, yuqori qo‘shimcha qiymatga ega bo‘lgan hamda eksportga yo‘naltirilgan mahsulotlar hajmini oshirish imkonini beradi. 29 strategiyasidan – Taraqqiyot strategiyasi sari” degan tamoyil asosiy g‘oya va bosh mezon qilib olindi 5.1-rasm. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "2022-2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O ‘zbekiston Taraqqiyot Strategiyasi to‘g‘risida" 12 ta maqsad 8 ta maqsad 16 ta maqsad 34 ta maqsad8 ta maqsad 10 ta maqsad 12 ta maqsad1-yo'nalish 2-yo'nalish 3-yo'nalish 4-yo'nalish 5-yo'nalish 6-yo'nalish 7-yo'nalish Katta islohotlar uchun 5-6 yil qisqa vaqt hisoblanadi, lekin, shu qisqa davrda iqtisodiy sohada soliq siyosati, budjet tizimini tubdan qayta ko‘rib chiqish hamda pul-kredit tizimini tartibga solish borasida zamonaviy mexanizmlar joriy etildi. Iqtisodiyotda tizimli muammolarni va tarkibiy nomutanosibliklarni bartaraf etishda eng muhim qadamlardan biri valyuta bozorini liberallashtirish bo‘ldi. Iqtisodiy islohotlarga mos soliq-budjet siyosatini yuritish va budjet mablag‘larini samarali taqsimlash maqsadida yangi tahrirdagi Soliq va Budjet kodekslari qabul qilindi. Davlat budjeti qonun ko‘rinishida qabul qilinmoqda. 26 Xulosa Bozor iqtisodiyoti tizimini bosqichma-bosqich shakllantirish bu murakkab jarayon bo‘lib u bir vaqtning o‘zida bo‘ladigan tadbir sifatida amalga oshirilishi mumkin emas, balki bir qancha bosqichlarni o‘z ichiga oluvchi uzoq davrni talab etadi. O‘zbekiston tizimli islohotlarini boshqa mamlakatlardan ko‘ra kechroq boshlagan bo‘lsada, o‘tish davri iqtisodiyotiga ega boshqa mamlakatlar tajribasidan muhim saboqlarni olishi mumkin. Bozor munosabatlarining butun mexanizmni davlat tomonidan ko‘rsatiladigan va qonun bilan mustahkamlanadigan bozor shart-sharoitlari doirasidagina amalga oshiriladi. Islohotlar birinchi bosqchining g‘oyat muhim vazifasini amalga oshirish, ya’ni davlat mulki yakka hokimligini tugatish va bu mulkni xususiylashtirish hisobiga Respublikada iqtisodiyotni real shakllantirish lozim. Erkin bozor tamoyillarini o‘rnatishda iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini isloh qilish va rivojlantirish zarur. Buning natijasida esa sog‘lom raqobat muhitini yaratish maqsadga muvofiq. Bunda mulkiy, agrar, narx, moliya-kredit, tashqi iqtisodiy faoliyat va nihoyat ijtimoiy yo‘nalishlarda islohotlarni amalga oshirish bozor munosabatlariga o‘tishda keng qulaylik yaratadi. Bugungi kunda mamlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o‘tishida yuzaga kelgan yoki kelishi kutilayotgan muammolarni tizimli bartaraf etish maqsadida quyidagilarni amalga oshirish maqsadaga muvofiq deb hisoblaymiz: •investitsiya muhitini yaxshilash; •soliq ma’muriyatchiligidagi islohotlarni to‘liq amalga oshirish; •davlat budjeti operatsiyalarining, ayniqsa, davlat korxonalariga beriladigan samarasiz yashirin subsidiyalarga nisbatan shaffofligini ta‘minlash; •yerdan foydalanish bo‘yicha huquq hamda sanoat, xizmat ko‘rsatish va qishloq xo‘jaligida mulkka egalik qilish huquqini isloh qilish; •davlat monopolistik korxonalarini tarkibiy jihatdan (tizimli) qayta qurish, korporativ boshqaruv va moliyaviy hisobotga qo‘yiladigan talablarni kuchaytirish; •davlatning eksportga yo‘naltirilganlikni qo‘llab-quvvatlashi (jumladan, ISO 30 Nazariy va amaliy jihatdan puxta ishlab chiqilgan ushbu g‘oya va tamoyillar mamlakatimizni ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o‘tishining yaxlit bir dasturini tashkil etadi. Bu dasturning ibratli tomoni shundaki, u faqatgina butun mamlakatimizda yashab turgan fuqarolarning taqdirini o‘ylab tuzilgan emas, balki kelajak avlodlar taqdiriga ham bevosita aloqador bo‘lib, ularga ozod va obod vatan qoldirishni nazarda tutadi. Rejali iqtisodiyot tizimi hukmronligi bilan bog‘liq bo‘lgan illatlarni tezroq bartaraf qilish, mamlakat iqtisodiyotini barqaror va yuqori sur’atlar bilan rivojlanishini ta’minlash, natijada, O‘zbekistonni rivojlangan mamlakatlar darajasiga olib chiqish dasturning bosh maqsadini tashkil etadi. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘ziga xos va mos yo‘li bugungi kunda jahonga Birinchi Prezident I.A.Karimov nomi bilan tanildi va bu yo‘l adolatli tarzda taraqqiyotning o‘zbek modeli deb atalmoqda. Ushbu yo‘lni amalga oshirish mamlakat iqtisodiyotida tub islohotlar o‘tkazishni taqozo etadi. Yurtboshimiz ta’biri bilan aytganda, islohotlar islohotlar uchun emas, balki odamlar uchun, ularning farovonligini oshirish uchun o‘tkaziladi. “Yer, yer osti boyliklari, boshqa tabiiy boyliklar, avlod-ajdodlarning mehnati bilan yaratilgan iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va ma’naviy kuch-qudrat va imkoniyatlar milliy boylik bo‘lib, odamlar farovonligining kafolati, ijtimoiy taraqqiyot va ravnaqining asosi bo ‘lib xizmat qiladi” 9 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 19 yanvar kuni ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini tubdan takomillashtirish, bu borada davlat va jamoat tashkilotlarining hamkorligini kuchaytirish masalalari bo‘yicha videoselektor yig‘ilishi o‘tkazildi. Agar jamiyat hayotining tanasi iqtisodiyot bo‘lsa, uning joni va ruhi ma’naviyatdir. Biz yangi O‘zbekistonni barpo etishga qaror qilgan ekanmiz, ikkita mustahkam ustunga tayanamiz. Birinchisi – bozor tamoyillariga asoslangan kuchli iqtisodiyot. Ikkinchisi – ajdodlarimizning boy merosi va milliy qadriyatlarga asoslangan kuchli ma’naviyat”, deydi Shavkat Mirziyoyev yig‘ilishda 10 . 9 I.A.Karimov. Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. T., “O‘zbekiston”, 1996, 37-bet. 10 Sh.M.Mirziyoyev. ma’naviyatni yuksaltirish bo‘yicha yig‘ilishda. 19 Yanvar 2021 22 mamlakatlar va har tomonlama kuchli, inson taqdirini belgilovchi iqtisodiy yuqori ko‘rsatkichlarga ega. 2. Bozor iqtisodiyotining milliy modellari Bozor iqtisodiyoti modellari — bozor iqtisodiyotining turlari. Bozor iqtisodiyoti modellarining iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga xos bo lgan aralashʻ iqtisodiyot, ijtimoiy bozor xo jaligi va korporativ iqtisodiyot ko rinishlari mavjud. ʻ ʻ Aralash iqtisodiyot modeli — bozor iqtisodiyotining yuksak mehnat unumi, ne matlar to kinchiligini ta minlaydigan, eng mukammal texnologiya va yuqori ʼ ʻ ʼ malakali ish kuchiga ega bo lgan turi. Bu modelda mulkiy xilma-xillik mavjud ʻ bo ladi. Xususiy mulkning individual va hissabay shakllari ustuvorlik qiladi, davlat ʻ va nodavlat mulki, iqtisodiyotning davlat va nodavlat sektorlari taraqqiy etadi. Yirik, o rta va kichik biznes muvozanatli holatda rivojlanadi. Bozor munosabatlari ʻ bilan birgalikda nobozor munosabatlari ham mavjud bo ladi. Bu esa sahovat va ʻ xayr-ehson ishlarining keng rivojlanishiga zamin yaratadi, raqobat bilan birgalikda hamkorlik aloqalari yuzaga keladi. Iqtisodiyotni boshqarishda bozor mexanizmi bilan bir qatorda davlat mexanizmi ham qo llanadi. Mazkur modelga ommaviy ʻ farovonlik xos bo lsada, ijtimoiy tafovutlar cheklanmaydi, davlat daromadlarni ʻ qayta taqsimlashda faol ishtirok etmaydi, bu vazifalarni bozor mexanizmi bajaradi. Aralash iqtisodiyot modeli AQSH, Angliya, Fransiyada mavjud. Ijtimoiy bozor xo jaligi modeli — yuksak texnologiyaga va inson omilining ʻ kuchiga tayanib yuqori mehnat unumdorligini, umuman, bozorning to kin ʻ bo lishini ta minlaydi. Iqtisodiyoti bu modelga tayangan mamlakatda bozor ʻ ʼ xo jaligi tabiiy tarixiy rivoj topadi, ishlab chiqarish bozor talablariga javoban ish ʻ olib boradi, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi minimal darajada saqlanib qoladi, iqtisodiyot bozor kuchlari ta sirida tartiblanadi va to la erkinlashgan bo ladi. ʼ ʻ ʻ Mazkur model “iqtisodiy tartib” modeli hisoblanadi. Bozordagi faoliyat tartib qoidalarini qonunlar belgilaydi, iqtisodiyot bozor mexanizmiga amal qiladi, davlat iqtisodiyotning oliy hakami sifatida faoliyat ko rsatadi, lekin o zi bu ʻ ʻ jarayonda qatnashmaydi. Bu modelda iqtisodiyotning davlat sektoridan ko ra ʻ 9 barpo etishda boshqacha yo‘li yo‘q ekanligini tan olmog‘imiz zarur. Respublikamiz bozor iqtisodiyotiga o‘tishning konsepsiyasi ishlab chiqilgan bo‘lib, uning asosini bozor iqtisodiyotini shakllantirishning milliy modeli tashkil etadi. Bu milliy model bir qancha amaliy dasturlarni o‘z ichiga oladi. Bularning eng asosiylari: xususiy korxonalarni kengaytirish, mulkni keng hajmda xususiylashtirish, tadbirkorlikni avj oldirish, mayda ishlab chiqarishni rivojlantirish, qo‘shma korxonalarni ko‘paytirish, jahon iqtisodiyotiga qo‘shilib borish, erkin baholarni joriy etish, yangi moliya-kredit tizimini yaratish, bozorga xos pul muomalasini paydo qilish va umuman, iqtisodiy raqobat ta‘sirini kengaytirish sharoitlarini yaratib borishdan iborat. O‘zbekistonning kelajagi iqtisodiyoti rivojlangan, aholisi farovon, haqiqiy demokratiyaga asoslangan jamiyatni barpo etish ekan, demak, buning asosiy sharti bozor munosabatlari asosidagi iqtisodiyotni qurishdir. Bu O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish konsepsiyasining tub mazmunini anglatadi. Bu konsepsiya iqtisodiy qoloqlikdan qutilish, uning o‘rniga rivojlangan va respublika xalqi manfaatiga bo‘ysungan iqtisodiyotni qurish uchun bozor iqtisodiyotiga o‘tish zaruriyatiga asoslanadi. O‘zbekistonning o‘z taraqqiyot yo‘li mavjud ekan, uning asosida bozor iqtisodiyoti konsepsiyasi va milliy modeli yotadi. Birinchi Prezident I.A. Karimov “Respublikaning bozor munosabatlariga o‘tishida o‘z yo‘lida izchillik bilan borishi demokratik o‘zgarishlar, respublikani rivojlangan mamlakatlar qatoriga olib chiqish, uni xalqaro obro‘-e’tiborini mustahkamlash uchun puxta moddiy negiz yaratadi” 6 , deb ta’kidlaydi. O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tishdagi o‘z yo‘li, o‘z milliy modeli mavjud, degan so‘z respublikaning o‘z maxsus bozor iqtisodiy qonunlari, ya’ni milliy iqtisodiy qonunlar bor, degan xulosa emas. Bu, biz yuqorida ko‘rib o‘tgan umumiylik, xususiylik va mamlakatlar tajribalari birligidir va shu bilan birga hamkorlikda, birgalikda amalga oshiriladigan vazifalar, degan ma’noni bildiradi. O‘zbekiston milliy modeli bozor iqtisodiyotini izchillik bilan tiklab borish, unga bosqichma-bosqich va sharoitlar 6 I.A.Karimov. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtitrish yo‘lida. – T.: O‘zbekiston, 1995. 15

Oziq-ovqat mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash (sut va sut mahsulotlari misolida)

Купить