Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 876.1KB
Покупки 1
Дата загрузки 09 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Сельское и лесное хозяйство

Продавец

Shahzodabonu

Дата регистрации 17 Апрель 2025

23 Продаж

Paxta yetishtirishning iqtisodiy samaradorligi va uni oshirish yo’llari

Купить
MAVZU: PAXTA YETISHTIRISHNING IQTISODIY SAMARADORLIGI VA UNI OSHIRISH YO‘LLARI. MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………………..3 I BOB. PAXTA SANOATIDAGI ASOSIY VAZIFALAR…………………….8 1.1 PAXTA XOMOSHYOSINI UNUMDORLIK KO`RSATGICHLARI………8 1.2 PAXTA SANOATIDA KLASTERLARNING O`RNI………………………12 II BOB PAXTA YETISHTIRISHNING IQTISODIY TARMOQLAR……………………………………………………………………. ….15 2.1 PAXTANING SANOATDAGI O`RNI………………………………………15 2.2 PAXTANING IQTISODDAGI O`RNI………………………………………19 III BOB. PAXTA ISHLAB CHIQARISHNI TAKOMILLASHTIRISH USULLARI………………………………………………………………………… …24 3.1 PAXTA ISHLAB CHIQARISHNING SAMARADORLIGINI OSHIRISH USULLARI…………………………………………………………………….24 3.2 PAXTANING JAHON BOZORIDAGI O`RNI……………..…….……..27 XULOSA………………………………………………………………..……...30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………..…….31 KIRISH PAXTA SANOATI — yengil sanoatiing paxtaga dastlabki ishlov beruvchi tar mog i. Mazkur tarmoq to qimachilik, yog moy,ʻ ʻ ʻ kimyo sanoati tar moqdariga xom ashyo yetkazib beradi. Paxta tolasi, lint va chigit P. t. ye. ning asosiy mahsulotlari hisoblanadi. O zbekistonda dastlabki paxta tozalash korxonasi ʻ Toshkentda 1874-y. da qurilgan. Rossiyada paxta xom ashyo-siga bo lgan talabning ʻ ortishi bilan O zbekistonda Paxta tozalash sanoati tez rivojlantirildi. 1885-y. da 9 ta, ʻ 1890-y. da 27 ta, 1914-y. da 208 ta paxta tozalash z-di ishladi. Paxtachilik galla ekinlarini siqib chiqara boshladi. Arrali jin mashinalarda tolani ajratib olish va qo lda harakatlantiradigan vintli presslarda tolani presslashdan tashkari barcha og ir ʻ ʻ ishlar qo lda bajarilgan. 1920-y. larda ʻ Toshkent mexanika korxonasida dastlabki jin mashinalari, linterlar ishlab chikarila boshlandi, presslar esa Boltik, z-di ( Leningrad )dan kel-tirildi. Urushgacha bo lgan davrda jinlar, linterlar, presslar, ʻ ventilyatorlarning konstruksiyasi takomillashtirildi: paxta tozalash korxonalari va paxta tayyorlash maskanlari elektrlashtirildi. Paxta tozalash korxonalarining o rtacha mavsumiy ishlash davomiyligi 3 oydan 11 oygacha uzaytirildi. 1940-y. ʻ da O zbekiston ʻ P. t. s. da 538 ming t tola, 15,3 ming t lint va 982 ming t chigit ish lab chiqarildi. Paxta terish maishnashridyan foydalanish paxtachilikning rivojlanishida muhim bos qich bo ldi. Tayyorlash mas-kanlariga paxta topshirish sur ati oshdi, paxta tozalash ʻ ʼ z-dlarida esa 1955-y. dan qurilish-tozalash sexlari kurila boshladi. 1960-y. gacha 2 O zbekistonda 226 quritish-tozalash sexi ishladi. 1960— 65 y. larda Paxta tozalash ʻ sanoatida tayyorlanayotgan tola si-fatini yaxshilashga imkon beradigan OVP va OVP-A tola tozalagichlar qo llanildi. 1966—70 y. larda kuritish-tozalash sexlarin ʻ ing texnologik jihozlari takom№tlashtirildi. Tozalash samaradorligi 45% gacha bo lgan kuchli 30 VP tola tozalagich, CHX-ZM va 6A-12M rusumli takomillash ʻ gan taxta tozalagichlar yaratildi, ROV rusumli paxta tolasi regeneratori qo llanildi. ʻ O zbekiston mustaqillikka erishga-nidan so ng ʻ ʻ respublika P. t. s. ning mamlakat iqtisodiyotidagi o rni tamomila o zgardi. Paxta tozalash ʻ ʻ sanoati mahsulotlari respublikaning asosiy eksport tovarlaridan biriga aylandi. Ilgari paxta tolasi eksporti Markaz tasarrufida bo lib, uni «Eksport ʻ lyon» tashqi savdo birlashmasi va uning Toshkentdagi idorasi amalga oshirib kelgan. 90-y. lar boshidan respublika paxta tolasi va Paxta tozalash sano atining boshqa mahsulotlarini mustaqil holda eksport qilishni boshladi va hoz. davrda 50 dan ortiq xorijiy mamlakatlariga eksport qiladi. Sohaga yangi texnika, texnologiya jadal sur atlarda joriy etilmoqda. Xorijiy mamlakatlarn ʼ ing ilg or ʻ texnologiyasini o rganish va joriy etish, tarmoq korxonalarida paxta tolasi ʻ bo yicha jahon standartlariga o tish uchun AQSH, ʻ ʻ Shveysariya va b. mamlakatlard agi firmalarda ishlab chikarilgan priborlar va texnologiyani qo llash borasida ʻ xalqaro ilmiy-texnikaviy hamkorlik yo lga qo yildi. ʻ ʻ Turkiya va b. xorijiy davlatlar il-miy-texnikaviy hamkorlikda Farg ona, Xorazm, ʻ Qashqadaryo viloyatlari va Qoraqalpog istonda paxtani qayta ishlashdan tayyor to qimachilik mahsulotlari ʻ ʻ bo lgan jarayonlarni qamrab oladigan qurilish boshlandi. ʻ 3 1 Mamlakatimizda xorijiy tajribalar asosida klaster asosida tashkil etish va mahsulot tayyorlashni boshqarish samaradorligini jadal oshirish bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri sifatida qaralmoqda.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-son, 2016- yil 5-oktabr “Tadbirkorlik faoliyatining jadal rivojlanishini ta’minlash, xususiy mulkni har tomonlama himoya qilish” hamda “Tadbirkorlik muhitini sifat jihatidan yaxshilashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-4848-son va 2015-yil 4-martdagi “2015-2019-yillarda ishlab chiqarishni modernizatsiya va diversifikatsiya qilishni ta’minlash chora-tadbirlari, tarkibiy o‘zgartirishlar to‘g‘risida”gi PF. -4707-sonli Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 25-yanvardagi “Paxta-to‘qimachilik ishlab chiqarishni tashkil etishning zamonaviy shakllarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori va boshqa hujjatlar davlat hujjatlarida belgilangan vazifalar ijrosiga ma’lum darajada yordam bermoqda . Respublikamizning tabiiy-iqlim sharoiti, mehnat resurslari, qishloq xo‘jaligi mutaxassislari malakasi, shakllangan dehqonchilik madaniyati, ilmiy-texnik salohiyati, asrlar davomida shakllangan dehqonchilik an’analari to‘plangan boy tajribalar bilan uyg‘unlikda yuqori sifatli paxta yetishtirish uchun qulay sharoit va imkoniyatlar yaratadi. Paxtachilikdagi muammolarga qaramay, iqtisodiy islohotlar natijasida bir qator yaxshi yutuqlarga erishildi. Masalan, paxtakor dehqon o‘z puli va mehnati evaziga qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozorida daromadini 1 Kun.uz 4 ko‘paytirishni maqsad qilgan. Paxtachilik – qishloq xo‘jaligining eng yirik tarmoqlaridan biri bo‘lib, mamlakat iqtisodida, xalqning moddiy farovonligini yuksaltirishda katta ahamiyatga ega. Paxtachilik tarmog‘ini rivojlantirish, eng avvalo, mamlakat oziq-ovqat strategiyasi yo‘nalishlari talablarini bajarish va oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashga xizmat qiladi. Yurtimizda paxtachilik tarmog‘ini samarali rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri qishloqda agrar va iqtisodiy munosabatlarni isloh qilishning huquqiy asoslarini hayotga to‘laligicha tatbiq etishdir. “Bugun paxtachilikda bozor iqtisodiyoti tamoyillari joriy etilib, soha o‘z egasini topdi. Natijada o‘qituvchi maktabga, shifokor shifoxonaga qaytdi, tadbirkorlar paxta “o‘lponi”dan ozod bo‘ldi, majburiy va bolalar mehnatiga chek qo‘yildi. O‘zbekiston xalqaro “qora ro‘yxatlar”dan chiqarildi.Shunday ekan, oldimizda turgan yana bir muhim vazifa – jamiyat hayotining barcha sohalarida ayollar uchun teng imkoniyatlar yaratishdir.” deydi – Prezident Shavkat Mirziyoyev. Darhaqiqat, keyingi yillarda mamlakatimizda qishloq xo‘jaligini rivojlantirish, yer va suv munosabatlarini takomillashtirish, bozor mexanizmlarini keng joriy etish bo‘yicha izchil islohotlar fonida amalga oshirilayotgani mamlakatimiz rahbariyati bu borada belgilagan yo‘lidan aslo og‘ishmasligiga yana bor dalolat qiladi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 14-oktyabrda qabul qilingan Farmoni bilan O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020-2030-yillarga mo‘ljallangan strategiyasi tasdiqlandi. Strategiyada belgilangan paxta xom ashyosi va boshoqli don yetishtirishda 5 davlatning ishtirokidan bosqichma-bosqich voz kechish borasida respublikada paxta yetishtirishning yangi bozor mexanizmi joriy etildi. 2020-yilga kelib paxta yetishtirishda to‘liq klaster tizimiga o‘tildi. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-martdagi “Paxtachilik sohasida bozor tamoyillarini keng joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori bilan paxta xom ashyosining xarid narxini davlat tomonidan belgilash amaliyotidan voz kechildi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 26-yanvarda “Paxta xom ashyosi yetishtiruvchilar faoliyatini yanada qo‘llab quvvatlashning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori qabul qilinishi paxta- to‘qimachilik klasterlari va fermer xo‘jaliklari o‘rtasida o‘zaro manfaatli munosabatni yo‘lga qo‘yish hamdar ular faoliyatining samaradorligini yanada oshirish. Fermer-dehqonga o‘zi yetishtirgan paxta xom ashyosini xaridor bilan o‘zaro kelishilgan narxda sotish erkinligi berildi. Paxta yetishtiriladigan maydonlarni nasos orqali sug‘orishda sarflanadigan elektr energiyasi xarajatlarining 50 foizigacha qismi Davlat budjetidan qoplab berish tartibi joriy etildi. Qolaversa, urug‘lik, mineral o‘g‘itlar, yonilg‘i-moylash materiallari va o‘simliklarni himoya qilish vositalarini klasterlar tomonidan fermer xo‘jaliklariga ustama qo‘llamasdan, ya’ni o‘tgan yilga nisbatan 15-20 foiz past narxlarda yetkazib berildi. Bu esa, o‘z navbatida paxta yetishtirish xarajatlarini kamaytirish uchun yana bir imkoniyat bo‘ldi. Joriy yilda paxta-to‘qimachilik klasterlari va fermer xo‘jaliklari tomonidan 5 mingdan ortiq yuqori unumli qishloq xo‘jaligi texnikalari va agregatlari xarid qilindi. 6 I BOB. PAXTA SABOATIDAGI ASOSIY VAZIFALAR. 1.1 PAXTA XOMOSHYOSINI UNUMDORLIK KO`RSATGICHLARI. O‘zbekiston paxta yetishtirish bo‘yicha katta tajribaga ega bo‘lib, paxta yetishtiruvchi mamlakatlar o‘nligida yetakchi o‘rinni (paxta maydonlari, ishlab chiqarish hajmi, hosildorligi bo‘yicha) egallaydi. Intellektual salohiyat (yuqori mahsuldor g‘o‘za navlarini ko‘paytirish, yaratilgan va joriy etilayotgan agrotexnologiyalar, paxtachilik tarmog‘i uchun resurslar ishlab chiqarish) va tola sifati bo‘yicha yetakchi beshlikdan joy oldi. Paxtachilik seleksiyasi, urug chiligi vaʻ agrotexnologiyalari ilmiy-tadqiqot instituti (sobiq O zMIIH) ilmiy seleksionerlari ʻ tomonidan yaratilgan “Buxoro-6” g o za navi Liverpul paxta birjasida oltin medal ʻ ʻ bilan taqdirlandi, tolasi esa paxtachilikka qabul qilindi. standart. Bu o'zbek “oq oltini”ning jahon tan olganining yorqin misolidir. Ayni paytda mamlakatimiz olimlarining g‘o‘za navlarini ko‘paytirish, urug‘lik yetishtirish, qishloq xo‘jaligida yetishtirish texnologiyalarini yaratish borasidagi ishlari ham ana shunday natijalarga erishmoqda. Xususan, o‘zbek olimlari tomonidan ishlab chiqilgan g‘o‘zani biologik himoya qilish usuli bugungi kunda jahon hamjamiyati tomonidan e’tirof etilgan. Biz esa bu borada dunyoda yetakchimiz. O zbekiston dunyodagi eng shimoliy paxta ʻ yetishtiriladigan hudud hisoblanadi. Ushbu madaniyatning chegaralari shimoliy kenglikning 43 gradusgacha va janubda 35 gradusgacha (Avstraliya). O zbekistonning paxtachilik rayonlari qurg oqchilik, issiqlik va yorug likning ʻ ʻ ʻ ko pligi bilan ajralib turadi. Bu erda quyoshli kunlarning yillik davomiyligi 2500- ʻ 3000 soatni tashkil qiladi. Havoning past namligi yuqori harorat va kuchli quyosh radiatsiyasi bilan birgalikda yuqori bug'lanishni aniqlaydi: yiliga respublikaning shimolida 900 mm dan janubida 1500 mm gacha. Paxta vegetatsiya davrining 7 issiqlik resurslari odatda samarali haroratlar yig‘indisi bilan tavsiflanadi: janubda Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari vodiylarida 2300 dan 3100 gradusgacha shimolda 1900-2300 darajagacha – okrugning quyi oqimida. Amudaryo, Xorazm viloyati va Qoraqalpog‘iston Respublikasi. O zbekistonning paxta yetishtiriladiganʻ hududlari uchun sovuqsiz davrning o rtacha uzoq muddatli davomiyligi 155 dan 245 ʻ kungacha. Qishloq xo jaligi ekinlarini sun iy sug orish sharoitida ularning suvga ʻ ʼ ʻ bo lgan ehtiyoji butun vegetatsiya davrida talabga qarab tartibga solinadi. Turli ʻ muassasalar va alohida olimlarning ko‘p yillik sa’y-harakatlari natijasida o‘rtacha kunlik havo harorati bahorgi barqaror o‘tish davri +10-12 daraja bo‘lganida g‘o‘za ekishni boshlash tavsiya etilganligi aniqlandi. Yalang'och urug'lar bilan ekish paytida 14 daraja. Bu davrga kelib, 10-15 sm chuqurlikdagi o'rtacha kunlik tuproq harorati +12-14 darajaga etadi. Shu bilan birga, havoning o‘rtacha kunlik haroratining +10-12 darajagacha o‘tishining o‘rtacha uzoq muddatli sanasi, meteorologlarning ma’lumotlariga ko‘ra, respublikaning janubiy viloyatlarida 11-20 mart, 21-24 mart kunlari kuzatiladi. Buxoro viloyatida va Farg‘ona vodiysida mos ravishda 23-28 martda Toshkent va Sirdaryo viloyatlarida, 6-10 aprelda Xorazm viloyatida va Qoraqalpog‘iston Respublikasida. Hozirgi kunda xalqaro bozorda tolasi yuqori sifatga ega bo‘lgani uchun o‘zbekistonlik seleksionerlarning “s-6524”, “Buxoro-6”, “Buxoro-8”, “Buxoro-102”, “Namangan-77” kabi navlari sotilmoqda. "," Sulton. Umid qilamizki, yangi ertapishar va istiqbolli “Guliston”, “Porloq-3”, “Porloq-4”, “Buxoro-10”, “Andijon-37”, “Xorazm-150”, “s -8290”, “s. -8286". Hozirgi bosqichda naslchilik ishlarini rejalashtirishda hozirgi iqlim sharoitini hisobga olgan holda respublika selektsionerlari ertapisharlik, yuqori mahsuldorlik, tola sifatini yaxshilash, navlarning sho‘rlanishga, kasallik va zararkunandalarga chidamliligi kabi xususiyatlar bilan bir qatorda alohida e’tibor qaratmoqda. , haddan tashqari yuqori haroratlar, tuproqdagi namlik etishmovchiligiga navlarning bardoshliligini oshirish. Xalqaro paxta assotsiatsiyasi prezidenti Antonio Esteve Toshkentdagi Xalqaro paxta yarmarkasida bergan intervyusida o‘zbek paxtasi eng yaxshi xalqaro standartlarga javob berishini va eng keng iste’mol talabini qondirishini ta’kidladi. Shuni ta'kidlash kerakki, turli xil navlar, belgilar va 8 xususiyatlarning genetik jihatdan aniqlanishi tufayli, atrof-muhit omillariga, xususan, mineral oziqlanish elementlarini kiritishga bo'lgan talablari bilan farqlanadi. Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki: ertapisharlik nuqtai nazaridan turli guruhlarga mansub navlar makro va mikroo'g'itlardan foydalanish natijasida hosildorlikni oshirishning tengsiz qobiliyati bilan ajralib turadi. Shuningdek, “Namangan-77”, “s-6524” da ommaviy kurtaklar paydo bo‘lgunga qadar rivojlanishning dastlabki bosqichida fosfor va kaliyning yetishmasligi quruq massa va barg yuzasining to‘planishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmasligi ko‘rsatilgan. , “Buxoro-102”. “Namangan-77” ertapishar navida gullash davridan boshlab ommaviy meva hosil bo‘lishigacha bo‘lgan davrda bu oziq moddalarning yetishmasligi quruq massaning to‘planishiga va barg yuzasining o‘sishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu ko'rsatkichlarning kamayishi ham uning unumdorligiga salbiy ta'sir ko'rsatdi. Shu bilan birga, “s-6524” va “Buxoro-102” navlarida ozuqa moddalarining yetishmasligi hosildorlikka ozgina ta’sir qilgan. Olingan ma'lumotlar shuni ko'rsatdiki, turli xil navlar mineral ta'minot sharoitlariga va ionlarni singdirish, ularni tashish va keyingi metabolizm (assimilyatsiya) uchun turli xil genetik jihatdan aniqlangan qobiliyatlarga turli xil talablarga ega. O‘zbekistonda yetishtiriladigan g‘o‘zaning zamonaviy sanoat navlari unib chiqqanidan to 50 foizi ko‘zasi ochilgunga qadar pishib etish davri 120-130 kun, istiqbolli navlari esa 100-110 kunni tashkil etadi. Amerika, bolgar, isroil, hind va xitoy seleksiyasi navlarining qiyosiy tahlili o zbek seleksiyasi navlariningʻ raqobatbardoshligini ko rsatdi. Xorijiy seleksiyaning eng yuqori mahsuldor navlari ʻ qisqa kunlik sharoitlarda, lekin uzoq vegetatsiya davri bilan o'sishga moslashgan. Bizning uzoq kunlik sharoitimizda ular kuchli vegetativ massa hosil qiladi, bu esa ko'zalarning pishishiga to'sqinlik qiladi. Shunga qaramay, naslchilik jarayonida xorijiy seleksiyaning naslchilik navlari manba material sifatida keng qo'llaniladi. Bu navlarni moslashtirish va ulardan bizning sharoitimizga moslashgan yuqori mahsuldor va ertapishar shakllarni ajratib olish uchun kamida to'rt-besh yil kerak bo'ladi. Shunday qilib, Paxta seleksiyasi, urug‘chiligi va agrotexnologiyalari ilmiy- 9 tadqiqot institutida yaratilgan IV turdagi tolali, vegetatsiya davri 130-135 kun bo‘lgan “Jarqo‘rg‘on” yangi ertapishar g‘o‘za navi qurg‘oqchilikka chidamliligi bilan ajralib turadi. Asosiy poyaning balandligi 130-140 sm, paxta xom ashyosining vazni 6-6,5 g, 1000 ta chigitning vazni 135-140 g, tola uzunligi 34-35 mm, tola unumi 37 ga teng. -39 foiz, mikroneyr 3 ,9-4,4, hosildorligi 44-50 ts/ga. Ushbu g'o'za navining stress omillaridan himoya qilish funktsiyasi fermentlar: peroksidaza va polifenol oksidaza - 17-48 foizga faolligi oshishi bilan ifodalanadi. Stress omillariga chidamlilik xususiyatiga ega bo'lmagan g'o'za navlari bu fermentlar faolligining 1,3-2,7 marta pasayishi bilan tavsiflanadi. Ilmiy-tadqiqot va ishlab chiqarish tajribasi shuni ko'rsatadiki, faqat navning agrotexnik xususiyatlarini hisobga olgan holda to'g'ri tanlash va ekish urug'ini tayyorlashning yangi usullarini izlash xomashyodan yuqori va barqaror hosil olish uchun hududlarning tabiiy-iqlim sharoitlaridan maksimal darajada foydalanishni kafolatlaydi. paxta. Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan keyingi yillarda mamlakatimiz paxtachiligida bozor mexanizmlarini joriy etish, paxta xomashyosi yetishtiruvchi fermerlarning iqtisodiy erkin tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishi, o‘z mehnati samarasidan mustaqil foydalanishi uchun keng imkoniyatlar yaratish borasida amalga oshirilayotgan islohotlar mamlakatimizda paxta yetishtirish borasidagi imkoniyatlarni kengaytirmoqda. xomashyo sotish ulushini kamaytirish va uni qayta ishlash ulushini oshirish orqali qo'shimcha qiymat yaratish. Davlatimiz rahbarining 2020-yil 6-martdagi “Paxtachilik sohasida bozor tamoyillarini keng joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni buning yorqin dalilidir. paxta xomashyosiga davlat tomonidan narxlar bekor qilindi. Mazkur hujjatga ko‘ra, paxtachilikda O‘zbekistonda hech qachon qo‘llanilmagan iqtisodiy mexanizm joriy etiladi. Endi fermerlar erkin ishlab chiqarish va xaridorlarni erkin tanlash orqali o‘z mahsulotlarini bozor talablari asosida sotish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu, albatta, qiziqish uyg‘otadi va oddiy fermerni paxta yetishtirishga unday 10 1.2 PAXTA SANOATIDA KLASTERLARNING O`RNI. Paxta-to‘qimachilik klasterlari navbatchilik asosida tashkil etildi. To‘qimachilik korxonalari klasterlarni tashkil etish tashabbusi bilan investitsiya takliflarini viloyat hokimlariga taqdim etib, ularni ko‘rib chiqadi va oldindan tasdiqlaydi. Ularning ya kuniy tasdiqlanishi Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilinadi. Hosildorlikni oshirish, paxta sifatini yaxshilash, tuproq unumdorligini oshirish, suv resurslarini boshqarish va mexanizatsiyani joriy etish uchun fermerlarni qo‘llab-quvvatlashga in vestitsiya kiritish majburiyatini olgan to‘qimachilik korxonalarining paxtani ilg‘or qayta ishlash bo‘yicha sarmoyaviy takliflariga ustuvor ahamiyat beriladi. Klasterlar soni 2018-yilda 15 tadan 2019-yilda 75 taga yetib, eksponensial ravishda o‘sdi. Aksariyat klasterlar “pudrat xo‘jaligi” – paxta va to‘qimachilik ishlab chiqarishni tashkil etish shaklida tashkil etilgan11. Ammo ko'pgina to'qimachilik korxonalari erning bir qismini to'g'ridan-to'g'ri davlatdan ijaraga oladilar, bu klastern ing umumiy ekin maydonining 10-20 foizini tashkil qiladi12. Faqatgina 5-6 klaster “to'g'ridan-to'g'ri fermerlik” shaklida klasterlar tashkil etgan aksariyat klasterlar fer merlar bilan ishlaydi. 2019-yilda 86 tumanda paxta ekin maydonlarining 63 foizida paxta-to‘qimachilik klasterlari faoliyat ko‘rsatdi. Ular tomonidan jami paxta xo mashyosining 73% yetishtirildi (5-jadval). 2020 yil hosiliga qadar 90 dan ortiq klaster 11 tashkil etilishi kutilmoqda. 2019-yilda klasterli hududlarda paxta xomashyosi hosildorligi avvalgidan yuqori bo‘ldi. Klasterlarsiz hududlarda. Bundan tashqari, klasterlarga biriktirilgan 40 ta tu manda o‘rtacha hosildorlik oxirgi 10 yilga nisbatan yuqori bo'ldi. uchun bu katta yutuq O‘zbekiston yer va suv resurslari cheklangan davlat. Qishloq xo‘jaligi vazirligi, paxta xomashyosidan o‘rtacha 2,89 hosildorlikni tashkil etdi tonna/ga, bu klister lardan tashqaridagiga nisbatan 0,53 tonna/ga va 0,77 tonna/ga yuqori, 2018 yildagi o rtacha ko rsatkichdan13. 34 ta klasterda hosildorlik 3,0 t/ga danʻ ʻ oshdi, 9 tasida esa hosildorlik. Klasterlar – 3,5 t/ga dan ortiq (3-rasm). Hosildorlikning oshi shi natijasi bo'ldi zamonaviy texnologiyalarni joriy etishga katta xususiy sarmoya ki ritilishi va muvofiqligi ilg'or dehqonchilik usullari. Ko'pgina klasterlar, asosan quruqliklarda, to'g'ridan-to'g'ri dehqonchilik uchun ijaraga olingan, ularning tuproqlari tahlil qilingan va yangilangan 149,2 ming gektar maydonda agrokimyoviy xaritalar. Organik o'g'itlar qo'llaniladi 138,2 ming gektar, chuqur shudgorlash – 167,8 ming gektar, tomchilatib sug‘orish – 9,4 ming gektar va lazer usulida. ekin ekish va suvdan unumli foydalanish uchun dalalarni tekislash - 10100 gektarga. Ushbu zamonaviy texnologiyalarning barchasi klasterlar tufayli joriy etilgan, ammo bu 2019 yilda ekin maydonlarini hisobga olsak, ular hali ham past sur'atlarda sodir bo'ldi klasterlarda paxta 0,6 million gektarni tashkil etdi. 12 Ayrim klasterlar paxta xomashyosi terimchilarining ish haqini oshirdilar. Terimchilarni rag‘batlantirish va majburiy mehnatdan foydalanishni kamaytirish maqsadida ayrim klasterlar o‘z mablag‘lari hisobidan qo‘shimcha ish haqi to‘lagan. Paxta yetishtirish va yig‘im-terimini mexanizatsiyalashtirishga investitsiya qilingan klasterlar. Mexaniklashtirilgan yig‘im-terim 2018-yildagi 1 foizdan 2019-yilda 5 foizga ko‘tarildi. Bu, ayniqsa, Hukumatning 2026-yilga borib paxta terimining mex anizatsiyalashgan ulushini 30 foizga yetkazish rejasi bilan solishtirganda hali juda past ko‘rsatkichdir. Klasterlar paxta momig'i ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga va paxta xo mashyosining yo'qotilishini kamaytirishga yordam berdi. Davlatga qarashli paxta tozalash zavodlari klasterlarga o‘tkaziladi va ular oxir-oqibat ularni xususiylashtiradi. Bu zavodlardagi uskunalarning aksariyati eskirgan. Sakkizta klaster allaqachon jihozlarni almashtirgan va yana ko'plari yaqin kelajakda buni qi lishni rejalashtirmoqda. O‘zbekistondagi eskirgan zavodlarda paxta tolasining o‘rtacha hosildorligi 30-33 foizni tashkil etadi. Yangi investitsiyalar uni 40 foizga oshirib, paxta xomashyosining yo‘qotilishini 7-10 foizga kamaytiradi. Ko'pgina klasterlar paxtani qayta ishlashga sarmoya kiritdilar. Yigirma to‘qqizta klaster tomonidan 42 ta yangi loyihaga sarmoya kiritilib, paxtadan kalava ip ishlab chiqarish quvvati 180 ming tonnaga, trikotaj gazlama ishlab chiqarish quvvati 11 ming 300 tonnaga, to‘qimachilik va tikuvchilik mahsulotlari ishlab chiqarish quvvati 32,2 million donaga ko‘paydi. Ushbu investitsiyalar to‘qimachilik va tikuvchilik sanoatida mavjud 160 000 ish o‘rinlari bilan bir qatorda 11 000 ta yangi ish o‘rni yaratishga yordam berdi.14 Paxta/to‘qimachilik fabrikalari butun mamlakat 13 bo‘ylab joylashgan bo‘lib, kichik shaharlar va qishloq joylar yaqinida munosib ish o‘rinlarini yaratadi . Ushbu model to'qimachilik sanoati jamlangan bo'lgan boshqa rivojlanayotgan mamlakatlardagi modelga qaraganda ancha barqarordir. poytaxt va yirik shaharlar atrofida, ko'pincha uzoq qatnovlar va og'ir turmush sha roitlariga olib keladi. II. BOB. PAXTA YETISHTIRISHNING IQTISODIY TARMOQLARI. 2.1 PAXTA SANOATIDAGI O`RNI. O'zbekistonda paxta-to'qimachilik klasterlarining kelajagi haqidagi savol ochiqligicha qolmoqda. Ular haqiqatan ham paxta sanoatida davlat dizayni va buyurtmalarini yo'q qilishda va butun paxta qiymati zanjirida maksimal iqtisodiy foyda olishda muhim edi. Klasterlar ishlab chiqaruvchilar va protsessorlarga foyda keltirishi uchun tashkil etilgan. Bir tomondan, ishlab chiqaruvchilar bozorga kafolatli kirish, konsalting xizmatlari va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish lari mumkin. Boshqa tomondan, to qimachilik ishchilari paxta xomashyosidan ʻ kelishilgan miqdor va sifatda foydalanish imkoniyatiga ega bo ladilar. Agar bu ʻ “shartnoma” buzilgan bo'lsa, hukumat paxta sanoati bilan shug'ullanmaydigan bir vaziyatda klaster modelida muammolar paydo bo'la boshlaydi. Shu munosabat bi lan, yumshatish kerak bo'lgan asosiy xavflar: a) mas'uliyatli investor sifatida klaster tashkilotchilarining obro'sini oshirish va b) sektorni sifatli va ehtiyojdan kelib chiqqan holda davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash. Bu masalalarning yechimi O‘zbekistonda klaster modelining kelajagini belgilab beradi. 14 Mas'uliyatli investor bo'lish uchun klaster tashkilotchilari quyidagilarga ko'proq harakat qilishlari kerak: Sarmoyaviy va mas'uliyatli paxta yetishtirish bo'yicha o'z majburiyatlarini bajarish: Klasterlar barqaror paxta yetishtirish, qayta ishlash va qiymat zanjirini rivojlantirish bilan bog'liq investitsiya va muvofiqlik bo'yicha o'z majburiyatlarini bajarishlari kerak. Ularning ko'pchiligining investitsiya rejalari katta, ba'zilari esa bo'rttirilgan bo'lishi mumkin. Hukumat investitsiya rejalarining bajarilishini nazorat qilishi va zarur hollarda klasterlar hajmiga tuzatishlar kiritishi muhim. Ba'zi klasterlarning o'l chamlari juda katta bo'lishi mumkin va ularni ajratish kerak. Bu mahalliy raqobatni kuchaytirish uchun ham yaxshi bo'lardi. Umuman olganda, investitsiya majburi yatlarini bajarish va mas'uliyatli paxta yetishtirish hukumatning klasterlarga bo'lgan ishonchini oshirishning muhim maqsadi hisoblanadi. Asosiy biznesga e'tibor qarat ish: Paxta va to'qimachilik klasterlari o'zlarining asosiy biznesiga paxta ishlab chiqarish va qayta ishlashga sarmoya kiritishga ustuvor ahamiyat berishlari kerak. Ular paxta ishlab chiqaruvchilarga ham, qayta ishlovchilarga ham foyda keltirishi uchun yaratilgan. Biroq, ko'pincha turli vazirlik va idoralarning takliflari bilan turtki bo'lgan ko'plab klasterlar paxtani qayta ishlash va to'qimachilik ishlab chiqarishdan tortib g'alla omborlari, issiqxonalar, o'simlik moyi ishlab chiqarish va chorvachilik fermer xo'jaliklarigacha bo'lgan barcha sohalarga sarmoya kiritish bo'yicha ulkan re jalarga ega. Bunday keng ko'lamli investitsiya rejalari klasterlarni asosiy paxta va to'qimachilik biznesidan chalg'itib, muvaffaqiyatsizlik xavfini oshiradi va ularning paxta yetishtirish va sotib olishni moliyalashtirishda davlat byudjetiga qaram bo'lib 15 qolishiga yordam beradi. Fermer xo'jaliklarining samarali xizmatlarini ko'rsatish: Fermerlar paxta yetishtirish ishlari evaziga texnik va moliyaviy yordam kutishadi, bu esa qiymat zanjirining ko'plab ishtirokchilari uchun daromad keltiradi. Ko‘pgina klasterlarda fermerlarga yangi texnologiyalar va dehqonchilik amaliyotini o‘rganishga yordam berish uchun mahalliy va xorijiy agronomlar ishga tushirilgan. Boshqa klasterlar ham xuddi shunday qilishlari kerak. Shuni ta'kidlash kerakki, bu yordam yuqoridan berilgan buyruqqa o'xshamasligi kerak: qanday zahira va texnologiyalarni joriy etish to'g'risida yakuniy qarorni fermerlar hal qilishi kerak. Urug‘lik sifatini oshirishga alohida e’tibor qaratish lozim: klasterlar paxta chigitini ishlab chiqarish, tayyorlash, qayta ishlash, saqlash va sotish bilan shug‘ullanishi kerak. Paxta xomashyosi uchun adolatli narxni to'lash: Davlat xarid narxlarisiz va paxta xomashyosiga erkin bozor narxini belgilash mexanizmi mavjud bo'lmaganda, fermerlar va to'qimachilik korxonalari paxta xomashyosi narxini mustaqil ravishda kelishib olishlari kerak. Prezidentning PQ-4633-son qarorida ko‘rsatilganidek, har chorakda e’lon qilinadigan ishlab chiqarish xarajatlari va xalqaro narxlardan kelib chiqqan holda kutilayotgan narxlar ushbu muzokaralar haqida ma’lumot beradi. Paxta xomashyosining haqiqiy xo‘jalik narxlari klasterlar tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlar paketiga qarab eksport paritet narxlaridan past yoki yuqori bo‘lishi mum kin. Agar xizmatlar ko'rsatilmasa, haqiqiy narx eksport pariteti narxidan past bo'lishi uchun hech qanday sabab yo'q. Agar xizmatlar ko'rsatilsa, narx pastroq bo'lishi mumkin, ammo klaster tashkilotchilari fermerlar bilan tushuntirish va muzokaralar 16 olib borishlari kerak, bu har ikki tomon uchun maqbul bo'lgan echimni topishi kerak. Paxta xomashyosi narxini aniqlash klaster modeli uchun eng katta xavflardan biridir, chunki moliyaviy rag‘batlarsiz fermerlar paxta xomashyosi ishlab chiqarishni ko‘paytirish va uning sifatini yaxshilashga undamaydi, bu dolzarb vazifadir. Eski davr cheklovlaridan voz keching: Hukumat va klaster tashkilotchilari fermerlar uchun tuproq sifatiga asoslangan minimal hosil kabi majburiy hosildor likni belgilashdan voz kechishlari kerak, chunki bu davlat ishlab chiqarish rejasini saqlash va undan erni tugatish uchun foydalanish bilan bir xil bo'ladi. ijara shartnomasi. Sovet davrida hisoblangan minimal yoki optimal hosillar nafaqat esker gan, balki fermer xo‘jaliklaridagi real iqtisodiy va ijtimoiy vaziyatni ham aks et tirmaydi. Texnik jihatdan maqbul bo'lgan narsa iqtisodiy jihatdan maqsadga mu vofiq bo'lmasligi mumkin. Optimal hosilni baholashda moddiy-texnika resurslaridan foydalanish, sug'orish va qo'llaniladigan o'g'itlar va kimyoviy o'simliklarni himoya qilish vositalariga hosilning javobi uchun ideal stsenariy qo'llaniladi. Haqiqat ko'pincha boshqacha. Xom ashyoning yuqori narxlari va yomon sug'orish sharoitida fermerlar uchun texnik optimaldan pastroq hosil olish foydaliroq bo'lishi mumkin. Tuproq unumdorligi Davlat yer resurslari qo mitasi tomonidan bir necha o n yillar ʻ ʻ avval tuzilgan hisob-kitoblardan past bo lishi mumkin. Va o'g'itlar va boshqa resurs ʻ larning sifati bu mahsulotlarning sumkalarida yozilganidan ham yomonroq bo'lishi mumkin. Shuning uchun, hosildorlik shartnoma majburiy emas, balki axborot roliga ega bo'lishi kerak, bu bajarilmasa, fermer javob berishi kerak. 17 2 2.2 PAXTANING IQTISODDAGI O`RNI. Paxta xomashyosi ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini chuqur o'rganish: uzoq muddatli muvaffaqiyat strategiyalari maksimal ishlab chiqarish va rentabellik asosiga tayanib, paxta xomashyosi ishlab chiqarishda uzoq muddatli iqtisodiy samaradorlikka erishishning qo‘shimcha jihatlarini o‘rganamiz. Bu shunchaki hosilni oshirishdan tashqariga chiqadi; bu resurslardan foydalanishni optimallashtirish, chiqindilarni minimallashtirish va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash haqida. Innovatsiyalar va texnologiyalarni qamrab olish: Nozik qishloq xo'jaligi texnologiyalari: Aniq qishloq xo'jaligidagi yutuqlar resurslardan foydalanish va qarorlar qabul qilishni optimallashtirish uchun vositalar xazinasini taklif etadi. Datchiklar tuproq namligi va ozuqaviy moddalar darajasini kuzatishi mumkin, bu esa o'g'itlarni maqsadli qo'llash va sug'orish, chiqindilarni minimallashtirish va hosilni maksimal darajada oshirish imkonini beradi. Bundan tashqari, multispektral tasvirlar bilan jihozlangan dronlar g‘o‘za o‘simliklaridagi stress yoki kasallik joylarini aniqlashi mumkin, bu esa erta choralar ko‘rish va ekinlarning sog‘lig‘ini yaxshilash imkonini beradi. Biotexnologiya va urug'chilikni rivojlantirish: Biotexnologiya sohasidagi tadqiqotlar qurg'oqchilikka chidamlilik, zararkunandalarga chidamlilik va yuqori tola sifati kabi yaxshilangan xususiyatlarga ega paxta navlarini yaratishga va'da beradi. Bu 2 . Tojiyev, A., & Murtazoev, O. (2016). Qishloq xo'jaligida suv resurslari va oziq-ovqat ishlab chiqarish (923-2016-72879-son). 18 pestitsidlar va suvga bo'lgan ishonchni kamaytiradi, ishlab chiqarish tannarxini pasaytiradi va yuqori sifatli paxta hosildorligi yuqori bozor narxlarini oladi. Barqaror paxta ishlab chiqarish tizimini yaratish: Iqtisodiy samaradorlik va barqarorlik bir-birini istisno qiladigan tushunchalar emas. Aslida, barqaror amaliyotlar ko'pincha uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlikka yordam beradi. Tuproq salomatligini boshqarish: Sog'lom tuproq hosildor paxta xo'jaligining asosidir. Qopqoq ekish, almashlab ekish va ishlov berishni minimallashtirish kabi amaliyotlar tuproq unumdorligi va organik moddalar miqdorini saqlashga yordam beradi. Bu sintetik o'g'itlarga bo'lgan ishonchni kamaytiradi, suvni ushlab turishni yaxshilaydi va tuproqda sog'lom ekotizimni rivojlantiradi, bu esa vaqt o'tishi bilan hosildorlikning oshishiga va ishlab chiqarish xarajatlarining pasayishiga olib keladi. Suvni boshqarish: Suv tanqisligi ko'plab paxta yetishtiriladigan hududlarda tobora ortib borayotgan tashvish uyg'otmoqda. Tomchilatib sug‘orish kabi suvni tejaydigan sug‘orish usullarini joriy etish va qurg‘oqchilikka chidamli navlarni qo‘llash suv sarfini sezilarli darajada kamaytiradi. Bundan tashqari, yomg'ir suvini yig'ish kabi muqobil suv manbalarini o'rganish suv samaradorligini yanada oshirishi mumkin. Ushbu amaliyotlar nafaqat ekologik barqarorlikni ta'minlaydi, balki xarajatlarni tejashga hissa qo'shadi va suv tanqisligi bilan bog'liq xavflarni kamaytiradi. Inson elementini mustahkamlash: Malakali ishchi kuchi va tayyorlash: Paxta yetishtirishning samarali ishlashi uchun malakali va bilimli ishchi kuchi zarur. Fermerlar va qishloq xo‘jaligi xodimlarini ilg‘or tajribalar, yangi texnologiyalar va barqaror texnikalar bo‘yicha o‘qitish dasturlariga sarmoya kiritish operatsion samaradorlik va hosildorlikni sezilarli darajada oshirishi mumkin. Bu ishchilarga ongli qarorlar qabul qilish, chiqindilarni minimallashtirish va resurslardan foydalanishni optimallashtirish imkonini beradi. Mehnat amaliyoti va adolatli savdo: paxta yetkazib berish zanjiri bo'ylab adolatli mehnat amaliyoti va axloqiy manbalarni ta'minlash shunchaki ijtimoiy mas'uliyat emas; iqtisodiy samaradorlikka ham hissa qo'shishi mumkin. Adolatli ish haqi va xavfsiz mehnat sharoitlari ishchi kuchining ko'proq rag'batlantirilishiga va 19 unumdorligiga olib keladi, bu esa ishchilar almashinuvi va u bilan bog'liq o'qitish xarajatlarini kamaytiradi. Bundan tashqari, adolatli savdo sertifikatlari premium bozorlar va fermerlar uchun potentsial yuqori daromadlar uchun eshiklarni ochishi mumkin. Iqtisodiy samaradorlikka yaxlit yondashuv Paxta yetishtirishda iqtisodiy samaradorlik bir xil tushuncha emas. Bu hosildorlikni oshirish, xarajatlarni minimallashtirish, barqaror amaliyotlarni qo‘llash va malakali ishchi kuchini oshirish o‘rtasidagi dinamik o‘zaro bog‘liqlikdir. Paxta yetishtiruvchi fermerlar innovatsiyalar, texnologiya va barqaror yondashuvlarni o‘zlashtirib, adolatli va axloqiy ishlab chiqarish tizimini ta’minlash orqali uzoq muddatli iqtisodiy muvaffaqiyatlarga erishishlari va yanada mas’uliyatli va mustahkam paxta sanoatiga hissa qo‘shishlari mumkin. Esda tutingki, ma'lumotlarga asoslangan yondashuv, uzluksiz o'rganish va mutaxassislar va boshqa manfaatdor tomonlar bilan hamkorlik doimiy rivojlanib borayotgan paxta bozorida harakatlanish hamda uzoq muddatli samaradorlik va rentabellikni ta'minlash uchun juda muhimdir. Mamlakatimiz iqtisodiyotida qishloq xojaligi oziga xos salmoqli orinni egallaydi. 2022 yil yakunlari boyicha O‘zbekiston YaIMda mazkur tarmoq ulushi 25.1 foizni tashkil etdi. Respublikada qishloq xojaligining yetakchi tarmoqlaridan biri hisoblangan paxtachilik nafaqat agrar sohada, balki mamlakat iqtisodiyotining barqarorligini taminlashda muhim orin tutadi. Bu sohada olib borilgan tadqiqotlar shuni korsatmoqdaki, islohot yillarida respublika paxtachiligini rivojlanishida intensiv va ekstensiv omillar tasiri ostida mahsulot ishlab chiqarish hajmini va resurs birligi hisobiga yetishtirilayotgan paxta xomashyosini muttasil kopaytirishga erishilmayapti. Tahlillar shuni korsatmoqdaki, respublika boyicha 1990 yilga qadar qariyb 1,8 mln. Gektar yerda paxta ekilgan bolib, paxta yetishtirishga ixtisoslashgan xojaliklar jami ekin maydonlari 75-80 foizini tashkil etgan bolsa, bugungi kunda paxta ekin maydonlari 1,04 mln. gektar bolib jami ekin maydonlarining 24.8 foizini tashkil etadi. Respublika miqyosida paxta ekin maydonlari 2021 yilda 1991 yilga nisbatan 60.8 foiz, yalpi ishlab chiqarilayotgan paxta xomashyosi miqdori esa 73.2 foizni tashkil etgan. Bunga oz navbatida mamlakatimiz paxtachiligida 1991 yilda paxta ekin maydondari 1720.5 ming gektarni tashkil etgani xolda 2021 yilga kelib 20 bu korsatkich 1046.2 ming yoki 60.8 foizni tashkil etgani bilan asoslanadi. Agar 1991 yilda 4645,3 ming tonna paxta ishlab chiqarilib, hosildorlik 27,0 sentnerni tashkil etgan bolsa, 2021 yilga kelib mamlakatimiz qishloq xojaligida jami ishlab chiqarilgan paxta xomashyosi 3400.0 ming tonnani, hosildorlik ortacha 32.5 sentnerni tashkil etib, ishlab chiqarish hajmi 26.8 foizga kamaygani xolda, hosildorlik esa 5.5 sentnerga kopaygan. Mazkur tadqiqot davomida biz mamlakatimiz jami yer maydonlarining 1 foiz qismida joylashgan lekin mamlakat axolisining qariyb 10 foizi istiqomat qiladigan Andijon viloyatida paxta yetishtirish xolati statistikasi bilan tanishdik. Viloyatda otgan davr paxtachiligiga nazar tashlasak paxta xomashyosi 2001 yilda shirkat xojaligi va fermer xojaliklari tomonidan ishlab chiqarilgan. 2022 yilga kelib viloyatda paxta xom ashyosi paxta-toqimachilik klasterlari va fermer xojaliklari tomonidan yetishtirilmoqda. Viloyatda paxta ekin maydonlarini ortacha hosildorligi respublika boyicha ortacha korsatkichlarga taqqoslanganda respublikada paxtadan ortacha 20,0-25,0 sentner, ayrim viloyatlarda 12-15 sentner hosil olinayotgan bir sharoitda Andijon viloyatida bu korsatkich 2022 yilda ortacha 37 sentnerni tashkil etmoqda. Jadval malumotlaridan korinib turibdiki, viloyat paxtachiligida 2022 yilga kelib paxta xosildorligi gektariga ortacha 37 sentnergacha, iqtisodiy samaradorlikni yakunlovchi korsatkichi xisoblangan rentabellik darajasi esa 2016 yildagi 9.5 foiz korsatkichdan 10.1 foizgacha ortganligini korishimiz mumkin. Erishilgan natija xali talab darajasida emasligi paxtachilik iqtisodiy samaradorligini oshirish sohasida xal etilishi dolzarb xisoblangan bir qancha muammolar mavjudligidan dalolat beradi. Jumladan, paxtachilikda moddiy- texnika resurslari narxlarining toxtovsiz va tez suratlarda osib borishi songgi on yil mobaynida uni iqtisodiy jixatdan zararli tarmoq bolishiga sezilarli tasir 21 korsatdi. Andijon viloyatida 2016-2022 yillarda paxta yetishtirishning iqtisodiy samaradorligi № Korsatkichlar Olchov birligi 2016 2017 2018 2020 2022 1 Ekin maydoni ga 91400 89200 81791 79391 74974 2 Xosildorlik s/ga 28.7 26.8 26.5 34 37.0 3 Yalpi xosil tonna 261945 239378 216850 268232 277384 4 Jami xarajatlar mln.som 262235 479352.5 671268 1128430 2182169 5 Jami daromad mln.som 287081 445392 705464 1235188 2402420 1 gektar xisobiga ortacha 6 Xarajatlar ming som 2869 5373.9 8207 14214 29106 7 Daromad ming som 3141 4993.2 8625 15568 32043 1 tonna maxsulotga nisbatan ortacha 8 1 tonna maxsulotning tannarxi ming som 1001 2002.5 3095.5 4207 7867 9 1 tonna maxsulot ning ortacha sotish baxosi ming som 1096 1860.6 3253.2 4605 8661 10 Rentabellik % 9.5 - 7.1 5.1 9.5 10.1 22 Manba:Andijon viloyati qishloq xojaligi boshqarmasi malumotlari III BOB. PAXTA ISHLAB CHIQARISHNI TAKOMILLASHRISH USULLARI. 3.1 PAXTA ISHLAB CHIQARISHNING SAMARADORLIGINI OSHIRISH USULLARI. Odatda paxta tolalari turli uzunliklarda bo'ladi, lekin ularning barchasi to'qimachilik ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Har xil turdagi paxta tolalari turli geografiya va 23 maqsadlarga ega.Sanoat ishlab chiqarishida 26 mm gacha qisqa tolali paxta kamdan- kam qo'llaniladi.O'rta tolali paxta juda mashhur bo'lib, Markaziy Osiyo mamlakatlarida faol o'sadi. Hosil mo'l, ekishdan 4,5 oy o'tgach yig'ib olinishi mumkin, o'simlikda 35 mm dan ortiq bo'lmagan tolalar mavjud. Uzoq pog'onali paxta eng qimmatli xom ashyo hisoblanadi. U past hosildorlikka ega va o'simlik faqat bir nechta iqlim zonalarida o'sadi. Elyaf uzunligi 45 mm ga etadi. Madaniyat Hindiston, Pokiston, Misr, Xitoy, Meksika va Turkiyada etishtiriladi. Paxta chigitidagi momiq tolalar juda yengil bo'lib, ular shamol yordamida etarlicha uzoqqa olib ketilishi mumkin, shuning uchun paxta o'simligi ko'payadi.Paxta tolalari bir necha etuklik darajasiga ega. To'liq shakllangan tolalar juda bardoshli, elastik, namlikni yutadi va tabiiy va sintetik bo'yoqlarni o'zlashtirishga qodir. Pishgan paxtaning asosini tsellyuloza tashkil etadi, u tola tarkibining 97% gacha bo'ladi, unda olti mingga yaqin monomer birliklari mavjud.Paxta matosini tayyorlashdan oldin tolalar ip va ipga aylantiriladi. Paxta materiallarini ishlab chiqarish uchun turli xil yigirish variantlari qo'llaniladi: taroqli, taroqli va mashina.Ko'pgina sintetik materiallardan farqli o'laroq, paxta matolari shubhasiz afzalliklarga ega. Bu hipoalerjenik va sog'likka zarar etkazmaydi, issiqlik almashinuvini saqlaydi va shu bilan odamni sovuqdan ham, issiqdan ham himoya qiladi. Paxta dushmanni mukammal o'zlashtiradi. Mato ho'l bo'lganda, u kuch xususiyatlarini yo'qotmaydi va aksincha, hatto kuchliroq bo'ladi. Paxta matosining tarkibiga sun'iy komponentlarning qo'shilishi materialning sifatiga ta'sir qilmaydi, shu bilan birga matoning xususiyatlari va qo'llanilishi doirasi sezilarli darajada kengaytiriladi. Material nafas oladi va sizni issiq ushlab turadi. Zararli atrof-muhit ta'siriga va kimyoviy moddalarga chidamli. Etarli darajada aşınmaya bardoshli, tanaga yoqimli va foydalanish paytida gigienani ta'minlaydi. Har bir material singari, paxta ham ijobiy xususiyatlarga qaramay, o'zining kamchiliklariga ega. Ammo ularning ko'pi yo'q. 150 darajadan yuqori haroratda va to'g'ridan-to'g'ri quyosh nuri ostida paxta matolari burishadi, quyoshda pasayadi va kuchini 24 yo'qotadi. Agar siz moddiy ishlab chiqarishning ko'p sonli parametrlarini to'g'ri boshqarsangiz, paxtadan juda ko'p turli xil matolarni ishlab chiqarish mumkin. Endilikda paxta xomashyosiga asoslangan kombinatsiyalangan kompozitsiyaga ega materiallarni ishlab chiqarish tendentsiyasi mavjud. Ishlab chiqarishda sintetik, kimyoviy va tabiiy qo'shimchalar qo'llaniladi. Bundan tashqari, turli xil to'quv turlari qo'llaniladi. Eng yaxshi matolar nozik paxtadan ishlab chiqariladi. Batiste yupqa va bardoshli material bo'lib, u tekis to'qish usuli yordamida taralgan o'ralgan ipdan tayyorlanadi. Bu juda bardoshli emas, lekin zichligi past bo'lgan qimmat mato. Materialdan pijama, nafis ko'ylaklar va oqlangan dasturxon ishlab chiqarishda foydalaniladi.Ishlab chiqarish texnologiyasi nuqtai nazaridan, marquesite kambrikaga o'xshaydi: ular taroqli o'ralgan ipdan tayyorlangan bir xil tekis to'quvdan foydalanadilar. Asosiy farq - bu iplarni burishning yuqori darajasi. Matoning zichligi kambrik zichligidan deyarli 10 baravar yuqori. Marquesite yozgi kiyimlar, choyshablar va engil pardalar tikish uchun yaxshi. Volta yuqori zichlikka ega, ammo u kambrikadan yupqaroq va ipakroqdir. Ishlab chiqarishda o'ralgan iplardan taroqli iplar va oddiy to'quv ishlatiladi. Volta o'zining nihoyatda yupqa tuzilishi tufayli engil ayollar ko'ylagi va ichki kiyimlarini tikishda ishlatiladi. Perkal - yuqori zichlikka ega, ammo tashqi ko'rinishi juda murakkab bo'lgan yana bir tekis to'quv mato. Percale - teginish uchun yoqimli material, teginish uchun yumshoq va silliq. Bu juda bardoshli, yuqori aşınma qarshilikka ega va ko'p miqdordagi yuvishga bardosh bera oladi. Poplin - taroqli o'ralgan ipdan tayyorlangan tekis to'quv bilan choyshabni tikish uchun mato. Poplinning ayrim turlarini tayyorlashda to'quvda burilmagan paxta iplari ishlatiladi. Turli qalinlikdagi iplarni to'qish orqali, ipda yupqa va to'qimada qalin, ishlab chiqaruvchilar matoga deyarli sezilmaydigan ko'ndalang qovurg'aning ta'siriga erishadilar. Tafta - taroqli ipdan tayyorlangan, ipakdek porloq engil mato. Materiallar uchun iplar mahkam o'ralgan, to'quv tekis. Tafta bayramona liboslar tikish uchun ishlatiladi. Krashe - qo'shimcha kimyoviy ishlov berish orqali yaratilgan ajin effektli noodatiy mato. 25 Taroqli ipdan, shu jumladan "metall" iplardan foydalanish. Krashe ayollar liboslarini tikish uchun mos bo'lgan maxsus to'quv turiga ega. Kisey - gazli mato, shaffof va engil. Gazlama yasashda juft bo‘lib kesib o‘tgan halqa iplari to‘qilgan iplar bilan o‘raladi. Mato ko'pincha "ip" pardalari tikish yoki oqlangan kiyimlarni bezash uchun ishlatiladi. Tul - silliq yoki naqshli bo'lishi mumkin bo'lgan havodor, shaffof mato. Materiallar to'rga o'xshamaydi va maxsus jihozlarda ishlab chiqariladi. Yengil pardalar va plashlar tuldan tikiladi va uy to'qimachilik va ayollar kiyimlariga bezak sifatida qo'shiladi. Gipur - yupqa iplardan yasalgan bayramona ochiq mato. Bir nechta ishlab chiqarish usullari mavjud: dizaynni shakllantirish uchun ortiqcha tolalar chiqariladi yoki dizayn tugagandan so'ng naqsh ramkasining iplari chiziladi. Gipur maxsus yigirish mashinalarida ishlab chiqariladi. Taroqli atlas. Matoning nomi o'z-o'zidan gapiradi - u taroqli ipdan atlas to'quv tolalari orqali tayyorlanadi. Uy matolari va choyshablar atlasdan tayyorlanadi. O'rta tolali paxta to'qimachilik materiallarining etarlicha katta guruhi uchun asosiy xom ashyo hisoblanadi. Chintz - oddiy usul yordamida tayyorlangan juda keng tarqalgan mato. Ishlab chiqarish uchun o'rta o'ralgan iplar ishlatiladi. Chintz hunarmandlar orasida mashhur bo'lib, yozgi va kundalik uy kiyimlari, choyshablar va uy matolarini tikishda ishlatiladi. 3.2 PAXTANING JAHON BOZORIDAGI O`RNI. Jahon to‘qimachilik sanoatining tamal toshi bo‘lgan paxtachilik bugungi dunyoda murakkab iqtisodiy voqeliklarga duch kelmoqda. U muhim xom ashyo manbai bo'lib qolsa-da, bir qancha muammolar va imkoniyatlar barqaror o'sish uchun ko'p qirrali yondashuvni talab qiladi. Qiyinchiliklar va bosimlar: Globallashgan bozor va narxlarning o'zgarishi: Paxta xalqaro birjalarda sotiladigan tovar bo'lib, uning narxini global bozor kuchlariga ta'sir qiladi. Ushbu o'zgaruvchanlik fermerlar uchun daromadning beqarorligini keltirib chiqarishi mumkin, bu ularning modernizatsiya va barqaror amaliyotlarga sarmoya kiritish 26 qobiliyatiga to'sqinlik qiladi. Sintetik tolalar raqobati: Polyester kabi sintetik tolalar pastroq xarajat va ba'zi ishlash afzalliklarini taklif qiladi, bu paxtaga, ayniqsa ommaviy ishlab chiqarilgan kiyimlarga raqobatbardosh tahdid soladi. Suv tanqisligi va barqarorlik: paxta yetishtirish ko'p suv talab qiladi, bu qurg'oqchil hududlarda suv tanqisligiga olib keladi. Bu atrof-muhit muammolarini va suvga bog'liq bo'lgan boshqa tarmoqlar bilan mumkin bo'lgan ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Tomchilatib sug'orish va aniq qishloq xo'jaligi kabi barqaror suvni boshqarish amaliyotlari bu muammoni yumshatish uchun juda muhimdir. Umuman, dunyo bo‘yicha yiliga o‘rtacha 26-27 mln tonna paxta hosili olinadi va bu hosilning 60 foizidan ko‘prog‘i uch davlat hissasiga to‘g‘ri keladi. Xitoy Dunyo paxtasining 25 foizidan ko‘prog‘i, ya'ni yiliga taxminan 6,5 mln tonna paxta Xitoyda yetishtiriladi. Buning uchun 100 mingdan ortiq fermerlar ter to‘kadi va ta'kidlash joizki, Xitoy bu borada juda qisqa vaqt ichida yuqori samaradorlikka er isha oldi. Yana bir muhim jihat – Xitoy paxta xomashyosini deyarli eksport qilmaydi va to‘lig‘icha qayta ishlaydi. Nafaqat o‘z paxtasini qayta ishlaydi, balki xorijdan ham faol import qiladi. Ammo hosildorlikni oshirish uchun yerga kimyoviy ishlov berishga zo‘r berilishi ekologlar tomonidan muntazam tanqid qilib kelinadi. Hosilni yig‘ish asosan mashinalar orqali amalga oshiriladi. Hindiston Bu davlat tabiati ham paxta yetishtirish uchun qulay. Zamindorlar orasida ham pax taga qiziqish baland. Shu bois bu davlat ham yiliga 6,3-6,4 mln tonna atrofida hosil oladi va ba'zi yillarda hosildorlik bo‘yicha Xitoyni ortda qoldirib, birinchilikka ham chiqib turadi. Hosilni yig‘ishtirishda mashinalar bilan birga qo‘l mehnatidan ham foydalaniladi. Katta hosil olinsa-da, qayta ishlash yuqori darajada emas, xorijga ek 27 sport hajmi baland. AQSh Amerikada azaldan paxta yetishtirib kelingan. Hozir ham Texas, Florida, Missisipi, Kaliforniya, Arizona kabi shtatlarda yuqori hosil olinadi. AQSh fermerlari yiliga o‘rtacha 3,5 mln tonna paxta yetishtirishlari bu davlatning gigantlar orasida uchinchi o‘rinni egallashini ta'minlaydi. Bu davlatda hosil to‘liq mashinalar orqali yig‘ib oli nadi va chuqur qayta ishlanadi. Amerika madaniyati ramziga aylangan jinsi shimlar asosan mahalliy xomashyodan tayyorlanadi. Bundan tashqari, AQSh paxta eksporti bo‘yicha ham yetakchi – yiliga o‘rtacha 1 mln tonna. Pokiston Bu davlat tabiati ham paxta yetishtirishga mos va fermerlar yiliga o‘rtacha 2,3-2,4 mln tonna hosil ko‘taradilar. Pokiston xomashyo bo‘yicha kuchli to‘rtlikka kirish bi lan birga paxtani qayta ishlashda ham yaxshi natijalarga erishgan. Pokistonda ma halliy paxtadan tayyorlangan matolar va liboslar dunyo bo‘ylab juda xaridorgir. Braziliya Kuchli beshlikka yillik o‘rtacha 1,4 mln tonna hosildorlik bilan Braziliya yakun yasaydi. Bu davlatda ham paxtakorlik azaliy an'ana. Bir vaqtlar «Kanizak Izaura» seriali namoyishida qullarning paxta terishini ko‘rib bejizga hayratlanmaganmiz. O‘shanda ko‘pchilik xorijiy davlatlarda ham paxta terilishidan hayron bo‘lgan. Qizig‘i, bu serial o‘zbek tilida namoyish etilganda qullarning paxta terishiga oid sahnalar kesib tashlangan. Bundan tashqari, Avstraliya, Turkiya, Argentina kabi davlatlarda ham ko‘p miqdorda paxta yetishtiriladi. 28 O‘zbekiston O‘zbekiston paxta yetishtirish bo‘yicha bugungi kunda dunyoda 6-o‘rinda turadi. Hozirgi kunda respublika bo‘ylab o‘rtacha 1,1-1,2 mln tonna paxta hosili olinadi. Savol tug‘ilishi mumkin: ittifoq davrida 5-6 mln tonna hosil olingan ekan, o‘sha paytlar O‘zbekiston paxta yetishtirish bo‘yicha yetakchi bo‘lganmi? Avvalo u paytlarda 5-6 mln tonnalik xirmon bilan maqtanilgan bo‘lsa-da, aslida buncha paxta yetishtirilgani katta shubha ostida bo‘lgan. Qolaversa, AQSh, Hindis ton kabi davlatlar hosildorligi hozirgidan ham yuqori edi. Shuningdek, mahalliy qayta ishlash deyarli bo‘lmagan, paxta asosan xomashyo shaklida sotilgan. Mustaqillikdan so‘ng aholining g‘allaga bo‘lgan ehtiyojini qondirish masalasi kun tartibiga chiqdi va paxta maydonlari qisqarib, ko‘proq bug‘doy ekila boshladi. 29 Xulosa Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston paxta yetishtirishni sezilarli darajada oshirish va paxta klasterlarining iqtisodiy samaradorligini oshirish imkoniyatiga ega. Biroq, buning uchun ham hukumat, ham xususiy sektor birgalikda harakat qilishni talab qiladi zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, irrigatsiya tizimini takomillashtirish, ilg‘or dehqonchilik tajribalarini joriy etish. Paxta klasterlarining tashkil etilishi fermerlarning zamonaviy texnika, xom ashyo va kredit mablag‘laridan foydalanishi uchun qulay sharoit yaratishi mumkin. Bu nafaqat ularning mahsuldorligini oshirish, balki mahsulot sifatini oshirish, mahalliy va xalqaro bozorlarda raqobatbardoshligini oshirish imkonini beradi. Paxta klasterlarini subsidiyalar, texnik ko‘mak va bozorga chiqish yo‘li bilan o‘sishiga ko‘maklashishda davlatning ko‘magi ham muhim. Bu xususiy sektorning paxta sanoatiga sarmoya kiritilishini rag‘batlantiradi va mahalliy aholini ish bilan ta’minlaydi. Biroq shuni ta’kidlash kerakki, paxta yetishtirishni ko‘paytirish ekologik barqarorlik va ijtimoiy mas’uliyat hisobiga tushmasligi kerak. Pestitsidlar va o'g'itlardan foydalanishni minimallashtirish va fermerlarni barqaror dehqonchilik amaliyotiga o'rgatish kerak. Bundan tashqari, paxta yetishtirish bolalar mehnati yoki majburiy mehnat bilan bog'liq bo'lmasligini ta'minlash uchun adolatli mehnat amaliyotini joriy etish kerak. Umuman olganda, O‘zbekistonda paxta klasterlarida paxta yetishtirishning iqtisodiy samaradorligini oshirish nafaqat mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirish, balki qashshoqlikni kamaytirish va barqaror rivojlanishga ham xizmat qiladi. Zamonaviy texnologiyalar va barqaror dehqonchilik amaliyotini joriy etish orqali O‘zbekiston yuqori sifatli paxta yetishtiruvchi yetakchi davlatga aylanishi va fermerlar turmush darajasini oshirishi mumkin. 30 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: O‘zbekiston, 2008 (yangi tahriri) 1. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. O‘zbekiston Respublikasi xo‘jalik qishloq xo‘jaligida bayram tadbirida ishlab chiqarish ishlab chiqarishdan kelib chiqqan holda, xo‘jalik qishloq xo‘jaligini joriy yildan yanada samarali yo‘lga qo‘yish, sohada iqtisodiy islohatlarni yanada chuqurlashtirish, ilm-fan yutuqlari va innovasion yangiliklarni tizimli joriy etish va oziq-ovqat mahsulotlarini ta’minlash. ta minlash bo„yicha to„xtatib‟ bo„lmaydigan chora- mahsulot to„g„risida. 13.12.2017 yil PQ- 3432 o'g'il . 2. 3. “Paxta-to„qimachilik ishlab chiqarishlarni kengaytirish chora tad-birlari to„g„risida” Vazirlar Mahkamasi 2019 yil 18 martdagi №230-qarori. 3. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatsini o‘rganish va kengnoma targ‘ib qilgan bag‘ishlangan ilmiy- ommabop qo‘llanma. – T .: “Ma naviyat” , 2019. – 312b. ‟ 4. 5. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat iy tartib intizom va shaxsiy hayot ‟ keraklik – har bir rahbar faoliyatning kundalik qoidasi bo„lishi kerak. – T .: O‘zbekiston , 2017. 5. 6. Shodiyeva, G. M. va O‘rozaliev, E. (2022). MAMLAKATIMIZDA VA CHET ELDA TEMIR YO'L TRANSPORTINING RIVOJLANISH TARIXI. 6. Tajribalar. Eurasian Journal of Academic Research, 2(8), 221-226. 7. 7. Shodieva, G. M. va O rozaliev, E. (2022). IQTISODIYOTNI RAQAMLI ʻ OLISHNING MOHIYATI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI. Galaxy 8. Xalqaro fanlararo tadqiqot jurnali, 10(12), 963-971. 9. 8. Shodiyeva, G. M. va O‘rozaliev, E. (2022). MAMLAKATIMIZDA VA CHET ELDA TEMIR YO'L TRANSPORTINING RIVOJLANISH TARIXI. 10. Tajribalar. Yevroosiyo Akademik tadqiqotlar jurnali, 2(8), 221-226. 11. 9. Shodieva, G. M. va O rozaliev, E. (2022). IQTISODIYOTNI RAQAMLI ʻ OLISHNING MOHIYATI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI. Galaxy 12. Xalqaro fanlararo tadqiqot jurnali, 10(12), 963-971. 13. 10. Olim, M., Ablakulovich, I. G., & Shukurov, I. S. (2022). KLASTER TIZIMI VA UNING TASHKIL MEXANIZMLARI. Iqtisodiyot, moliya va innovatsiyalar jurnali, 1(1), 1-11. 31 14. 11. Murtazoev, O., & Muhammadkhuja, E. (2022). Kichik biznes asosiy haydovchi sifatida iqtisodiy rivojlanish: holati, rivojlanish muammolari va taklif etilayotgan rag'batlantirish choralari. Biznes Iqtisodiyoti va Menejmenti Tadqiqotlari Osiyo Journal, 12(9), 39-43. 15. 16. Tojiyev, A., & Murtazoev, O. (2016). Qishloq xo'jaligida suv resurslari va oziq-ovqat ishlab chiqarish (923-2016-72879-son). 16. 17. Ahrorov, F., Murtazoev, O., & Abdullaev, B. (2012). Ifloslanish va sho'rlanish: Orol dengizi halokatini kuchaytirish. Dizayn bo'yicha ofatda: Orol dengizi va uning barqarorlik saboqlari (20-jild, 29-36-betlar). Emerald Group Pub-lishing Limited. 17. 18. Avazalievich, M. S., Ablaqulovich, I. G., Olim, M., Mamadievich, G. I., & Maciejczak, M. (2013). O'zbekistonda g'alla sanoati korxonasining ishlab chiqarish quvvati va moliyaviy natijalari. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa va Agrobiznesu, 15(5). 18. 19. Abdullaev, Z. H. (2021). Ilmiy va innovatsion samaradorlik va oliy talim muassasalari reytingi. QISHLOQ XO`JALIK SOXALARIDA INNOVATIK IQTISODIYOTNI RIVOJLANISH MASALLARI, 1002-1007. 19. 20. Hasanovich, A. Z. (2021). Fermer xo'jaliklarida daromad o'zgarishiga ta'sir /www.agro.uz KUN.UZ LEX.UZ 32 ‘’TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XO`JALIGINI MEXANIZATSIYALASH MUXANDISLARI INSTITUTI’’MTU Qayd etilgan sana ‘’___’’ ___________ 2024 yil Fanning nomi ‘’Qishloq xo`jaligi iqtisodiyoti II ‘’ Ximoya qilishga’’___ ‘’ ___________2024 yil Kurs ishi _______ bahoga himoya qilindi Ruxsat berildi Kurs ishining №_____________ O`qituvchilar________________ Kurs ishi ________ auditoriyada himoya qilinsin. Taqriz ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ‘’TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XO`JALIGINI MEXANIZATSIYALASH MUXANDISLARI INSTITUTI’’MTU Qayd etilgan sana ‘’___’’ ___________ 2024 yil Fanning nomi ‘’Qishloq xo`jaligi iqtisodiyoti II ‘’ Ximoya qilishga’’___ ‘’ ___________2024 yil Kurs ishi _______ bahoga himoya qilindi Ruxsat berildi Kurs ishining №_____________ O`qituvchilar________________ Kurs ishi ________ auditoriyada himoya qilinsin. Taqriz ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ 33

Paxta yetishtirishning iqtisodiy samaradorligi va uni oshirish yo’llari

Купить