Parazit begona o'tlar va ularga qarshi kurashish choralari - Сельское и лесное хозяйство - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.1MB
Покупки	0
Дата загрузки	15 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Сельское и лесное хозяйство

Parazit begona o'tlar va ularga qarshi kurashish choralari

Купить

Parazit begona o'tlar va ularga qarshi kurashish
choralari
Reja:
Kirish…………………………………………………………...…..2
I-BOB ASOSIY QISM
PARAZIT BEGONA O’TLAR HAQIDA TUSHUNCHA ……...…4
1. Bir yillik parazit begona o’tlar haqida tushuncha ………...…4
2. Ko’p yillik parazit begona o’tlar haqida tushuncha ………..14
2-BOB NAZARIY QISM
PARAZIT BEGONA O’TLARDAN ZAHARLANISH………….20
1. Parazit o’tlardan zaharlanish alomatlari ……………………20
2. Zаhаrli begonа o’tlаrgа qаrshi kurаsh usullаri… ………..…
22
Xulosa…………………………………………………………..…33
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………..…35
1

KIRISH
Qishloq xo’jalik ekinlaridan mo’lva sifatli hosil yetishtirishga bevosita
salbiy ta’sir etuvch ibegona o’tlarva ularga qarshi kurash
dehqonchilikning dolzarb masalalaridan biri bo’lib kelgan va ushbu
mavzu hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini hech qachon yo’qotmaydi.
Akademik V.R. Vilyams
Dehqonchilik madaniyatini yuksaltirishning eng dolzarb masalalari bu
– fan yutuqlari, ilg’orlar tajribasini qo’llash asosida o’simlikshunoslik
mahsulotlaridan mo’l-ko’l hosil yetishtirib, aholining oziq-ovqat mahsulotlariga
bo’lgan ehtiyojini qondirishdan iboratdir. Bu borada qishloq – xo’jalik ekinlarini
turli zararkunanda va kasalliklardan ayniqsa begona o’tlardan himoyalash mo’l
hosil olishning asosiy omillaridan biridir.
2019 yil 1 noyabrda O’zbekiston respublikasi Qishloq va Suv
Xo’jaligi Vazirligida qishloq xo’jaligi ekinlari zararkunandalari, kasallik va
begona o’tlarga qarshi kurash ishlarini yanada takomillashtirish masalalariga
bag’ishlangan o’quv seminari tashkil etildi.SeminardaQoraqalpog’iston
respublikasi va viloyatlar o’simliklarni himoya qilish markazlari, tuman otryadlari
va biolaboratoriya rahbarlari ishtirok etdilar. Seminarning asosiy mavzusi
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining joriy yilning 19 oktabr kungi
“2019 yilning 9 oyida respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari
hamda 2019 yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturining eng
muhim ustuvor vazifalari amalga oshirilishini so’zsiz ta’minlash chora-tadbirlari
to’g’risida”gi masalaga bag’ishlangan yig’ilishida agrar soha oldiga qo’yilgan
vazifalardan kelib chiqib, qishloq xo’jaligi ekinlari zararkunandalari, kasallik va
begona o’tlarga qarshi kurashish borasida erishilgan yutuqlar, o’simliklarni
himoya qilish tizimi barcha bo’g’inlarining faoliyatini takomillashtirish va
samaradorligini oshirish bo’yicha belgilangan vazifalar hamda amalga oshirilishi
lozim bo’lgan tadbirlar to’g’risida kelishilib olindi.
2

O’zbekistonning tabiati xilma-xil xususiyatlarga ega bo’lgan
o’simliklarga juda boy. Ularning orasida eng muhimlaridan biri tarkibida turli
parazit-dorivor moddalarni hosil qiluvchi o’simliklardir. Bunday moddalar
alkaloidlar, glyukoalkaloidlar, glyuko-zidlar, saponinlar, efir moylar, organik
kislotalar bir qator boshqa moddalardan iborat bo’lib, o’simlikda intensiv modda
almashuv jarayoni natijasida hosil bo’ladi. Parazit moddalar, ko’pgina olimlarning
fikricha, o’simlikning o’zi uchun, ya’ni normal hayot kechirishi uchun g’oyat katta
ahamiyatga egadir. Aks holda ular o’simlik tanasida uzoq muddat saqlanmas edi.
O’simliklar tarkibidagi parazit moddalarning ko’pchiligi oz miqdorda iste’mol
etilganda odam va hayvonlarning ko’pgina kasalliklariga shifodir, ammo ko’p
miqdorda iste’mol etilsa, aksincha, zahar hisoblanadi.
Mamlakatimizda begona o’tlarga qarshi kurashning agrotexnik va
biologik usullari keng va mukammal darajada o’rganilgan hamda o’rganilayotgan
bo’lsada ammo ekinlar orasida o’sib, ularning hosildorligini passaytirish bilan bir
qatorda mahsulot sifatini buzilishiga ta’sir etuvchi parazit begona o’tlar va ularga
qarshi kurash choralari mukammal ishlab chiqilmaganligi tufayli muammoligicha
qolmoqda. Alohida ekologik guruh hisoblanuvchi bir va ko’p yillik begona
o’tlarning ayniqsa g’allachilikdagi salbiy ta’siri viloyatimiz sharoitida ham yaqqol
ko’zga tashlanmoqda. Natijada g’alla ekinlarining hosildorligi 10-15 foizga
kamayishi bilan birgalikda ulardan tayyorlangan non va non mahsulotlarining sifati
buzilib, ularni iste’mol qilishi natijasida qishloq xo’jalik hayvonlarining sut va sut
mahsulotlari hamda go’sht va go’sht mahsulotlarining sifati yomonlashib aholining
salomatligiga salbiy ta’sir etish hollari kuzatilmoqda. Shuning uchun ham men
o’zimning 4 yil davomida olgan nazariy va amaliy bilimimni yakunlanuvchi
bosqichini Qarshi cho’li sharoitida tarqalgan parazit begona o’tlarni agroekologik
xususiyatlarni o’rganishga bag’ishlangan bitiruv malakaviy ishimning naqadar
katta ilmiy amaliy ahamiyatga ega ekanligi bilan faxirlanaman.
3

I-BOB ASOSIY QISM.
PARAZIT BEGONA O’TLAR HAQIDA TUSHUNCHA .
1. Bir yillik parazit begona o’tlar haqida tushuncha
O’zbekistonning sug’oriladigan va lalmi maydonlarida begona o’tlar bilan
yonma- yon o’sib, madaniy o’simliklardan olinadigan mahsulotlarni, odamlar va
hayvonlarni zaharlaydigan bir qator bir yillik va ko’p yillik parazit o’simliklar
mavjud. Quyida anashu parazit begona o’tlar haqida malumot keltirаmiz.
Parazit o’simliklar tarkibida uy hayvonlarini hamda kishilarni
zaharlaydigan moddalar mavjud bo’lgan o’simliklardir. Bunday moddalarga-
alkaloidlar, glyukozidlar, saponinlar va boshqalar kiradi. Ular o’simliklarning
hamma qismida yoki biror qismida bo’ladi. Yovvoyi holda o’sadigan eng xavfli
parazit o’simliklardan quyidagilarni ko’rsatish mumkin: kakra, randak, mastak,
mingdevona, kamprchapon, tuyaqorin yoki xazarang, bangidevona, ayiqtovon,
yalminquloq, isriq, bodiyoni rumi yoki zangpoya, qora ituzum va boshqalar.
Bunday o’simliklarning ko’pchiligi o’sib turganda ham, quritilganda ham parazit
bo’ladi. Ayrim o’simliklarda esa quriganda parazit moddalar uchib ketadi
( masalan, ayiqtovon yoki uchmada) yoki parazitlik darajasi kamayadi. Chorva
mollari, asosan, bahorda o’tloqlarda zaharlanadi. Hayvonlarni bir yerdan ikkinchi
yerga haydab ko’chirish vaqtida, hayvonlar parazit o’tlar ko’p tarqalgan joyga
borib qolsa, zaharlanish yuz beradi. Odam parazit dorivor o’simliklarni yiqqanda,
noma’lum o’tlarni ovqatga qo’shib iste’mol qilsa yoki parazit o’t urug’i oziq-
ovqatga, ayniqsa, unga aralashib ketsa zaharlanishi mumkin. Bir qancha parazit
o’simliklar dori sifatida ishlatiladi, masalan, belladonna, bangidevona, shoxkuya
yoki uroqkuya, kuchala, xin daraxti, erkak paporotnik yoki qirqquloq va boshqalar.
Parazit o’tlardan ayiqtovon, kakra kabilar pichanda ham parazitk
xususiyatini yo’qotmaydi. Bular orasida morolquloq, kakra, bangidevona kabilar
o’ta parazitdir.
4

Quyida biz bir yillik va ko’p yillik parazit o’tlarning morfobiologik
xususiyatlari bilan tanishamiz.
Ildizpoyali begona o’tlar- Ildizpoyali begona o’tlar O’zbekistonning
hamma sug’oriladigan va lalmikor yerlarida uchraydi. Bu o’tlar boshqa begona
o’tlardan ko’ra bir necha baravar zarar yeltiradi. Chunki ularning ko’payish imkoni
bir necha baravar yuqori. Ildizpoyali begona o’tlarning yer ostidagi ildiz
bo’g’imlarining har bir bo’lagi alohida o’simlik bo’lib o’sadi. Bundan tashqari ular
urug’idan ham ko’payadi. Ular juda zich bo’lib tuplab o’sadi, madaniy
o’simliklarni siqib mutloqa yo’qatib yuboradi, ko’payishi vegetativ va generativ,
tashqi noqulay sharoitlarga juda chidamli. Bir dona ildiz bo’g’imi quruq tuproqda
uzoq qolib ketib, ozgina namni singdirib olish bilan avj olib o’saoladi.
O’zbekistonning sug’oriladigan yerlarida ildizpoyali begona o’tlardan:
g’umay, salomalayko’m, ajriq, qamish, achchiqmiya, oqmiya, bug’doyiqlar ko’p
tarqalgan. Shulardan g’umay, salomalayko’m, ajriq esa karantin begona o’tlar
hisoblanadi.
5

G’umay (Andropogon halepensis) – g’alladoshlar oilasiga mansub ko’p
yillik begona o’t. Paxta ekiladigan yerlar uchun eng zararli o’t hisoblanadi. U
maydan iyun oyigacha gullaydi va iyuldan oktabrgacha hosil beradi. G’umay tik
o’sadi, bo’yi 1.5 m gacha yetadi, poyasining pastki qismidan shoxlaydi. Asosan
urug’idan hamda ildiz poyalaridan ko’payadi. G’umay serurug’ o’simlik bo’lib, har
tupi 2-3 mingga yaqin urug’ beradi. Bir tupida 1-80 ildizpoya va 800 tagacha
bo’g’im hosil bo’lishi mumkin. G’umay tuzilishiga ko’ra sudan o’tiga juda
o’xshaydi, shuning uchun ham u sudan o’tining ashadiy dushmani hisoblanadi.
G’umayning yosh poya va barglarida hayvonlarni zaharlovchi sinil
kislotasi va sianogen glyukozidi bo’ladi zaxarlanish qirg’oqchilik yillarda, ayniqsa
ko’proq kuzatiladi. Sinil kislota g’umay qurg’oqchil yerda o’sganda juda yuqori
darajada bo’ladi, ammo o’rib ikki soat so’litib qo’yilib, mollarga berilsa,
tarkibidagi glyukozidlar parchalanib ketadi.
Sorghum halepense (L) Pers. — G’ um а y
6

G’umayning ildizpoyasi sassaparili o’simligining ildizi bilan birga har xil
filitik kasalliklarini, podgara, nevralgiya va revmatizmni davolashda qo’llaniladi.
Urug’ida esa, siydik ajratishni tezlashtiruvchi va tonik xususiyatiga ega bo’lgan
moddalar bor. Ildizpoyasida 27 % kraxmal, 13 % gacha shakar moddalari
bo’lganidanuni cho’chqalar yaxshi yeyishadi. Shu sababdan g’umay ko’p
o’sadigan dalalarni shudgorlagandan so’ng ildizpoyalari butunlay terib tashlanishi
yoki shu maydonda cho’chqalar boqilsa, yerdagi ildizpoya miqdorini ancha
kamaytirishi mumkin. Tajribakorlar g’umayga qarshi ko’p yillik o’tlar ekish yo’li
bilan ham kurashadilar. Chunki uning yer osti qismlari tuproqning qotishiga juda
chidamsiz.
Mastak ( lolium temulentum ) – g’alladoshlar oilasiga mansub, 40-80
sm keladigan bir yillik o’t. Ayrim hollarda lalmi g’alla ekinlari orasida begona o’t
sifatida o’sadi. O’zbekistonning Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo va Buxoro
viloyatlarida tarqalgan. Urug’i yordamida ko’payadi. Urug’i pishgunga qadar
hamma chorva mollari yaxshi yeydi. Ammo urug’i parazit. Urug’ining tarkibida
0,06 foizgacha parazit temulin nomli alkaloid bor. Bu modda mastakning urug’ida
parazitlik qiluvchi stromantiniya temulenta zamburug’i tomonidan ishlab chiqiladi
va urug’ning parazitlik xususiyatini belgilaydi. Odatda mastak urug’ining 96
foizidan ko’prog’i shu zamburug’ bilan zararlangan bo’ladi. Bu o’simlikning
parazitlik xususiyati Pliniy zamonasida ham ma’lum bo’lgan. Yem uchun
ishlatiladigan g’allada mastak urug’i bo’lishidan ot va boshqa kavsh qaytaruvchi
mollar zaharlanadilar. Bunday hayvonlarda qaltirash, nafas olishining og’irlashuvi,
bosh aylanish, kuchli bosh og’riq kuzatiladi. Ayrim hollarda zaharlanish o’lim
bilan tugallanadi. Mastak urug’i aralashgan g’alla unidan qilingan nonni “mast
qiluvchi non” deyiladi. Eronda shunday nonni iste’mol qilgan kishilarning
zaharlanganliklari ma’lum.
Qoramug’ (vakkariya segetalis) – chinniguldoshlar oilasiga kiruvchi,
balandligi 20-40 (60) sm keladigan bir yillik begona o’t. Barglari oddiy, bandsiz,
uzunlashgan tuxumsimon yoki lansetsimon, poyada qarama-qarshi o’rnashgan.
Bargining tomirlari oqish bo’lib, ajralib turadi. Mevasi ko’sakcha. Aprel-may
7

(iyul) oylarida gullab urug’laydi. Qoramug’ning asosiy xarakterli belgisi shuki, u
faqatgina lalmi ekinlar orasida, bir-ikki yillik zayak joylarda o’sadi. Bo’z yerlarda,
sug’oriladigan ekinlar orasida umuman o’smaydi. Qoramug’ning urug’i va ildizlari
parazit hamda tarkibida 3,2-5,0 foizgacha parazit moddalari bor. Urug’i yem-
g’allaga aralashgan bo’lsa, hayvonlarda zaharlanish kuzatiladi. Ayniqsa tovuqlar
qoramug’ urug’idan tez zaharlanadilar. Qoramug’dan zaharlanishning oldini olish
uchun asosan uning urug’ini yem-g’allaga aralashib qolishga yo’l qo’ymaslik
kerak.
Oqdori, kuchala (arum Korolkovin) – arumdoshlar oilasiga mansub,
bo’yi 50-60 sm, piyozboshli o’tchil o’simlik. Tog’li rayonlarda qoya toshlarining
orasida, chirindi ko’p to’planadigan va doim soya bo’lib turadigan joylarda,
bo’tazorlarning orasida o’sadi. Barglari o’q yoysimon uzun bandli. Gul to’plami
so’ta, guli bir uyli, ayrim jinsli. May-iyun oylarida gullab urug’laydi. Mevasi
xomligida yashil, pishganda esa to’q qizil rangli, xuddi gilosni cho’pga tizganday
ko’rinadi. Piyozboshisi yassi sharsimon, bir necha qatlam yupqa eski po’stlog’i
bilan pastki tomonidan yarim o’ralgan holda bo’ladi. Ildizlari 5-10 sm, juda
ingichka, piyozboshining ostki tarafidan hosil bo’ladi.
Oqdorining hamma qismlari parazit. Bargining, piyozboshisining
shirasi tilga yoki badanning boshqa masalan barmoq oralariga tegsa, qizartirib,
achishtiradi. Til esa 5-10 minut achchiqni ham, chuchukni ham sezmaydigan bo’lib
qoladi. Oqdori piyozboshisini turli ochiq yaralarni davolashda, chayon chaqqanda
ishlatishadi. Adabiyotlarda ko’rsatilishicha, oqdorining tarkibibida
saponinglyukozid xususiyatiga ega bo’lgan moddalar bor. Ammo uning tarkibi hali
chuqur o’rganilgan emas.Mahalliy xalq oqdori piyozboshisini tulki, itlarni
zaharlashda ishlatishadi.
Itsigak (anabazis afilla) - sho’radoshlar oilasiga kiruvchi, balandligi
30-57 sm li chalabuta. Novdasining asosiy qismi yog’ochlangan, yas’hal shirali.
Barglari qipiqsimon, chetlari yupqa oq pardali, guli yakka yoki boshoqsimon gul
to’plamida joylashgan. Iyul-sentabr oylarida gullab, urug’laydi. Itsigak sho’rxok,
taqir, sho’r yer osti suvlari yaqin, qumli yerlarda yaxshi o’sadi. Tabiiy sharoitda
8

ildiz bachkilari hosil qilish yo’li bilan ko’payadi. Itsigakning o’sishi sho’r yer osti
suvining 3-4 m chuqurlikda joylashganligini ko’rsatadigan belgidir. Bu esa
gidrogeologik qidirishlar olib borishda katta ahamiyatga ega.
Itsigakning yosh, bir yillik novdalarida anabazin, afillin, afillidin
lupinin kabi, hammasi bo’lib 4 foizdan ko’proq alkalloidlar bor. Ularning hammasi
parazit moddalardir. Parazit moddalar may-iyun oylarida ko’p (3-4 %), sentabr-
oktabrda esa oz (1,5-1,0 %) bo’ladi.
Itsigakdan zaharlangan hayvonlarda qo’rqib qadam tashlash, orqa
oyoqlariga o’tirib qolish, boshni noto’g’ri tutish, ich ketish va qorinni biroz
shishishi kuzatiladi. Zaharlanganlik alomatlari sezilsa, chorva mollariga tezda
ayron ichirish kerak, ana shunda ularni o’limdan asrab qolish mumkin.
Anabazin moddasining ta’siri xuddi nikotinning ta’siriga o’xshash va
juda kuchli insektisid xossaga ega. Shu sababdan uning birikmalaridan anabazin
sulfat qishloq xo’jalik ekinlari zararkunandalariga qarshi kurashish uchun
ishlatiladi. Bu modda hasharotlar tanasiga singib ketadi va nafas olish a’zolarini
ishdan chiqaradi.
Itsigak yashil novdalarining qaynatmasi hayvonlarning teri
kasalliklarini davolashda, ildizlarining qaynatmasi esa, o’pka silini davolashda
ishlatiladi.
Qo’ylarning itsigakdan zaharlanishining oldini olish uchun mollar och
vaqtida itsigak ko’p o’sgan yaylovlarda boqilmasligi, chorva mollarini bir joydan
ikkinchi joyga ko’chirganda itsigakzorlardan olib o’tmaslik tavsiya etiladi.
Yaylovlardan to’g’ri, rasional foydalanish itsigakning ortiqcha ko’payib
ketishining oldini oluvchi omillardandir, aks holda o’simlik qoplamida unga
konkurentlik qiladigan o’tlar butunlay yo’qolib, minglab gektar serhosil yaylovlar
foydalanib bo’lmas darajaga tushib qolishi mumkin. Uning ildizbachkilaridan
ko’paya olishi esa, ayrim hollarda katta maydonlarda itsigakzorlar hosil bo’lishiga
olib keladi.
Uchma ( seratosfalus falkatus, sortoseras ) – ayiqtovondoshlar oilasiga
kiruvchi, 3-10 sm keladigan bir fillik efemer o’t. Baroglari bandli, uch tilimli,
9

kumush rang tukli. Poyasi nozik, bargsiz. Gullari mayda, och sariq rangli, mevalari
tikanli boshcha hosil qilib joylashgan. Mart-aprel (may) oylarida gullab,
urug’laydi. Uchma o’zbekistonning hamma viloyatlarida loytuproqli, qumli,
shag’al toshli yerlarda, cho’l, adir poyaslarida ko’p tarqalgan. Ayniqsa qishloq
atroflarida, tashlandiq joylarda, kultepalarning atroflarida ko’p o’sadi. Uning ikkita
turi bo’lib, ular juda o’xshash, ammo mevasi tumshuqchasining shakli bilan bir-
biridan farq qiladi. Birida mevaning tuxumchasi to’g’ri (seratosfalus ortoseras
bo’lsa, ikkinchisi esa o’roqsimon egri (seratosefalus falkatus) shaklida bo’ladi.
Uchma kuchli parazit o’t. Uning parazitligi tarkibidagi anemonin
moddasiga bog’liq. U asosan g’unchalash va gullash davrida parazit bo’ladi. Erta
bahorda yaylovlarda boshqa o’tlar bilan birga uchma ham o’sib chiqadi. Qo’ylar
uni boshqa o’tlar bilan yeyishi natijasida zaharlanish yuz beradi. Adabiyotlarga
ko’ra Turkmanistonda har yili bir necha minglab qorakul qo’ylar uchmadan
zaharlanib o’lgan. Urug’lanish paytidan boshlab uchmaning uchmaning parazitligi
kekin kamayadi va qurigan vaqtida butunlay zararsiz bo’lib qoladi. Chunki bu
paytda parazit moddalarning miqdori 1,43-1,57 foizdan 0,31 foizgacha kamayadi.
Zaharlanishning dastlabki bosqichlarida biron bir ko’zga tez tashlanadigan belgini
ko’rish qiyin, keyingi bosqichlari esa juda og’ir o’tadi va hayvonning o’lishi bilan
tugaydi. Zaharlangan qo’ylarda aktivlik kamayadi, o’rnidan qo’zg’almaydi, oldingi
oyoqlari bukilib yiqiladi, ko’z soqqasi kengayadi, nafas olishi ancha qiyinlashadi.
Bu belgilar zaharlanishning eng oxirgi stadiyalaridir. Shu sababdan ham uchma
bilan zaharlangan qo’ylarni davolash ancha qiyin.
Uchmaning parazit moddalari medisinada dori siftida ishlatiladi.
Undan ekzema, yiringlashgan yaralarni davolashda, shishni tez qaytarishda
foydalaniladi. Ammo barg va poyalarning shirasi badanning yupqa, nozik terili
joylariga tegsa, xuddi ekzemaga o’xshash ancha qiyin tuzaladigan yara hosil qiladi.
O’q ildizlilar. Bu tur begona o’tlarning asosiy ildizi o’q ildiz bo’lib,
tuproqda 2 m dan 5 m gacha chuqurlikka kirib boradi. Asosiy ildizlaridan
qo’shimcha ko’p yon ildizlar chiqadi. O’q ildizlilar guruhiga otquloq, sachratqi,
oqquray, kampirchopon, qoqio’t, izen, ermon kabilar kiradi.
10

Oqquvray (Salsola kali auct non L) – Dukkaklilar oilasiga mansub.
Dukkakli ekinlar orasida ko’p o’sadi, bo’yi 180 sm ga yetadi. Doni parazit,
urug’ining unib chiqish qobiliyati juda yaxshi. Ildizidan ham ko’payadi. Oqquray
asosan lalmi joylarda bug’doy va arpapoyalarda o’sadi. Oqquray gullab turgan
paytda bo’g’oz qo’ylar iste’mol qilsa, ular bola tashlaydi. Oqquray ko’p yillik
bo’lgani uchun har yili ildizlaridan qayta o’sib chiqadi. Oqqurayning qurigan
poyalari hayvonlar uchun oqsilli ozuqa hisoblanadi, sug’oriladigan maydonlarda
uchramaydi.
Adabiyotlar sharhidan ko’rinib turibdiki, O’zbekistonning
oqquvrayzorlardan oqilona foydalanish yo’llarini ishlab chiqish xalq xo’jaligiga
katta foyda keltiradi. Tajribalardan shu narsa ma’lumki, oqquvrayning ildizi
kesilganda, uning qaytadan o’sish qobiliyati ancha kuchli bo’ladi. Uning ildizi
5,10,15 sm chuqurlikda kesib tashlansa, tuproqda qolgan qismidan 7-12 (20)
tagacha yangi qo’shimcha yer osti poyalari hosil bo’ladi. Agarda ildiz 25-35 sm
chuqurlikda kesilsa, uning qayta o’sishi (regenerasiya), aksincha, ancha sekin,
qo’shimcha poyalar 3-4 (6) tagina hosil bo’ladi. Diametri 1 sm dan kam bo’lgan
ildizlar esa kesilganda butunlay qayta o’sa olmaydi. Yuqorida ko’rsatilgan
xususiyatlaridan foydalanib, lalmi ekinlar ekiladigan yerlarda oqquvrayga qarshi
agrotexnik yo’l effektiv kurash olib borish mumkin.
Achchiqmiya, eshakmiya, oqmiya ( sofora alopekuroides, s, paxikarpa ) –
dukkakdoshlar oilasiga mansub, bo’yi 30-70 sm, ildizbachki (i ldizpoya) dan
ko’payuvchi ko’p yillik o’t. Ildizpoyali begona o’tlar O’zbekistonning hamma
sug’oriladigan va lalmikor yerlarida uchraydi. Bu o’tlar boshqa begona o’tlardan
ko’ra bir necha baravar zarar keltiradi. Chunki ularning ko’payish imkoni bir necha
baravar yuqori. Ildizpoyali begona o’tlarning yer ostidagi ildiz bo’g’imlarining har
bir bo’lagi alohida o’simlik bo’lib o’sadi. Bundan tashqari ular urug’idan ham
ko’payadi. Ular juda zich bo’lib tuplab o’sadi, madaniy o’simliklarni siqib
mutloqa yo’qatib yuboradi, ko’payishi vegetativ va generativ, tashqi noqulay
sharoitlarga juda chidamli. Bir dona ildiz bo’g’imi quruq tuproqda uzoq qolib
ketib, ozgina namni singdirib olish bilan avj olib o’saoladi.
11

Bu o’simlik lyossli adirlarda, to’qoyzorlarda, sho’rxok, qumli tuproqlarda,
lalmi va sug’oriladigan ekinlar orasida begona o’t sifatida o’sadi. Barglari
murakkab tokpatsimon, 8-13 juft bargchalardan iborat. Gullari oq, och pushti
rangli bo’lib, poyasi uchida joylashgan 10-25 sm uzunlikdagi shingil gul
to’plamini hosil qiladi.
Achchiqmiyalarning butun yer usti qismi parazit. Vegetativ a’zolarida
gullash paytida 2,45-2,60 foiz, urug’ida esa 1,6-2,2 foiz parazit moddalar bo’lib,
ular asosan paxikarpin, sofokarpin, soforin, matrin, spartein kabi alkaloidlar
aralashmalaridan iborat. Agarda yem tarkibida 0,4 foiz achchiqmiya aralashgan
bo’lsa, u parazit hisoblanadi va bunday yemni mollarga berib bo’lmaydi.
Achchiqmiya juda ham qurg’oqchilikka chidamli o’simlik bo’lganidan boshqa
yem-xashak o’tlar o’smaganda ham u yaxshi o’sib rivojlana oladi va shunday
yillarda chorva mollari uni yeb zaharlanishi mumkin. Achchiqmiya alkaloidlari
zaharining ta’siri nikotin ta’siriga o’xshab odamlarni ham zaharlashi mumkin.
Achchiqmiyaning parazit moddalari so’ruvchi zararkunandalar-
hasharotlarga qarshi kurashda ishlatiladi. Medisinada esa, achchiqmiya zaharidan
nafas olishni tezlashtiradigan dorilar olishda foydalaniladi.
Isiriq (peganum xarmala) – juft bargdoshlar oilasiga mansub, bo’yi 30-60
sm, o’q ildizli yoki ildiz bachkidan ko’payuvchi o’t. Poyalari serbarg. Bir tup
o’simlikdan 30-50 (100) tagacha yer usti poyasi bo’ladi.Barglari navbatlashib
joylashgan, uch tilimli. Gullari sarg’ish, bargi qo’ltig’idan chiqadi. May-iyun
oylarida gullab, urug’laydi. Mevasi kusaksimon.
Isiriq tashlandiq joylarda, qishloqlar, quduqlar atrofida, mol ko’p
boqiladigan yaylovlarda o’suvchi paskval begona o’simlik. Cho’l, loyli
yarimsahro, adirlarda juda ko’p uchraydi va O’zbekistonning duyarli hamma
viloyatlarida tarqalgan. Isiriq tabiiy sharoitda urug’idan , ildiz yuqori qismining
bo’laklanishidan va ayrim hollarda ildiz bachkilari hosil qilish yo’li bilan
ko’payadi. Isriqning ildizi 3-5 (7) metrgacha chuqurga kirib boradi,
qurg’oqchilikka chidamli o’simlik. Barglarida esa, sukkulentlik alomatlarini
ko’rish mumkin. Isriqning ildiz bachkidan ko’payuvchi formasi muallif tomonidan
12

Samarqand, Panjakent shaharlari atrofida o’rganilgan. Bu holda o’q ildiz unchalik
yaxshi taraqqiy etmaydi va asosan 10-15 sm chuqurlikda gorizontal holatda bachki
hosil qiluvchi ildizlar rivojlanadi. (..rasm). Hosil bo’lgan yer osti poyalari 1,5-2,0
m 2
yerni butunlay qoplab turadi. Isiriqning bir necha yillar bilan ko’paya olishi
uning o’zgarib turuvchi tashqi muhit omillariga tez moslasha olish xususiyatiga
ancha kuchli ekanligini ko’rsatadi. ,u esa ham nazariy, ham amaliy jihatdan muhim
ahamiyatga egadir.
Isriqning barg, poya va urug’larida peganin, garmalin kabi alkaloidlar
topilgan. Bu moddalar isiriq urug’ida 3-4 foizgacha bo’lishi mumkin. Isiriq o’ta
sassiq va parazit bo’lganidan uni, odatda, mollar yemaydi. Yegan taqdirda ham
zaharlanish yuz beradi. Zaharlangan hayvonlarda karaxt bo’lish, va oshqozon-
ichak sistemasining buzilishi kuzatiladi. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra, isiriq
qurigandan so’ng yaxshi yem-xashak bo’ladi va hatto chorvo mollarni semirtirishi
ham mumkin.
Isiriq sharq medisinasida juda qadimdan foydalanib kelinayotgan qimmatli
shifobaxsh o’simliklardanbiridir. Kuydirilganda hosil bo’lgan uchuvchi parazit
moddalar ko’pgina bakteriyalar, parazit zamburug’larni o’ldiradi. Kishilar uning
shu xususiyatlaridan foydalanib, yosh bolaning kiyim-kechaklarini, yangi uyga
ko’chib kirish oldidan uy ichini dudlatadilar. Gripp, shamollash paytida ham isiriq
tutunini hidlash ancha foyda beradi.
Isiriq ko’sakchalarini ipga tuzib, qishloqlarda juda chiroyli taqinchoqlar,
devorga ilib qo’yiladigan chorsi (belbog’)lar yasaladi. Ammo ayrim joylarda
isiriqni diniy talqin etadilar. Shu sababdan isiriqning shifobaxshligini kishilar
orasida to’g’ri tushunishlari uchun olimlarimiz yordam berishlari, tushuntirish
ishlari olib borishlari lozim.
Hozirgi zamon medisinasida isiriq ildizining bo’ktirmasi va garmin
alkaloidining xlorli tuzi parkinsonizmni davolashda qo’llaniladi. Isiriqning
qaynatmasi va bo’ktirmasi esa, zotiljam va bezgak kasalligini davolashda ham
ishlatiladi.
13

2. Ko’p yillik parazit begona o’tlar haqida tushuncha
Temirtikan, chaqartikan (tribulus terrestris) – juftbargdoshlar oilasiga
mansub, bo’yi 20-50 sm, poyalari yotib o’sadigan bir yillik begona o’t (... rasm)
Barglari murakkab juft patsimon, poyaga qarama-qarshi joylashgan va oq tuklar
bilan qoplangan. Guli barg qo’ltig’idan chiqadi. Iyun-iyul oylarida gullab,
urug’laydi. Mevasi 4-5 bo’lakli, har bir bo’lagi 2 tadan qattiq o’tkir tikanli bo’lib,
mevasining har bir bo’lakchasi tikanlari yuqoriga qaragan holda joylashadi.
Temirtikan yo’l bo’ylarida, tog’ oldi yaylovlarida, sug’oriladigan ekinlar
orasida o’sadi, shuningdek, O’zbekistonning hamma viloyatlarida ancha keng
tarqalgan.
Temirtikanning parazitligi haqida Janubiy Afrika, Amerikadan ham ancha
ma’lumotlar bor. Zaharlangan hayvonlarning boshi shishadi va sariqlikalomatlari
paydo bo’la boshlaydi. Shu sababda Afrikada bu kasallikni “sariq kattabosh”
kasalligi deb atashadi. Kasallangan hayvonlarning 50-90 foizigacha nobud bo’lgan.
Temirtikanning asosiy parazit moddasi filloeritrin pigmenti hisoblanadi. Bu
moddaning ta’siri asosan quyosh nuri tushib turgan vaqtda tez bilinadi.
O’zbekistonning chorva tumanlarida temirtikan bilan zaharlanish holatlari unchalik
ma’lum emas. Ammo Turkmanistonda 1936-1948 yillarda 3-4 marta ayniqsa
qo’zilarning zaharlanishi kuzatilgan. Zaharlangan hayvonlarda trubulyoz
kasalligining alomatlari ko’rinadi. Dastlab boshning jun bilan qoplanmagan
qismlari shishadi, isitma paydo bo’ladi. Shish qaytgach, teri qotib, yoriladi. Bu esa
hayvonlarda ovqat qabul qilishni yanada qiyinlashtiradi. Tajribakor
chorvodorlarning ko’rsatishicha, temirtikanning parazitlik xususiyati uning eng
gurkirab o’sishi, gullash davriga to’g’ri keladi. Shu xususiyatini bilgan holda
14

temirtikan ko’p o’sadigan yaylovlarda qo’ylarni boqmaslik bilan zaharlanishni
oldini olish mumkin. May, iyun oylarida yomg’irning ko’p bo’lishi temirtikanning
yaxshi rivojlanishidan darak beradi.
Temirtikan faqatgina parazit o’simlik emas, balki zararli hamdir. Uning
tikanli mevalari ohiz bo’shlig’i, qizilo’ngach, oshqozon devorlarini hamda chorva
mollarining tuyoqlarini yaralaganligi haqida ham yetarli ma’lumotlar bor. Urug’ida
parazit moddalar topilgan emas, ayrim yillarda temirtikanning urug’ini hatto
kishilar ham yeyishgan. Temirtikan dorivor o’simlik, ko’proq ochiq yaralarni
davolashda, siydik ajratishni tezlashtiradigan dori sifatida hamda ayrim taksonik
kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Temirtikan kimyoviy tarkibi hamda davolash
xususiyatlarini chuqurroq o’rganish kerak bo’lgan o’simlikdir.
Qo’shbarg tuyatovon (zigofillum oksianum) - juftbargdoshlar oilasiga
mansub, 40-70 sm keladigan ildizbachkisidan ko’payuvchi ko’p yillik o’tchil
o’simlik. Barglari 2 ga bo’lingan. Tog’oldi tumanlarda, cho’l, adir zonasida, lyoss
tuproqli adirlarda, loydan qurigan eski imoratlarning o’rnida o’sadi.
O’zbekistonning hamma viloyatlarida tarqalgan. Yaylovlarda chorvo mollari
deyarli yemaydi. Ammo ayrim hollarda boshqa yea-xashak o’tlar bo’lmaganda
yeyilsa, qoramollar, tuyalar zaharlanishi mumkin.
15

Tajribada 3,1 kg tuyatovon yedirilgan qorakul qo’ylarida zaharlanish
alomatlari kuzatildi, asosan gemoliz hodisasi yuz beradi. Samarqand davlat
universitetining fiziologiya kafedrasida o’tkazilgan ayrim tajribalar tuyatovonning
yashil massasiga nisbatan pichani parazitroq ekanligini ko’rsatdi. Ammo
tuyatovonning parazitligi siloslash paytida ancha kamayadi va ayrim
mutaxasislarning fikricha, to’yimliligi bilan makkajo’xori va jo’xori silosiga
tenglasha oladi. Shu nuqtai nazardan tuyatovonni chuqurroq o’rganish maqsadga
muvofiqdir. Tuyatovon xalq medisinasida askarida va boshqa yumaloq
chuvalchanglarga qarshi kurashishda dori sifatida qo’llaniladi.
Kampirchopon (Trichodesma incanum (Bge)Dc) - Kampirchopon
bachkilaydigan o’q ildizli ko’p yillik yirik o’t bo’lib, dengiz sathidan 400-1100
metr balandlikdagi yerlarda keng tarqalgan. Tekis va adir yerlarda aprelning
16Ranunculus arvensis L. — Дала айи қ товони, туятовон

birinchi yarmida. Tog’li hududlarda aprel oxirida va mayning birinchi yarmida
o’sa boshlaydi.
Urug’ yirik (6-10 mm), yalpoq, loviya yoki yurak shaklida, nayza uchli
bo’ladi. Po’sti kulrang, bir tomoni taram-taram yo’lli, ikkinchi tomoni g’adir-
budur. U sermoy. Ming donasining og’irligi 55 gramm keladi. Birinchi yili
poyasining bo’yi 30 sm. ga yetib, ildizi 1,5 m. gacha o’sadi. Bargi bandsiz,
tuxumsimon yoki keng xanjarsimon shaklda, nayza uchli, poyaga juft-juft bo’lib,
qarama-qarshi joylashgan. Poya va barglari oq tuklar bilan qalin qoplangan. Ikki-
uch yil davomida tupi tarvaqaylab o’sib, bo’yi bir metrga, eni 0,5 m. ga yetadi.
Ildizning sirti g’adir-budir bo’lib, yo’g’onligi 2-4 sm, uzunligi 4 m. ga yetadi.
Kampirchopon kombayn bilan o’rilgandan yoki ketmon bilan chopilgandan keyin
tezda ildizdan sal yotiq o’sadigan bir necha poya chiqaradi.
Kapirchoponning gullari pastki qismidan ochila boshlaydi. Gullash davri
may oxiri va iyun boshida (tog’larda iyulda) boshlanib, sentabrgacha, qaytadan
ko’karganlarida esa sovuq tushguncha davom etadi. Guli yirik (diametri 2,5 sm),
havorang, keng og’izli qo’ng’iroqchaga o’xshaydi va beshta gulbargi bo’ladi.
Gullagandan keyin 2-3 hafta o’tgach, urug’i yetiladi. Yetilgan urug’lar kuzgacha
to’kilmaydi.
Kampirchopon ekinlarning har gektarida 450 dan 5500 tupgacha, ba’zi
joylarda 40 ming tupgacha o’sadi. Bir tup kampirchopon 150 dan 2000 donagacha
urug’ tugadi. Urug’ida 2,7 barg va poyasida 1,5 foiz alkoloid (zahar) bo’ladi.
Ko’kmaraz (tuyaqorin) Heliotropium lasiocarpum F.et M - Ko’kmaraz
bir yillik o’t bo’lib, partov yerlarda, siyrak chiqqan ekin orasida va tariq ekilgan
yerlarda ko’p o’sadi. Urug’i mayda (bo’yi 1,5-2 mm, yo’g’onligi 0,6-1 mm),
tuxumsimon ko’kimtir kulrang, usti burishiq, ingichka yo’lli, oq kalta tuklar bilan
qoplangan, sermoy bo’ladi. Ming dona urug’ining og’irligi 1,2 g keladi. Lalmi
yerlarda aprelda, nam yerlarda esa kuzgacha unadi. May oyi o’rtalarigacha tik
o’sadi. Barg bandi uzun, barg tomiri ust tomondan botiq, ost tomoniga bo’rtib
chiqqan bo’ladi. Poya va barglari oq tus kalta tuklar bilan qoplangan. Ko’kmaraz
17

qalin o’sganda bo’yi 10 sm. dan oshmaydi, odatda 30-60 sm bo’ladi. Juda qulay
sharoitda, unumdor yerlarda bo’yi 1,3 m. ga yetadi.
Ko’kmaraz may-iyun oylarida pastki to’pgul-gajaklaridan boshlab gullaydi,
gullash davri uch oygacha davom etadi, gullari oq mayda; novdalarning ustki
tomonidan gullari bir qator bo’lib joylashadi. Urug’i iyul va avgustda yetilib
to’kiladi. Har gektar ekinda 30 mingtagacha ko’kmaraz 4000 tagacha urug’ tugadi.
Urug’ida 1 foiz, poya va bargida 0,4 foiz alkoloid bo’ladi.
Choyo’t, dalachoy (xiperikum perforetum) – dalachoydoshlar oilasiga
mansub, 30-60 sm balandlikdagi o’qildizli ko’p yillik o’tchil o’simlik. Barglari
ellipssimon, poyaga suprotiv joylashgan, efir moylari ishlab chiqariladigan va
quyoshda yorug’ nuqtalardek bo’lib ko’rinadigan bezlari bor. Shu sababdan bu tur
choyo’tni ilmia-teshik bargli, gul to’plami poyaning uchuda joylashgan. Iyun-iyul
oylarida gullab, urug’laydi. Adir o’tloqlarda, daryo, ariq bo’ylarida tog’larning
sersoya tomonlarida o’sadi.
Choy o’t barglaridagi efir moylar parazit. Ayniqsa oq rangli yoki ola
hayvonlarda quyosh nuri tushib turganda zaharlanish tez kuzatiladi. Zaharlangan
hayvonlar terisining oq joylarida yiringlashgan yaralar paydo bo’ladi, kuchli
qichish hodisasi kuzatilib, dermatitdagidek belgilar paydo bo’ladi.
Choyo’t hozirgi zamon medisinasida keng qo’llaniladigan dorivor
o’simliklardandir. Uning guli va barglari zotiljam, yo’taladigan kishilarda
yallig’lanishni davolashda ishlatiladi.Choyo’tining bo’ktirmasi tish niralarini
mustahkamlash va og’iz bo’shlig’idan chiqadigan yoqimsiz hidni yo’qotish uchun
ham qo’llaniladi. Bulardan tashqari, choyo’tning yashil massasi vino ishlab
chiqarish sanoatida, “Zveroboy”, “Yerofich”, “Balzam” kabi shifobaxsh
ichimliklar tayyorlashda ishlatiladi.
Sassiq alaf, oqbosh (konium makulatum) – soyabonguldoshlar oilasiga
kiruvchi, 1,0-1,9 m balandlikdagi ikki yillik o’t. Barglari uch marta murakkab
kesilgan, yopirma barglari bandli. Poyasi nopormon rangli, har xil shaklli dog’lar
bilan qoplangan. Guli murakkab soyabonli, urug’lari tuxumsimon shaklda. Iyun-
iyul (avgust) oylarida gullab, urug’laydi.
18

Sassiq alaf adir, tog’, yaylov poyaslarining sernam, sersoya joylarida,
ariq va daryo bo’ylarida, tog’ oraliqlaridagi buloqlarning atroflarida va tashlandiq
joylarda ko’p o’sadi hamda O’zbekistonning hamma sug’oriladigan tumanlarida
tarqalgan. Uning hamma a’zolari parazit, ayniqsa, xom mevalarida 3,36 foizgacha
koniin, kongidrin, metilkoniin kabi parazit alkaloidlar bor. Hamma qismlari
sichqon ekskrimentalaridek o’ta sassiq o’simlik, quritilganda ham uning tarkibida
1,32-1,44 foiz parazit moddalari saqlanadi. Sassiq alaf o’ta parazitlik jihatdan juda
qadimdan ma’lum. Chunonchi, uning barglaridan olingan shira bilan antik
dunyoning mashhur faylasufi Sokrat zaharlab o’ldirilgan.Shu sababdan ham bu
o’simlikning nami tarixda abadiy saqlangan.
Sassiq alaf bilan zaharlangan otlarda qaltirash, nafas olish va yurak
urushining tezlashuvi, peristaltiqaning kuchayishini kuzatish mumkin. Eng
xarakterlisi esa, nafas chiqarilgandagi havodan sichqon siydigi hidining kelib
turishidir.Oddiy, yaxshi yem-xashak o’tlar yetarli bo’lgan sharoitda sassiq alafni
chorva mollari yemaydi, shu sababdan sassiq alafdan zaharlanish ham u qadar ko’p
uchramaydi. Kishilar orasida esa uning barglarini petrushka, pasternak kabi
o’simliklarning bargi bilan yoki urug’ini anis urug’i bilan aralashtirib yeganda
zaharlanish alomatlarini ko’rish mumkin.
Sassiq alafning eng parazitalkaloidi-koniin. Uning ta’siri xuddi nikotin
yoki kurarening ta’siriga o’xshash bo’lib, nafas olish markazlarini karaxt
qilibqo’yadi. Shu sababdan zaharlangan organizm kislorod yetishmaganidan
bo’g’ilib, o’ladi. Sassiq alafning parazit moddalari xalq medisinasida og’riqni
pasaytiruvchi, qaltirashga qarshi hamda rakni va bachadon fibromasini davolashda
ishlatiladi.
19

2-BOB NAZARIY QISM.
PARAZIT BEGONA O’TLARDAN ZAHARLANISH.
1. Parazit o’tlardan zaharlanish alomatlari
Parazit o’tlarning urug’laridan quyidagi hollarda zaharlanish mumkin.
1. Parazit o’tlarning urug’i aralashgan donning uni ovqatga ishlatilganda.
2. Dalani parazit o’tlardan tozalamay turib, donli ekinlar kombayn bilan
o’rilganda yanchilgan o’tlarning shirasi donga yopishadi. Bunday donning uni
odamlarning zaharlanishiga sabab bo’lishi mumkin.
3. Donni yanchish, tozalash va un qilish vaqtida parazit o’tlarning
barglari va urug’lari changi o’pkaga kirganda.
20

4. Uy hayvonlariga parazit o’tlarning urug’i, bargi, poyalari bo’lgan yoki
parazit changi yoxud shirasi yuqqan don chiqitlari, silos va pichan berilganda.
O’tlardan zahar aralashgan ovqatni uzoq vaqt iste’mol qilish natijasida
zaharlanish odatda asta-sekin avj oladi. Kampirchopon, ko’kmaraz va
eshakmiyaning parazit moddalari non yopish va ovqat pishirishda ham o’z kuchini
saqlaydi.
Zaharlanish belgilari ichki organizmda kasallik o’zgarishlari paydo
bo’lgachgina ko’rinadi. Kampirchopondan zaharlanganda toksik gepatoensefalit
avj oladi. Kampirchopon va ko’kmarazning parazit moddalari odam va hayvonlari
organizmiga har xil ta’sir etadi. Ular qustiradi, ich ketkazadi, qon bosimini
pasaytiradi, juda bo’shashtiradi, bosh aylantirib, noxush qiladi.Bundan tashqari
kampirchopondan zaharlanganda falaj bo’ladi, oyoqlarning tomiri tortishadi, bosh
qimirlaydi, orqaga siltanadi va ko’zlar qimirlaydi. Ko’kmarazdan zaharlanganda
jigar sezilarli darajada zararlanadi va qorinda suv yig’iladi (sariq suv paydo
bo’ladi); eshakmiyadan zaharlanganda, odatda, bosh og’riydi, kishi o’zini mastga
o’xshash sezadi, ba’zan tomirlar tortishadi.
21

Qashqadaryo viloyati g’allazorlarida bir va ko’p yillik begona o’tlarga
qarshi qo’llaniladigan gerbisidlar ro’yxati (2018 y)
T/r
Preparat, ishlab chiqaruvchi firma, mamlakat, qayta
ro’yxatga olish sanasi Ta’sir etuvchi modda Sarf
meyori,
ga/kg
yoki ga/l Preparatdan
foydalaniladi-
gan ekin turi Qaysi
zararkunanda-
larga qarshi
ishlatiladi Ishlatish mud-dati,
usuli va tavsiya
etilgan cheklovlar Hosilni yig’-
ishga qancha
qolganda ish-
lov tugalla-
nadi, kun Bir mаv-
sumdа
ko’pi bilаn
nechа
mаrtа ish-
lаtilаdi
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1. BАNVEL 24% s.e. “Elektrokimyozаvod” YOАJ-QK, O’zbekston
2018 y.31.12. Dikаmbа 0,7-1,0 Bug’doy, jаvdаr,
аrpа, suli Bir yillik ikki
pаllаli o’tlаr Ekinlаrning tuplаsh
dаvridа purkаlаdi - 1
2. BIOZIN 360+22,2 g/l s.e. “Ekokimyo-bioservis” MCHJ,
O’zbekiston 2019y.31.12. Dikаmbа + xlorsulfuron 0,14-0,2 Bug’doy Bir yillik vа ko’p
yillik ikki pаllаli
o’tlаr Bug’doyning tuplаsh
dаvridа purkаlаdi. - 1
3. BIOSTАR 75% s.e.g. “Ekokimyobio-servis” MCHJ, O’zbekiston
2019y.31.12. DАLSTАR 75% o.q.sus. “аlston Аssoshieyted SА”
Pаnаmа, 2001y.31.12. EKSTRIM 75% o.k.sus. “Tаgros
Kemikаls Indiya Limited”Hindiston, 2001 y.31.12 Tribenuron-metil 1gektаrigа
10,0-20,0
g Kuzgi bug’doy Bir yillik ikki
pаllаli o’tlаr Bug’doyning tuplаsh
dаvridа purkаlаdi. - 1
4. DАLZАK 7,5% s.m.e. “Dаlston Аssoshieyeted SА” Pа-nаmа,
2019y.31.12. LАSTАK 7,5% s.m.e. YOАJ “Аvgust” firmаsi,
Rossiya, 2001 y.31.12. Fenoksаpro-p-etil+аn-
tidod 0,6-0,8 Kuzgi bug’doy Bir yillik boshoqli
begonа o’tlаr Bug’doyning tuplаsh
dаvridа purkаlаdi. - 1
5. PUMА SUPER 7,5% s.m.e. “Bаyer Krop Sаyens” Germаniya
2019 y. 31.12. Fenoksаpro-p-etil+аn-
tidod 0,8-1,2 Bаhorgi bug’doy Bir yillik boshoqli
begonа o’tlаr Ekinning tuplаsh
dаvridа purkаlаdi. - 1
6.
GRАNSTАR PLYUS 75% s.e.g. “Dyupon” АQSH 2019y.31.12 Tribenuron metil+Tifen
sulfuronmetil 1 gektаri-
gа 20,0-
30,0 Kuzgi bug’doy Bir yillik ikki
pаllаli begonа
o’tlаr Ekinning tuplаsh
dаvridа purkаlаdi. - 1
7.
DEMIT 500 g/l s.e.g. YOАJ “Аvgust” firmаsi Rossiya 2018y.
31.12. Metsulfuron metil 45
g/l+ Dikаmbа 455g/l 0,08-0,1 Kuzgi bug’doy Bir yillik vа ko’p
yillik ikki pаllаli
begonа o’tlаr Ekinning tuplаsh
dаvridа purkаlаdi. - 1
8. OVSYUGEN EKSTRА 140+35 g/l em.k. “Shelkovа Аgroxim”
YOАJ 2019 y. 31.12. Fenoksа pro-p-
etil+аntidot 0,3-0,4 Kuzgi bug’doy Bir yillik boshoqli
begonа o’tlаr Bug’doy tuplаsh
dаvridа purkаlаdi. - 1
9
. PIK 75% s.e.g. “Singentа” Shveysаriya 2018y.31.12. Prosul-furon 15-20g Kuzgi bug’doy Bir yillik vа ko’p
yillik ikki pаllаli
begonа o’tlаr Ekinning tuplаsh
dаvridа purkаlаdi. - 1
1
0. TROPIK8% em.k. “Singentа” Shveysаriya 2018y.31.12. Klondinfop pro-
pаrgil+Klokvintoset
Meksil 0,3 Kuzgi bug’doy Bir yillik bosh-oqli
begonа o’t-lаr Bug’doy tuplаsh
dаvridа purkаlаdi. - 1
22

2. Parazit begonа o’tlаrgа qаrshi kurаsh usullаri.
Parazit begona o’tlar . Barcha begona o’tlar oziqlanish usuli, yashash
davrining uzun-qisqaligi va ko’payish usullariga qarab guruhlarga bo’linadi. Ular
oziqlanish usuliga ko’ra parazit va noparazit begona o’tlarga ajratiladi. Parazit
begona o’tlarning ildizi ham, chin bargi ham bo’lmaydi, shuning uchun ular
boshqa o’simliklarning poyasi va ildiziga chirmashib olib, ular hisobiga
oziqlanadi. Ular, asosan urug’dan ko’payadi. Parazit begona o’tlar o’z navbatida
haqiqiy va yarim parazitlarga bo’linadi.
Haqiqiy parazit begona o’tlar . MDH davlatlari xududida haqiqiy parazit
begona o’tlarning 38 ta turi uchraydi. Ularning barchasi bir yillik o’simliklar
bo’lib, ular hamma o’t o’simliklar, chala butalar, butalar, daraxtsimon o’simliklar
poyasi va ildizida parazitlik qiladi. Parazit begona o’tlarning bargi va ildizi
bo’lmaydi. Zarpechakda yaxshi rivojlanmagan tangacha shaklidagi barglar
uchraydi. Bu guruhga kiradigan parazitlar deyarli hamma vaqt boshqa
o’simliklarning shirasi hisobiga yashaydi. Tanasida xlorofill bo’lmaganligi uchun
barcha parazit o’simliklarda yashil rang bo’lmaydi. O’simliklarga yopishib
yashashiga qarab, ular poya va ildiz parazitlarga bo’linadi.
Poya parazitlari. Parazitlarning bu kichik guruhga pechakguldoshlar
(Cuscutaceae) oilasiga kiradigan zarpechaklarning barcha turi kiradi.
O’zbekistonda madaniy ekinlar orasida zarpechakning 7 xil turi uchraydi. Ular
karantin begona o’tlar hisoblanib, o’z navbatida ingichka poyali va yo’g’on poyali
zarpechaklarga bo’linadi.
Ildiz parazitlari. Ularga shumg’iyalarning barcha turi kiradi.
Shumg’iyaning 140 ga yaqin turi subtropik va mo’tadil iqlimli mintaqalarda
tarqalgan bo’lib, ulardan eng zararlisi quyidagilardir: shoxlagan nasha va tamaki
shumg’iyasi (Orobanche ramosa L.); kungaboqar shumg’iyasi (O. Cumana
Waeyer); misr shumg’iyasi (O. aeyptica); mutel shumg’iyasi (O. muteli); beda
shumg’iyasi, ya’ni sariq
23

shumg’iya (O. lutea). O’zbekistonda kungaboqar va misr shumg’iyasi
ko’proq uchraydi.
Yarim parazit begona o’tlar. Bu begona o’tlar Markaziy Osiyo davlatlarida
tarqalmagan bo’lib, asosan Evropada, Rossiyada uchraydi. Yarim parazit begona
o’tlarning yashil barglari bo’lib, ular fotosintez qilish qobiliyatiga ega. Ularga katta
rinantus (Rhinanthus major), katta pogryemok (Alectorolophus major), zubchatka
(Odontites rubra), ochanka (Euphra sia montana) kabi o’simliklar kiradi.
Noparazit begona o’tlar. Begona o’tlarning bu guruhiga yashil bargi va
ildiz tizimi bo’lgan, mustaqil hayot kechiradigan o’simliklar kiradi. Noparazit
begona o’tlar o’suv davrining uzun yoki qisqaligiga qarab ikki katta guruhga: kam
yillik va ko’p yillik o’tlarga bo’linadi.
Kam yillik begona o’tlar – butun hayotida bir marta hosil tugadi va
hayotining uzun-qisqaligiga qarab, bir yillik va ikki yillik begona o’tlarga
bo’linadi.
Bir yillik begona o’tlar . Bir yillik begona o’tlar eng ko’p tarqalgan
biologik guruh hisoblanadi. Ularning ildiz tizimi ko’p yilliklarnikiga qaraganda
ancha kuchsiz rivojlanganligi sababli ularni tuproqdan sug’urish oson bo’ladi.
Ularning ildizi ingichka o’qildiz yoki popukildiz. Yer ustki qismi hamma vaqt
o’tsimon. Yil davomida – bahor, yoz yoki kuzda – bir yillik begona o’tlar urug’dan
unib chiqadi, gullaydi va hosil tugadi. Urug’i pishgandan keyin ular tezda nobud
bo’ladi. Hozirgi vaqtda sug’oriladigan yerlarda bir yillik begona o’tlarning 520 dan
ortiq turi uchraydi. Markaziy Osiyo sharoitida g’o’za va sug’oriladigan boshqa
ekinlar dalasida ko’pincha shamak, ko’k yoki oq itqo’noq, olabo’ta, yovvoyi
gultojixo’roz, qo’ytikan, qora ituzum, qurtena, temirtikan, qorako’za va boshqalar
uchraydi.
Bir yillik begona o’tlar o’z navbatida urug’ining unib chiqish muddatlariga
qarab: 1) Efemerlar; 2) bahorgilar; 3) qishlovchilar va 4) kuzgilarga bo’linadi.
24

Efemerlar. Bu guruhga qor erib ketgandan keyin tez unib chiqadigan,
urug’i unishidan to yangi hosili pishguncha 45-60 kun vaqt o’tadigan, o’suv davri
issiq kunlar boshlanguncha tugaydigan (yulduzo’t,
lolaqizg’aldoq singari) begona o’tlar kiradi. Yulduzo’tga o’xshash ba’zi
е femer begona o’tlar yoz davomida bir necha bo’g’in beradi.
Lolaqizg’aldoq - ko’knoridoshlar oilasiga mansub bo’lib, bo’yi o’rtacha
15-40 sm, poyasida sussimon shira bo’lgan, gullari yirik, yakkayakka joylashgan
Efemer o’simlikdir. Poyasi tik o’suvchi, oddiy, qalin
tukchalar bilan qoplangan. Lolaqizg’aldoq fevralning oxiri – mart oyining
boshlarida unib chiqadi va aprel-may oyining boshlarida gullaydi. Mevasi
may-iyun oylrida pishadi. Bir tup o’simligida 25 mingtagacha urug’ bo’ladi
va urug’i unuvchanligini 15-25 yilgacha saqlaydi. Urug’lari faqat 1,5 – 2 sm
chuqurlikdan unib chiqadi. Yulduzo’t – Stellaria media L. chinniguldoshlar
(Saryophyllaceae) oilasiga kiradi. Poyasi to’g’ri, ko’tarilgan yoki yotiq, sershox
bo’lib, 60 sm gacha etadi. Yulduzo’t yer yuzasining hamma joyida uchraydi. U
faqat Arktika va Alp tog’larida bo’lmaydi. Tomorqa va bog’larda, shuningdek,
turar joylar yaqinida, yo’llar yoqasida, daryolar bo’yida juda ko’p uchraydi. U har
xil tuproq sharoitlariga tezda moslashadi va nam joylarda ayniqsa yaxshi
rivojlanadi. Yulduzo’t nam yerda sudralib o’sadigan poya bo’g’imlaridan ildiz
otish xususiyatiga ega. Bahordan kuzgacha gullaydi va hosil tugadi. Urug’dan
ko’payadi. Bitta o’simligi 25 mingtagacha urug’ tugadi. Urug’i tuproqda 1 sm
chuqurlikda va harorat 5-70 bo’lganda juda yaxshi unib yaiqadi. Urug’i 25
yilgacha unuvchanligini yo’qotmaydi. Yoz bo’yi yulduzo’t ikki–uch bo’g’in
beradi.
Bahorgi begona o’tlar . Ularning maysasi bahor yoki kuzda paydo bo’ladi.
Tik o’sadi va to’pbarg hosil qilmaydi. Ular, asosan, bahori ekinlar orasida o’sadi.
Bahori begona o’tlar erta bahorgi va kechki bahorgi guruhlarga bo’linadi. Erta
bahorgi bir yillik begona o’tlarning urug’i erta bahorda, hali tuproq yaxshi
25

qizimasdan unib chiqadi. Ular ekinlar yig’ishtiribolinguncha yoki ular bilan bir
vaqtda etiladi. Bularga olabo’ta, qiziltasma, yovvoyi suli kabi begona o’tlar kiradi.
Oq sho’ra, olabo’ta Chenopodium album L. sho’radoshlar (Chenopodiaceae)
oilasiga kiruvchi eng ko’p tarqalganbegona o’t. Uning har xil yashash sharoitiga
moslashgan 60 ga yaqin turi uchraydi. U qutb tumanlaridan tashqari, hamma joyda
tarqalgan (17-rasm). Barcha ekinlar orasida, yo’llar va turar joylar atrofida ko’p
o’sadi. O’zbekiston sharoitida o’rta sho’rlangan yerlar (1 m chuqurlikda quruq
tuproq og’irligiga nisbatan 0,04 – 0,1 % xlorli tuzlar bo’lgan) da uchrashi mumkin.
Barglarining ko’p qismi oq unsimon g’ubor bilan qoplangan. Poyasi, odatda,
shoxlangan, 40-100 sm va undan uzun bo’ladi. O’zbekiston sharoitida iyul-
avgustda gullaydi va avgust – sentyabrda hosil tugadi. Sho’ra juda syerurug’
bo’lib, bir tup o’simligi 150 ming tagacha urug’ tugadi. Urug’i uch kategoriyada
bo’linadi va turli muddatlarda unib Tuproq yuzasida qishlagan urug’lardan bahorda
0,5 sm chuqurlikdagi urug’larga qaraganda maysalar ikki marta ko’p chiqadi, 3 sm
dan ortiq chuqurlikdagi urug’lar esa unib chiqmaydi. Bunday urug’lar
unuvchanligini tuproqda o’n yillab saqlaydi. Yetilmagan urug’lar ham unib
chiqadi. Olabo’ta tuproqdan kaliyni ko’p oladi. Bu begona o’t bosgan dalalarda
ildizmevalar hosili kamayib ketadi. Olabo’ta har xil zararli hashoratlar (lavlagi
pashshasi, o’simlik qandalasi, dukkak bitlari va boshqalar) ni tarqatadi. Qiziltasma
Polygonum aviculare L. toronguldoshlar (Polygonaceae) oilasiga kiradi.
Mayda o’t, hamma joyda: yo’llarda, o’tloqlarda, ba’zan paxta dalalarida uchraydi.
May - avgustda gullaydi. Iyundan oktyabrgacha hosil tugadi. Yovvoyi suli –
Avena fatuaL. g’alladoshlar (Gramineae) oilasiga kiradi. MDH da shimoliy, oddiy
uzun mevali, syeret mevali qorako’za uchraydi. Uning ko’p turi bo’lib, sulining
madaniy navlari shulardan kelib chiqqan. Morfologik jihatdan yovvoyi va madaniy
formalari bir-biriga o’xshaydi. O’rta Osiyoda oddiy, uzun mevali, tog’ mintaqasida
shimol sulisi uchraydi. Yovvoyi suli turlari boshog’ida urug’larning to’kilishiga
yordam beradigan urug’ bo’g’imining bo’lmasligi va doni buralgan, qiltiqli
bo’lishi bilan sulidan farq qiladi. Bu o’t bahori bug’doy, arpa va suli orasida ko’p
o’sadi, shuningdek, boshqa bahori ekinlar orasida va shudgorda ham uchraydi.
26

Poyasi to’g’ri, bo’yi 80-120 sm gacha bo’ladi. Maysalarining ko’p qismi ko’k-
yashil, doni-meva. Yoz boshida gullaydi. Yovvoyi sulining urug’i ekinlar bilan bir
vaqtda yoki biroz oldinroq pishadi. Pishib ulgurmagan urug’i ham yoppasiga va tez
unib chiqishi mumkin. Pishgan urug’i uchun esa 5 oyga yaqin tinim davri talab
etiladi. Seret mevali sulining tinim davri bo’lmaydi. Shuning uchun uning doni
madaniy suli doniga o’xshab tez va yoppasiga unib chiqadi. Suli urug’i yuqori
harorat (200) da unib chiqadi. Yovvoyi suli urug’i hatto 25-30 sm chuqurlikdan,
lekin 10 sm chuqurlikdan yaxshiroq unib chiqa boshlaydi. Urug’i unuvchanligini
tuproqda 5-8 yilgacha saqlaydi. Uning tukli doni bug’doy doni bilan tortilganda
unga qora rang, nordon ta’m beradi. Tortilgan don molga berilsa, ularning nafas
yo’li shimilshiq pardasini yallig’lantiradi. Yovvoyi suli zang, qorakuya va bir qator
zaharli hashoratlarni tarqatuvchi manbaa hisoblanadi. Kech bahorgi begona
o’tlarning urug’I unib chiqishi uchun tuproqning harorati 20 0C dan yuqori bo’lishi
kerak. Bu begona o’tlarga shamak, kurmak, yovvoyi gultojixo’roz, qo’ytikan, qora
ituzum, ko’k itqo’noq, semizo’t, bangidevona va boshqa begona o’tlar kiradi.
Bulardan O’zbekistonning sug’oriladigan yerlarida eng ko’p uchraydigan ba’zilari
bilan batafsil tanishib chiqamiz. Shamak – Panicum crus galli L. g’alladoshlar
(Gramineae) oilasiga kirib, uning maysalari qoraroq bo’lishi va suv ichidan
yuqoriga chiqib turishi bilan sholi maysalaridan farq qiladi. Shamak barglari suvda
yoyilib o’sadi. Sholi barglarining tilchasi va ikkita quloqchasi bo’ladi, shamakda
esa bo’lmaydi. Nam yerlarda – sholipoyalarda, ariqlar bo’yida, ba’zan g’o’za
orasida o’sadi. Poyasi ko’pincha syershoh bo’lib, bo’yi 100 sm
gacha etadi, barglari lentasimon, mevasi don meva. O’zbekistonda
iyunavgustda gullaydi. Bir tup o’simligi 5-13 mingtagacha urug’ tugadi. Bu
urug’lar faqat kelgusi yili 30-35 0C da juda sekin unib chiqadi. Urug’i 1 sm dan
chuqurroqda bo’lsa, unib chiqishi juda sekinlashadi. Urug’lari tuproqda 4-5
yilgacha unuvchanligini saqlaydi. Shamak qurg’oqchilikka chidamli ekinlar
orasida o’sa oladi. U issiqsevar va namsevar o’simlik bo’lganligi uchun sholidan
tashqari bedapoyalarda, ekinlar orasida va ariq bo’ylarida ham ko’p uchraydi.
Kurmak – Echinochloa macrocarpa Vasing g’alladoshlar (Gramineae) oilasiga
27

kiradi. Sholining karantin begona o’ti bo’lib, boshqa ekinlar orasida uchramaydi.
Biologik xususiyatlari sholi bilan deyarli bir xil. Ularning urug’i bir vaqtda unib
chiqadi va yosh vaqtida bir-biriga juda o’xshaydi. Shu sababli unga qarshi
kurashish qiyinlashadi. Kurmak sholi donini juda ifloslantirganligidan donni
kurmakdan tozalash juda qiyin jarayon hisoblanadi. Kurmak faqat urug’idan
ko’payadi. Bitta o’simligi 1000 tagacha urug’ hosil qiladi. Avgust-sentyabrda
gullaydi. Urug’i unuvchanligini tuproqda 6-7 yilgacha, suvda esa 3-4 yilgacha
saqlaydi. Sholi orasida kurmakdan tashqari, karantin begona o’tlarning boshqa turi
– govkurmak (E. Cryzicola Vasing) ham tarqalgan. U biologiyasi jihatidan
kurmakdan deyarli farq qilmaydi. Juda qisqa 8-15 sm (kurmakda 20 sm gacha)
ro’vagi bilan ajralib turadi. Barg novi uzun tukchalar bilan qalin qoplangan.
Govkurmakning urug’i kurmakning urug’idan mayda bo’ladi. Kurmak va
govkurmak shamakka qaraganda dalaning o’ta nam bo’lishiga chidaydi, lekin suv
butunlay bo’lmasligiga bardosh byera olmaydi. Kurmakka va sholining boshqa
begona o’tlariga qarshi, asosan suv rejimini
boshqarish yo’li bilan kurashiladi. Sholipoyaga qisqavaqt suv bostirilsa,
ular suv ostida nobud bo’ladi. Qo’ytikan (g’o’zatikan) Xanthium strumarium L.
murakkabguldoshlar (Compositae) oilasiga kiradi. Poyasi yakka o’sadi, to’g’ri,
g’adir-budur, bo’yi 40-120 sm gacha bo’ladi. O’zbekistonda
iyundan sentyabrgacha gullaydi. Paxta dalalarida ko’p uchraydi.
Tashlandiq va bo’sh yerlarda keng tarqalgan bo’lib, u yerdan ekin ekilgan
dalalariga o’tadi. Qo’ytikan tez o’sadi va g’o’zani siqib qo’yadi. Ba’zi turlari
achchiq va zaharli bo’ladi. Ular asosan chorva mollari juniga, odamlar kiyimiga
ilashib yoki shamol yordamida tarqaladi. Yovvoyi gultojixo’roz, qizilcha –
Amaranthus blitum L. gultojixo’rozdoshlar (Amarantaceae) oilasiga mansub
o’simlikdir. Yovvoyi gultojixo’roz yumshatilgan va o’g’itlangan yerlarni yoqtiradi.
U asosan chopiq qilinadigan ekinlar: g’o’za, kartoshka, lavlagi, poliz va sabzavot
ekinlari orasida o’sadi. Poyasi tik o’suvchi, ko’p qismi shoxlangan, bo’yi 100 sm
gacha etadi. Yovvoyi gultojixo’roz O’zbekiston sharoitida iyun-avgustda gullaydi
28

va iyuldan sentyabrgacha hosil tugadi. Faqat urug’dan ko’payadi. Ko’p hosil
berishi bilan boshqalardan farq qiladi. Yaxshi rivojlangan bitta o’simligi 500 ming
va undan ortiq urug’ tugadi. Urug’i 22-26 0C da unib chiqadi. Etilmagan urug’i
ham deyarli etilgan urug’lari singari unib chiqadi. Zararlangan urug’lari tezroq
unib Ko’k itqo’noq - Setaria viridus L. g’alladoshlar (Gramineae) oilasiga kiradi.
Itqo’noqning ikki turi uchraydi: ko’k itqo’nok va oq itqo’noq. Ko’k itqo’noq
g’o’za, beda, g’alla ekinlari orasida juda ko’p uchraydi va katta zarar keltiradi. U
yer tanlamaydi, shuning uchun kuchsiz va zichlangan tuproqli maydonlarda ham
uchraydi. Bu xususiyati ekin dalalarida uning boshqa begona o’tlar bilan
raqobatlanishini osonlashtiradi. Yaxshi parvarish qilinmagan va o’g’itlanmagan
bedazorlarda itqo’noq nihoyatda ko’payib ketadi. U ko’kimtir rangi bilan ajralib
turadi. Poyasi to’g’ri va ingichka, yuqorisi g’adir-budur, bo’yi 70 sm gacha etadi.
Barglari ingichka, uzun, dag’al, siyrak tukli bo’ladi. Poyasining ustida ingichka va
tig’iz ro’vagi bor. Ro’vagi yirik, boshog’ining qiltig’i yashil bo’lishi bilan ajralib
turadi. Urug’i mayda, oq rangda. Itqo’noq maydan iyulgacha gullaydi,
iyunsentyabr oylarida hosil tugadi. Semizo’t – Portulaca olyeraceae L.
semizo’tdoshlar (Portulacaceae) oilasiga kiradi. Begona o’t sifatida hamma joyda,
ayniqsa engil va qumloq tuproqli yerlarda, chopiq qilinadigan zkinlar orasida,
paxta dalalarida ko’p uchraydi. Poyasi etli, silliq qizg’ish rangda, yarim yotib
o’sadi. Ildiz tizimi baquvvat rivojlangan. Poyasining uzunligi 35 sm gacha yetadi.
Barglari qisqa bandli, ovalsimon-cho’zinchoq bo’ladi. Guli sariq va mayda, shox
ayrilarida yakka-yakka joylashadi. Mayda tishchali urug’i qora rangda va yaltiroq
bo’lib, tuproqda unuvchanligini 30 yilgacha saqlaydi. Maydan iyulgacha gullaydi,
iyuldan sentyabrgacha hosil tugadi. Bir tup semizo’t 50-70 mingtagacha urug’
tugadi. Bir yil davomida 2-3 marta avlod beradi. Semizo’tning urug’i butun yoz
davomida sekin unadi, lekin yer sug’orilgandan keyin juda tez unib chiqadi.
Shuning uchun dalalarni bu begona o’tdan yaxshilab tozalash uchun har bir
sug’orishdan so’ng qator oralari o’z vaqtida ishlash kerak.
29

Qishlovchi bir yillik begona o’tlar haqiqiy bahorgi begona o’tlardan
kuzgilarga o’tuvchi oraliq bo’g’in hisoblanadi. Bu biologik guruhga maysalari
qishlay oladigan begona o’tlar kiradi. Bahorda maysalari tik
o’sadi va ildiz bo’g’zi to’pbarglarini hosil qilmay, haqiqiy bahori begona
o’tlar kabishu yilning o’zida hosil beradi. Kuzda paydo bo’lgan maysalari
to’pbarglar hosil qiladi va bular ham qishlay oladi. Bularga: qurtena, yarutka,
achambiti, bo’tako’z, boychechak, randak va boshqalar kiradi. Qurtana –
Sisymbrium sophia L. krestguldoshlar (Crucifyerae) oilasiga kiradi. Tashlandiq va
bo’sh yotgan yerlarda, yo’l bo’ylarida deyarli hamma joyda uchraydi, g’o’za
ekinlari orasida kam bo’ladi. Poyasining bo’yi 80 sm gacha etadi, tik o’sadi,
o’rtasidan shoxlaydigan bo’lib, siyrak tuk bilan qoplangan. Barglari mayda,
cho’ziq. Guli och sariq, mayda. Mevasi qo’zoq meva, ingichka, to’lqinsimon,
g’adirbudur va bir oz egik. Urug’i oval shaklida, mayda, jigar rang, tuproqda
yaxshi saqlanadi. Bitta o’simligi 100 mingdan ortiq urug’ tugadi. Apreldan
iyulgacha gullaydi, maydan avgustgacha hosil tugadi. Urug’i unuvchanligini 10-12
yilgacha saqlaydi.
Yarutka – Thlaspi arvense L. krestguldoshlar (Crucifyerae) oilasiga
kiruvchi o’simlik bo’lib, u hamma joyda uchraydi. Kuzgi va bahori g’alla ekinlari
hamda boshqalar orasida ham o’sadi. Poyasi oddiy yoki shoxlangan. Aprel-may
oylarida, ba’zan undan kechroq gullaydi. Asosan urug’idan ko’payadi. Bitta
o’simligi 2000 tagacha urug’ tugadi, ular tuproqda unuvchanligini kamida 10 yil
saqlaydi. Ulardan ko’pchiligi ekinlar yig’ishtirib olunguncha pishadi va tuproq
yuzasiga to’kiladi, bir qismi esa hosilga qo’shilib ketadi. Yarutkaning pishib
etilmagan urug’lari ham yaxshi ko’karadi. Tuproq yuziga to’kilgan urug’lari
yoppasiga qiyg’os unib chiqadi. Go’ngda ham urug’i ko’p bo’ladi.
Jag’-jag’, achambiti – Capsella bursea pastoris Medue krestguldoshlar
(Crucifyerae) oilasiga kiradi. Hamma
yerda tarqalgan bo’lib, har xil yashash sharoitga moslashgan shakllari ko’p
uchraydi. Barcha ekinlar orasida o’sadi. Erta bahordan gullaydi. Faqat urug’dan
30

ko’payadi. Bir tup o’simligida 2 mingdan 70 minggacha urug’ hosil bo’ladi, ular
tuproqda unuvchanligini 4-6 yilgacha saqlaydi.
Kuzgi bir yillik begona o’tlar bir yillik va ikki yillik o’simliklar o’rtasidagi
oraliq zveno hisoblanadi. Maysalari kuzda paydo bo’lganda bu begona o’tlar o’z
rivojlanishini oxirigacha, ya’ni gullaguncha va hosil byerguncha etkazishi
mumkin. Ular kuzgi past haroratda to’planish fazasida qishlaydi, kelgusi yil
yozda esa gullaydi va hosil tugadi. Tuplanish fazasini o’tmagan o’simliklar,
bahorda o’qildiz hosil qilmaydi va gullamaydi. Bular tipik
kuzgi o’simliklardir. Bularga yaltirbosh, yovvoyi supurgi va qoramiq
kiradi.
Yaltirbosh – Bromus secalinus L. g’alladoshlar (Cramineae) oilasiga kiradi.
MDH ning Evropa qismida g’alla (javdar va bug’doy) ekinlari orasida uchraydi.
O’zbekiston sharoitida ko’proq g’alla ekinlari orasida uchraydi. Yovvoyi holda
o’sadigan turli noma’lum bo’lgan tipik begona o’t, faqat urug’dan ko’payadi. Bitta
o’simligi 800-1500 ta urug’ tugadi, bu urug’lar unuvchanligini 2-3 yil saqlaydi.
Urug’lar pishgandan keyin 6- 9 kun o’tgach unib chiqa oladi. Chala pishgan urug’i
ham unib chiqadi. Ular 2-3 sm chuqurlikdan yaxshi unib chiqadi. Yaltirbosh javdar
orasida o’sadigan tipik begona o’t. Ro’vak chiqarguncha uni kuzgi javdardan
ajratish qiyin. Poyasining bo’yi va urug’ining yirik-maydaligi javdarniki
bilan bir xil. Agar javdar hosiliga yaltirbosh urug’i aralashib qolsa, uning sifati
pasayadi, u qorayib, ta’mi buziladi.
Yovvoyi supurgi – Apyera spica Venti (L). R.V. g’alladoshlar (Cramineae)
oilasiga kirib, u ham asosan MDH ning Evropa qismida juda ko’p uchraydi.
O’zbekistonda begona o’t sifatida kam tarqalgan. Asosan kuzgi javdar ekinlari,
ba’zan boshqa ekinlar orasida o’sadi. Poyasi tik o’sadi, asosidan tuplaydi, bo’yi 1
m gacha etadi. Iyul-avgustda gullaydi va hosil tugadi. Urug’dan ko’payadi. Bitta
o’simligi 13-16 ming ta urug’ tugadi. Namlik etarli bo’lganda urug’i faqat tuproq
31

yuzasidan unib chiqadi. Tuproqda urug’ning unuvchanligi 7 yilgacha saqlanadi.
Yovvoyi supurgi juda zararli begona o’t, ammo uni yo’qotish oson.
Ikki yillik begona o’tlar . Ikki yillik begona o’tlar rivojlanishi uchun ikki
yil talab etadi. Agar ikki yillik begona o’tlarning urug’i kuzda unib chiqsa, ular
ikki yil qishlaydi. Ba’zi bir ikki yillik begona o’tlar hosil byergandan keyin o’suv
davrining ikkinchi yili oxirida nobud bo’lmaydi va uchinchi yili ham o’sadi.
Bunday holda ikki yillik begona o’tlar ko’p yilliklarga yaqinlashadi. Begona
o’tlarning bu biologik tipiga kamroq tur kiradi. Ikki yillik begona o’tlarga
qashqarbeda, sariq va oq qashqarbeda, mingdevona, oq karrak, tuyaquyruq,
sigirquyruq, qizilburun va boshqalar kiradi.
Sariq qashqarbeda – Melilotus officinalis adans dukkakdoshlar
(Leguminosae) oilasiga kiradi. Evroosiyo qit’asida tarqalgan. Markaziy Osiyo
davlatlarida bog’larda, ariqlar bo’yida o’sadi. Evropa davlatlarida esa
boshoqdoshlar orasida, shudgorlarda va tashlandiq yerlarda o’sadi. Qashqarbeda
kuchsiz sho’rlangan (1 m tuproq qatlamidagi quruq tuproq og’irligiga nisbatan
0,01-0,4 % xlor bo’lgan) yerlarda uchraydi. Poyasi to’g’ri, bo’yi 40-110 sm va
undan ortiq. Iyundan sentyabrgacha gullaydi. Urug’dan ko’payadi. Bitta o’simligi
15 mingtagacha urug’ tugadi, ular tuproqda unuvchanligini 20 yildan ortiq
saqlaydi. Urug’i etarli darajada nam bo’lishiga talabchan, qiyinchilik bilan unadi.
Qashqarbeda boshqa ikki yillik o’simliklardan farq qilib, birinchi yili to’pbarg
yemas, balki gullamaydigan poya hosil qiladi. Qishda bu poyasi nobud bo’ladi,
qishlash uchun faqat ildizi va ildiz bo’g’zidagi kurtaklari qoladi. Kelgusi yili
bahorda ildiz bo’g’zi kurtaklari qoladi. Kelgusi yil bahorda ildiz bo’g’zi kurtaklari
o’sa boshlaydi va poya chiqaradi, ular gullaydi va hosil tugadi. Hosil byergandan
keyin kuzga borib, o’simligi butunlay nobud bo’ladi. Ikkinchi yili qashqarbeda
baquvvat rivojlangan poyalari bilan ekinlarni qattiq siqib qo’yadi va hosilni
yig’ishtirib olishga xalaqit beradi.
32

Yovvoyi qashqarbeda mollarga berishga yaramaydi, chunki tarkibida
hayvonlar hayoti uchun xavfli bo’lgan kumarin moddasi bor. Qashqarbedaning
tarkibida kumarin bo’lmagan navlari chiqarilgan.
Tuyaquyruq -Carduus nutans L. murakkabguldoshlar (Compositae) oilasiga
kiradi. Markaziy Osiyoda, asosan, Turkmanistonda, ayniqsa paxta dalalari va
boshqa ekinlar dalasida ko’p uchraydi. O’zbekistonda aprel-mayda gullab, hosil
tugadi. Tuyaquyruq - ikki yillik tipik begona o’t. Asosan, urug’dan ko’payadi,
urug’ida uchmalar bo’ladi, shuning uchun ular shamolda oson tarqaladi. Bitta
o’simligi 4 mingtagacha urug’ tugadi. Urug’ kelgusi yil 4 sm gacha bo’lgan
chuqurlikdan unib chiqadi. o’rganish va ularga qarshi samarali kurashish uchun
ularni tasniflash zaruriyati tug’iladi.
Xulosa
Kuzgi shudgorni sifаtli o’tkаzish - nаtijаsidа begonа o’tlаrning vegetаtiv
mаssаsi vа urug’lаri tuproqning chuqur qаtlаmlаrigа tushib ketаdi. Bundа plugning
chimqirqаrlаrini 6-8 sm, аsosiy pluglаrni esа 30-35 sm chuqurlikdа
yumshаtilаdigаn qilib o’rnаtib, yerni sifаtli shudgorlаsh lozim.
Yerni vаqti-vаqti bilаn qorа yoki tozа shudgor qilib vа unib chiqqаn
begonа o’tlаrni peshmа-pesh yo’qotib turish mаqsаdidа hаr xil chuqurlikdа
kultivаsiya o’tkаzib turish, qishdа yaxob berish orqаli muzlаtib, begonа o’t
urug’lаrini nobud qilishgа erishish, ulаrning poyalаrini terib yoqib yuborish lozim.
Bohordа kechki ekinlаrni bir nechа mаrtа kultivаsiya qilib, unib
chiqqаn begonа o’tlаrni nobud qilish, sug’orаyotgаndа kаttа o’qаriqqа kelаyotgаn
suvni mаydа to’r orqаli o’tkаzish, chunki ko’p urug’lаr suv bilаn oqib kelаdi.
Solinаdigаn go’ng vа boshqа orgаnik o’g’itlаrni 2-3 yil chiritib dаlаgа solish
lozim.
Biologik kurаsh usuli. Begonа o’tlаrgа qаrshi kurаshdа biologik
tаdbirlаrdаn аlmаshlаb ekish, ekish usuli, muddаti, meyori, mаdаniy
o’simliklаrning tez vа yaxshi o’sishi аmаliy аhаmiyatgа egа. Begonа o’tlаrgа
33

qаrshi (mаdаniy ekinlаrgа zаrаrsiz bo’lgаn) hаr xil mikroorgаnizmlаr vа
zаrаrkunаndа hаshаrotlаrdаn hаm foydаlаnish mumkin.
Olovli kurаsh usulini. bedаpoyalаrdаgi zаrpechаk mаnbаlаrigа, dаlа
chetlаridаgi, yo’l yoqаlаridаgi, аriq bo’ylаridаgi, lotok yonlаridаgi begonа o’tlаrgа
qаrshi ulаrning o’suv dаvrining oxiridа – urug’lаri pishgаndа qo’llаsh yaxshi nаtijа
berаdi. Chunki, bu vаqtdа begonа o’t urug’lаri hаm kuydirib yuborilаdi.
Mulchаlаsh usuli. Bundа begonа o’t urug’lаrining unib chiqishigа,
ungаnlаrining esа o’sishigа yo’l qo’ymаslik vа boshqа mаqsаdlаr uchun yer
mulchаlаnаdi. Mulchа tuproqning issiqlik tаrtibigа ijobiy tа’sir etib, begonа
o’tlаrning unib chiqishini esа umumаn bаrtаrаf etаdi, pаxtа vа boshqа ekinlаrning
hosilini keskin oshirаdi.
Kimyoviy kurаsh chorаlаri. Hozirgi vаqtdа qishloq xo’jаligidа begonа
o’tlаrgа qаrshi kimyoviy moddаlаr – gerbisidlаr keng qo’llаnilmoqdа. Gerbisidlаr
kimyoviy tаrkibigа ko’rа, аnorgаnik vа orgаniklаrgа bo’linаdi. Orgаnik
gerbisidlаrning xili kun sаyin ko’pаyib bormoqdа. Chunki ulаrning ko’pchiligi
ekologik tozа bo’lib, issiq qonli orgаnizmlаrgа deyarli sаlbiy tа’sir etmаydi.
Gerbisidlаr ekinlаrgа vа begonа o’tlаrgа tа’sir etish xususiyatigа ko’rа tаnlаb vа
yoppаsigа tа’sir etuvchilаrgа bo’linаdi. Gerbisidlаrning begonа o’tlаrgа tа’sir
dаrаjаsi qo’lаnаdigаn meyorini to’g’ri belgilаshgа bog’liq. Chunonchi, gerbisid
muаyyan meyordаn kаm qo’llаnilsа, begonа o’tlаr to’liq zаrаrlаnmаydi, ortiqchа
qo’llаnilsа mаdаniy o’simliklаrgа sаlbiy tа’sir etаdi. Ko’pchilik gerbisidlаr ob-
hаvo hаrorаti 18-24 ° °S аtrofidа bo’lgаn shаroitdа begonа o’tlаrgа sаmаrаli tа’sir
etаdi, 25-30 ° °S dа tа’siri kаmаyadi, 8-10 ° °Sdа esа umumаn tа’sir etmаydi.
Bitiruv mаlаkаviy ishini bаjаrish jаrаyonidа olingаn ilmiy mа’lumotlаrimiz
shuni ko’rsаtdiki, g’аllа dаlаlаridа tаrqаlgаn ildiz poyali vа ildiz bаchkili zаhаrli
begonа o’tlаrgа qаrshi ishlаtilgаn gerbisidlаrning
Gerbisid qo’llаnilgаn dаlаlаr begonа o’tlаrdаn tozа bo’lib, g’o’zаning
yaxshi o’sishi, rivojlаnishi vа yuqori hosil to’plаshi uchun qulаy imkoniyat
yarаtаdi.
34

FOYDАLАNILGАN АDАBIYOTLАR RO’YXАTI.
1. Birinchi Prezidentimiz Kаrimov I.А. O’zbekiston buyuk kelаjаk sаri. Toshent.:
O’zbekiston. 1998. 508-520 b.
2. O’zbekiston Respublikаsidа аtrof tаbiiy muhit muhofаzаsi vа tаbiiy
resurslаrdаn foydаlаnishning holаti to’g’risidа Milliy mа’ruzа Toshkent, 2006.
15-79 b.
3. WWW.QISHLOQHAYOTI.UZ/INDEX.PHP?OPTION...ID...
4. Аliyev B.G. Pаxtа dаlаlаridаgi begonа o’tlаr T. Mehnаt-1969 33-75 b
5. Yunusov S.Y. Zаhаrli o’tlаr tаrkibidаgi аlkolloidlаr T. “FАN” T. 1983 22-36 b.
6. Korotkovа YE.YE. Zаhаrli o’tlаrning dorivorlik xususiyatlаri. T. “FАN” 1995
12-27 b.
7. Odilov T.O. Kаmpirchopon qimmаtli аlkoloid o’simlik T. “Mehnаt” 1977 15-27
b.
8. Turdiyevа N., q.x.f.n. Kuzgi bug’doyzorlаrdаgi bir yillik begonа o’tlаrgа qаrshi
Biostаr gerbisidini qo’llаsh. O’zbekiston qishloq xo’jаligi jurnаli № 10 son
2019y. 29 bet.
35

9. Sulаymonov E. Zаhаrli o’simliklаrning foydаsi vа zаrаri “FАN” nаshriyoti
toshkent-1973 y.5-6b.
10. V.P.Kondrаtyuk Tuproqni аsosiy ishlаshning begonа o’tlаrgа tа’siri
Zemledeliye № 10. 1974 18-20 b.
11. 01.11.2019 13:26 Fermerlаr uchun tаvsiyalаr - Qishloq va suv xo`jaligi
vazirligi www.agro.uz/uzb/fermerlar_uchun_tavsiyalar/ Qishloq va suv xo`jaligi
vazirligi www.agro.uz/uzb
36

Parazit begona o'tlar va ularga qarshi kurashish choralari

Купить