Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 1.1MB
Покупки 0
Дата загрузки 15 Август 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Сельское и лесное хозяйство

Продавец

Bohodir Jalolov

Parazit begona o'tlar va ularga qarshi kurashish choralari

Parazit begona o'tlar va ularga qarshi kurashish choralari Reja: Kirish…………………………………………………………...…..2 I-BOB ASOSIY QISM PARAZIT BEGONA O’TLAR HAQIDA TUSHUNCHA ……...…4 1. Bir yillik parazit begona o’tlar haqida tushuncha ………...…4 2. Ko’p yillik parazit begona o’tlar haqida tushuncha ………..14 2-BOB NAZARIY QISM PARAZIT BEGONA O’TLARDAN ZAHARLANISH………….20 1. Parazit o’tlardan zaharlanish alomatlari ……………………20 2. Zаhаrli begonа o’tlаrgа qаrshi kurаsh usullаri… ………..… 22 Xulosa…………………………………………………………..…33 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………..…35 1 KIRISH Qishloq xo’jalik ekinlaridan mo’lva sifatli hosil yetishtirishga bevosita salbiy ta’sir etuvch ibegona o’tlarva ularga qarshi kurash dehqonchilikning dolzarb masalalaridan biri bo’lib kelgan va ushbu mavzu hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini hech qachon yo’qotmaydi. Akademik V.R. Vilyams Dehqonchilik madaniyatini yuksaltirishning eng dolzarb masalalari bu – fan yutuqlari, ilg’orlar tajribasini qo’llash asosida o’simlikshunoslik mahsulotlaridan mo’l-ko’l hosil yetishtirib, aholining oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojini qondirishdan iboratdir. Bu borada qishloq – xo’jalik ekinlarini turli zararkunanda va kasalliklardan ayniqsa begona o’tlardan himoyalash mo’l hosil olishning asosiy omillaridan biridir. 2019 yil 1 noyabrda O’zbekiston respublikasi Qishloq va Suv Xo’jaligi Vazirligida qishloq xo’jaligi ekinlari zararkunandalari, kasallik va begona o’tlarga qarshi kurash ishlarini yanada takomillashtirish masalalariga bag’ishlangan o’quv seminari tashkil etildi.SeminardaQoraqalpog’iston respublikasi va viloyatlar o’simliklarni himoya qilish markazlari, tuman otryadlari va biolaboratoriya rahbarlari ishtirok etdilar. Seminarning asosiy mavzusi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining joriy yilning 19 oktabr kungi “2019 yilning 9 oyida respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2019 yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturining eng muhim ustuvor vazifalari amalga oshirilishini so’zsiz ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi masalaga bag’ishlangan yig’ilishida agrar soha oldiga qo’yilgan vazifalardan kelib chiqib, qishloq xo’jaligi ekinlari zararkunandalari, kasallik va begona o’tlarga qarshi kurashish borasida erishilgan yutuqlar, o’simliklarni himoya qilish tizimi barcha bo’g’inlarining faoliyatini takomillashtirish va samaradorligini oshirish bo’yicha belgilangan vazifalar hamda amalga oshirilishi lozim bo’lgan tadbirlar to’g’risida kelishilib olindi. 2 O’zbekistonning tabiati xilma-xil xususiyatlarga ega bo’lgan o’simliklarga juda boy. Ularning orasida eng muhimlaridan biri tarkibida turli parazit-dorivor moddalarni hosil qiluvchi o’simliklardir. Bunday moddalar alkaloidlar, glyukoalkaloidlar, glyuko-zidlar, saponinlar, efir moylar, organik kislotalar bir qator boshqa moddalardan iborat bo’lib, o’simlikda intensiv modda almashuv jarayoni natijasida hosil bo’ladi. Parazit moddalar, ko’pgina olimlarning fikricha, o’simlikning o’zi uchun, ya’ni normal hayot kechirishi uchun g’oyat katta ahamiyatga egadir. Aks holda ular o’simlik tanasida uzoq muddat saqlanmas edi. O’simliklar tarkibidagi parazit moddalarning ko’pchiligi oz miqdorda iste’mol etilganda odam va hayvonlarning ko’pgina kasalliklariga shifodir, ammo ko’p miqdorda iste’mol etilsa, aksincha, zahar hisoblanadi. Mamlakatimizda begona o’tlarga qarshi kurashning agrotexnik va biologik usullari keng va mukammal darajada o’rganilgan hamda o’rganilayotgan bo’lsada ammo ekinlar orasida o’sib, ularning hosildorligini passaytirish bilan bir qatorda mahsulot sifatini buzilishiga ta’sir etuvchi parazit begona o’tlar va ularga qarshi kurash choralari mukammal ishlab chiqilmaganligi tufayli muammoligicha qolmoqda. Alohida ekologik guruh hisoblanuvchi bir va ko’p yillik begona o’tlarning ayniqsa g’allachilikdagi salbiy ta’siri viloyatimiz sharoitida ham yaqqol ko’zga tashlanmoqda. Natijada g’alla ekinlarining hosildorligi 10-15 foizga kamayishi bilan birgalikda ulardan tayyorlangan non va non mahsulotlarining sifati buzilib, ularni iste’mol qilishi natijasida qishloq xo’jalik hayvonlarining sut va sut mahsulotlari hamda go’sht va go’sht mahsulotlarining sifati yomonlashib aholining salomatligiga salbiy ta’sir etish hollari kuzatilmoqda. Shuning uchun ham men o’zimning 4 yil davomida olgan nazariy va amaliy bilimimni yakunlanuvchi bosqichini Qarshi cho’li sharoitida tarqalgan parazit begona o’tlarni agroekologik xususiyatlarni o’rganishga bag’ishlangan bitiruv malakaviy ishimning naqadar katta ilmiy amaliy ahamiyatga ega ekanligi bilan faxirlanaman. 3 I-BOB ASOSIY QISM. PARAZIT BEGONA O’TLAR HAQIDA TUSHUNCHA . 1. Bir yillik parazit begona o’tlar haqida tushuncha O’zbekistonning sug’oriladigan va lalmi maydonlarida begona o’tlar bilan yonma- yon o’sib, madaniy o’simliklardan olinadigan mahsulotlarni, odamlar va hayvonlarni zaharlaydigan bir qator bir yillik va ko’p yillik parazit o’simliklar mavjud. Quyida anashu parazit begona o’tlar haqida malumot keltirаmiz. Parazit o’simliklar tarkibida uy hayvonlarini hamda kishilarni zaharlaydigan moddalar mavjud bo’lgan o’simliklardir. Bunday moddalarga- alkaloidlar, glyukozidlar, saponinlar va boshqalar kiradi. Ular o’simliklarning hamma qismida yoki biror qismida bo’ladi. Yovvoyi holda o’sadigan eng xavfli parazit o’simliklardan quyidagilarni ko’rsatish mumkin: kakra, randak, mastak, mingdevona, kamprchapon, tuyaqorin yoki xazarang, bangidevona, ayiqtovon, yalminquloq, isriq, bodiyoni rumi yoki zangpoya, qora ituzum va boshqalar. Bunday o’simliklarning ko’pchiligi o’sib turganda ham, quritilganda ham parazit bo’ladi. Ayrim o’simliklarda esa quriganda parazit moddalar uchib ketadi ( masalan, ayiqtovon yoki uchmada) yoki parazitlik darajasi kamayadi. Chorva mollari, asosan, bahorda o’tloqlarda zaharlanadi. Hayvonlarni bir yerdan ikkinchi yerga haydab ko’chirish vaqtida, hayvonlar parazit o’tlar ko’p tarqalgan joyga borib qolsa, zaharlanish yuz beradi. Odam parazit dorivor o’simliklarni yiqqanda, noma’lum o’tlarni ovqatga qo’shib iste’mol qilsa yoki parazit o’t urug’i oziq- ovqatga, ayniqsa, unga aralashib ketsa zaharlanishi mumkin. Bir qancha parazit o’simliklar dori sifatida ishlatiladi, masalan, belladonna, bangidevona, shoxkuya yoki uroqkuya, kuchala, xin daraxti, erkak paporotnik yoki qirqquloq va boshqalar. Parazit o’tlardan ayiqtovon, kakra kabilar pichanda ham parazitk xususiyatini yo’qotmaydi. Bular orasida morolquloq, kakra, bangidevona kabilar o’ta parazitdir. 4 Quyida biz bir yillik va ko’p yillik parazit o’tlarning morfobiologik xususiyatlari bilan tanishamiz. Ildizpoyali begona o’tlar- Ildizpoyali begona o’tlar O’zbekistonning hamma sug’oriladigan va lalmikor yerlarida uchraydi. Bu o’tlar boshqa begona o’tlardan ko’ra bir necha baravar zarar yeltiradi. Chunki ularning ko’payish imkoni bir necha baravar yuqori. Ildizpoyali begona o’tlarning yer ostidagi ildiz bo’g’imlarining har bir bo’lagi alohida o’simlik bo’lib o’sadi. Bundan tashqari ular urug’idan ham ko’payadi. Ular juda zich bo’lib tuplab o’sadi, madaniy o’simliklarni siqib mutloqa yo’qatib yuboradi, ko’payishi vegetativ va generativ, tashqi noqulay sharoitlarga juda chidamli. Bir dona ildiz bo’g’imi quruq tuproqda uzoq qolib ketib, ozgina namni singdirib olish bilan avj olib o’saoladi. O’zbekistonning sug’oriladigan yerlarida ildizpoyali begona o’tlardan: g’umay, salomalayko’m, ajriq, qamish, achchiqmiya, oqmiya, bug’doyiqlar ko’p tarqalgan. Shulardan g’umay, salomalayko’m, ajriq esa karantin begona o’tlar hisoblanadi. 5 G’umay (Andropogon halepensis) – g’alladoshlar oilasiga mansub ko’p yillik begona o’t. Paxta ekiladigan yerlar uchun eng zararli o’t hisoblanadi. U maydan iyun oyigacha gullaydi va iyuldan oktabrgacha hosil beradi. G’umay tik o’sadi, bo’yi 1.5 m gacha yetadi, poyasining pastki qismidan shoxlaydi. Asosan urug’idan hamda ildiz poyalaridan ko’payadi. G’umay serurug’ o’simlik bo’lib, har tupi 2-3 mingga yaqin urug’ beradi. Bir tupida 1-80 ildizpoya va 800 tagacha bo’g’im hosil bo’lishi mumkin. G’umay tuzilishiga ko’ra sudan o’tiga juda o’xshaydi, shuning uchun ham u sudan o’tining ashadiy dushmani hisoblanadi. G’umayning yosh poya va barglarida hayvonlarni zaharlovchi sinil kislotasi va sianogen glyukozidi bo’ladi zaxarlanish qirg’oqchilik yillarda, ayniqsa ko’proq kuzatiladi. Sinil kislota g’umay qurg’oqchil yerda o’sganda juda yuqori darajada bo’ladi, ammo o’rib ikki soat so’litib qo’yilib, mollarga berilsa, tarkibidagi glyukozidlar parchalanib ketadi. Sorghum halepense (L) Pers. — G’ um а y 6 G’umayning ildizpoyasi sassaparili o’simligining ildizi bilan birga har xil filitik kasalliklarini, podgara, nevralgiya va revmatizmni davolashda qo’llaniladi. Urug’ida esa, siydik ajratishni tezlashtiruvchi va tonik xususiyatiga ega bo’lgan moddalar bor. Ildizpoyasida 27 % kraxmal, 13 % gacha shakar moddalari bo’lganidanuni cho’chqalar yaxshi yeyishadi. Shu sababdan g’umay ko’p o’sadigan dalalarni shudgorlagandan so’ng ildizpoyalari butunlay terib tashlanishi yoki shu maydonda cho’chqalar boqilsa, yerdagi ildizpoya miqdorini ancha kamaytirishi mumkin. Tajribakorlar g’umayga qarshi ko’p yillik o’tlar ekish yo’li bilan ham kurashadilar. Chunki uning yer osti qismlari tuproqning qotishiga juda chidamsiz. Mastak ( lolium temulentum ) – g’alladoshlar oilasiga mansub, 40-80 sm keladigan bir yillik o’t. Ayrim hollarda lalmi g’alla ekinlari orasida begona o’t sifatida o’sadi. O’zbekistonning Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo va Buxoro viloyatlarida tarqalgan. Urug’i yordamida ko’payadi. Urug’i pishgunga qadar hamma chorva mollari yaxshi yeydi. Ammo urug’i parazit. Urug’ining tarkibida 0,06 foizgacha parazit temulin nomli alkaloid bor. Bu modda mastakning urug’ida parazitlik qiluvchi stromantiniya temulenta zamburug’i tomonidan ishlab chiqiladi va urug’ning parazitlik xususiyatini belgilaydi. Odatda mastak urug’ining 96 foizidan ko’prog’i shu zamburug’ bilan zararlangan bo’ladi. Bu o’simlikning parazitlik xususiyati Pliniy zamonasida ham ma’lum bo’lgan. Yem uchun ishlatiladigan g’allada mastak urug’i bo’lishidan ot va boshqa kavsh qaytaruvchi mollar zaharlanadilar. Bunday hayvonlarda qaltirash, nafas olishining og’irlashuvi, bosh aylanish, kuchli bosh og’riq kuzatiladi. Ayrim hollarda zaharlanish o’lim bilan tugallanadi. Mastak urug’i aralashgan g’alla unidan qilingan nonni “mast qiluvchi non” deyiladi. Eronda shunday nonni iste’mol qilgan kishilarning zaharlanganliklari ma’lum. Qoramug’ (vakkariya segetalis) – chinniguldoshlar oilasiga kiruvchi, balandligi 20-40 (60) sm keladigan bir yillik begona o’t. Barglari oddiy, bandsiz, uzunlashgan tuxumsimon yoki lansetsimon, poyada qarama-qarshi o’rnashgan. Bargining tomirlari oqish bo’lib, ajralib turadi. Mevasi ko’sakcha. Aprel-may 7 (iyul) oylarida gullab urug’laydi. Qoramug’ning asosiy xarakterli belgisi shuki, u faqatgina lalmi ekinlar orasida, bir-ikki yillik zayak joylarda o’sadi. Bo’z yerlarda, sug’oriladigan ekinlar orasida umuman o’smaydi. Qoramug’ning urug’i va ildizlari parazit hamda tarkibida 3,2-5,0 foizgacha parazit moddalari bor. Urug’i yem- g’allaga aralashgan bo’lsa, hayvonlarda zaharlanish kuzatiladi. Ayniqsa tovuqlar qoramug’ urug’idan tez zaharlanadilar. Qoramug’dan zaharlanishning oldini olish uchun asosan uning urug’ini yem-g’allaga aralashib qolishga yo’l qo’ymaslik kerak. Oqdori, kuchala (arum Korolkovin) – arumdoshlar oilasiga mansub, bo’yi 50-60 sm, piyozboshli o’tchil o’simlik. Tog’li rayonlarda qoya toshlarining orasida, chirindi ko’p to’planadigan va doim soya bo’lib turadigan joylarda, bo’tazorlarning orasida o’sadi. Barglari o’q yoysimon uzun bandli. Gul to’plami so’ta, guli bir uyli, ayrim jinsli. May-iyun oylarida gullab urug’laydi. Mevasi xomligida yashil, pishganda esa to’q qizil rangli, xuddi gilosni cho’pga tizganday ko’rinadi. Piyozboshisi yassi sharsimon, bir necha qatlam yupqa eski po’stlog’i bilan pastki tomonidan yarim o’ralgan holda bo’ladi. Ildizlari 5-10 sm, juda ingichka, piyozboshining ostki tarafidan hosil bo’ladi. Oqdorining hamma qismlari parazit. Bargining, piyozboshisining shirasi tilga yoki badanning boshqa masalan barmoq oralariga tegsa, qizartirib, achishtiradi. Til esa 5-10 minut achchiqni ham, chuchukni ham sezmaydigan bo’lib qoladi. Oqdori piyozboshisini turli ochiq yaralarni davolashda, chayon chaqqanda ishlatishadi. Adabiyotlarda ko’rsatilishicha, oqdorining tarkibibida saponinglyukozid xususiyatiga ega bo’lgan moddalar bor. Ammo uning tarkibi hali chuqur o’rganilgan emas.Mahalliy xalq oqdori piyozboshisini tulki, itlarni zaharlashda ishlatishadi. Itsigak (anabazis afilla) - sho’radoshlar oilasiga kiruvchi, balandligi 30-57 sm li chalabuta. Novdasining asosiy qismi yog’ochlangan, yas’hal shirali. Barglari qipiqsimon, chetlari yupqa oq pardali, guli yakka yoki boshoqsimon gul to’plamida joylashgan. Iyul-sentabr oylarida gullab, urug’laydi. Itsigak sho’rxok, taqir, sho’r yer osti suvlari yaqin, qumli yerlarda yaxshi o’sadi. Tabiiy sharoitda 8 ildiz bachkilari hosil qilish yo’li bilan ko’payadi. Itsigakning o’sishi sho’r yer osti suvining 3-4 m chuqurlikda joylashganligini ko’rsatadigan belgidir. Bu esa gidrogeologik qidirishlar olib borishda katta ahamiyatga ega. Itsigakning yosh, bir yillik novdalarida anabazin, afillin, afillidin lupinin kabi, hammasi bo’lib 4 foizdan ko’proq alkalloidlar bor. Ularning hammasi parazit moddalardir. Parazit moddalar may-iyun oylarida ko’p (3-4 %), sentabr- oktabrda esa oz (1,5-1,0 %) bo’ladi. Itsigakdan zaharlangan hayvonlarda qo’rqib qadam tashlash, orqa oyoqlariga o’tirib qolish, boshni noto’g’ri tutish, ich ketish va qorinni biroz shishishi kuzatiladi. Zaharlanganlik alomatlari sezilsa, chorva mollariga tezda ayron ichirish kerak, ana shunda ularni o’limdan asrab qolish mumkin. Anabazin moddasining ta’siri xuddi nikotinning ta’siriga o’xshash va juda kuchli insektisid xossaga ega. Shu sababdan uning birikmalaridan anabazin sulfat qishloq xo’jalik ekinlari zararkunandalariga qarshi kurashish uchun ishlatiladi. Bu modda hasharotlar tanasiga singib ketadi va nafas olish a’zolarini ishdan chiqaradi. Itsigak yashil novdalarining qaynatmasi hayvonlarning teri kasalliklarini davolashda, ildizlarining qaynatmasi esa, o’pka silini davolashda ishlatiladi. Qo’ylarning itsigakdan zaharlanishining oldini olish uchun mollar och vaqtida itsigak ko’p o’sgan yaylovlarda boqilmasligi, chorva mollarini bir joydan ikkinchi joyga ko’chirganda itsigakzorlardan olib o’tmaslik tavsiya etiladi. Yaylovlardan to’g’ri, rasional foydalanish itsigakning ortiqcha ko’payib ketishining oldini oluvchi omillardandir, aks holda o’simlik qoplamida unga konkurentlik qiladigan o’tlar butunlay yo’qolib, minglab gektar serhosil yaylovlar foydalanib bo’lmas darajaga tushib qolishi mumkin. Uning ildizbachkilaridan ko’paya olishi esa, ayrim hollarda katta maydonlarda itsigakzorlar hosil bo’lishiga olib keladi. Uchma ( seratosfalus falkatus, sortoseras ) – ayiqtovondoshlar oilasiga kiruvchi, 3-10 sm keladigan bir fillik efemer o’t. Baroglari bandli, uch tilimli, 9 kumush rang tukli. Poyasi nozik, bargsiz. Gullari mayda, och sariq rangli, mevalari tikanli boshcha hosil qilib joylashgan. Mart-aprel (may) oylarida gullab, urug’laydi. Uchma o’zbekistonning hamma viloyatlarida loytuproqli, qumli, shag’al toshli yerlarda, cho’l, adir poyaslarida ko’p tarqalgan. Ayniqsa qishloq atroflarida, tashlandiq joylarda, kultepalarning atroflarida ko’p o’sadi. Uning ikkita turi bo’lib, ular juda o’xshash, ammo mevasi tumshuqchasining shakli bilan bir- biridan farq qiladi. Birida mevaning tuxumchasi to’g’ri (seratosfalus ortoseras bo’lsa, ikkinchisi esa o’roqsimon egri (seratosefalus falkatus) shaklida bo’ladi. Uchma kuchli parazit o’t. Uning parazitligi tarkibidagi anemonin moddasiga bog’liq. U asosan g’unchalash va gullash davrida parazit bo’ladi. Erta bahorda yaylovlarda boshqa o’tlar bilan birga uchma ham o’sib chiqadi. Qo’ylar uni boshqa o’tlar bilan yeyishi natijasida zaharlanish yuz beradi. Adabiyotlarga ko’ra Turkmanistonda har yili bir necha minglab qorakul qo’ylar uchmadan zaharlanib o’lgan. Urug’lanish paytidan boshlab uchmaning uchmaning parazitligi kekin kamayadi va qurigan vaqtida butunlay zararsiz bo’lib qoladi. Chunki bu paytda parazit moddalarning miqdori 1,43-1,57 foizdan 0,31 foizgacha kamayadi. Zaharlanishning dastlabki bosqichlarida biron bir ko’zga tez tashlanadigan belgini ko’rish qiyin, keyingi bosqichlari esa juda og’ir o’tadi va hayvonning o’lishi bilan tugaydi. Zaharlangan qo’ylarda aktivlik kamayadi, o’rnidan qo’zg’almaydi, oldingi oyoqlari bukilib yiqiladi, ko’z soqqasi kengayadi, nafas olishi ancha qiyinlashadi. Bu belgilar zaharlanishning eng oxirgi stadiyalaridir. Shu sababdan ham uchma bilan zaharlangan qo’ylarni davolash ancha qiyin. Uchmaning parazit moddalari medisinada dori siftida ishlatiladi. Undan ekzema, yiringlashgan yaralarni davolashda, shishni tez qaytarishda foydalaniladi. Ammo barg va poyalarning shirasi badanning yupqa, nozik terili joylariga tegsa, xuddi ekzemaga o’xshash ancha qiyin tuzaladigan yara hosil qiladi. O’q ildizlilar. Bu tur begona o’tlarning asosiy ildizi o’q ildiz bo’lib, tuproqda 2 m dan 5 m gacha chuqurlikka kirib boradi. Asosiy ildizlaridan qo’shimcha ko’p yon ildizlar chiqadi. O’q ildizlilar guruhiga otquloq, sachratqi, oqquray, kampirchopon, qoqio’t, izen, ermon kabilar kiradi. 10 Oqquvray (Salsola kali auct non L) – Dukkaklilar oilasiga mansub. Dukkakli ekinlar orasida ko’p o’sadi, bo’yi 180 sm ga yetadi. Doni parazit, urug’ining unib chiqish qobiliyati juda yaxshi. Ildizidan ham ko’payadi. Oqquray asosan lalmi joylarda bug’doy va arpapoyalarda o’sadi. Oqquray gullab turgan paytda bo’g’oz qo’ylar iste’mol qilsa, ular bola tashlaydi. Oqquray ko’p yillik bo’lgani uchun har yili ildizlaridan qayta o’sib chiqadi. Oqqurayning qurigan poyalari hayvonlar uchun oqsilli ozuqa hisoblanadi, sug’oriladigan maydonlarda uchramaydi. Adabiyotlar sharhidan ko’rinib turibdiki, O’zbekistonning oqquvrayzorlardan oqilona foydalanish yo’llarini ishlab chiqish xalq xo’jaligiga katta foyda keltiradi. Tajribalardan shu narsa ma’lumki, oqquvrayning ildizi kesilganda, uning qaytadan o’sish qobiliyati ancha kuchli bo’ladi. Uning ildizi 5,10,15 sm chuqurlikda kesib tashlansa, tuproqda qolgan qismidan 7-12 (20) tagacha yangi qo’shimcha yer osti poyalari hosil bo’ladi. Agarda ildiz 25-35 sm chuqurlikda kesilsa, uning qayta o’sishi (regenerasiya), aksincha, ancha sekin, qo’shimcha poyalar 3-4 (6) tagina hosil bo’ladi. Diametri 1 sm dan kam bo’lgan ildizlar esa kesilganda butunlay qayta o’sa olmaydi. Yuqorida ko’rsatilgan xususiyatlaridan foydalanib, lalmi ekinlar ekiladigan yerlarda oqquvrayga qarshi agrotexnik yo’l effektiv kurash olib borish mumkin. Achchiqmiya, eshakmiya, oqmiya ( sofora alopekuroides, s, paxikarpa ) – dukkakdoshlar oilasiga mansub, bo’yi 30-70 sm, ildizbachki (i ldizpoya) dan ko’payuvchi ko’p yillik o’t. Ildizpoyali begona o’tlar O’zbekistonning hamma sug’oriladigan va lalmikor yerlarida uchraydi. Bu o’tlar boshqa begona o’tlardan ko’ra bir necha baravar zarar keltiradi. Chunki ularning ko’payish imkoni bir necha baravar yuqori. Ildizpoyali begona o’tlarning yer ostidagi ildiz bo’g’imlarining har bir bo’lagi alohida o’simlik bo’lib o’sadi. Bundan tashqari ular urug’idan ham ko’payadi. Ular juda zich bo’lib tuplab o’sadi, madaniy o’simliklarni siqib mutloqa yo’qatib yuboradi, ko’payishi vegetativ va generativ, tashqi noqulay sharoitlarga juda chidamli. Bir dona ildiz bo’g’imi quruq tuproqda uzoq qolib ketib, ozgina namni singdirib olish bilan avj olib o’saoladi. 11 Bu o’simlik lyossli adirlarda, to’qoyzorlarda, sho’rxok, qumli tuproqlarda, lalmi va sug’oriladigan ekinlar orasida begona o’t sifatida o’sadi. Barglari murakkab tokpatsimon, 8-13 juft bargchalardan iborat. Gullari oq, och pushti rangli bo’lib, poyasi uchida joylashgan 10-25 sm uzunlikdagi shingil gul to’plamini hosil qiladi. Achchiqmiyalarning butun yer usti qismi parazit. Vegetativ a’zolarida gullash paytida 2,45-2,60 foiz, urug’ida esa 1,6-2,2 foiz parazit moddalar bo’lib, ular asosan paxikarpin, sofokarpin, soforin, matrin, spartein kabi alkaloidlar aralashmalaridan iborat. Agarda yem tarkibida 0,4 foiz achchiqmiya aralashgan bo’lsa, u parazit hisoblanadi va bunday yemni mollarga berib bo’lmaydi. Achchiqmiya juda ham qurg’oqchilikka chidamli o’simlik bo’lganidan boshqa yem-xashak o’tlar o’smaganda ham u yaxshi o’sib rivojlana oladi va shunday yillarda chorva mollari uni yeb zaharlanishi mumkin. Achchiqmiya alkaloidlari zaharining ta’siri nikotin ta’siriga o’xshab odamlarni ham zaharlashi mumkin. Achchiqmiyaning parazit moddalari so’ruvchi zararkunandalar- hasharotlarga qarshi kurashda ishlatiladi. Medisinada esa, achchiqmiya zaharidan nafas olishni tezlashtiradigan dorilar olishda foydalaniladi. Isiriq (peganum xarmala) – juft bargdoshlar oilasiga mansub, bo’yi 30-60 sm, o’q ildizli yoki ildiz bachkidan ko’payuvchi o’t. Poyalari serbarg. Bir tup o’simlikdan 30-50 (100) tagacha yer usti poyasi bo’ladi.Barglari navbatlashib joylashgan, uch tilimli. Gullari sarg’ish, bargi qo’ltig’idan chiqadi. May-iyun oylarida gullab, urug’laydi. Mevasi kusaksimon. Isiriq tashlandiq joylarda, qishloqlar, quduqlar atrofida, mol ko’p boqiladigan yaylovlarda o’suvchi paskval begona o’simlik. Cho’l, loyli yarimsahro, adirlarda juda ko’p uchraydi va O’zbekistonning duyarli hamma viloyatlarida tarqalgan. Isiriq tabiiy sharoitda urug’idan , ildiz yuqori qismining bo’laklanishidan va ayrim hollarda ildiz bachkilari hosil qilish yo’li bilan ko’payadi. Isriqning ildizi 3-5 (7) metrgacha chuqurga kirib boradi, qurg’oqchilikka chidamli o’simlik. Barglarida esa, sukkulentlik alomatlarini ko’rish mumkin. Isriqning ildiz bachkidan ko’payuvchi formasi muallif tomonidan 12 Samarqand, Panjakent shaharlari atrofida o’rganilgan. Bu holda o’q ildiz unchalik yaxshi taraqqiy etmaydi va asosan 10-15 sm chuqurlikda gorizontal holatda bachki hosil qiluvchi ildizlar rivojlanadi. (..rasm). Hosil bo’lgan yer osti poyalari 1,5-2,0 m 2 yerni butunlay qoplab turadi. Isiriqning bir necha yillar bilan ko’paya olishi uning o’zgarib turuvchi tashqi muhit omillariga tez moslasha olish xususiyatiga ancha kuchli ekanligini ko’rsatadi. ,u esa ham nazariy, ham amaliy jihatdan muhim ahamiyatga egadir. Isriqning barg, poya va urug’larida peganin, garmalin kabi alkaloidlar topilgan. Bu moddalar isiriq urug’ida 3-4 foizgacha bo’lishi mumkin. Isiriq o’ta sassiq va parazit bo’lganidan uni, odatda, mollar yemaydi. Yegan taqdirda ham zaharlanish yuz beradi. Zaharlangan hayvonlarda karaxt bo’lish, va oshqozon- ichak sistemasining buzilishi kuzatiladi. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra, isiriq qurigandan so’ng yaxshi yem-xashak bo’ladi va hatto chorvo mollarni semirtirishi ham mumkin. Isiriq sharq medisinasida juda qadimdan foydalanib kelinayotgan qimmatli shifobaxsh o’simliklardanbiridir. Kuydirilganda hosil bo’lgan uchuvchi parazit moddalar ko’pgina bakteriyalar, parazit zamburug’larni o’ldiradi. Kishilar uning shu xususiyatlaridan foydalanib, yosh bolaning kiyim-kechaklarini, yangi uyga ko’chib kirish oldidan uy ichini dudlatadilar. Gripp, shamollash paytida ham isiriq tutunini hidlash ancha foyda beradi. Isiriq ko’sakchalarini ipga tuzib, qishloqlarda juda chiroyli taqinchoqlar, devorga ilib qo’yiladigan chorsi (belbog’)lar yasaladi. Ammo ayrim joylarda isiriqni diniy talqin etadilar. Shu sababdan isiriqning shifobaxshligini kishilar orasida to’g’ri tushunishlari uchun olimlarimiz yordam berishlari, tushuntirish ishlari olib borishlari lozim. Hozirgi zamon medisinasida isiriq ildizining bo’ktirmasi va garmin alkaloidining xlorli tuzi parkinsonizmni davolashda qo’llaniladi. Isiriqning qaynatmasi va bo’ktirmasi esa, zotiljam va bezgak kasalligini davolashda ham ishlatiladi. 13 2. Ko’p yillik parazit begona o’tlar haqida tushuncha Temirtikan, chaqartikan (tribulus terrestris) – juftbargdoshlar oilasiga mansub, bo’yi 20-50 sm, poyalari yotib o’sadigan bir yillik begona o’t (... rasm) Barglari murakkab juft patsimon, poyaga qarama-qarshi joylashgan va oq tuklar bilan qoplangan. Guli barg qo’ltig’idan chiqadi. Iyun-iyul oylarida gullab, urug’laydi. Mevasi 4-5 bo’lakli, har bir bo’lagi 2 tadan qattiq o’tkir tikanli bo’lib, mevasining har bir bo’lakchasi tikanlari yuqoriga qaragan holda joylashadi. Temirtikan yo’l bo’ylarida, tog’ oldi yaylovlarida, sug’oriladigan ekinlar orasida o’sadi, shuningdek, O’zbekistonning hamma viloyatlarida ancha keng tarqalgan. Temirtikanning parazitligi haqida Janubiy Afrika, Amerikadan ham ancha ma’lumotlar bor. Zaharlangan hayvonlarning boshi shishadi va sariqlikalomatlari paydo bo’la boshlaydi. Shu sababda Afrikada bu kasallikni “sariq kattabosh” kasalligi deb atashadi. Kasallangan hayvonlarning 50-90 foizigacha nobud bo’lgan. Temirtikanning asosiy parazit moddasi filloeritrin pigmenti hisoblanadi. Bu moddaning ta’siri asosan quyosh nuri tushib turgan vaqtda tez bilinadi. O’zbekistonning chorva tumanlarida temirtikan bilan zaharlanish holatlari unchalik ma’lum emas. Ammo Turkmanistonda 1936-1948 yillarda 3-4 marta ayniqsa qo’zilarning zaharlanishi kuzatilgan. Zaharlangan hayvonlarda trubulyoz kasalligining alomatlari ko’rinadi. Dastlab boshning jun bilan qoplanmagan qismlari shishadi, isitma paydo bo’ladi. Shish qaytgach, teri qotib, yoriladi. Bu esa hayvonlarda ovqat qabul qilishni yanada qiyinlashtiradi. Tajribakor chorvodorlarning ko’rsatishicha, temirtikanning parazitlik xususiyati uning eng gurkirab o’sishi, gullash davriga to’g’ri keladi. Shu xususiyatini bilgan holda 14 temirtikan ko’p o’sadigan yaylovlarda qo’ylarni boqmaslik bilan zaharlanishni oldini olish mumkin. May, iyun oylarida yomg’irning ko’p bo’lishi temirtikanning yaxshi rivojlanishidan darak beradi. Temirtikan faqatgina parazit o’simlik emas, balki zararli hamdir. Uning tikanli mevalari ohiz bo’shlig’i, qizilo’ngach, oshqozon devorlarini hamda chorva mollarining tuyoqlarini yaralaganligi haqida ham yetarli ma’lumotlar bor. Urug’ida parazit moddalar topilgan emas, ayrim yillarda temirtikanning urug’ini hatto kishilar ham yeyishgan. Temirtikan dorivor o’simlik, ko’proq ochiq yaralarni davolashda, siydik ajratishni tezlashtiradigan dori sifatida hamda ayrim taksonik kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Temirtikan kimyoviy tarkibi hamda davolash xususiyatlarini chuqurroq o’rganish kerak bo’lgan o’simlikdir. Qo’shbarg tuyatovon (zigofillum oksianum) - juftbargdoshlar oilasiga mansub, 40-70 sm keladigan ildizbachkisidan ko’payuvchi ko’p yillik o’tchil o’simlik. Barglari 2 ga bo’lingan. Tog’oldi tumanlarda, cho’l, adir zonasida, lyoss tuproqli adirlarda, loydan qurigan eski imoratlarning o’rnida o’sadi. O’zbekistonning hamma viloyatlarida tarqalgan. Yaylovlarda chorvo mollari deyarli yemaydi. Ammo ayrim hollarda boshqa yea-xashak o’tlar bo’lmaganda yeyilsa, qoramollar, tuyalar zaharlanishi mumkin. 15 Tajribada 3,1 kg tuyatovon yedirilgan qorakul qo’ylarida zaharlanish alomatlari kuzatildi, asosan gemoliz hodisasi yuz beradi. Samarqand davlat universitetining fiziologiya kafedrasida o’tkazilgan ayrim tajribalar tuyatovonning yashil massasiga nisbatan pichani parazitroq ekanligini ko’rsatdi. Ammo tuyatovonning parazitligi siloslash paytida ancha kamayadi va ayrim mutaxasislarning fikricha, to’yimliligi bilan makkajo’xori va jo’xori silosiga tenglasha oladi. Shu nuqtai nazardan tuyatovonni chuqurroq o’rganish maqsadga muvofiqdir. Tuyatovon xalq medisinasida askarida va boshqa yumaloq chuvalchanglarga qarshi kurashishda dori sifatida qo’llaniladi. Kampirchopon (Trichodesma incanum (Bge)Dc) - Kampirchopon bachkilaydigan o’q ildizli ko’p yillik yirik o’t bo’lib, dengiz sathidan 400-1100 metr balandlikdagi yerlarda keng tarqalgan. Tekis va adir yerlarda aprelning 16Ranunculus arvensis L. — Дала айи қ товони, туятовон birinchi yarmida. Tog’li hududlarda aprel oxirida va mayning birinchi yarmida o’sa boshlaydi. Urug’ yirik (6-10 mm), yalpoq, loviya yoki yurak shaklida, nayza uchli bo’ladi. Po’sti kulrang, bir tomoni taram-taram yo’lli, ikkinchi tomoni g’adir- budur. U sermoy. Ming donasining og’irligi 55 gramm keladi. Birinchi yili poyasining bo’yi 30 sm. ga yetib, ildizi 1,5 m. gacha o’sadi. Bargi bandsiz, tuxumsimon yoki keng xanjarsimon shaklda, nayza uchli, poyaga juft-juft bo’lib, qarama-qarshi joylashgan. Poya va barglari oq tuklar bilan qalin qoplangan. Ikki- uch yil davomida tupi tarvaqaylab o’sib, bo’yi bir metrga, eni 0,5 m. ga yetadi. Ildizning sirti g’adir-budir bo’lib, yo’g’onligi 2-4 sm, uzunligi 4 m. ga yetadi. Kampirchopon kombayn bilan o’rilgandan yoki ketmon bilan chopilgandan keyin tezda ildizdan sal yotiq o’sadigan bir necha poya chiqaradi. Kapirchoponning gullari pastki qismidan ochila boshlaydi. Gullash davri may oxiri va iyun boshida (tog’larda iyulda) boshlanib, sentabrgacha, qaytadan ko’karganlarida esa sovuq tushguncha davom etadi. Guli yirik (diametri 2,5 sm), havorang, keng og’izli qo’ng’iroqchaga o’xshaydi va beshta gulbargi bo’ladi. Gullagandan keyin 2-3 hafta o’tgach, urug’i yetiladi. Yetilgan urug’lar kuzgacha to’kilmaydi. Kampirchopon ekinlarning har gektarida 450 dan 5500 tupgacha, ba’zi joylarda 40 ming tupgacha o’sadi. Bir tup kampirchopon 150 dan 2000 donagacha urug’ tugadi. Urug’ida 2,7 barg va poyasida 1,5 foiz alkoloid (zahar) bo’ladi. Ko’kmaraz (tuyaqorin) Heliotropium lasiocarpum F.et M - Ko’kmaraz bir yillik o’t bo’lib, partov yerlarda, siyrak chiqqan ekin orasida va tariq ekilgan yerlarda ko’p o’sadi. Urug’i mayda (bo’yi 1,5-2 mm, yo’g’onligi 0,6-1 mm), tuxumsimon ko’kimtir kulrang, usti burishiq, ingichka yo’lli, oq kalta tuklar bilan qoplangan, sermoy bo’ladi. Ming dona urug’ining og’irligi 1,2 g keladi. Lalmi yerlarda aprelda, nam yerlarda esa kuzgacha unadi. May oyi o’rtalarigacha tik o’sadi. Barg bandi uzun, barg tomiri ust tomondan botiq, ost tomoniga bo’rtib chiqqan bo’ladi. Poya va barglari oq tus kalta tuklar bilan qoplangan. Ko’kmaraz 17 qalin o’sganda bo’yi 10 sm. dan oshmaydi, odatda 30-60 sm bo’ladi. Juda qulay sharoitda, unumdor yerlarda bo’yi 1,3 m. ga yetadi. Ko’kmaraz may-iyun oylarida pastki to’pgul-gajaklaridan boshlab gullaydi, gullash davri uch oygacha davom etadi, gullari oq mayda; novdalarning ustki tomonidan gullari bir qator bo’lib joylashadi. Urug’i iyul va avgustda yetilib to’kiladi. Har gektar ekinda 30 mingtagacha ko’kmaraz 4000 tagacha urug’ tugadi. Urug’ida 1 foiz, poya va bargida 0,4 foiz alkoloid bo’ladi. Choyo’t, dalachoy (xiperikum perforetum) – dalachoydoshlar oilasiga mansub, 30-60 sm balandlikdagi o’qildizli ko’p yillik o’tchil o’simlik. Barglari ellipssimon, poyaga suprotiv joylashgan, efir moylari ishlab chiqariladigan va quyoshda yorug’ nuqtalardek bo’lib ko’rinadigan bezlari bor. Shu sababdan bu tur choyo’tni ilmia-teshik bargli, gul to’plami poyaning uchuda joylashgan. Iyun-iyul oylarida gullab, urug’laydi. Adir o’tloqlarda, daryo, ariq bo’ylarida tog’larning sersoya tomonlarida o’sadi. Choy o’t barglaridagi efir moylar parazit. Ayniqsa oq rangli yoki ola hayvonlarda quyosh nuri tushib turganda zaharlanish tez kuzatiladi. Zaharlangan hayvonlar terisining oq joylarida yiringlashgan yaralar paydo bo’ladi, kuchli qichish hodisasi kuzatilib, dermatitdagidek belgilar paydo bo’ladi. Choyo’t hozirgi zamon medisinasida keng qo’llaniladigan dorivor o’simliklardandir. Uning guli va barglari zotiljam, yo’taladigan kishilarda yallig’lanishni davolashda ishlatiladi.Choyo’tining bo’ktirmasi tish niralarini mustahkamlash va og’iz bo’shlig’idan chiqadigan yoqimsiz hidni yo’qotish uchun ham qo’llaniladi. Bulardan tashqari, choyo’tning yashil massasi vino ishlab chiqarish sanoatida, “Zveroboy”, “Yerofich”, “Balzam” kabi shifobaxsh ichimliklar tayyorlashda ishlatiladi. Sassiq alaf, oqbosh (konium makulatum) – soyabonguldoshlar oilasiga kiruvchi, 1,0-1,9 m balandlikdagi ikki yillik o’t. Barglari uch marta murakkab kesilgan, yopirma barglari bandli. Poyasi nopormon rangli, har xil shaklli dog’lar bilan qoplangan. Guli murakkab soyabonli, urug’lari tuxumsimon shaklda. Iyun- iyul (avgust) oylarida gullab, urug’laydi. 18 Sassiq alaf adir, tog’, yaylov poyaslarining sernam, sersoya joylarida, ariq va daryo bo’ylarida, tog’ oraliqlaridagi buloqlarning atroflarida va tashlandiq joylarda ko’p o’sadi hamda O’zbekistonning hamma sug’oriladigan tumanlarida tarqalgan. Uning hamma a’zolari parazit, ayniqsa, xom mevalarida 3,36 foizgacha koniin, kongidrin, metilkoniin kabi parazit alkaloidlar bor. Hamma qismlari sichqon ekskrimentalaridek o’ta sassiq o’simlik, quritilganda ham uning tarkibida 1,32-1,44 foiz parazit moddalari saqlanadi. Sassiq alaf o’ta parazitlik jihatdan juda qadimdan ma’lum. Chunonchi, uning barglaridan olingan shira bilan antik dunyoning mashhur faylasufi Sokrat zaharlab o’ldirilgan.Shu sababdan ham bu o’simlikning nami tarixda abadiy saqlangan. Sassiq alaf bilan zaharlangan otlarda qaltirash, nafas olish va yurak urushining tezlashuvi, peristaltiqaning kuchayishini kuzatish mumkin. Eng xarakterlisi esa, nafas chiqarilgandagi havodan sichqon siydigi hidining kelib turishidir.Oddiy, yaxshi yem-xashak o’tlar yetarli bo’lgan sharoitda sassiq alafni chorva mollari yemaydi, shu sababdan sassiq alafdan zaharlanish ham u qadar ko’p uchramaydi. Kishilar orasida esa uning barglarini petrushka, pasternak kabi o’simliklarning bargi bilan yoki urug’ini anis urug’i bilan aralashtirib yeganda zaharlanish alomatlarini ko’rish mumkin. Sassiq alafning eng parazitalkaloidi-koniin. Uning ta’siri xuddi nikotin yoki kurarening ta’siriga o’xshash bo’lib, nafas olish markazlarini karaxt qilibqo’yadi. Shu sababdan zaharlangan organizm kislorod yetishmaganidan bo’g’ilib, o’ladi. Sassiq alafning parazit moddalari xalq medisinasida og’riqni pasaytiruvchi, qaltirashga qarshi hamda rakni va bachadon fibromasini davolashda ishlatiladi. 19 2-BOB NAZARIY QISM. PARAZIT BEGONA O’TLARDAN ZAHARLANISH. 1. Parazit o’tlardan zaharlanish alomatlari Parazit o’tlarning urug’laridan quyidagi hollarda zaharlanish mumkin. 1. Parazit o’tlarning urug’i aralashgan donning uni ovqatga ishlatilganda. 2. Dalani parazit o’tlardan tozalamay turib, donli ekinlar kombayn bilan o’rilganda yanchilgan o’tlarning shirasi donga yopishadi. Bunday donning uni odamlarning zaharlanishiga sabab bo’lishi mumkin. 3. Donni yanchish, tozalash va un qilish vaqtida parazit o’tlarning barglari va urug’lari changi o’pkaga kirganda. 20 4. Uy hayvonlariga parazit o’tlarning urug’i, bargi, poyalari bo’lgan yoki parazit changi yoxud shirasi yuqqan don chiqitlari, silos va pichan berilganda. O’tlardan zahar aralashgan ovqatni uzoq vaqt iste’mol qilish natijasida zaharlanish odatda asta-sekin avj oladi. Kampirchopon, ko’kmaraz va eshakmiyaning parazit moddalari non yopish va ovqat pishirishda ham o’z kuchini saqlaydi. Zaharlanish belgilari ichki organizmda kasallik o’zgarishlari paydo bo’lgachgina ko’rinadi. Kampirchopondan zaharlanganda toksik gepatoensefalit avj oladi. Kampirchopon va ko’kmarazning parazit moddalari odam va hayvonlari organizmiga har xil ta’sir etadi. Ular qustiradi, ich ketkazadi, qon bosimini pasaytiradi, juda bo’shashtiradi, bosh aylantirib, noxush qiladi.Bundan tashqari kampirchopondan zaharlanganda falaj bo’ladi, oyoqlarning tomiri tortishadi, bosh qimirlaydi, orqaga siltanadi va ko’zlar qimirlaydi. Ko’kmarazdan zaharlanganda jigar sezilarli darajada zararlanadi va qorinda suv yig’iladi (sariq suv paydo bo’ladi); eshakmiyadan zaharlanganda, odatda, bosh og’riydi, kishi o’zini mastga o’xshash sezadi, ba’zan tomirlar tortishadi. 21 Qashqadaryo viloyati g’allazorlarida bir va ko’p yillik begona o’tlarga qarshi qo’llaniladigan gerbisidlar ro’yxati (2018 y) T/r Preparat, ishlab chiqaruvchi firma, mamlakat, qayta ro’yxatga olish sanasi Ta’sir etuvchi modda Sarf meyori, ga/kg yoki ga/l Preparatdan foydalaniladi- gan ekin turi Qaysi zararkunanda- larga qarshi ishlatiladi Ishlatish mud-dati, usuli va tavsiya etilgan cheklovlar Hosilni yig’- ishga qancha qolganda ish- lov tugalla- nadi, kun Bir mаv- sumdа ko’pi bilаn nechа mаrtа ish- lаtilаdi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. BАNVEL 24% s.e. “Elektrokimyozаvod” YOАJ-QK, O’zbekston 2018 y.31.12. Dikаmbа 0,7-1,0 Bug’doy, jаvdаr, аrpа, suli Bir yillik ikki pаllаli o’tlаr Ekinlаrning tuplаsh dаvridа purkаlаdi - 1 2. BIOZIN 360+22,2 g/l s.e. “Ekokimyo-bioservis” MCHJ, O’zbekiston 2019y.31.12. Dikаmbа + xlorsulfuron 0,14-0,2 Bug’doy Bir yillik vа ko’p yillik ikki pаllаli o’tlаr Bug’doyning tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 3. BIOSTАR 75% s.e.g. “Ekokimyobio-servis” MCHJ, O’zbekiston 2019y.31.12. DАLSTАR 75% o.q.sus. “аlston Аssoshieyted SА” Pаnаmа, 2001y.31.12. EKSTRIM 75% o.k.sus. “Tаgros Kemikаls Indiya Limited”Hindiston, 2001 y.31.12 Tribenuron-metil 1gektаrigа 10,0-20,0 g Kuzgi bug’doy Bir yillik ikki pаllаli o’tlаr Bug’doyning tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 4. DАLZАK 7,5% s.m.e. “Dаlston Аssoshieyeted SА” Pа-nаmа, 2019y.31.12. LАSTАK 7,5% s.m.e. YOАJ “Аvgust” firmаsi, Rossiya, 2001 y.31.12. Fenoksаpro-p-etil+аn- tidod 0,6-0,8 Kuzgi bug’doy Bir yillik boshoqli begonа o’tlаr Bug’doyning tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 5. PUMА SUPER 7,5% s.m.e. “Bаyer Krop Sаyens” Germаniya 2019 y. 31.12. Fenoksаpro-p-etil+аn- tidod 0,8-1,2 Bаhorgi bug’doy Bir yillik boshoqli begonа o’tlаr Ekinning tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 6. GRАNSTАR PLYUS 75% s.e.g. “Dyupon” АQSH 2019y.31.12 Tribenuron metil+Tifen sulfuronmetil 1 gektаri- gа 20,0- 30,0 Kuzgi bug’doy Bir yillik ikki pаllаli begonа o’tlаr Ekinning tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 7. DEMIT 500 g/l s.e.g. YOАJ “Аvgust” firmаsi Rossiya 2018y. 31.12. Metsulfuron metil 45 g/l+ Dikаmbа 455g/l 0,08-0,1 Kuzgi bug’doy Bir yillik vа ko’p yillik ikki pаllаli begonа o’tlаr Ekinning tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 8. OVSYUGEN EKSTRА 140+35 g/l em.k. “Shelkovа Аgroxim” YOАJ 2019 y. 31.12. Fenoksа pro-p- etil+аntidot 0,3-0,4 Kuzgi bug’doy Bir yillik boshoqli begonа o’tlаr Bug’doy tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 9 . PIK 75% s.e.g. “Singentа” Shveysаriya 2018y.31.12. Prosul-furon 15-20g Kuzgi bug’doy Bir yillik vа ko’p yillik ikki pаllаli begonа o’tlаr Ekinning tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 1 0. TROPIK8% em.k. “Singentа” Shveysаriya 2018y.31.12. Klondinfop pro- pаrgil+Klokvintoset Meksil 0,3 Kuzgi bug’doy Bir yillik bosh-oqli begonа o’t-lаr Bug’doy tuplаsh dаvridа purkаlаdi. - 1 22 2. Parazit begonа o’tlаrgа qаrshi kurаsh usullаri. Parazit begona o’tlar . Barcha begona o’tlar oziqlanish usuli, yashash davrining uzun-qisqaligi va ko’payish usullariga qarab guruhlarga bo’linadi. Ular oziqlanish usuliga ko’ra parazit va noparazit begona o’tlarga ajratiladi. Parazit begona o’tlarning ildizi ham, chin bargi ham bo’lmaydi, shuning uchun ular boshqa o’simliklarning poyasi va ildiziga chirmashib olib, ular hisobiga oziqlanadi. Ular, asosan urug’dan ko’payadi. Parazit begona o’tlar o’z navbatida haqiqiy va yarim parazitlarga bo’linadi. Haqiqiy parazit begona o’tlar . MDH davlatlari xududida haqiqiy parazit begona o’tlarning 38 ta turi uchraydi. Ularning barchasi bir yillik o’simliklar bo’lib, ular hamma o’t o’simliklar, chala butalar, butalar, daraxtsimon o’simliklar poyasi va ildizida parazitlik qiladi. Parazit begona o’tlarning bargi va ildizi bo’lmaydi. Zarpechakda yaxshi rivojlanmagan tangacha shaklidagi barglar uchraydi. Bu guruhga kiradigan parazitlar deyarli hamma vaqt boshqa o’simliklarning shirasi hisobiga yashaydi. Tanasida xlorofill bo’lmaganligi uchun barcha parazit o’simliklarda yashil rang bo’lmaydi. O’simliklarga yopishib yashashiga qarab, ular poya va ildiz parazitlarga bo’linadi. Poya parazitlari. Parazitlarning bu kichik guruhga pechakguldoshlar (Cuscutaceae) oilasiga kiradigan zarpechaklarning barcha turi kiradi. O’zbekistonda madaniy ekinlar orasida zarpechakning 7 xil turi uchraydi. Ular karantin begona o’tlar hisoblanib, o’z navbatida ingichka poyali va yo’g’on poyali zarpechaklarga bo’linadi. Ildiz parazitlari. Ularga shumg’iyalarning barcha turi kiradi. Shumg’iyaning 140 ga yaqin turi subtropik va mo’tadil iqlimli mintaqalarda tarqalgan bo’lib, ulardan eng zararlisi quyidagilardir: shoxlagan nasha va tamaki shumg’iyasi (Orobanche ramosa L.); kungaboqar shumg’iyasi (O. Cumana Waeyer); misr shumg’iyasi (O. aeyptica); mutel shumg’iyasi (O. muteli); beda shumg’iyasi, ya’ni sariq 23 shumg’iya (O. lutea). O’zbekistonda kungaboqar va misr shumg’iyasi ko’proq uchraydi. Yarim parazit begona o’tlar. Bu begona o’tlar Markaziy Osiyo davlatlarida tarqalmagan bo’lib, asosan Evropada, Rossiyada uchraydi. Yarim parazit begona o’tlarning yashil barglari bo’lib, ular fotosintez qilish qobiliyatiga ega. Ularga katta rinantus (Rhinanthus major), katta pogryemok (Alectorolophus major), zubchatka (Odontites rubra), ochanka (Euphra sia montana) kabi o’simliklar kiradi. Noparazit begona o’tlar. Begona o’tlarning bu guruhiga yashil bargi va ildiz tizimi bo’lgan, mustaqil hayot kechiradigan o’simliklar kiradi. Noparazit begona o’tlar o’suv davrining uzun yoki qisqaligiga qarab ikki katta guruhga: kam yillik va ko’p yillik o’tlarga bo’linadi. Kam yillik begona o’tlar – butun hayotida bir marta hosil tugadi va hayotining uzun-qisqaligiga qarab, bir yillik va ikki yillik begona o’tlarga bo’linadi. Bir yillik begona o’tlar . Bir yillik begona o’tlar eng ko’p tarqalgan biologik guruh hisoblanadi. Ularning ildiz tizimi ko’p yilliklarnikiga qaraganda ancha kuchsiz rivojlanganligi sababli ularni tuproqdan sug’urish oson bo’ladi. Ularning ildizi ingichka o’qildiz yoki popukildiz. Yer ustki qismi hamma vaqt o’tsimon. Yil davomida – bahor, yoz yoki kuzda – bir yillik begona o’tlar urug’dan unib chiqadi, gullaydi va hosil tugadi. Urug’i pishgandan keyin ular tezda nobud bo’ladi. Hozirgi vaqtda sug’oriladigan yerlarda bir yillik begona o’tlarning 520 dan ortiq turi uchraydi. Markaziy Osiyo sharoitida g’o’za va sug’oriladigan boshqa ekinlar dalasida ko’pincha shamak, ko’k yoki oq itqo’noq, olabo’ta, yovvoyi gultojixo’roz, qo’ytikan, qora ituzum, qurtena, temirtikan, qorako’za va boshqalar uchraydi. Bir yillik begona o’tlar o’z navbatida urug’ining unib chiqish muddatlariga qarab: 1) Efemerlar; 2) bahorgilar; 3) qishlovchilar va 4) kuzgilarga bo’linadi. 24 Efemerlar. Bu guruhga qor erib ketgandan keyin tez unib chiqadigan, urug’i unishidan to yangi hosili pishguncha 45-60 kun vaqt o’tadigan, o’suv davri issiq kunlar boshlanguncha tugaydigan (yulduzo’t, lolaqizg’aldoq singari) begona o’tlar kiradi. Yulduzo’tga o’xshash ba’zi е femer begona o’tlar yoz davomida bir necha bo’g’in beradi. Lolaqizg’aldoq - ko’knoridoshlar oilasiga mansub bo’lib, bo’yi o’rtacha 15-40 sm, poyasida sussimon shira bo’lgan, gullari yirik, yakkayakka joylashgan Efemer o’simlikdir. Poyasi tik o’suvchi, oddiy, qalin tukchalar bilan qoplangan. Lolaqizg’aldoq fevralning oxiri – mart oyining boshlarida unib chiqadi va aprel-may oyining boshlarida gullaydi. Mevasi may-iyun oylrida pishadi. Bir tup o’simligida 25 mingtagacha urug’ bo’ladi va urug’i unuvchanligini 15-25 yilgacha saqlaydi. Urug’lari faqat 1,5 – 2 sm chuqurlikdan unib chiqadi. Yulduzo’t – Stellaria media L. chinniguldoshlar (Saryophyllaceae) oilasiga kiradi. Poyasi to’g’ri, ko’tarilgan yoki yotiq, sershox bo’lib, 60 sm gacha etadi. Yulduzo’t yer yuzasining hamma joyida uchraydi. U faqat Arktika va Alp tog’larida bo’lmaydi. Tomorqa va bog’larda, shuningdek, turar joylar yaqinida, yo’llar yoqasida, daryolar bo’yida juda ko’p uchraydi. U har xil tuproq sharoitlariga tezda moslashadi va nam joylarda ayniqsa yaxshi rivojlanadi. Yulduzo’t nam yerda sudralib o’sadigan poya bo’g’imlaridan ildiz otish xususiyatiga ega. Bahordan kuzgacha gullaydi va hosil tugadi. Urug’dan ko’payadi. Bitta o’simligi 25 mingtagacha urug’ tugadi. Urug’i tuproqda 1 sm chuqurlikda va harorat 5-70 bo’lganda juda yaxshi unib yaiqadi. Urug’i 25 yilgacha unuvchanligini yo’qotmaydi. Yoz bo’yi yulduzo’t ikki–uch bo’g’in beradi. Bahorgi begona o’tlar . Ularning maysasi bahor yoki kuzda paydo bo’ladi. Tik o’sadi va to’pbarg hosil qilmaydi. Ular, asosan, bahori ekinlar orasida o’sadi. Bahori begona o’tlar erta bahorgi va kechki bahorgi guruhlarga bo’linadi. Erta bahorgi bir yillik begona o’tlarning urug’i erta bahorda, hali tuproq yaxshi 25 qizimasdan unib chiqadi. Ular ekinlar yig’ishtiribolinguncha yoki ular bilan bir vaqtda etiladi. Bularga olabo’ta, qiziltasma, yovvoyi suli kabi begona o’tlar kiradi. Oq sho’ra, olabo’ta Chenopodium album L. sho’radoshlar (Chenopodiaceae) oilasiga kiruvchi eng ko’p tarqalganbegona o’t. Uning har xil yashash sharoitiga moslashgan 60 ga yaqin turi uchraydi. U qutb tumanlaridan tashqari, hamma joyda tarqalgan (17-rasm). Barcha ekinlar orasida, yo’llar va turar joylar atrofida ko’p o’sadi. O’zbekiston sharoitida o’rta sho’rlangan yerlar (1 m chuqurlikda quruq tuproq og’irligiga nisbatan 0,04 – 0,1 % xlorli tuzlar bo’lgan) da uchrashi mumkin. Barglarining ko’p qismi oq unsimon g’ubor bilan qoplangan. Poyasi, odatda, shoxlangan, 40-100 sm va undan uzun bo’ladi. O’zbekiston sharoitida iyul- avgustda gullaydi va avgust – sentyabrda hosil tugadi. Sho’ra juda syerurug’ bo’lib, bir tup o’simligi 150 ming tagacha urug’ tugadi. Urug’i uch kategoriyada bo’linadi va turli muddatlarda unib Tuproq yuzasida qishlagan urug’lardan bahorda 0,5 sm chuqurlikdagi urug’larga qaraganda maysalar ikki marta ko’p chiqadi, 3 sm dan ortiq chuqurlikdagi urug’lar esa unib chiqmaydi. Bunday urug’lar unuvchanligini tuproqda o’n yillab saqlaydi. Yetilmagan urug’lar ham unib chiqadi. Olabo’ta tuproqdan kaliyni ko’p oladi. Bu begona o’t bosgan dalalarda ildizmevalar hosili kamayib ketadi. Olabo’ta har xil zararli hashoratlar (lavlagi pashshasi, o’simlik qandalasi, dukkak bitlari va boshqalar) ni tarqatadi. Qiziltasma Polygonum aviculare L. toronguldoshlar (Polygonaceae) oilasiga kiradi. Mayda o’t, hamma joyda: yo’llarda, o’tloqlarda, ba’zan paxta dalalarida uchraydi. May - avgustda gullaydi. Iyundan oktyabrgacha hosil tugadi. Yovvoyi suli – Avena fatuaL. g’alladoshlar (Gramineae) oilasiga kiradi. MDH da shimoliy, oddiy uzun mevali, syeret mevali qorako’za uchraydi. Uning ko’p turi bo’lib, sulining madaniy navlari shulardan kelib chiqqan. Morfologik jihatdan yovvoyi va madaniy formalari bir-biriga o’xshaydi. O’rta Osiyoda oddiy, uzun mevali, tog’ mintaqasida shimol sulisi uchraydi. Yovvoyi suli turlari boshog’ida urug’larning to’kilishiga yordam beradigan urug’ bo’g’imining bo’lmasligi va doni buralgan, qiltiqli bo’lishi bilan sulidan farq qiladi. Bu o’t bahori bug’doy, arpa va suli orasida ko’p o’sadi, shuningdek, boshqa bahori ekinlar orasida va shudgorda ham uchraydi. 26 Poyasi to’g’ri, bo’yi 80-120 sm gacha bo’ladi. Maysalarining ko’p qismi ko’k- yashil, doni-meva. Yoz boshida gullaydi. Yovvoyi sulining urug’i ekinlar bilan bir vaqtda yoki biroz oldinroq pishadi. Pishib ulgurmagan urug’i ham yoppasiga va tez unib chiqishi mumkin. Pishgan urug’i uchun esa 5 oyga yaqin tinim davri talab etiladi. Seret mevali sulining tinim davri bo’lmaydi. Shuning uchun uning doni madaniy suli doniga o’xshab tez va yoppasiga unib chiqadi. Suli urug’i yuqori harorat (200) da unib chiqadi. Yovvoyi suli urug’i hatto 25-30 sm chuqurlikdan, lekin 10 sm chuqurlikdan yaxshiroq unib chiqa boshlaydi. Urug’i unuvchanligini tuproqda 5-8 yilgacha saqlaydi. Uning tukli doni bug’doy doni bilan tortilganda unga qora rang, nordon ta’m beradi. Tortilgan don molga berilsa, ularning nafas yo’li shimilshiq pardasini yallig’lantiradi. Yovvoyi suli zang, qorakuya va bir qator zaharli hashoratlarni tarqatuvchi manbaa hisoblanadi. Kech bahorgi begona o’tlarning urug’I unib chiqishi uchun tuproqning harorati 20 0C dan yuqori bo’lishi kerak. Bu begona o’tlarga shamak, kurmak, yovvoyi gultojixo’roz, qo’ytikan, qora ituzum, ko’k itqo’noq, semizo’t, bangidevona va boshqa begona o’tlar kiradi. Bulardan O’zbekistonning sug’oriladigan yerlarida eng ko’p uchraydigan ba’zilari bilan batafsil tanishib chiqamiz. Shamak – Panicum crus galli L. g’alladoshlar (Gramineae) oilasiga kirib, uning maysalari qoraroq bo’lishi va suv ichidan yuqoriga chiqib turishi bilan sholi maysalaridan farq qiladi. Shamak barglari suvda yoyilib o’sadi. Sholi barglarining tilchasi va ikkita quloqchasi bo’ladi, shamakda esa bo’lmaydi. Nam yerlarda – sholipoyalarda, ariqlar bo’yida, ba’zan g’o’za orasida o’sadi. Poyasi ko’pincha syershoh bo’lib, bo’yi 100 sm gacha etadi, barglari lentasimon, mevasi don meva. O’zbekistonda iyunavgustda gullaydi. Bir tup o’simligi 5-13 mingtagacha urug’ tugadi. Bu urug’lar faqat kelgusi yili 30-35 0C da juda sekin unib chiqadi. Urug’i 1 sm dan chuqurroqda bo’lsa, unib chiqishi juda sekinlashadi. Urug’lari tuproqda 4-5 yilgacha unuvchanligini saqlaydi. Shamak qurg’oqchilikka chidamli ekinlar orasida o’sa oladi. U issiqsevar va namsevar o’simlik bo’lganligi uchun sholidan tashqari bedapoyalarda, ekinlar orasida va ariq bo’ylarida ham ko’p uchraydi. Kurmak – Echinochloa macrocarpa Vasing g’alladoshlar (Gramineae) oilasiga 27 kiradi. Sholining karantin begona o’ti bo’lib, boshqa ekinlar orasida uchramaydi. Biologik xususiyatlari sholi bilan deyarli bir xil. Ularning urug’i bir vaqtda unib chiqadi va yosh vaqtida bir-biriga juda o’xshaydi. Shu sababli unga qarshi kurashish qiyinlashadi. Kurmak sholi donini juda ifloslantirganligidan donni kurmakdan tozalash juda qiyin jarayon hisoblanadi. Kurmak faqat urug’idan ko’payadi. Bitta o’simligi 1000 tagacha urug’ hosil qiladi. Avgust-sentyabrda gullaydi. Urug’i unuvchanligini tuproqda 6-7 yilgacha, suvda esa 3-4 yilgacha saqlaydi. Sholi orasida kurmakdan tashqari, karantin begona o’tlarning boshqa turi – govkurmak (E. Cryzicola Vasing) ham tarqalgan. U biologiyasi jihatidan kurmakdan deyarli farq qilmaydi. Juda qisqa 8-15 sm (kurmakda 20 sm gacha) ro’vagi bilan ajralib turadi. Barg novi uzun tukchalar bilan qalin qoplangan. Govkurmakning urug’i kurmakning urug’idan mayda bo’ladi. Kurmak va govkurmak shamakka qaraganda dalaning o’ta nam bo’lishiga chidaydi, lekin suv butunlay bo’lmasligiga bardosh byera olmaydi. Kurmakka va sholining boshqa begona o’tlariga qarshi, asosan suv rejimini boshqarish yo’li bilan kurashiladi. Sholipoyaga qisqavaqt suv bostirilsa, ular suv ostida nobud bo’ladi. Qo’ytikan (g’o’zatikan) Xanthium strumarium L. murakkabguldoshlar (Compositae) oilasiga kiradi. Poyasi yakka o’sadi, to’g’ri, g’adir-budur, bo’yi 40-120 sm gacha bo’ladi. O’zbekistonda iyundan sentyabrgacha gullaydi. Paxta dalalarida ko’p uchraydi. Tashlandiq va bo’sh yerlarda keng tarqalgan bo’lib, u yerdan ekin ekilgan dalalariga o’tadi. Qo’ytikan tez o’sadi va g’o’zani siqib qo’yadi. Ba’zi turlari achchiq va zaharli bo’ladi. Ular asosan chorva mollari juniga, odamlar kiyimiga ilashib yoki shamol yordamida tarqaladi. Yovvoyi gultojixo’roz, qizilcha – Amaranthus blitum L. gultojixo’rozdoshlar (Amarantaceae) oilasiga mansub o’simlikdir. Yovvoyi gultojixo’roz yumshatilgan va o’g’itlangan yerlarni yoqtiradi. U asosan chopiq qilinadigan ekinlar: g’o’za, kartoshka, lavlagi, poliz va sabzavot ekinlari orasida o’sadi. Poyasi tik o’suvchi, ko’p qismi shoxlangan, bo’yi 100 sm gacha etadi. Yovvoyi gultojixo’roz O’zbekiston sharoitida iyun-avgustda gullaydi 28 va iyuldan sentyabrgacha hosil tugadi. Faqat urug’dan ko’payadi. Ko’p hosil berishi bilan boshqalardan farq qiladi. Yaxshi rivojlangan bitta o’simligi 500 ming va undan ortiq urug’ tugadi. Urug’i 22-26 0C da unib chiqadi. Etilmagan urug’i ham deyarli etilgan urug’lari singari unib chiqadi. Zararlangan urug’lari tezroq unib Ko’k itqo’noq - Setaria viridus L. g’alladoshlar (Gramineae) oilasiga kiradi. Itqo’noqning ikki turi uchraydi: ko’k itqo’nok va oq itqo’noq. Ko’k itqo’noq g’o’za, beda, g’alla ekinlari orasida juda ko’p uchraydi va katta zarar keltiradi. U yer tanlamaydi, shuning uchun kuchsiz va zichlangan tuproqli maydonlarda ham uchraydi. Bu xususiyati ekin dalalarida uning boshqa begona o’tlar bilan raqobatlanishini osonlashtiradi. Yaxshi parvarish qilinmagan va o’g’itlanmagan bedazorlarda itqo’noq nihoyatda ko’payib ketadi. U ko’kimtir rangi bilan ajralib turadi. Poyasi to’g’ri va ingichka, yuqorisi g’adir-budur, bo’yi 70 sm gacha etadi. Barglari ingichka, uzun, dag’al, siyrak tukli bo’ladi. Poyasining ustida ingichka va tig’iz ro’vagi bor. Ro’vagi yirik, boshog’ining qiltig’i yashil bo’lishi bilan ajralib turadi. Urug’i mayda, oq rangda. Itqo’noq maydan iyulgacha gullaydi, iyunsentyabr oylarida hosil tugadi. Semizo’t – Portulaca olyeraceae L. semizo’tdoshlar (Portulacaceae) oilasiga kiradi. Begona o’t sifatida hamma joyda, ayniqsa engil va qumloq tuproqli yerlarda, chopiq qilinadigan zkinlar orasida, paxta dalalarida ko’p uchraydi. Poyasi etli, silliq qizg’ish rangda, yarim yotib o’sadi. Ildiz tizimi baquvvat rivojlangan. Poyasining uzunligi 35 sm gacha yetadi. Barglari qisqa bandli, ovalsimon-cho’zinchoq bo’ladi. Guli sariq va mayda, shox ayrilarida yakka-yakka joylashadi. Mayda tishchali urug’i qora rangda va yaltiroq bo’lib, tuproqda unuvchanligini 30 yilgacha saqlaydi. Maydan iyulgacha gullaydi, iyuldan sentyabrgacha hosil tugadi. Bir tup semizo’t 50-70 mingtagacha urug’ tugadi. Bir yil davomida 2-3 marta avlod beradi. Semizo’tning urug’i butun yoz davomida sekin unadi, lekin yer sug’orilgandan keyin juda tez unib chiqadi. Shuning uchun dalalarni bu begona o’tdan yaxshilab tozalash uchun har bir sug’orishdan so’ng qator oralari o’z vaqtida ishlash kerak. 29 Qishlovchi bir yillik begona o’tlar haqiqiy bahorgi begona o’tlardan kuzgilarga o’tuvchi oraliq bo’g’in hisoblanadi. Bu biologik guruhga maysalari qishlay oladigan begona o’tlar kiradi. Bahorda maysalari tik o’sadi va ildiz bo’g’zi to’pbarglarini hosil qilmay, haqiqiy bahori begona o’tlar kabishu yilning o’zida hosil beradi. Kuzda paydo bo’lgan maysalari to’pbarglar hosil qiladi va bular ham qishlay oladi. Bularga: qurtena, yarutka, achambiti, bo’tako’z, boychechak, randak va boshqalar kiradi. Qurtana – Sisymbrium sophia L. krestguldoshlar (Crucifyerae) oilasiga kiradi. Tashlandiq va bo’sh yotgan yerlarda, yo’l bo’ylarida deyarli hamma joyda uchraydi, g’o’za ekinlari orasida kam bo’ladi. Poyasining bo’yi 80 sm gacha etadi, tik o’sadi, o’rtasidan shoxlaydigan bo’lib, siyrak tuk bilan qoplangan. Barglari mayda, cho’ziq. Guli och sariq, mayda. Mevasi qo’zoq meva, ingichka, to’lqinsimon, g’adirbudur va bir oz egik. Urug’i oval shaklida, mayda, jigar rang, tuproqda yaxshi saqlanadi. Bitta o’simligi 100 mingdan ortiq urug’ tugadi. Apreldan iyulgacha gullaydi, maydan avgustgacha hosil tugadi. Urug’i unuvchanligini 10-12 yilgacha saqlaydi. Yarutka – Thlaspi arvense L. krestguldoshlar (Crucifyerae) oilasiga kiruvchi o’simlik bo’lib, u hamma joyda uchraydi. Kuzgi va bahori g’alla ekinlari hamda boshqalar orasida ham o’sadi. Poyasi oddiy yoki shoxlangan. Aprel-may oylarida, ba’zan undan kechroq gullaydi. Asosan urug’idan ko’payadi. Bitta o’simligi 2000 tagacha urug’ tugadi, ular tuproqda unuvchanligini kamida 10 yil saqlaydi. Ulardan ko’pchiligi ekinlar yig’ishtirib olunguncha pishadi va tuproq yuzasiga to’kiladi, bir qismi esa hosilga qo’shilib ketadi. Yarutkaning pishib etilmagan urug’lari ham yaxshi ko’karadi. Tuproq yuziga to’kilgan urug’lari yoppasiga qiyg’os unib chiqadi. Go’ngda ham urug’i ko’p bo’ladi. Jag’-jag’, achambiti – Capsella bursea pastoris Medue krestguldoshlar (Crucifyerae) oilasiga kiradi. Hamma yerda tarqalgan bo’lib, har xil yashash sharoitga moslashgan shakllari ko’p uchraydi. Barcha ekinlar orasida o’sadi. Erta bahordan gullaydi. Faqat urug’dan 30 ko’payadi. Bir tup o’simligida 2 mingdan 70 minggacha urug’ hosil bo’ladi, ular tuproqda unuvchanligini 4-6 yilgacha saqlaydi. Kuzgi bir yillik begona o’tlar bir yillik va ikki yillik o’simliklar o’rtasidagi oraliq zveno hisoblanadi. Maysalari kuzda paydo bo’lganda bu begona o’tlar o’z rivojlanishini oxirigacha, ya’ni gullaguncha va hosil byerguncha etkazishi mumkin. Ular kuzgi past haroratda to’planish fazasida qishlaydi, kelgusi yil yozda esa gullaydi va hosil tugadi. Tuplanish fazasini o’tmagan o’simliklar, bahorda o’qildiz hosil qilmaydi va gullamaydi. Bular tipik kuzgi o’simliklardir. Bularga yaltirbosh, yovvoyi supurgi va qoramiq kiradi. Yaltirbosh – Bromus secalinus L. g’alladoshlar (Cramineae) oilasiga kiradi. MDH ning Evropa qismida g’alla (javdar va bug’doy) ekinlari orasida uchraydi. O’zbekiston sharoitida ko’proq g’alla ekinlari orasida uchraydi. Yovvoyi holda o’sadigan turli noma’lum bo’lgan tipik begona o’t, faqat urug’dan ko’payadi. Bitta o’simligi 800-1500 ta urug’ tugadi, bu urug’lar unuvchanligini 2-3 yil saqlaydi. Urug’lar pishgandan keyin 6- 9 kun o’tgach unib chiqa oladi. Chala pishgan urug’i ham unib chiqadi. Ular 2-3 sm chuqurlikdan yaxshi unib chiqadi. Yaltirbosh javdar orasida o’sadigan tipik begona o’t. Ro’vak chiqarguncha uni kuzgi javdardan ajratish qiyin. Poyasining bo’yi va urug’ining yirik-maydaligi javdarniki bilan bir xil. Agar javdar hosiliga yaltirbosh urug’i aralashib qolsa, uning sifati pasayadi, u qorayib, ta’mi buziladi. Yovvoyi supurgi – Apyera spica Venti (L). R.V. g’alladoshlar (Cramineae) oilasiga kirib, u ham asosan MDH ning Evropa qismida juda ko’p uchraydi. O’zbekistonda begona o’t sifatida kam tarqalgan. Asosan kuzgi javdar ekinlari, ba’zan boshqa ekinlar orasida o’sadi. Poyasi tik o’sadi, asosidan tuplaydi, bo’yi 1 m gacha etadi. Iyul-avgustda gullaydi va hosil tugadi. Urug’dan ko’payadi. Bitta o’simligi 13-16 ming ta urug’ tugadi. Namlik etarli bo’lganda urug’i faqat tuproq 31 yuzasidan unib chiqadi. Tuproqda urug’ning unuvchanligi 7 yilgacha saqlanadi. Yovvoyi supurgi juda zararli begona o’t, ammo uni yo’qotish oson. Ikki yillik begona o’tlar . Ikki yillik begona o’tlar rivojlanishi uchun ikki yil talab etadi. Agar ikki yillik begona o’tlarning urug’i kuzda unib chiqsa, ular ikki yil qishlaydi. Ba’zi bir ikki yillik begona o’tlar hosil byergandan keyin o’suv davrining ikkinchi yili oxirida nobud bo’lmaydi va uchinchi yili ham o’sadi. Bunday holda ikki yillik begona o’tlar ko’p yilliklarga yaqinlashadi. Begona o’tlarning bu biologik tipiga kamroq tur kiradi. Ikki yillik begona o’tlarga qashqarbeda, sariq va oq qashqarbeda, mingdevona, oq karrak, tuyaquyruq, sigirquyruq, qizilburun va boshqalar kiradi. Sariq qashqarbeda – Melilotus officinalis adans dukkakdoshlar (Leguminosae) oilasiga kiradi. Evroosiyo qit’asida tarqalgan. Markaziy Osiyo davlatlarida bog’larda, ariqlar bo’yida o’sadi. Evropa davlatlarida esa boshoqdoshlar orasida, shudgorlarda va tashlandiq yerlarda o’sadi. Qashqarbeda kuchsiz sho’rlangan (1 m tuproq qatlamidagi quruq tuproq og’irligiga nisbatan 0,01-0,4 % xlor bo’lgan) yerlarda uchraydi. Poyasi to’g’ri, bo’yi 40-110 sm va undan ortiq. Iyundan sentyabrgacha gullaydi. Urug’dan ko’payadi. Bitta o’simligi 15 mingtagacha urug’ tugadi, ular tuproqda unuvchanligini 20 yildan ortiq saqlaydi. Urug’i etarli darajada nam bo’lishiga talabchan, qiyinchilik bilan unadi. Qashqarbeda boshqa ikki yillik o’simliklardan farq qilib, birinchi yili to’pbarg yemas, balki gullamaydigan poya hosil qiladi. Qishda bu poyasi nobud bo’ladi, qishlash uchun faqat ildizi va ildiz bo’g’zidagi kurtaklari qoladi. Kelgusi yili bahorda ildiz bo’g’zi kurtaklari qoladi. Kelgusi yil bahorda ildiz bo’g’zi kurtaklari o’sa boshlaydi va poya chiqaradi, ular gullaydi va hosil tugadi. Hosil byergandan keyin kuzga borib, o’simligi butunlay nobud bo’ladi. Ikkinchi yili qashqarbeda baquvvat rivojlangan poyalari bilan ekinlarni qattiq siqib qo’yadi va hosilni yig’ishtirib olishga xalaqit beradi. 32 Yovvoyi qashqarbeda mollarga berishga yaramaydi, chunki tarkibida hayvonlar hayoti uchun xavfli bo’lgan kumarin moddasi bor. Qashqarbedaning tarkibida kumarin bo’lmagan navlari chiqarilgan. Tuyaquyruq -Carduus nutans L. murakkabguldoshlar (Compositae) oilasiga kiradi. Markaziy Osiyoda, asosan, Turkmanistonda, ayniqsa paxta dalalari va boshqa ekinlar dalasida ko’p uchraydi. O’zbekistonda aprel-mayda gullab, hosil tugadi. Tuyaquyruq - ikki yillik tipik begona o’t. Asosan, urug’dan ko’payadi, urug’ida uchmalar bo’ladi, shuning uchun ular shamolda oson tarqaladi. Bitta o’simligi 4 mingtagacha urug’ tugadi. Urug’ kelgusi yil 4 sm gacha bo’lgan chuqurlikdan unib chiqadi. o’rganish va ularga qarshi samarali kurashish uchun ularni tasniflash zaruriyati tug’iladi. Xulosa Kuzgi shudgorni sifаtli o’tkаzish - nаtijаsidа begonа o’tlаrning vegetаtiv mаssаsi vа urug’lаri tuproqning chuqur qаtlаmlаrigа tushib ketаdi. Bundа plugning chimqirqаrlаrini 6-8 sm, аsosiy pluglаrni esа 30-35 sm chuqurlikdа yumshаtilаdigаn qilib o’rnаtib, yerni sifаtli shudgorlаsh lozim. Yerni vаqti-vаqti bilаn qorа yoki tozа shudgor qilib vа unib chiqqаn begonа o’tlаrni peshmа-pesh yo’qotib turish mаqsаdidа hаr xil chuqurlikdа kultivаsiya o’tkаzib turish, qishdа yaxob berish orqаli muzlаtib, begonа o’t urug’lаrini nobud qilishgа erishish, ulаrning poyalаrini terib yoqib yuborish lozim. Bohordа kechki ekinlаrni bir nechа mаrtа kultivаsiya qilib, unib chiqqаn begonа o’tlаrni nobud qilish, sug’orаyotgаndа kаttа o’qаriqqа kelаyotgаn suvni mаydа to’r orqаli o’tkаzish, chunki ko’p urug’lаr suv bilаn oqib kelаdi. Solinаdigаn go’ng vа boshqа orgаnik o’g’itlаrni 2-3 yil chiritib dаlаgа solish lozim. Biologik kurаsh usuli. Begonа o’tlаrgа qаrshi kurаshdа biologik tаdbirlаrdаn аlmаshlаb ekish, ekish usuli, muddаti, meyori, mаdаniy o’simliklаrning tez vа yaxshi o’sishi аmаliy аhаmiyatgа egа. Begonа o’tlаrgа 33 qаrshi (mаdаniy ekinlаrgа zаrаrsiz bo’lgаn) hаr xil mikroorgаnizmlаr vа zаrаrkunаndа hаshаrotlаrdаn hаm foydаlаnish mumkin. Olovli kurаsh usulini. bedаpoyalаrdаgi zаrpechаk mаnbаlаrigа, dаlа chetlаridаgi, yo’l yoqаlаridаgi, аriq bo’ylаridаgi, lotok yonlаridаgi begonа o’tlаrgа qаrshi ulаrning o’suv dаvrining oxiridа – urug’lаri pishgаndа qo’llаsh yaxshi nаtijа berаdi. Chunki, bu vаqtdа begonа o’t urug’lаri hаm kuydirib yuborilаdi. Mulchаlаsh usuli. Bundа begonа o’t urug’lаrining unib chiqishigа, ungаnlаrining esа o’sishigа yo’l qo’ymаslik vа boshqа mаqsаdlаr uchun yer mulchаlаnаdi. Mulchа tuproqning issiqlik tаrtibigа ijobiy tа’sir etib, begonа o’tlаrning unib chiqishini esа umumаn bаrtаrаf etаdi, pаxtа vа boshqа ekinlаrning hosilini keskin oshirаdi. Kimyoviy kurаsh chorаlаri. Hozirgi vаqtdа qishloq xo’jаligidа begonа o’tlаrgа qаrshi kimyoviy moddаlаr – gerbisidlаr keng qo’llаnilmoqdа. Gerbisidlаr kimyoviy tаrkibigа ko’rа, аnorgаnik vа orgаniklаrgа bo’linаdi. Orgаnik gerbisidlаrning xili kun sаyin ko’pаyib bormoqdа. Chunki ulаrning ko’pchiligi ekologik tozа bo’lib, issiq qonli orgаnizmlаrgа deyarli sаlbiy tа’sir etmаydi. Gerbisidlаr ekinlаrgа vа begonа o’tlаrgа tа’sir etish xususiyatigа ko’rа tаnlаb vа yoppаsigа tа’sir etuvchilаrgа bo’linаdi. Gerbisidlаrning begonа o’tlаrgа tа’sir dаrаjаsi qo’lаnаdigаn meyorini to’g’ri belgilаshgа bog’liq. Chunonchi, gerbisid muаyyan meyordаn kаm qo’llаnilsа, begonа o’tlаr to’liq zаrаrlаnmаydi, ortiqchа qo’llаnilsа mаdаniy o’simliklаrgа sаlbiy tа’sir etаdi. Ko’pchilik gerbisidlаr ob- hаvo hаrorаti 18-24 ° °S аtrofidа bo’lgаn shаroitdа begonа o’tlаrgа sаmаrаli tа’sir etаdi, 25-30 ° °S dа tа’siri kаmаyadi, 8-10 ° °Sdа esа umumаn tа’sir etmаydi. Bitiruv mаlаkаviy ishini bаjаrish jаrаyonidа olingаn ilmiy mа’lumotlаrimiz shuni ko’rsаtdiki, g’аllа dаlаlаridа tаrqаlgаn ildiz poyali vа ildiz bаchkili zаhаrli begonа o’tlаrgа qаrshi ishlаtilgаn gerbisidlаrning Gerbisid qo’llаnilgаn dаlаlаr begonа o’tlаrdаn tozа bo’lib, g’o’zаning yaxshi o’sishi, rivojlаnishi vа yuqori hosil to’plаshi uchun qulаy imkoniyat yarаtаdi. 34 FOYDАLАNILGАN АDАBIYOTLАR RO’YXАTI. 1. Birinchi Prezidentimiz Kаrimov I.А. O’zbekiston buyuk kelаjаk sаri. Toshent.: O’zbekiston. 1998. 508-520 b. 2. O’zbekiston Respublikаsidа аtrof tаbiiy muhit muhofаzаsi vа tаbiiy resurslаrdаn foydаlаnishning holаti to’g’risidа Milliy mа’ruzа Toshkent, 2006. 15-79 b. 3. WWW.QISHLOQHAYOTI.UZ/INDEX.PHP?OPTION...ID... 4. Аliyev B.G. Pаxtа dаlаlаridаgi begonа o’tlаr T. Mehnаt-1969 33-75 b 5. Yunusov S.Y. Zаhаrli o’tlаr tаrkibidаgi аlkolloidlаr T. “FАN” T. 1983 22-36 b. 6. Korotkovа YE.YE. Zаhаrli o’tlаrning dorivorlik xususiyatlаri. T. “FАN” 1995 12-27 b. 7. Odilov T.O. Kаmpirchopon qimmаtli аlkoloid o’simlik T. “Mehnаt” 1977 15-27 b. 8. Turdiyevа N., q.x.f.n. Kuzgi bug’doyzorlаrdаgi bir yillik begonа o’tlаrgа qаrshi Biostаr gerbisidini qo’llаsh. O’zbekiston qishloq xo’jаligi jurnаli № 10 son 2019y. 29 bet. 35 9. Sulаymonov E. Zаhаrli o’simliklаrning foydаsi vа zаrаri “FАN” nаshriyoti toshkent-1973 y.5-6b. 10. V.P.Kondrаtyuk Tuproqni аsosiy ishlаshning begonа o’tlаrgа tа’siri Zemledeliye № 10. 1974 18-20 b. 11. 01.11.2019 13:26 Fermerlаr uchun tаvsiyalаr - Qishloq va suv xo`jaligi vazirligi www.agro.uz/uzb/fermerlar_uchun_tavsiyalar/ Qishloq va suv xo`jaligi vazirligi www.agro.uz/uzb 36

Parazit begona o'tlar va ularga qarshi kurashish choralari

Купить