Pedagogik mahoratni tashkil etish shakllari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13000UZS
Hajmi	45.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Pedagogik mahoratni tashkil etish shakllari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
TA’LIM VAZIRLIGI

QARSHI MUHANDIALIK IQTISODIYOT INSTITUTI

“Pedagogik mahorat” fanidan

MAVZU: Pedagogik mahoratni tashkil etish shakllari

Bajardi: KTI- 367 guruh talabalasi
Jo’rayev Abbos

Qabul qildi: katta o’q. Abduiyeva Dilfuza

KIRISH

O’zbekiston Respublikasi «Ta‘lim to’g’risida»gi qonuni va «Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi» talablari asosida yuqori malakali mutaxassislar
tayyorlashda har bir fanning o’ziga xos o’rni va ahamiyati mavjud. Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi va «Ta‘lim to’g’risida»gi Qonun milliy tajribaning tahlili
va ta‘lim asosida yuksak umumiy va mutaxassislik madaniyatiga, ijodiy - ijtimoiy
faollikka, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi
avlodini shakllantirishga yo’naltirilgandir. Shu boisdan O’zbekiston
Respublikasining istiqloli davrida ta‘lim-tarbiyaning roli yanada oshib bormoqda.
Bugungi kunda pedagogika fanining zamonaviy yutuqlari asosida mustaqil fikr va
tafakkurga ega bo’lgan shaxslarni tarbiyalash hamda raqobatbardosh, yuqori
malakali kadrlarni tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirishda barcha ta‘lim
maskanlari ijobiy natijalarga erishmoqda.
O’qituvchi faoliyatining murakkab tomoni shundaki, u o’quvchiga ta‘lim va
tarbiya berish jarayonida unga ta‘sir eta olish, u bilan muloqatga kirishish va
o’quvchilarni boshqara olishi zarur bo’ladi.
O’qituvchi pedagogik mahoratga erishish uchun: pedagogik takt va
hodisalarni umumlashtira olishi, o’zining va o’quvchilarning faoliyatini boshqara
olish qobiliyati, yuqori bilim, malaka va ko’nikmalarga ega bo’lishi talab qilinadi.
Shularni hisobga olgan holda asosiy e‘tibor mustaqillik davrida Pedagogik
mahoratning maqsad va vazifalari, oliy o’quv yurtlarida mutaxassis kadrlar
tayyorlashda o’qituvchining pedagogik mahorati, kasbiy bilimdonligi, pedagogik
faoliyatda o’qituvchining shaxsiy sifatlari, kasbiy hamda axloqiy xususiyatlari,
rivojlanish tarixi, nazariy asoslari va bo’lajak o’qituvchilarda kasbiy salohiyatini
oshirish, pedagogik qobiliyat va pedagogik texnikani egallash hamda ularni jahon
talablariga javob beruvchi mutaxassislar qilib tarbiyalash masalalariga qaratilgan.

Kirish

Mavzu: Pedagogik mahoratni tashkil etish shakllari
Pedagogak mahorat haqida tushuncha.
Pedagogik mahorat tarixi. Pedagogik mahoratning psixologik va pedagogik
asoslari.
Pedagogik mahoratda yoshga individual yondashuv uslubiyoti.
Pedagogning shaxsiy fazilatlari.

1. Pedagogik mahorat va uning ko’rsatkichlari

2. Pedagogik texnika haqida tushuncha.

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

1. Pedagogak mahorat haqida tushuncha.
Pedagogika tarbiya haqidagi fan sifatida tarbiyaning mohiyatini tushunishni,
uning qonuniyatlarini ochib berishni va shu orqali inson manfaatlari uchun tarbiya
jarayonlariga ta‘sir etishni nazarda tutadi. Shuningdek, ta‘lim sohasidagi bilimlarni,
pedagogik faoliyatga aloqador qonun va qonuniyatlarni ham o’rganadi, tahlil qiladi
va bevosita bo’lajak o’qituvchilarni pedagogik faoliyatga taryorlaydi. Demak
pedagogika fani o’sib kelayotgan yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalash
uchun ta‘lim-tarbiyaning mazmuni, umumiy qonuniyatlari va amalga oshirish
yo’llarini o’rgatuvchi fandir. Pedagogik mahoratga erishish uchun aynan pedagogika
faniga oid bilim, ko’nikma va malakalarni egallashgina emas, balki psixologiya fanini
ham chuqur o’rgangan kishidagina pedagogik faoliyati davomida pedagogik
mahoratga erishish mumkin.
Tarbiyalash g’oyat nozik san‘at bo’lib, unga jiddiy yondoshmoq darkor.
O’z ishining mohir ustasi bo’lgan pedagog-bu yuksak darajada madaniyatli, o’z
fanini chuqur biladigan, fanning yoki san‘atning tegishli sohalarini yaxshi tahlil eta
oladigan, tarbiyalash va o’qitish uslubiyotini mukammal egallagan mutaxassisdir».
Bu ta‘rifni yaxshi tushunib, uning ma‘no mohiyatini tahlil etadigan bo’lsak,
ushbu ta‘rifda pedagogik mahorat tushunchasi mazmuniga kiradigan quyidagi
masalalarni ajratish mumkin bo’ladi:
1. Umumiy madaniyatning yuqori darajasi, bilimdonlik va aql-zakovatning
yuksak ko’rsatkichi;
2. O’qitayotgan faniga doir keng va chuqur bilim sohibi;
3. Pedagogika, umumiy, yosh va pedagogik psixologiya kabi fanlar sohasidagi
bilimlar bilan qurollanganlik, ularda o’qitish va tarbiyalash ishlari tajribasida erkin
va ustalik bilan foydalana bilish;
4. O’quv-tarbiya ishlari metodikasini mukammal egallaganlik.
O’qituvchi hozirgi zamon talablariga javob beradigan yuksak axloqiyma‘naviy
sifatlarga ega bo’lgan, chuqur bilim va mahorat egasi bo’lishi lozim. O’quvchilarda
bilimga qiziqish va ishtiyoqni tarbiyalash, ularni hozirgi zamon dunyo taraqqiyoti
darajasida bilimlar bilan qurollantirish kerak. Shu bilan birga o’qituvchi yosh avlodni

hayotga, ongli mehnat va kasb tanlashga tayyorlashi, ularning axloqiy, huquqiy, etik
va estetik bilim va mahoratlarining rivojlanishiga e‘tibor qaratishi lozim Har bir
o’qituvchining muhim hayotiy o’rni o’z ishining ustasi bo’lishdir. Muvaffaqiyatli
ishlash uchun har bir o’qituvchi pedagogik mahoratga ega bo’lishi zarur. Pedagogik
ishga qobiliyatli, iste‘dodli kishidagina pedagogik mahorat bo’lishi mumkin.
O’qituvchi mahorati uning faoliyatida ko’rinadi.
Pedagogik mahorat - pedagogik faoliyatni va vaziyatni mohirlik bilan boshqarishdir.
Pedagogik mahoratning asosi – pedagogik bilimdonlikdir.
Pedagogik mahorat egasi kam kuch (mehnat) sarf qilib katta natijaga erishadi.
Ijodkorlik uning hamisha hamkori bo’ladi. Pedagogik ishga qobiliyatli, iste‘dodli
kishidagina pedagogik mahorat bo’lishi mumkin.
O’qituvchi avvalo pedagogik jarayonning qonuniyatlari va mexanizmlarini yaxshi
egallagan bo’lishi lozim. Shu ma‘noda pedagogning umumlashgan malakalari, uning
pedagogik texnikasi katta ahamiyatga molik bo’ladi.
Mahorat – bu alohida qudrat. Haqiqiy usta mehnat faoliyati chog’idagina go’zal
bo’lganidek, mohir – tajribali o’qituvchi o’quv jarayonini tashkil etishda, olib
borishdagi mahorati, pedagogik ishga qobiliyatliligi bilan jamoasi orasida obro’
ortiradi va pedagoglik faoliyatini go’zallashtiradi. Pedagogik mahoratga yetishish
o’qituvchining muayyan shaxsiy sifatlari bilan amalga oshadi.
Pedagogik mahoratning mazmunida quyidagi o’zaro bog’liq bo’lgan asosiy
qismlarini ajratish mumkin:
1. Pedagogik insonparvarlik yo’nalishi.
2. Ixtisos-mutaxassislikka doir bilimlar. (kasbiy bilimlar)
3. Pedagogik qobiliyat.
4. Pedagogik texnika (ko’nikma-iqtidor).
O’qituvchilik dunyodagi eng qadimgi kasblardan biridir. Uning ijtimoiy
ahamiyati hech qachon kamaymaydi, so’nmaydi. O’qituvchilik kasbi bir qator muhim
talablarga javob berishi kerak. Pedagogik mahorat asosan o’qituvchining faoliyatida
namoyon bo’ladi. O’qituvchi o’z faoliyatida pedagogik mahoratga erishish uchun o’z
faoliyatini boshqarish qobiliyati, yuqori bilim, yetarli malaka va ko’nikmalar bo’lishi

talab qilinadi. Pedagogik mahoratni egallash uchun o’qituvchi doimo o’z ishini tahlil
qila bilishi, o’ziga o’quvchilar nazari bilan qaray olishi va kamchiliklarni tuzatish
uchun tinimsiz izlanishi zarur.
Fan va madaniyat rivojlanishi ta‘lim-tarbiya ishlarining qay yo’sinda olib
borilishidan kelib chiqadi. Bu falsafiy aqida davlat ahamiyatiga ega bo’lgan ijtimoiy
qonuniyat hisoblanadi. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin ta‘lim-tarbiya
sohasida, milliy axloq-odobni qayta tiklash borasida, milliy urf-odatlar, turli-tuman
an‘analarni joyiga qoyish, milliy qadriyatlarni yanada rivojlantirish xususida juda
keskin va buyuk burilishlar bo’lgani barchaga ayondir. Davlatning buyuk kelajagi,
albatta yoshlarni chuqur bilimli va pokiza axloq-odob, qalb ekanini yoddan
chiqarmaslik lozim. Bu katta muammoda mahoratli, bilimli pedagoglarning va
pedagogik mahorat fanining roli o’lkan. Shu bilan birga o’qituvchi yosh avlodni
hayotga, ongli mehnat va kasb tanlashga tayyorlashi, ularning axloqiy, huquqiy, etik,
estetik bilim va mahoratlarining rivojlanishiga e‘tibor qaratishi lozim.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi o’qituvchi shaxsiga ham katta talablar
quymoqda:
1. O’qituvchi hozirgi zamon talablariga javob beradigan yuksak axloqiy-ma‘naviy
sifatlarga ega bo’lgan, chuqur bilim va maxorat egasi bo’lishi lozim.
2. Vatan tarixi, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni chuqur biladigan, ma‘naviy
komil inson bo’lishi;
3. O’z fani doirasida chuqur bilimga ega bo’lgan, kompyuter savodxonligi bor
fanlararo aloqalarni yaxshi bilish va uni o’quvchilarga o’rgatish;
4. Pedagogik texnologiyani yaxshi biladigan uning yangi-yangi yo’llarini yarata
oladigan ijodiy ishlaydigan pedagogik maxorat egasi bo’lish;
5. Pedagogik muomala madaniyatini yaxshi egallagan, pedagogik etika
qoidalariga amal qiladigan bo’lishi;
6. Dunyo taraqqiyoti darajasidagi bilimlardan xabardor, ilmiy dunyoqarashga ega
bo’lgan inson bo’lishi;
7. Bolalarni sevishi va ularning kelajagi uchun qayg’uradigan, istiqbolni uylab ish
ko’ra biladigan mohir inson bo’lmog’i lozim.

2. Pedagogik mahorat tarixi. Pedagogik mahoratning psixologik va
pedagogik asoslari
O’qituvchi kasbining nozikligi, mas‘uliyatliligi va murakkabligi hamda sharafli
ekanligi to’g’risida mulohazalar, muallimning mahorati, ularga qoyiladigan talablar,
fazilatlariga oid qarashlar, munosabatga kirishish mahorati, muomala madaniyati
Sharq mutafakkirlarining asarlarida o’z ifodasini topgan. Sharq pedagogikasi va
pedagogik mahorati ming yillik tarixga ega. Sharq ma‘naviy-madaniyatining xilmaxil
jihatlari, ayniqsa Uyg’onish davrida juda rivojlangan bo’lib, bu davrda yashab ijod
etgan Abu Nasr Farobiy, Al-Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy,
Abdurahmon Jomiy, Jaloliddin Devoniy, Alisher Navoiy va boshqa ko’plab
mutafakkirlarning ijodlari pedagogik tafakkur taraqqiyotida yosh murabbiylarning
ma‘naviy-axloqiy kamolotida muhim manbaa bo’lib xizmat qiladi.
Sharqning buyuk allomasi, qomusiy olim Abu Nasr Farobiy (873-950)
muallimning ijtimoiy hayotda tutgan o’rni va uning o’ziga xos xususiyatlari
to’g’risida ibratli g’oyalarni ilgari surgan. Uning fikricha, «o’qituvchi - aql-farosatga,
chiroyli nutqqa ega bo’lishi va o’quvchilarga aytmoqchi bo’lgan fikrlarni to’la va
aniq ifodalay olishni bilmog’i zarur. Shu bilan birga o’z or-nomusini qadrlashi,
adolatli bo’lishi lozim. Ana shundagina u insoniylikning yuksak darajasiga ega
bo’ladi va baxt cho’qqisiga erishadi», - deb ta‘kidlaydi. Mazkur muammo yuzasidan
mulohaza yuritgan atoqli olim Abu Ali ibn Sino (980-1037) ning fikricha, «...
O’qituvchi matonatli, sof vijdonli, rosggoy va bola tarbiyalash uslublarini, axloq
qoidalarini yaxshi biladigan odam bo’lmog’i lozim. O’qituvchi o’quvchining butun
ichki va tashqi dunyosini o’rganib, uning aql qatlamlariga kira olmog’i lozim». Abu
Ali ibn Sino mulohazasiga ko’ra tarbiyachi dastlab bolalarni yaxshi ko’rishi, hurmat
qilishi, ular bilan xushmuomala bo’lishi shart. Agar bola ishni yaxshi bajarsa, uni o’z
vaqtida rag’batlantirish, gohida maqtab qoyish, aksincha bo’lganda esa, unga tanbeh
berishi kerak. Lekin, deydi Ibn Sino, tanbeh bolaning izzat-nafsiga tegadigan
bo’lmasligi lozim, o’quvchiga murosasozlik qilish esa bolaning o’zboshimcha bo’lib
qolishiga olib boradi,-deydi Ibn Sino.

Nasriddin Tusiy o’zining «O’qituvchilarni tarbiyalash to’g’risida» degan
asarida shunday deydi: «O’qituvchi munozaralarni olib borishi, rad etib bo’lmaydigan
darajada isbot qilishni bilishi, o’z fikrlarining to’g’riligiga ishonishi, nutqi esa
mutlaqo toza, jumlalari mantiqiy ifodalanadigan bo’lishi lozim. O’qituvchi nutqi hech
qachon va hech qaerda zaharxandali, qo’pol va qattiq bo’lishi mumkin emas. Dars
paytida o’qituvchi o’zini tuta olmasligi ishni buzishi mumkin».
O’qituvchi va uning mahorati to’g’risida nazm mulkining sultoni A. Navoiy, A.
Jomiy va boshqalarning asarlarida o’qituvchi qobiliyati, shaxsiy fazilatlari, uning
nutqi, notiqlik san‘ati, madaniyati haqida qimmatli, durdona fikrlari mavjud.
Buyuk mutafakkir Abdurahmon . O’zini nomunosib tutgan odam hech vaqt
boshqalarga bilim bera olmaydi, degan fikrni bildiradi.
Ustod, muallimsiz qolganda zamon,
Nodonlikdan qora bo’lurdi jahon, - deb hitob qiladi u «Iskandar xirodnomasi»
asarida.
O’zbek adabiyotining dahosi Alisher Navoiy o’z asarlari va ilmiy qarashlarida
o’qituvchilik qobiliyati va uning obro’si, odobi yuzasidan ibratomuz mulohazalar
yuritadi. Alloma fikricha o’qituvchi faoliyatini ijodiy yondashuvsiz tasavvur qila
olmaydi. U doimo o’z ustida mukammal ishlashi, tajriba oshirib borishi zarur deydi.
Ana shu boisdan uning asarlarida odob, axloq, ziyraklak, irodaviy kuch, poklik,
samimiylik xislatlari asosiy o’rinni egallaydi.
O’qituvchining har jihatdan ibrat va namuna bo’lishlari ta‘lim va tarbiya garovi
ekanligiga ishora qilgan. O’qituvchining kasb mahoratini tarbiyalashning mohiyati
to’g’risidagi mulohazalar «Qobusnoma», «Xotamnoma», «Qutadg’u Bilig» kabi
buyuk asarlarda ham bayon etib berilgan. Chunki bu asarlarning barchasi
odobnomaning xuddi o’zginasi bo’lganligi sababli tarbiyachi-murabbiyning o’ziga
xos xislatlarining shakllanish bosqichlari ifodalab berilgan.
Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha bo’lgan pedagogik taraqqiyotda
o’qituvchi-ustoz, shogird va ularning jamiyatdagi o’rni mahorati haqida ko’p fikrlar
bayon etilgan. Pedagoglarning professional mahorati va ularning notiqlik san‘ati
Gretsiya va Rim filosoflari asarlarida bayon etilgan. Suqrotning ta‘lim berish, Platon

va Demosfenning nutq madaniyati va uni egallash texnikasi, Aristotelning notiqlik
san‘atiga erishish yo’llari va ritorikasi, Tsitseron va Kvintilianning nutq madaniyati
haqidagi fikrlari shular jumlasidandir.
XVI-XX asrlarda Yevropa mamlakatlarida yashagan pedagoglar o’qituvchining
kasbiy faoliyati, uning mahorati va axloqiy fazilatlari haqida o’z (asarlari)
qarashlarida bayon etib, maktab-maorif va pedagogik fikrlar taraqqiyoti rivojiga
muhim hissa qo’shdilar.
O’qituvchi va uning professional sifatlari to’g’risidagi muammolar chet ellik
olimlar Y.A.Komenskiy, Djon Lokk, I.G.Pestalotstsi, A. Disterverg, K.D. Ushinskiy
kabilarning asarlarida o’z ifodasini topdi. Jumladan, ulug’ chex olimi, pedagog
Y.A.Komenskiy (1592-1670) o’qituvchining eng muhim xususiyatlari qatoriga bolani
ssvishi, yuksak axloqi, bilimdonligi, iqtidori, qobiliyati kabilarni kiritib, ularning
mohiyatini atroflicha tavsiflab beradi. XVI asr oxiri va XVII asrning boshlarida
tarixan ilk bor maktab ta‘limida sinf-dars tizimini ishlab chiqqan buyuk chex
pedagogi Yan Amos Komenskiydir. Y.A. Komenskiyning pedagogik merosida yosh
avlodni maktabda o’qitish va tarbiyalash masalasi asosiy o’rin tutgan
Ushbu masalaga sal boshqacharoq yondashgan shveytsariyalik pedagog I.G.
Pestalotstsi (1746-1827) o’qituvchining professional sifatlariga baho berishdan
umuman chetlashib, uning xalq ta‘limi tarmog’ini takomillashtirishdagi roli, fan
asoslarini egallashdagi ahamiyati va vazifalariga to’xtalib o’tadi. Pestalotstsining
fikricha, tarbiya uyg’un tarzda, ya‘ni tarbiya bolaning tabiati, ruhiyatiga uyg’un
holda amalga oshirilishi, hamda tarbiyalashni eng oddiydan boshlanib, asta-sekin va
izchillik bilan murakkabga o’tish kerak deydi
XIX asrda yana bir nemis pedagogi A. Disterveg o’zining «Nemis
o’qituvchilari uchun» qo’llanmasida o’quv jarayonini faollashtiradigan talablarning
butun bir kompleksini taklif qildi. Disterveg ta‘kidlashicha, ta‘limning muvaffaqiyatli
bo’lish darajasi darslik mazmuni yoki o’qitish usuliga emas, balki o’qituvchining
o’ziga ham bog’liq deb ta‘kidladi. Yaxshi o’qituvchi o’z fanini puxta egallab olgan
bo’lishi, kasbini va bolalarni sevishi kerak. A.Disterverg o’qituvchining ta‘limdagi
roliga yuqori baho berib, u o’z faoliyatini bilishi, uni sevishi, o’quvchilarini yoqtirishi

lozim deb uqtiradi. O’qituvchi bolalarning individual xususiyatlari, qobiliyati,
faoliyati uslubi to’g’risida muayyan darajada bilimga ega bo’lishi kerakligini ham
ta‘kidlab o’tadi. Mutafakkir Djon Lokk o’qituvchi psixologiyasining eng muhim
jihatlari orasiga mo’‘tadillik, g’ayrat-shijoatlilik, ehtiyotkorlik kabi xislatlarni kiritib,
ularning ta‘limdagi roli yuzasidan mulohaza yuritadi.
G’arb mutafakkirlari g’oyalarining vorisliri sifatida L. I. Gertsen, L.N.Tolstoy,
I.G.Chernishevskiy, K.D. Ushinskiy kabi rus mutafakkirlari mazkur muammolarga
o’z mulohazalirini bildirganlar.
Shunday qilib, chet el mutafakkirlari o’z asarlarida o’qituvchining bir qator
muhim fazilatlari mavjud bo’lishini bayon qilganlar. Bularning qatoriga quyidagilarni
kiritish mumkin: o’qituvchining har tomonlama barkamol bo’lishi, o’zining yuksak
xislatlari va his-tuyg’ulari bilan boshqa kasbdagi kishilardan ajralib turishi, bolalar
ruhiyatiga oson kira olish qobiliyati, darslarni o’zlashtirishda orqada qolganlar bilan
individual ishlash, o’quvchilar diqqatini o’ziga torta olish sehri, mustaqil ishlash va
o’z mahoratini, malakasini oshirish, pedagogik qobiliyat va odobga ega bo’lish
kabilar.
Hozirgi davrda mamlakatimizda pedagogik faoliyatning rivojlanishida jahon
mutafakkir-olimlarining pedagogik qarashlari va ta‘limotlari ijobiy ahamiyatga
egadir. Hozirgi sharoitda jamiyatning maktab oldiga qoyayotgan talablari kun sayin
ortib bormoqda va bu talablarni amalda to’g’ri hal qilish vazifasi o’qituvchiga
bog’liqdir. Zamonaviy maktab o’qituvchisi qator vazifalarni bajaradi.
O’qituvchisinfdagi o’quv jarayoni tashkilotchisidir. Jamiyatning o’qituvchi oldiga
qoyadigan asosiy talablari quyidagilardir:
- shaxsni ma‘naviy va ma‘rifiy tomondan tarbiyalashning, milliy
uyg’onish mafkurasining hamda umuminsoniy boyliklarning mohiyatini bilishi;
- bolalarni mustaqillik g’oyalariga sodiqlik ruhida tarbiyalashi, o’z Vatani
tabiatiga va oilasiga bo’lgan muhabbati;
- keng bilimga ega bo’lish, turli bilimlardan xabardor bo’lishi;
- yosh pedagog psixologiya, pedagogika, yoshlar fiziologiyasi, maktab
gigienasidan chuqur bilimlarga ega bo’lishi;

- o’zi dars beradigan fan boyicha mustaqil bilimga ega bo’lib, o’z kasbi
sohasi boyicha jahon fanida erishilgan yangi yutuq va kamchiliklardan xabardor
bo’lishi;
- ta‘lim-tarbiya metodikasini egallashi;
- o’z ishiga ijodiy yondashishi;
- pedagogik texnika (mantiq, nutq ta‘limining ifodali vositalari va
pedagogik taktga ega bo’lishi;
- o’z bilimi va pedagogik mahoratini doimiy ravishda oshirib borishi kabi
talablarga to’la javob bera olishga intilishi lozim va shart.
O’quvchilar bilan darsda olib boriladigan ishda tarbiyaviy masalaga erishmoq
uchun o’qituvchi ular bilan hamkorlik qila olishi, bolalarni hamkorlik jarayoniga
tortishi zarurki, bu jarayon ular faoliyatining turli sohalarida - bilimda, amalda,
ma‘naviy faoliyatda, sportda, oyinda amalga oshiriladi. O’qituvchi qanday qilib
o’quvchilarni o’zi bilan hamkorlik qilishga jalb eta olishi xususida qisqacha to’xtalib
o’tamiz:
1. Hamkorlik vujudga kelishi uchun jamoada tashkil etilishi lozim bo’lgan
ishlar o’quvchilar uchun dolzarb bo’lishi, o’quvchilarning yosh xususiyatlariga va
qiziqishlariga mos bo’lishi lozim.
2. O’quvchilarni biror ishga jalb qilar ekan, o’qituvchi ularga psixologik va
pedagogik jihatdan to’g’ri vazifa qoyishi, yaxshi yo’l-yo’riq ko’rsatishi lozim.
3. O’quvchilar topshiriqni amalga oshirishga kirishganlarida o’qituvchi bir
vaqtning o’zida ham ishtirokchi, ham maslahatchi vazifasini bajaradi.
O’qituvchi yangi pedagogik texnologiyalarni o’zining amaliy faoliyatida keng
miqyosda foydalanishi lozim. Xozirgi zamon fan va texnika taraqqiyoti
o’qituvchining ijodkor bo’lishini, fanning muhim muammolari yuzasidan erkin fikrlar
yurita olishi, fan yutuqlarini o’kuvchilarga yetkaza olishi va nihoyat o’quvchilarni
mustaqil hamda ijodiy fikrlashga, tadqiqot ishlariga o’rgata olishini talab qiladi,
Shuning uchun o’qituvchi o’z ustida doimo ishlashi, mustaqil bilim egallashi, kasb
mahoratini takomillashtirishi, malakasini oshirishi pedagogik faoliyatining
samaradorligini oshirishda zaruriy shartlardandir.

3. Pedagogik mahoratda yoshga individual yondashuv uslubiyoti.
Pedagogning shaxsiy fazilatlari.
Bolalar maktabda rivojlanishning turli davrlarini: bolalik, o’smirlik, o’spirinlik
pallalarini bosib o’tadilar. Bolalarning yoshi rivojlanish darajasiga ko’ra ularga
beriladigan tarbiyaning mazmuni o’zgarib boradi, yoshi ulg’aygan sari ularga talab
ham ortadi. Shu tufayli o’rta va katta yoshdagi bolalarni tarbiyalashda ularning
mustaqilligiga suyanib ish ko’rish yaxshi natija beradi.
O’qituvchi o’quvchilarga nisbatan muayyan holatda tursagina (bu holat
ularning yoshiga qarab turlicha bo’ladi) pedagogik ta‘sir ko’rsatishni muvaffaqiyatli
amalga oshira oladi. Mazkur holat o’quvchilar bilan muomala sohasida
o’qituvchining asosiy yo’l-yo’rig’idan iborat bo’lib, u o’quvchilarning psixologik
yosh xususiyatlariga monand bo’ladi. Turli yoshdagi o’quvchilarning muomalasiga
ta‘sir ko’rsatish sub‘ekti bo’lgan o’qituvchi tutgan yo’l va mahoratining
umumlashtirilgan tavsifini quyidagicha tasavvur qilishi mumkin: quyi sinflarda
o’qituvchi tashkilotchi bo’lib maydonga chiqadi. V. Dalning lug’atiga
qaragandatuzuvchi-ta‘sis etuvchi (tashkil etish-yo’lga qoyish, qat‘iy asoslash degan
so’zdan) ma‘noni bildiradi.
Pedagoglarning o’smirlarga ta‘sir ko’rsatishining asosiy mazmuni ularning
faoliyatiga rahbarlik qilish zarurati bilan belgilanadi, bu faoliyat o’z-o’zini tashkil
qilishning ko’proq ulushini o’ziga qamrab oladi, bu esa o’qituvchining ta‘lim tarbiya
jarayonining rahbari sifatida, o’quvchilarga quyidagi talablar mazmunini ochib
beradi. O’smirlar pedagogik talablarni ongli va sidqidildan bajarishlari uchun talab
mavzuiga nisbatan o’qituvchi va o’quvchining bir xil yo’l tutishi zarurdir, u bilish
nuqtai nazaridan qiziqarli bo’lishi yoki amaliy jihatdan foydali bo’lishi zarur, yoxud
hissiyotlarni yengillashtirish va xokazolar uchun kerak, boshqacha so’zlar bilan
aytganda, jamoa faoliyat jarayonini qulaylashtirish zarurdir, aks holda talab samarasiz
bo’lib qoladi.
Hozirgi davrda mamlakatimizda didaktik ta‘limotning rivojlanishida jahon
mutafakkir-olimlarining pedagogik qarashlari va ta‘limotlari ijobiy ahamiyatga
egadir.

Pedagoglik kasbini tanlagan kishi avvalo sog’lom bo’lishi, so’zlarni to’g’ri va
yaxshi talaffuz qila olishi, bosiq va asablari joyida bo’lishi, boshqalar bilan
muomalada o’zini to’ta olishi zarur. Shuningdek, bolalarni yoqtirish, ular bilan
ishlashga mayli borlik, xushmuomalalik, kuzatuvchanlik, keng fikrlay olish,
tashkilotchilik, o’ziga va boshqalarga nisbatan talabchanlik kabi shaxsiy sifatlar
mavjudligi ham kishining pedagogik ishga yaroqliligini ko’rsatadi.
Pedagogik faoliyatga tayyorgarlik ko’rayotgan yoshlarda ana shunday
professional xususiyatlar tarbiyalanishi va mavjud bo’lishi lozim.
O’qituvchining muhim fazilati – kishilar bilan tez til topisha olishi,
ko’pchilikka aralasha bilish, ulfatijon, dilkashlik bo’lib, bu unda muomala
madaniyatining yuksakligini ifodalaydi. Chunki o’qituvchiga hamisha odamlar bilan
aloqa qilishga, ular bilan ishlashga to’g’ri keladi.
O’qituvchi odobining mohiyati, asosiy mazmuni pedagogik faoliyat uchun
muhim bo’lgan axloqiy (fazilat) sifatlarda ifodalanadi. Axloqiy fazilatlar mehnat
jarayonida kishining xulqi, fe‘l-atvorini tartibga solib turuvchi qoidalar, normalar,
talablar, mezonlar shaklida ifodalanadi. Insonparvarlik, vatanparvarlik, milliy g’urur,
adolat, yaxshilik qilish, burch, qadr-qimmat, mas‘uliyat, vijdon, halollik, rostgoylik,
poklik, talabchanlik kabi axloqiy fazilatlar o’qituvchi obro’sini oshiradi va pedagogik
faoliyatning samarali bo’lishini ta‘minlaydi.
O’qituvchining kasbiy-axloqiy fazilatlaridan biri talabchan va adolatli
bo’lishdir. Pedagogik faoliyatda adolat bo’lish bolani o’qituvchiga bo’lgan
ishonchmuhabbatiga olib keladi. Albatta, pedagogda vijdon bo’lishi kerak. Pedagog
hech qachon o’z fikrini o’quvchilarga majburan o’rgatishiga va majburan javob
olishga harakat qilmasligi kerak, aks holda o’quvchi o’qituvchi o’rtasidagi
munosabatlar keskinlasha boshlaydi.
Bilimdonlik, halollik, rostguylik – o’qituvchining muhim axloqiy fazilati
hisoblanadi. Bu fazilatlar insoniy munosabatlarni go’zallashtiradi. O’qituvchining
ma‘naviy boyligi, bilimdonligi xalq manfaatiga, yoshlarning baxti, istiqboli,
kelajagiga qaratilishi, xizmat qilishi zarur. Muallimning bilimdon bo’lishi, insoniyat
yaratgan ma‘naviy boyliklarni ko’paytirishi va uni yoshlarga astoydil o’rgatishi, o’z

ishidan qanoat hosil qilishi, o’z kasbini, bolalarni dildan sevib, berilib ishlashi –
bularning barchasi o’quvchi shaxsining shaxsining shakllanishiga bebaho axloqiy
ta‘sir etadi. O’qituvchining ma‘naviy qiyofasida halollik, rostgoylik, axloqiy poklik,
oddiylik va kamtarinlik muhim fazilatlar hisoblanadi.
Xullas, muallim hayotga endigina kirib kelayotgan, barkamol shaxs sifatida
shakllanayotgan insonlar – yoshlarga ta‘lim-tarbiya beradi, shu boisdan u axloqiy
fazilatli mukammal inson bo’lishi lozim.
O’qituvchining barkamol insonni tarbiyalash, unda milliy va umuminsoniy
fazilatlarni tarkib toptirish vazifasi eng oliyjanob, yuksak va eng murakkab vazifadir.
Har bir bola o’z hulq-atvoriga, xarakteriga ega. Yoshlarni tarbiyalashda ularning ana
shu o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish, o’rganish nihoyatda murakkab.
Pedagogik faoliyatga tayyorgarlik ko’rayotgan yoshlar ana shunday xususiyatlarini
bilishlari lozim.
O’qituvchi shaxsining xususiyatlari quyidagilarni o’z ichiga oladi:
- mafkuraviy sohada – ilmiy dunyoqarash va e‘tiqod, sotsial extiyoj va axloqiy
zaruriyatlarni chuqur tushunish, ijtimoiy va fuqarolik burchini anglash,
ijtimoiysiyosiy faollik;
- kasbiy pedagogik sohada – bolalarni sevish va ular bilan ishlashga qiziqish,
pedagogik ishni sevish; psixologo-pedagogik ziyraklik va kuzatuvchanlik, pedagogik
takt, pedagogik tasavvur, tashkilotchilik qobiliyati; haqqoniylik, dilkashlik,
talabchanlik, qat‘iylik va maqsadga intilish; vazminlik, o’zini tuta bilish; kasbiy
layoqatlilik;
- bilish sohasida – keng ilmiy saviya, ma‘naviy ehtiyoj va qiziqish, yangilikni
his qila bilish, pedagogik ma‘lumotni oshirishga intilish.
O’zbekiston Respublikasi ta‘lim muassasalarida ishlash uchun tayyorlanayotgan
o’qituvchilar: pedagogik faoliyatga qobiliyatli, ijodkor, ishbilarmon, umuminsoniy va
milliy-madaniy qadriyatlarni, dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan, shuningdek,
umuminsoniy qadriyat sifatida ilohiy ilmlardan ham xabardor, ma‘naviy barkamol,
O’zbekistonning mustaqil davlat sifatida ravnaq topishiga ishonadigan vatanparvarlik,
fuqarolik burchini anglagan, ixtisosga doir bilimlar, ko’nikmalarni, ijtimoiy-

gumanitar bilimlarni, psixologo-pedagogik, metodik bilim va ko’nikmalarni
mukammal egallagan, o’qituvchilik kasbini va bolalarni yaxshi ko’radigan,
insonparvar, talabchan, adolatli, ishchan, erkin va ijodiy fikrlay oladigan, har bir
shogirdi ulg’ayib yaxshi odam bo’lishiga ishonadigan, ularning barkamol shaxs bo’lib
yetishishlariga ko’maklashadigan kishi bo’lmog’i kerak.
O’zbekiston Respublikasi oliy ta‘lim kontseptsiyasida o’qituvchi-mutaxassis
oldida turgan vazifalar quyidagicha belgilanadi: «Mutaxassis malakasi – chuqur
bilim, keng dunyoqarash va kasb tayyorgarligi, kompyuter boyicha savodxonligi, o’z
bilimlarini tezlik bilan yangilash va to’ldira olish qobiliyati singari omillardan tashkil
topadi... Shular qatorida uning intizomi, mas‘uliyat, ziyolilik, o’z ishiga, Vatan va
jahon taraqqiyoti yo’lida ezgulik va adolatga sadoqat tuyg’ularini ham tarbiyalash
zarur».
Boshqa ta‘lim turlarida bo’lganidek, oliy maktab o’qituvchisi shaxsiga ham
jiddiy talablar qoyiladi. O’qituvchi shaxsiga qoyiladigan eng muhim talab uning
yuqori malakali bo’lishidir. Balki uningsiz pedagogik faoliyat yuritib bo’lmaydi. Oliy
maktab o’qituvchisi ham shunday talablarga javob berishi kerakki, bunda talabalar
uni yuksak darajada bo’lg’usi mutaxassisni shakllantiradigan shaxs darajasiga
ko’tarsin.
4. Pedagogik mahorat va uning ko’rsatkichlari
Pedagogik mahorat asoslariga: kasbiy pedagogik bilimlar, insonparvarlikka
yo’nalganlik, pedagogik texnika, kasbiy pedagogik faoliyatni amalga oshirish
tajribasi, pedagog shaxsi ta‘luqlidir. Mahoratning shakllanish bosqichlariga:
reproduktivlik (boshlang’ich), ijodiylik, ijodiy-novatorlik kiradi.
Pedagogik mahorat darajalari o’qituvchi ish darajasining davomi hisoblanadi:
- reproduktiv (o’ta past); - moslashuvchan (past);
- lokal (chegaralangan) – modellashtirish (o’rtacha qoniqarli ).
Bu daraja talabalar bilan bo’ladigan o’quv-tarbiya ishlarining ayrim
yo’nalishlarida yuqori sifati bilan xarakterlanadi:
- izchil modellashtirish (yuqori) Bu bosqichda, pedagog faoliyatining barcha
turlarida yuqori sifatga erishiladi;

- izchil modellashtirish (oliy). Bunda, faoliyatning barcha turlarida ijodiy
munosabat namoyon bo’ladi, o’quv-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish
yo’llari izlanadi. Pedagogik mahorat komponentlari kasbiy faoliyatga kasbiy
vazifalarni bajarish uchun zarur bo’lgan malaka nuqtai nazardagi qarashlarni aks
ettiradi.
Pedagogik mahorat komponentlarini hosil qiladigan quyidagi malaka guruhlari
mavjud:
1) loyihalash;
2) konstruktsiyalash;
3) tashkilotchilik;
4) muloqot;
5) bili shva reflektivlik.
Pedagogik mahoratning asosi – pedagogik bilimdonlikdir. Pedagogik
bilimdonlik deganda, konkret tarixiy davrda qabul qilingan me‘yorlar, standartlar va
talablarga muvofiq pedagogik vazifani bajarishga qobillik va tayyorlik bilan
belgilanadigan integral kasbiy-shaxsiy tavsifnoma tushuniladi.
Kasbiy-pedagogik blimdonlikning bosh ko’rsatkichi bu insonga, shaxsga
yo’nalganlikdir.
Kasbiy –pedagogik bilimdonlik pedagogik voqelikni izchil idrok eta bilish va
unda izchil harakat qila olish malakasini qamrab oladi. Bu xislat pedagogik jarayon
mantig’ining yaxlitligicha va butun tuzilmasi bilan birgalikda ko’ra olish, pedagogik
tizimning rivojlanish qonuniyatlari va yo’nalishlarini tushunish imkoniyatini
ta‘minlaydi. Bilimdonlik o’qituvchi uchun o’ta muhim bo’lgan uchta holat bilan
bog’langan zamonaviy pedagogik texnologiyalarni egallashni taqozo etadi:
- odamlar bilan o’zaro aloqada bo’lishda, madaniy muloqatda bo’lish;
- fani sohasi boyicha axborotlarni qabul qila bilish va uni o’qitish mazmuniga
moslab qayta ishlash va undan mustaqil tahsil olishda foydalana olish;
- o’quv axborotlarini boshqalarga bera olish.
Kasbiy-pedagogik bilimdonlik asosan to’rtta komponent bilan xarakterlanadi:
1) shaxsga, insonga yo’nalganlik;

2) pedagogik voqelikni izchil idrok etish;
3) fan sohasiga yo’nalganlik;
4) pedagogik texnologiyalarni egallash.
Pedagogning kasbiy bilimdonligi kreativlik bilan xarakterlanadi.
Kreativlik – bu kasbiy hayot usuli, ko’p qirrali ta‘lim jarayoni va tizimining
maqsadlari, mazmuni, texnologiyalari sathida yangi pedagogik voqelikni yaratish
istagi va malakasidir. Kreativlik o’qituvchiga innovatsion o’zgarishlar oqimiga
moslashib olishga yordam beradi.
Har qanday darajadagi kasbiy bilimdon refleksiyaga qodirdir.
Refleksiya – fikrlashning maxsus usuli bo’lib, pedagogik voqelikka,
tarixiypedagogik tajribaga , muayyan kasbiy mavqening tashuvchisi bo’lgan o’z
shaxsiyatiga qayta nazar tashlashdir. Yuqoridagi kasbiy-pedagogik bilimdonlikni
tashkil etuvchi barcha komponentlar murakkab tuzilmani hosil qilib, mutaxassisning
«ideal modeli»ni shakllantirib boradi va pirovard natijada zich birlashib ketadi hamda
o’qituvchi shaxsi faoliyati tavsifini belgilaydi. Bilimdonlik o’qituvchining faqat
faoliyat jarayonida va faqat konkret kasb doirasida namoyon bo’ladi va baholanadi.
Pedagogik faoliyatning samarali bo’lishi uchun o’qituvchida qobiliyatning quyidagi
turlari mavjud bo’lmog’i va tarbiyalanmog’i lozim:
1. Bilish qobiliyati - fanning tegishli sohalariga oid (matematika, fizika,
iqtisod, adabiyot va hakozolarga doir) qobiliyatlardir. Bunday qobiliyatga ega
bo’lgan o’qituvchi fanni o’quv kursi hajmidagina emas, balki ancha keng va
chuqurroq biladi, o’z fani sohasidagi materialni ipidan ignasigacha biladi, unga
nihoyatda qiziqadi, oddiy tadqiqot ishlarini bajara oladi.
2. Tushuntira olish qobiliyati - o’quv materialini o’quvchilarga tushunarli
qilib bayon eta olish, yoshlarda mustaqil ravishda faol fikrlashga qiziqish uyg’otish
qobiliyatidir. O’qituvchi zarur hollarda o’quv materialini o’zgartira olishi, qiyin
narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib
o’quvchitalabalarga yetkaza olishi darkor.

Qobiliyatli, mahoratli o’qituvchi dars materialini bayon etishda turli
o’quvchilarning qanday o’zlashtirayotganliklarini qator belgilar asosida payqab oladi
va zarur hollarda bayon qilish usulini o’zgartiradi.
3. Kuzatuvchanlik qobiliyati - o’quvchining ichki dunyosiga kira olish,
o’quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini juda yaxshi tushuna bilish
bilan bog’liq bo’lgan psixologik kuzatuvchanlik va boshqalar.
4. Nutq madaniyati – nutq yordamida, shuningdek, imo-ishora vositasida
o’z fikr hamda his-tuyg’ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. Bu o’qituvchilik
kasbi uchun juda muhimdir. O’qituvchining nutqi aniq, jonli, obrazli, talaffuzi
jihatidan yorqin, ifodali bo’lib, unda gramatik, fonetik nuqsonlar uchramasligi lozim.
O’qituvchining sekin nutqi lanjlik va zerikishga sabab bo’ladi. Haddan tashqari
keskin va baqiroq nutq o’quvchilarning asabini buzadi, tez toliqtirib quyadi.
5. Tashkilotchilik qobiliyati – birinchidan, o’quvchi-talabalar jamoasini
uyushtirishni, jipslashtirishni, muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirishni;
ikkinchidan, o’z ishini to’g’ri uyushtirishni nazarda tutadi
6. Obro’ orttira olish qobiliyati - o’quvchilarning hissiyoti va irodasiga
bevosita ta‘sir ko’rsatish va shu asosda obro’ qozona olishdir. Obro’ o’qituvchining
fanni yaxshi bilishi, xushmuomalaligi, mehribonligi asosida ham qozoniladi.
7. To’g’ri muomala qila olish qobiliyati – yoshlarga yaqinlasha olish, ular
bilan pedagogik nuqtai nazardan juda samarali o’zaro munosabatlar o’rnata bilishi,
pedagogik nazokatning mavjudligini bildiradi.
8. Oldindan ko’ra bilish qobiliyati - o’z harakatlarining oqibatini ko’ra
bilishda, o’quvchining kelgusida qanday odam bo’lishini tasavvur qila olishda,
tarbiyalanuvchida qanday fazilatlarni taraqqiy ettirish lozimligini oldindan aytib bera
olishda ifodalanadi.
9. Diqqatni taqsimlay olish qobiliyati - o’qituvchida diqqatning barcha
xususiyatlari – hajmi, kuchi, kuchuvchanligi, idora qilinishi, safarbarligi kabilar
taraqqiy etgan bo’lishi muhimdir. Diqqatni ayni bir vaqtda taqsimlash qobiliyati -
o’qituvchilik uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Xullas, o’qituvchida bu kabi

xususiyatlarning mavjud bo’lishi uning pedagogik mahoratini oshiradi va tajribasini
boyitadi.
5. Pedagogik texnika haqida tushuncha.
Pedagogik mahoratga pedagogik bilimlar, fahm-farosat bilan bir qatorda
pedagogik texnika sohasidagi malakalar ham kiradiki, ular tarbiyaga ozroq kuch
sarflab ko’proq natijalarga erishish imkonini beradi.
Pedagogik texnika – bir qancha usullarning yig’indisi bo’lib bularga:
1) O’qituvchining tashqi ko’rinishi.
2) O’qituvchining nutqi kiradi.
«Pedagogik texnika» - tushunchasi 2 guruh tarkibiy qismga ajratiladi.
Birinchi guruh – bu tarkibga o’qituvchining o’z hatti-harakatlarini
boshqarishga aytiladi:
1) O’z gavdasini boshqara olish (mimika va pontomimika).
2) O’z his-tuyg’usini, kayfiyatini boshqara olish (keraksiz psixik zo’riqishni
olib tashlash, ijodiy kayfiyatni o’zi uchun va o’quvchilar uchun yarata olish). 3)
Ijtimoiy pertseptiv qobiliyat (diqqat, kuzatuvchanlik, hayol).
4) Nutq texnikasi (nafas olish, ovozni to’g’ri qoya olish, diktsiya, nutq tempi).
Ikkinchi guruhning tarkibiy qismlari – bunga jamoaga va shaxsga ta‘sir eta
olish malakasi bilan, ta‘lim va tarbiya jarayonining texnologik tomonlari kiradi.
Bularga quyidagilar: Didaktik, tashkilotchilik, konstruktiv, kommunikativ
malakalar kiritiladi. O’quvchilarga talab va baholashning texnikasi, pedagogik
muloqotni boshqarish, sinf jamoasida ijodiy ishni tashkil etish holatlari jalb etiladi.
Ikkinchi guruhning tarkibiy qismlarini kengroq ochib beramiz.
Ikkinchi guruhga: Didaktik, tashkilotchilik, konstruktiv, kommunikativ
malakalar kiradi.
I. Didaktik malaka (didaktika – ta‘lim va uning maqsadi, mazmuni,
shuningdek ta‘lim metodlari, vositalari va uni takshil etish haqidagi fandir).
Didaktik malaka deb, o’qituvchining bilim va malakalarni eng samarador
metodlar va vositalar bilan o’quvchilarga yetkazishi tushuniladi.

II. Tashkilotchilik malakasi: O’qituvchining sinf jamoasi, uning tarkibi,
dinamikasi, sinf liderligi va past mavqedagilarni bilishi, shu ma‘lumotlarni e‘tiborga
olib sinfni mohirlik bilan boshqarishi.
III. Konstruktiv malaka: Dars va darsdan tashqaridagi jarayonni mohirlik
bilan tashkil eta olish. Darsda o’quvchilarga bilim va malakalar berishning eng oson
va qulay yo’llarini topa olish.
IV. Kommunikativ malaka: Dars va darsdan tashqari jarayonda
o’quvchio’quvchi, o’qituvchi-o’qituvchimuloqotini ijobiy tashkil eta olish. Pedagogik
muloqot yordamida o’quvchilarga zarur bilim va malakalarni bera olish qobiliyati.
Yosh o’qituvchi qanday hatolarga yo’l qoyadi?
Ko’pgina yosh o’qituvchilarning faoliyatini tekshirish quyidagi o’ziga xos
kamchiliklarni aniqlashga imkon beradi:
Yosh o’qituvchilar o’quvchilar, ota-onalar bilan bemalol, «yurakdan»
gaplashishga qiynaladilar. Ular o’zlarini yo o’ta talabchan, yoki o’ta bo’sh tutadilar.
O’qituvchining tashqi ko’rinishi estetik ta‘sirchan, yuqori didli bo’lishi kerak.
Tashqi ko’rinishga beparvo bo’lish ham, o’ta diqqatni qaratish ham yaxshi emas.
O’qituvchining qiyofasi, uning yuz ko’rinishi, harakatlari, qaddi-qomatini
tutishi, chiroyli yurishi va boshqalar ta‘lim tarbiyada muhim ahamiyatga ega.
O’z-o’zini boshqarishni o’rganish, yuqorida keltirilgan salbiy holatlarning
bartaraf etilishiga yordam beradi.
O’z-o’zini boshqarishning quyidagi turlari mavjud: a)
o’z-o’ziga ishonch, optimizm;
b) o’z hatti-harakatini nazorat eta olish (muskullarning zo’rqishga va o’ta
bo’shashining oldini olishga erishish, harakatlari bir tempda, nutqda nafas olishlari).
v) pedagogik zo’rqishni yengillashtiruvchi mashqlar (mehnat, musiqa, kitob,
hazil-mutoyba, har xil oyinlar orqali).
g) o’z-o’zini ishontirish (Autogen mashqlar)
Pantomimika – bu gavda, qo’l va oyoqlarning harakatlaridir. Mohir o’qituvchi
butun gavda va gavda a‘zolari bilan bosh maqsadni, bilim berishni o’z obrazi orqali

o’quvchiga yetkazadi. To’g’ri qaddi-qomat, to’g’ri talaffuz, o’qituvchining o’ziga
ishonishidan, bilimidan darak beradi.
Egilib yurish, boshning pastligi, boshni egib brish, qo’llarni shalvirab turishi
kishining ichki kuchsizligini, o’ziga, o’z kuchiga ishonchsizligini ko’rsatadi.
Shuning uchun ham, o’qituvchi eng avval darsda, o’quvchilar oldida to’g’ri
turishni o’rganishi zarur. Oyoqlar orasi «12-15» sm, bir oyoq sal oldinga chiqarilgan
holda turiladi. Hatti-harakat iloji boricha latofatli, go’zal bo’lishi kerak. Ammo,
sohta, sun‘iy harakatlarning keragi yo’q.
Qaddi-qomat estetikasida ba‘zi yomon odatlar juda xunuk ko’rinadi. Bir
oyoqdan ikkinchi oyoqqa og’irlikni tez-tez o’tkazish, qo’lda ortiqcha narsa ushlab
turish, boshni, qoshni, burnini artish, quloqni qashib turish va boshqalar pedagogik
talablariga yot narsalardir.
Qo’l harakatlari juda keskin va juda katta bo’lmasligi kerak. Iloji boricha qo’l
harakatlari yoqimli, tasdiqlash inkorlash ma‘nolarida bo’lib, aylanma shaklida
bo’lishi maqsadga muvofiq. O’z o’rnida qo’l harakati fikrimizni tasdiqlashga, uning
ta‘sirini oshirishga yordam beradi.
Har doim o’quvchilarga yuz tutib turish, sinf o’quvchilaridan oldin ba‘zan
keyin yurish talab etiladi. Ayniqsa, muhim narsani aytmoqchi bo’lganda oldinga bir
ikki qadam tashlanadi. Ayrim hollarda o’qituvchining orqaga chekinishi
o’quvchilarga dam berish (qisqa)ni bildiradi.
Mimika – bu his-tuyg’ularni, fikrlarni, kayfiyatni yuz muskullari yordamida
bera olish tushuniladi. Ba‘zan boshqa kishilarga (o’quvchilar)ga murabbiyning yuz
ifodasi uning so’ziga qaraganda kuchliroq ta‘sir etadi. Mimika va qiyofa so’znining,
nutqning, fikrning ta‘sirchanligini oshiradi. Uning o’quvchilar tomonidan
o’zlashtirilishini yengillashtiradi. (Qo’lingizdan kelsa ko’rlardagi holatni tasavvur
qiling, eslang).
Pedagogik texnikani egallashning asosiy yo’llari o’qituvchi rahbarligidagi
mashg’ulotlar (pedagogik texnikani o’rganish) va mustaqil ishlash (kasbiy jihatdan
o’z-o’zini tarbiyalash) dir. Pedagogik texnika malakalarining individual-shaxsiy tusda
ekanligini hisobga olib, pedagogik texnika egallashda va uni takomillashtirishda

kasbiy jihatdan o’z-o’zini tarbiyalash, ya‘ni talabaning o’zida mohir o’qituvchi
shaxsiy fazilatlarini va kasbiy malakalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyat
yetakchi rol oynaydi deb aytish mumkii. Kasbiy ideal siri bu harakatda ham
pedagogik texnikani egallash muhim rol oynamog’i lozim. Tashkiliymetodik jihatdan
pedagogik texnika mashg’ulotlari individual, guruhiy yoki ketmaketlikda o’tkazilishi
mumkin.
Ko’ruv diqqati: Birinchi marta sinfga kirganda, bironta o’quvchini tanlab butun
diqqatini o’shanga qaratiladi (tor ob‘ekt), keyin asta-sekinlik bilan bir nechta
o’quvchiga diqqat qaratiladi (o’rtacha torlikdagi ob‘ekt), yana asta sekin butun sinfni
nazar ostiga olish mumkin (keng maydondagi ob‘ekt) va shu maydonni nazardan
qochirmaslik kerak.
Tilning olijanob imkoniyatlari nutq orqali ochiladi. Nutq bo’lmas ekan, tilning
cheksiz imkoniyatlari yuzaga chiqmay qolaveradi.
Nutq texnikasi – ovoz, nafas, nutq va diktsiyaning malaka va ko’nikmalarining
yig’indisini avtomatizm darajasiga yetkazishdir. Bolalar ayniqsa tarbiyachining,
o’qituvchining hatti-harakatlariga juda sezgir bo’ladilar. Agar o’qituvchi sal xato
gapirsa, noto’g’ri talaffuz qilsa – o’qituvchining ustidan kulish boshlanadi. Bir xil
ovozda gapirish ularni zeriktirib qoyadi. Qattiq ovozda gapirish o’quvchilarni
charchatib qoyadi. Ko’pchilik ovoz va uning tembrini tug’ma deb hisoblaydilar. Nutq
texnikasi asosan teatral-sahna pedagogikasida ishlab chiqilgan.
Nafas olish texnikasidan to’g’ri foydalanishning inson sog’lig’iga katta foydasi
bor. Fiziologiyada to’rt xil nafas olish farqlanadi:
1. Yuqorigi nafas – bu nafasda yelka va ko’krak qafasining yuqori qismi
qatnashadi. Bu kuchsiz, yuzaki nafas olishdir. Bunda faqat o’pkaning yuqori qismi
qatnashadi.
2. Ko’krak nafasi – bu nafasda qobirg’alararo muskullar qatnashadi.
O’pkaning eniga hajmi kengayadi, ammo diafragma kam qatnashadi. Shuning uchun
nafas chiqarish yetarli bo’lmaydi.

3. Diafragmal nafas – bu nafasda diagfragmaning pastga (qorin tomoniga)
cho’zilishi yuz beradi va o’pkaning nafas olishidagi roli unga yetarli bo’lmasdan
qoladi.
4. Diafragmal-qobirg’a nafasi – Bunday nafasda o’pka eniga va boyiga
o’zgaradi va diafragmaning qisqarishi, qobirg’alararomuskullar va qorin muskullari
qatnashadi. Bu eng to’g’ri nafas olish bo’lib, asosan nutq nafasdan ushbu usulda
foydalaniladi.
Ovoz – ayniqsa yaxshi maxsus mashq qilmasa, ba‘zan yo’qolib ketadi. Ovoz
apparati uch bo’limdan iborat:
1. Generator – ovoz generatsiyasi ovoz paylarida hosil bo’ladi, bunday
og’iz bo’shlig’ining roli kam. Ovoz paylari shovqin va tonlarni farqlaydi.
2. Rezonator tizimi – bunda tomoq, halqum, burin bo’shlig’i, og’iz
bo’shlig’i qatnashadi va ular ovozning kuchini (statikasini) va dinamikasini
ta‘minlaydi.
3. Energetika tizimi – o’pkadan kelayotgan kuchli nafasning miqdori va
tezligini ta‘minlaydi.
Demak, ovoz tomoqdan (o’pkadan) kelayotgan havoning ovoz paylari orqali
o’tganda hosil bo’ladi va og’iz bo’shlig’i yordamida kuchayadi. Pedagogning nutqi
uchun avvalambor tovushning kuchi zarur.
Diapozon – ovoz hajmi, tonlarining eng past eng yuqori chegaralaridir.
Tembr – ovozning shiraligi, ohangi, ochiqligi va yoqimliligidir. Har bir
insonda o’ziga xos individual ovoz bo’ladi.
Tomoqni qurib qolishdan saqlash uchun mutaxassislar soda va yod eritmasi
bilan xalqumni chayqab turishni tavsiya etadilar. Quyidagi maslahatlar ham
o’qituvchilarga foydali:
1) Bir xil tonda gapirish ovoz muskullarini charchatib qoyadi. Agar har xil,
ifodali belgilar bilan gapirilsa – ovoz apparatlari sog’lom bo’ladi.
2) Bor-melning mayda changlari ovoz paylari uchun juda ham zararli,
doimo doskani ho’l latta bilan artish kerak.

3) Dars bergandan so’ng, agar havo sovuq bo’lsa, tez yurmaslik kerak.
Chunki, sovuq havo halqumni yallig’lantiradi.
Dialogik nutq-ikki va undan ortiq kishi o’rtasida amalga oshiriladi. Nutqning
bu ko’rinishi o’ziga xos xususiyatlarga ega bu nutq keng jumlalarni talab etmaydi.
Shuning uchun dialogik nutq tarkibida to’liqsiz gaplar juda ko’p bo’ladi. Bunday nutq
tarkibida so’roq va undov gaplar ham uchraydi.

Xulosa

O’qituvchilik dunyodagi eng qadimgi kasblardan biridir. Uning ijtimoiy
ahamiyati hech qachon kamaymaydi, so’nmaydi. O’qituvchilik kasbi bir qator muhim
talablarga javob berishi kerak. Pedagogik mahorat asosan o’qituvchining faoliyatida
namoyon bo’ladi. O’qituvchi o’z faoliyatida pedagogik mahoratga erishish uchun
o’z faoliyatini boshqarish qobiliyati, yuqori bilim, yetarli malaka va ko’nikmalar
bo’lishi talab qilinadi. Pedagogik mahoratni egallash uchun o’qituvchi doimo o’z
ishini tahlil qila bilishi, o’ziga o’quvchilar nazari bilan qaray olishi va kamchiliklarni
tuzatish uchun tinimsiz izlanishi zarur. O’qitish jarayonida pedagog o’z faoliyatining
samarali bo’lishi uchun pedagogik texnologiyani yaxshi bilishi, uning yangi-yangi
yo’llarini yarata oladigan va ijodiy ishlaydigan pedagogik mahorat egasi bo’lishi
zarur.
Pedagogik mahoratga pedagogik bilimlar, fahm-farosat bilan bir qatorda
pedagogik texnika sohasidagi malakalar ham kiradiki, ular tarbiyaga ozroq kuch
sarflab ko’proq natijalarga erishish imkonini beradi.
Pedagogik bilimdonlik pedagogik sohada mahorat bilan ishlayotgan kishining
ta‘lim va tarbiya ishida insoniyat to’plagan barcha tajribalardan ratsional foydalanish
qobiliyatini ko’zda tutar ekan, demak, u yetarli darajada pedagogik faoliyat va
munosabatlarning maqsadga muvofiq usullari va shakllarini egallashi lozim bo’ladi.

Xulosa qilib aytganda, har bir o’qituvchida nutq madaniyati bo’lishi zarur,
chunki har bir pedagog o’z nutqi, chiroyli va ravon o’qishi, muomala madaniyati
bilan o’quvchilarga namuna bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

1. Karimov I.A. Barkamol avlod - O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.:
«Sharq», 1997 y.
2. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asrga intilmokda. – T.: 1999 y.
3. O'zbekiston Respublikasi Qonuni: Ta'lim to'g'risida. T:. «Sharq», 1997 y.
4. O'zbekiston Respublikasi: Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. T:. «Sharq»,
1997.
5. Avloniy A. Turkiy guliston yoxud axloq. -T.: «O'qituvchi», 1993 y.
6. G'ulomov S. tahriri ostida. Oliy ta'lim me'yoriy hujjatlar to'plami. – T.:
«Sharq», 2001 y.
7. Zunnunov A. Pedagogika tarixi. Darslik. –T.: «Sharq», 1997 y.
8. Hoshimov K., S. Ochil. O'zbek redagogikasi antologiyasi. Darslik. -T.:
«O'qituvchi», 1995 y.
9. Mavlonova R, To’raeva O., Pedagogika. Darslik. –T.: «O’qituvchi», 2001.
10. Munavvarov A.Q. tahriri ostida. Pedagogika. T: «O’qituvchi», 1996 y.
11. B.L. Farberman. Ilg'or pedagogik texnologiyalar. – T.: «Fan» 1999 y.
12. N.Saidaxmedov. Yangi pedagogik texnologiyalar. – T.: «Moliya», 2003y.

13. Q.T.Olimov., L.T.Uzoqova., E.Z.Halilov va boshq. Maxsus fanlarni o'qitish
metodikasi. – T., «Fan», 2004 y.
14. B.L.Farberman va boshq. Oliy o'quv yurtlarida o'qitishning zamonaviy usullari.
– T.: 2002 y.
15. Qurbonov O. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ta'lim to'g'risidagi
qarorlari. O'quv qo'llanma. –T., 1998 y.
16. G'aybullaev N. Pedagogika. Ma'ruzalar matni. –T., 1999 yil.
17. Raximov I va bosh. «Pedagogika» fanidan muammoli ma'ruzalar matni. N.,
2004.
18. http:// www . inter. pedagogika ru.
19. www . school. edu. ru.
20. www. pedagog. uz.

Pedagogik mahoratni tashkil etish shakllari

Sotib olish