Pedagogik texnologiya - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	569.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

12 Sotish

Pedagogik texnologiya

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH ..................................................................................................................................................... 3
I BOB. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA .......................................................................................................... 5
1.1. Pedagogik texnologiya tushunchasi va xarakterli xususiyatlari ........................................................ 5
1.2. Ta’lim texnologiyalarining tasnifi, turli yondashuvlar ...................................................................... 9
II BOB. SHAXS TARBIYASIDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA ...................................................................... 13
2.1. Shaxs tarbiyasining rivojlanishida ijtimoiylashuv bilan aloqadorligi ............................................... 13
2.2. Shaxs rivojlanishida irsiyat, muhit va tarbiyaning tutgan oʻrni ...................................................... 16
2.3. Shaxs rivojlanishining yosh va psixologik xususiyatlari .................................................................. 18
XULOSA VA TAVSIYALAR ....................................................................................................................... 22
ILOVALAR .............................................................................................................................................. 24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ........................................................................................... 25
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi : Didaktik jihatda o’qitish va tarbiyaning
birligi shaxs kamolotining umumiy maqsadi, o’qitish, rivojlantirish va tarbiyaviy
funktsiyalarning real munosabatida namoyon bo’ladi. Ushbu didaktik jihat
taqdim etilgan tajribani to’plash uchun shart bo’lib xizmat qildi. Ma’lumki,
o’rganishning tarbiyaviy tomoni o’zlashtirilgan mazmun hajmining kengayishi
bilan bog’liq bo’lsa, rivojlanish tomoni esa o’quvchi ongida o’rnatilgan
elementlar o’rtasidagi bog’liqliklarning soni va tabiatining murakkabligi bilan
bog’liq.
Tarbiyaviy jihat ushbu mazmunga va umuman jamiyatga shaxsiy
munosabatni maqsadli shakllantirish bilan bog’liq. O’quv jarayoniga jalb
qilingan o’quvchining rivojlanishi pedagogik sharoitlar o’rtasidagi o’zaro ta’sir
va o’quvchi shaxsining ularga faol munosabati bilan tavsiflanadi.
Ta’lim va tarbiya o’rtasidagi bog’liqlik ta’limning eng dolzarb
muammolaridan biridir. V.F. Shatalov shunday deb yozgan edi: "Ta’limsiz
ta’lim - jinnining qo’lidagi o’tkir qilich". Ko’pchilik amaliyotchi o’qituvchilar
bu fikrga mutlaqo qo’shiladilar, chunki biz talaba tomonidan olingan bilim
kelajakda qanday ishlatilishiga befarq emasmiz. Faoliyatni tashkil etish nuqtai
nazaridan o’qitish va tarbiya o’rtasidagi bog’liqlik, ta’limda asosiy narsa
o’quvchilarning shaxsiy hayotiy tajribasi va ijobiy ma’naviy taassurotlarini
o’zlashtirishi bilan belgilanadi. Bunga, bizning fikrimizcha, gumanitar fanlar va
sinfdan tashqari mashg’ulotlarning chuqur integratsiyalashuvi yordam beradi.
Kurs ishining maqsadi:
- zamonaviy xususiy pedagogik texnologiyalarni nazariy ko’rib chiqish.
- Talabalarni o’qitish uchun zamonaviy texnologiyalarni ko’rib chiqish.
- O’quv jarayonini tashkil etishning zamonaviy texnologiyalarini ochib
berish.
- Zamonaviy xususiy pedagogik texnologiyalarni aniqlash.
Kurs ishining vazifalari:
3

1. Xarakter tushunchasini individual shaxsiy xususiyat sifatida ko’rib
chiqing;
2. Xarakter aksentsiyasining strukturaviy va mazmuniy xususiyatlarini
o’rganish;
3. Xarakter xususiyatlarining shakllanish xususiyatlarini tahlil qilish;
4. Shaxs xarakterini shakllantirish va tarbiyalash yo’llari va
yo’nalishlarini ko’rib chiqing.
Kurs ishining ob’ekti - shaxsning individual psixologik xususiyatlari.
Kurs ishining predmeti: zamonaviy pedagogika fanida ishlab chiqilgan
pedagogik texnologiyalardir. Tadqiqot metodologiyasi fanda qo’llaniladigan
texnikalar, usullar va tamoyillar majmuasiga asoslanadi. Tadqiqotda hujjat va
adabiyotlarni tahlil qilish va qiyosiy tahlil usullaridan foydalanilgan.
Kurs ishining tuzilishi:
Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat. Birinchi bobda ikkita, ikkinchi bobda uchta reja mavjud.
4

I BOB. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA
1.1. Pedagogik texnologiya tushunchasi va xarakterli xususiyatlari
“Ta’lim texnologiyasi” atamasi o’ttiz yil avval Amerika pedagogikasida
paydo bo’lgan.
Pedagogik texnologiya - ta’lim jarayonini optimallashtirish tamoyillari
va usullarini aniqlash, texnikani loyihalash va qo’llash, qo’llaniladigan usullarni
baholashga qaratilgan tadqiqot .
O’quv amaliyotida "pedagogik texnologiya" tushunchasi uch darajada
qo’llaniladi ( Selevko G.K.):
1.umumiy pedagogik ( umumiy didaktik ) daraja - ta’limning ma’lum bir
bosqichida mintaqada, ta’lim muassasasida o’quv jarayonini tavsiflaydi;
bir fan doirasida ta’lim va tarbiya mazmunini amalga oshirish usullari va
vositalari majmui ;
3. mahalliy (modulli) daraja - o’quv jarayonining alohida qismlari
texnologiyasi, xususiy didaktik va o’quv vazifalari.
Ellik yildan ortiq vaqt davomida “ta’lim texnologiyasi” tushunchasi
shakllandi.
“Texnologiya” so’zi (yunoncha “tekhne” - san’at, fan va “logos” -
o’qitishdan).
Texnologiya (har qanday sohada) - bu ushbu sohaning rivojlanish
mantig’iga muvofiq qurilgan , ma’lum bir sub’ektning ob’ektiv qonuniyatlarini
maksimal darajada aks ettiradigan va shuning uchun faoliyat natijasining ilgari
belgilangan maqsadlarga maksimal darajada mos kelishini ta’minlaydigan
faoliyat. berilgan shartlar.” ( Buyuk Sovet Entsiklopediyasi ).
Professor B.T. Lixachevning ta’kidlashicha , “pedagogik texnologiya” -
bu shakllar, usullar, usullar, o’qitish usullari, ta’lim vositalarini maxsus tanlash
va tartibga solishni belgilaydigan psixologik va pedagogik munosabatlar
to’plami; bu pedagogik jarayonning tashkiliy-uslubiy qurolidir.
5

G.K. Selevko pedagogik texnologiyaga quyidagi ta’rifni berdi va - bu
o’quv jarayonini optimallashtirish, texnikani loyihalash va qo’llash,
qo’llaniladigan usullarni baholash tamoyillari va usullarini ishlab chiqish
maqsadida tadqiqot.
Ta’lim texnologiyasi - bu faqat texnik o’qitish vositalari yoki
kompyuterlardan foydalanish bo’yicha tadqiqotlar emas ; Bu ta’lim
samaradorligini oshiradigan faktlarni tahlil qilish, texnika va materiallarni
loyihalash va qo’llash, shuningdek, qo’llanilgan usullarni baholash orqali o’quv
jarayonini optimallashtirish tamoyillarini aniqlash va texnikasini ishlab
chiqishga qaratilgan tadqiqot (M.I. Maxmutova ).
Menimcha , G.K.ning ta’rifi . Selevko o’qituvchi uchun eng mos
amaliyotdir, chunki u ta’lim jarayonining mohiyatini qisqacha va aniq ko’rsatib
beradi.
Pedagogik texnologiyaning asosiy xususiyatlari
Pedagogik texnologiyaning holatini aniqlashda uni uning asosidagi ilmiy
tushuncha bilan bog’lash, uning yordami bilan erishiladigan maqsadlar doirasini
ko’rsatish, uning muhim xususiyatlarini aniqlash maqsadga muvofiqdir.
Pedagogik texnologiyaning xususiyatlari quyidagilardan iborat:
- maqsadlar (o’qituvchi undan qanday maqsadda foydalanishi kerak);
- diagnostika vositalarining mavjudligi;
- pedagogik jarayonni loyihalashtirish (dasturlash) imkonini beruvchi
o’qituvchi va talabalar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni tizimlashtirish
naqshlari;
- pedagogik maqsadlarga erishishni kafolatlovchi vositalar va shart-
sharoitlar tizimi;
- o’qituvchi va talabalar faoliyatining jarayoni va natijalarini tahlil qilish
vositalari.
Shu munosabat bilan pedagogik texnologiyaning ajralmas xususiyatlari
uning yaxlitligi, optimalligi, samaradorligi va qo’llanilishidir .
6

Maqsadli xususiyat individuallikni rivojlantirishda, shaxsni
tarbiyalashda, o’quvchini tarbiyalashda muayyan texnologiyadan foydalanish
orqali nimaga erishish mumkinligini ko’rsatadi. Texnologiyani diagnostika
vositalari bilan ta’minlash o’qituvchiga pedagogik ta’sirlarning jarayoni va
natijalarini kuzatishga yordam beradi. Tahlil va o’z-o’zini tahlil qilish vositalari
o’qituvchiga o’z harakatlarini va o’quvchilarning o’z-o’zini rivojlantirish va o’z-
o’zini tarbiyalashdagi faoliyatini baholash, ularning samaradorligini baholash
imkonini beradi. Maqsadlar, pedagogik diagnostika vositalari va ish faoliyatini
tahlil qilish texnologiyani samaradorligi va maqsadga muvofiqligi nuqtai
nazaridan baholashga yordam beradi. Masalan, boshlang’ich sinf o’qituvchilari
orasida nostandart darslar - auktsionlar mashhur edi. Ularning mazmuni
quyidagicha: o’qituvchi o’quvchilarning faolligini oshirish maqsadida ularga bir
qancha vazifalarni taklif qiladi; kim ularni tezroq bajarsa, mukofot oladi. Bu
erda biz tahlil qilgan texnologiyaning barcha belgilari - maqsad, tashxis va
natija.
Pedagogik texnologiya xususiyatlarining navbatdagi muhim guruhi -
o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni tizimlashtirish va
ular asosida pedagogik vositalarni tanlash va qo’llash qonuniyatlari. Ko’pincha
o’qituvchi turli talablar, uslubiy tavsiyalar, ko’rsatmalar va boshqalarni hisobga
oladi va o’z o’quvchilarining nimani xohlashini, ularning qiziqishlari va
ehtiyojlarini har doim ham sezmaydi. Bunday hollarda hech qanday texnologiya
o’qituvchiga o’z maqsadiga erishishga yordam bermaydi. O’qituvchining
faoliyati (uning maqsadlari, ehtiyojlari va motivlari, harakatlari, vositalari va
ulardan foydalanish shartlari va boshqalar) o’quvchining faoliyati bilan (uning
maqsadlari, imkoniyatlari, ehtiyojlari, qiziqishlari, motivlari, harakatlari va
boshqalar) o’zaro bog’liq va muvofiq bo’lishi kerak. va boshqalar.). Faqat shu
asosda o’qituvchi pedagogik ta’sir vositalarini tanlaydi va qo’llaydi. O’qituvchi
va talabalar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni tizimlashtirish va pedagogik
vositalardan foydalanish pedagogik texnologiyaning asosiy xususiyatlarini
ifodalaydi - kafolatlangan maqsadlarga erishish.
7

Ushbu belgilarning mavjudligi pedagogik texnologiyaning
xususiyatlarini belgilaydi. Texnologiya yaxlit bo’lishi kerak - bu barcha
aniqlangan xususiyatlarga javob berishi kerakligini anglatadi. Faqat bu holatda
texnologiya mukammal, to’liq va samarali bo’ladi.
Pedagogik texnologiyaning yana bir muhim xususiyati uning
optimalligidir. Optimal atama ( lat. dan . optimus - eng yaxshi) "muayyan
shartlar va vazifalarga eng mos keladigan" degan ma’noni anglatadi.
Yu.K.Babanskiy pedagogik jarayonning optimalligining bir qancha mezonlarini
belgilab berdi. Ushbu mezonlarni qo’llagan holda, ta’lim texnologiyasi eng
maqbul bo’ladi, deb ta’kidlash mumkin, agar:
proksimal rivojlanish zonasida tayyorgarlik , rivojlanish va ta’lim
darajasiga erishishga yordam beradi ;
- undan foydalanish o’qituvchi va o’quvchilar uchun ilmiy jihatdan
tasdiqlangan vaqt sarfidan oshmaydi, ya’ni ta’lim standarti va maktab ustavida
belgilangan muddatlarda berilgan sharoitlarda maksimal mumkin bo’lgan
natijalarni beradi.
Texnologiyaning samaradorligi va qo’llanilishi kabi xususiyatlariga
e’tibor berish muhimdir.
Demak, pedagogik texnologiya didaktika emas, ta’lim nazariyasi ham
emas, u o’qitish yoki tarbiya usuli ham emas. Pedagogik texnologiyaning o’ziga
xosligi shundaki, uning asosida qurilgan pedagogik jarayon o’z oldiga qo’yilgan
maqsadlarga erishishni kafolatlashi kerak . Texnologiyaning ikkinchi farqi
didaktikada ham, ta’lim nazariyasida ham, o’qitish usullarida ham o’z aksini
topmagan o’qituvchi va talabalar o’rtasidagi o’zaro ta’sir jarayonini
tizimlashtirishda (algoritmlashda) yotadi . Xulosa qilib aytganda , ta’lim
texnologiyasining quyidagi ta’rifini asos qilib olaylik : Pedagogik texnologiya -
bu o’quv jarayonini optimallashtirish, texnikani loyihalash va qo’llash,
qo’llaniladigan usullarni baholash tamoyillarini aniqlash va texnikasini ishlab
chiqish maqsadida tadqiqot (G. K. Selevko )
8

1.2. Ta’lim texnologiyalarining tasnifi, turli yondashuvlar
O’quv muhitining (yoki sharoitlarining) xususiyatiga qarab,
o’rganishning barcha ma’lum texnologik usullarini uch guruhga bo’lish
mumkin:
1. an’anaviy sinf tizimida qo’llanilishi mumkin bo’lgan texnologik
usullar (muammoli ta’lim, rivojlantiruvchi ta’lim, o’yinlar va boshqalar);
2. maktabni tashkiliy qayta qurishni talab qiladigan texnologik usullar
(kontsentratsiyalangan ta’lim, o’qitishning kollektiv usuli va boshqalar);
3. ta’lim mazmunini o’zgartirishni talab qiladigan texnologik usullar
("madaniyatlar muloqoti", ehtimollik ta’limi va boshqalar).
G. K. Selevko pedagogik texnologiyani ham o’qitishning eng oqilona
usullarini o’rganuvchi fan sifatida ham, o’qitishda qo’llaniladigan usullar,
tamoyillar va qoidalar tizimi sifatida ham, turli tasniflash yondashuvlarini
umumlashtirgan haqiqiy o’quv jarayoni sifatida ham ko’rib, quyidagi tasnifni
beradi. pedagogik texnologiyalar:
 Qo’llash darajasi bo’yicha: umumiy pedagogik, maxsus metodik
(predmetli) va mahalliy (modulli) texnologiyalar.
 Falsafiy asosda: materialistik va idealistik, dialektik va metafizik,
ilmiy (olim) va diniy, gumanistik va g’ayriinsoniy, antroposofik va teosofik,
pragmatik va ekzistensialistik, erkin ta’lim va majburlash va boshqa
texnologiyalar.
 Aqliy rivojlanishning etakchi omiliga ko’ra: biogen, sotsiogen,
psixogen va idealistik texnologiyalar.
 Tajribani assimilyatsiya qilishning ilmiy kontseptsiyasiga ko’ra:
assotsiativ-refleksiv, bixevioristik , gestalt texnologiyalari , interyerizatsiya ,
rivojlantiruvchi, taklif, neyrolingvistik texnologiyalar.
 Shaxsiy tuzilmalarga yo’naltirilganligi bo’yicha: axborot (bilim,
qobiliyat, ko’nikmalarni shakllantirish), operativ (aqliy harakat usullarini
shakllantirish), hissiy-badiiy va hissiy-axloqiy (estetik va axloqiy munosabatlar
9

sohasini shakllantirish), o’zini o’zi boshqarish texnologiyalari. rivojlantirish
(shaxsning o’zini o’zi boshqarish mexanizmlarini shakllantirish), evristik (ijodiy
qobiliyatlarni rivojlantirish), amaliy (samarali va amaliy sohani shakllantirish)
texnologiyalar.
 Mazmun va tuzilmaning tabiati bo’yicha: o’quv-tarbiyaviy,
dunyoviy va diniy, umumiy ta’lim va kasbiy yo’naltirilgan, gumanitar va
texnokratik, turli sohaga oid, alohida fanlar , shuningdek monotexnologiyalar ,
murakkab ( politexnologiyalar ) va penetratsion texnologiyalar.
 Tashkiliy shakllari bo’yicha: sinf-dars va muqobil, akademik va
klub, individual va guruh, jamoaviy o’qitish usuli, tabaqalashtirilgan o’qitish.
 Kognitiv faoliyatni tashkil etish va boshqarish turi bo’yicha ( V.P.
Bespalkoga ko’ra ): klassik ma’ruza mashg’ulotlari (nazorat - ochiq tsikl, tarqoq,
qo’lda), audiovizual texnik vositalar yordamida o’qitish (ochiq tsikl, tarqoq,
avtomatlashtirilgan), " maslahatchi" tizimi (ochiq, yo’naltirilgan, qo’llanma),
darslik yordamida o’rganish (ochiq, yo’naltirilgan, avtomatlashtirilgan) -
mustaqil ish, "kichik guruhlar" tizimi (tsiklik, tarqoq, qo’llanma) - guruh,
tabaqalashtirilgan. o’qitish usullari, kompyuter ta’limi (tsiklik, tarqoq,
avtomatlashtirilgan) , "repetitor" tizimi (tsiklik, yo’naltirilgan, qo’lda) -
individual o’qitish, "dasturlashtirilgan o’qitish" (tsiklik, yo’naltirilgan,
avtomatlashtirilgan), ular uchun oldindan tuzilgan dastur mavjud. Ushbu "
monodidaktik " tizimlarning kombinatsiyasi ham mavjud : Ya.A.ning an’anaviy
klassik sinf-dars tizimi. Komenskiy (ma’ruza usuli + kitob bilan mustaqil
ishlash), zamonaviy an’anaviy o’qitish (klassik tizim + texnik vositalar), guruhli
va tabaqalashtirilgan o’qitish usullari (kichik guruhlar tizimi + repetitor),
dasturlashtirilgan o’qitish (boshqa barcha turlardan qisman foydalanish bilan
dastur nazorati).
 Bolaga yondashuvga ko’ra: avtoritar, didaktosentrik , shaxsiyatga
yo’naltirilgan (antropotsentrik), insonparvar-shaxsiy, hamkorlik texnologiyalari,
bepul ta’lim, ezoterik texnologiyalar.
10

 Ustun (hukmron) usulga ko’ra: dogmatik, reproduktiv, tushuntirish
va illyustrativ, dasturlashtirilgan ta’lim, muammoli ta’lim, rivojlantiruvchi
ta’lim, o’z-o’zini rivojlantirish , dialogik, kommunikativ, o’yin, ijodiy axborot
(kompyuter) va boshqa texnologiyalar.
 Talabalar toifasi bo’yicha: ommaviy (o’rta o’quvchi uchun
mo’ljallangan an’anaviy maktab texnologiyasi, ilg’or darajadagi texnologiyalar
(fanlarni chuqur o’rganish, gimnaziya, litsey, maxsus ta’lim va boshqalar),
kompensatsion ta’lim texnologiyalari (pedagogik tuzatish, qo’llab-quvvatlash,
moslashtirish, h.k.), qurbonologik texnologiyalar ( surd o - , orto -, tiflo -,
oligofrenopedagogika), ommaviy maktablar doirasida deviant (qiyin va iqtidorli)
bolalar bilan ishlash texnologiyalari.
 Mavjud an’anaviy tizimni modernizatsiya qilish yo’nalishida:
pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish asosida,
o’quvchilar faoliyatini faollashtirish va faollashtirish asosida, o’quv jarayonini
tashkil etish va boshqarish samaradorligi asosida, o’quv materialini uslubiy
takomillashtirish va didaktik qayta qurish , mualliflik huquqi maktablarining
tabiatga mos , muqobil, yaxlit texnologiyalari.
Ushbu xususiyatlarning kombinatsiyasi quyidagi texnologiyalar turlarini
aniqlaydi:
1. Klassik ma’ruza o’qitish.
2. Audiovizual texnik vositalar yordamida o’qitish.
3. Maslahatchi tizimi.
4. Darslik yordamida o’rganish.
5. "Kichik guruhlar" tizimi.
6. Kompyuter bo’yicha trening.
7. Repetitor tizimi.
8. "Dasturiy ta’minot"
Amalda, odatda, ushbu " monodidaktik " tizimlarning turli
kombinatsiyalari qo’llaniladi, ulardan eng keng tarqalgani:
11

 Ya.A.Komenskiyning an’anaviy klassik sinf-dars tizimi ma’ruza
taqdimoti va kitob bilan mustaqil ishlashning kombinatsiyasini ifodalaydi .
 Texnik vositalar bilan birgalikda didaxografiyadan foydalangan
holda zamonaviy an’anaviy ta’lim .
 Boshqa barcha turlardan qisman foydalanish bilan moslashtirilgan
dastur boshqaruviga asoslangan dasturlarni o’rganish va hokazo.
Shunday qilib, shaxsiyatga yo’naltirilgan texnologiyalar
antropotsentriklik , gumanistik va psixoterapevtik yo’nalish bilan ajralib turadi
va maqsadga ega. bolaning ko’p qirrali , erkin va ijodiy rivojlanishi.
Shaxsga yo’naltirilgan texnologiyalar doirasida mustaqil yo’nalishlar
sifatida insonparvarlik-shaxsiy texnologiyalar, hamkorlik texnologiyalari va
bepul ta’lim ajratiladi.
12

II BOB. SHAXS TARBIYASIDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA
2.1. Shaxs tarbiyasining rivojlanishida ijtimoiylashuv bilan aloqadorligi
Odamning ijtimoiy mavjudot sifatida shaxsga aylanishi uchun ijtimoiy
muhit sharoitlari va tarbiya kerak bo’ladi. Ana shular ta’sirida odam inson
sifatida rivojlanib boradi va shaxsga aylanadi. Rivojlanish shaxsning fiziologik
va intellektual o’sishida namoyon bo’ladigan miqdor va sifat o’zgarishlar
mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayondir. Rivojlanish mohiyatan oddiydan
murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan yangi holatlarga o’tish,
yangilanish, yangining paydo bo’lishi, eskining yo’qolib borishi, miqdor
o’zgarishining sifat o’zgarishiga o’tishini ifodalaydi. Rivojlanishining manbai
qarama-qarshiliklarni o’rtasidagi kurashdan iboratdir.
Bola shaxsining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir degan falsafiy
ta’limotga asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir.
Demak, uning rivojlanishida tabiat rivojlanishining qonuniyatlari ham muhim
ahamiyatga ega. Shuningdek, shaxs bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan,
uning rivojlanishiga biologik va ijtimoiy qonuniyatlar birgalikda ta’sir etadi,
ularni bir-biridan ajratib bo’lmaydi. Chunki shaxsning faoliyati, hayot tarziga
yoshi, bilimi, turmush tajribasi bilan birga boshqa fojiali holatlar, kasalliklar
ham ta’sir etadi. Inson butun umri davomida o’zgarib boradi.
U ham ijtimoiy, ham psixik jihatdan kamolga etadi, bunda bolaga
berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bo’lsa, u jamiyat a’zosi sifatida kamol
topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida o’ziga munosib o’rin egallaydi.
Chunki rivojlanish tarbiya ta’siri ostida boradi. Shaxsning fazilatlarini
to’g’ri ko’rish va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar jarayonida
kuzatish lozim. Demak, shaxsni rivojlantirish vazifasini to’g’ri hal etish uchun
uning xulqiga ta’sir etuvchi omillar hamda shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish
zarur. Tarbiya bolaga samarali ta’sir etishi uchun o’sish va rivojlanish
qonuniyatlarini bilish va hisobga olish maqsadga muvofiq. Shunday qilib,
rivojlanish va tarbiya o’rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud. Shaxsning
13

ijtimoiylashuvi - ta’lim-tarbiya ta’sirida inson psixologik funksiyalarining
takomillashuvi, ijtimoiy-axloqiy qadriyatlar, xulq-atvor me’yor va qoidalarining
o’zlashtirilishi, dunyoqarashining boyish jarayoni va natijasi.
Ijtimoiylashuv jarayoni o’zining sifat xususiyatlariga, tarkibiga,
qonuniyatlariga, omillariga, shart-sharoitlariga, boshqarilishiga va
ijtimoiylashgan insonda namoyon bo’lishiga (uning xususiyatlari, sifatlari,
o’ziga xosliklari) ko’ra murakkabdir. Ana shu sababli u o’zida turli fanlar
tomonidan ko’rib chiqiladigan ijtimoiylashuvning xilma-xil - madaniy, axloqiy,
xuquqiy, mehnat, psixologik ko’rinishlarini aks ettiradi.
Pedagogika haqida gap ketganda esa, bu sohadagi ijtimoiylashuv
jarayoni pedagogikaning predmeti, sohasi va ehtiyojlarining o’ziga xosligini
hisobga olib, pedagogik ijtimoiylashuv turi sifatida alohida e’tibor bilan qarab
o’tiladi. Bu insonning dunyoga kelgan vaqtidan boshlab ijtimoiy belgilangan va
muhim pedagogik yangidan shakllanuvchi tajribalarni - tarbiyalanganlik, ta’lim
olganlik, ma’lumotlilik va rivojlanganlik hamda ularning kelgusidagi butun umri
mobaynida muttasil o’zgarib borishi (mukammallashuvi) jarayoni va yuzaga
kelish natijasidir.
Bu holda shaxsga nisbatan sust ravishda yondashuv kuzatilmaydi, balki
u ijtimoiy munosabatlarning va pedagogik tizimning sub’yekti sifatida, tajriba
egallashda faollik va mustaqillikni namoyon qiluvchi hamda o’z-o’zini
shakllantiruvchi, shu bilan birga o’z hayot yo’li uchun javobgarlikni his etuvchi
sub’yekt sifatida qaraladi.
Pedagogikaning vazifasi - insonga fikrlovchi shaxs, ijtimoiy faol fuqaro
bo’lib yetishishiga, jamiyatda o’z o’rnini va xulq-atvorini, o’z istak-
maqsadlarini yo’nalishini anglaydigan, pedagoglar va jamiyatdagi pedagogik
tizim bilan birgalikda umuminsoniy qadriyatlarni saqlash va mustahkamlashga
yo’nalgan shaxs bo’lishiga yordam berishdir. Ijtimoiylashuvning quyidagi
umumiy mexanizmlari mavjud: ana’naviy - oila va yaqin muhit orqali
o’quvchilarni ijtimoiy faollikka jalb etish, faoliyat va muloqotda maqbul shar-
sharoitlarni yaratish; institutsional - ijtimoiy institutlar va ta’limmuassasalari
14

tomonidan o’quvchilarning rivojlanishi uchun zaruriy shart-sharoit va
imkoniyatlarni yaratish; shaxslararo - o’quvchilarni ijtimoiy aloqalar tizimiga
jalb etish, ularda muloqotmandlik malakalarini rivojlantirish; refleksiv - o’z-
o’zini anglash, o’z-o’zini baholash, o’z-o’zini loyihalashni pedagogik
qo’llabquvvatlash orqali individual ongni taraqqiy ettirish.
Ijtimoiylashuvning quyidagi umumiy mexanizmlari mavjud: ana’naviy,
institutsional, shaxslararo, refleksiv O’quvchilarni ijtimoiylashtirishning muhim
sharti ularda ijtimoiy kompetentlikni qaror toptirishdir. Ijtimoiy kompetentlik
insondan ijtimoiy vaziyatlarga yo’nalganlik va boshqarish qobiliyatini talab
etuvchi boshqa kishilar bilan kommunikatsiyani yo’lga qo’yishda o’z ifodasini
topadi. Ijtimoiy kompetentlikning asosiy funktsiyalariga moslashuv, ijtimoiy
orientatsiya, shaxs integratsiyasi va umumijtimoiy tajribani kabilar kiradi.
Ijtimoiy tajriba o’quvchilami ijtimoiylashtirishning integral natijaviy tavsifini
o’zida aks ettirib, faoliyatga yo’naltirilgan va aksiologik yondashuvlarga
asoslanishni talab etadi.
Faoliyatga yo’naltirilgan yondashuv nuqtai nazaridan ijtimoiy tajriba
o’quvchining boshqa kishilar, atrof-muhit bilan o’zaro harakati natijasida
yuzaga keluvchi ma’naviy-axloqiy qadriyatlar va ustanovkalar yig’indisini
o’zida aks ettiradi. Ana shu sababli shaxsda o’z-o’zini tashkillashtirish va
o’zo’zini korrektsiyalash madaniyatini shakllantirishga yo’naltirilgan “o’z-o’zini
boshqarish tajribasi”ni ijtimoiy tajribaning komponenti sifatida qarash maqsadga
muvofiqdir.
O’z-o’zini boshqarish tajribasini shakllantirishning asosiy ijtimoiy
sohalari sifatida individni sub’yekt-sub’yekt munosabatlariga jalb etish;
sub’yektda tashabbuskorlikni shakllantirish; hayotiy faoliyat jarayonida o’z-
o’zini tashkillashning universal namunalarini qabul qilish kabilarni kiritish
mumkin. Aksiologik yondashuv nuqtai nazaridan shaxsda ijtimoiy tajribani
shakllantirish ikkita o’zaro aloqador yo’nalishda amalga oshadi. Birinchidan,
inson hayotining mazmuni, shaxslararo munosabatda ma’naviy-axloqiy me’yor
va qoidalar sifatida individda qadriyatga yo’naltirilgan orientatsiyani
15

shakllantirish, ikkinchi tomondan shaxsiy nuqtai nazardan yuqori mavqega ega
o’z-o’zini boshqarishda aks etuvchi o’zaro birgalikdagi faoliyat jarayonidagi
xatti-harakatlar, ijtimoiy va hayotiy ahamiyat kasb etuvchi xulq-atvor
me’yorlarini o’zlashtirish bilan bog’liqlikni o’zida aks ettiradi.
O’quvchilarni o’z-o’zini boshqarishga yo’naltirish pedagogik hodisa
sifatida shaxs salohiyatini rivojlantirish bilan bog’liq intellektual, emotsional-
hissiy va faoliyatga yo’naltirilgan sohalar uyg’unligini talab etadi hamda
o’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini yuqori darajada rivojlantirish asosida
ijtimoiy faolligini oshirishga xizmat qiladi.
O’quvchilarning ijtimoiy tajribani o’zlashtirishi quyidagi bosqichlarda
amalga oshirilishi lozim: ijtimoiy moslashuv: ijtimoiy vaziyatlarda o’zining
rolini aniqlay olish, vaziyatga moslashuvchanlik va safarbarlik; loyihaviy:
ijtimoiy faoliyat jarayonida o’z-o’zini anglash, individual xulq-atvor
strategiyalarini tanlay olish; interiorizatsiya: ijtimoiy faoliyatning asosiy
me’yorlarini qabul qilish va faoliyatda namoyon etish.
2.2. Shaxs rivojlanishida irsiyat, muhit va tarbiyaning tutgan o rniʻ
Fanda odamning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va ijtimoiy
omillarning ta’siri o’rtasidagi munosabatni belgilashga oid munozara ko’pdan
buyon davom etmoqda.
Insonning shaxs sifatida, rivojlanishida ijtimoiy hodisalarning ta’siri
kuchli bo’ladimi? Yoki tabiiy omillar yetakchi o’rin tutadimi? Balki tarbiyaning
ta’siri yuqoridir? Ular o’rtasidagi o’zaro munosabat qanday? Fanda biologik
yo’nalish deb nomlangan nuqtai nazar yetakchi o’rinlardan birini egallab, uning
vakillari Aristotel, Platonlar tabiiy- biologik omillarni yuqori qo’yadi.
Ular tug’ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi o’mini
belgilab bergan, deydilar. XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi
namoyandalari esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib,
ijtimoiy muhit va tarbiyaning rolini inkor etadi. Xorij psixologiyasidagi yana bir
16

ohim - bixeviorizm XX asr boshlarida yuzaga kelgan bo’lib, uning
namoyandalari, ong va aqliy qobiliyat nasldan-naslga o’tib, insonga u tabiatan
berilgan, deyiladi. Mazkur ta’limot vakili amerikalik olim E.Torndaykdir.
Pragmatizm oqimi va uning vakillari D.Dyui, A.Kombe ham shaxs rivojlanishini
biologik nuqtai nazarda asoslaydilar. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy
o’zgarishdan iborat, deb qaraydilar. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson
taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladilar.
Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliy) omilga
bog’laydilar. Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishni
ijtimoiy omil bilan belgilaydilar. Bu oqim vakillari bola shaxsining jismoniy,
psixik rivojlanishi u yashaydigan muhitga bog’liq deb ko’rsatadilar. Muhit
deganda odam yashaydigan sharoitdagi barcha tashqi ta’sir tushuniladi. Shu
nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani o’zi yashaydigan ijtimoiy sharoitga
moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chiqadi. Ular ijtiomiy muhitning
rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydilar. Demak, odam bolasining shaxs
sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishi, uning shaxs bo’lib kamolga etishida
nasl (biologik omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan sharoit), shuningdek,
maqsadga muvofiq amalga oshadigan tarbiya ham birdek ahamiyatga ega. Bu
omillarning ta’sirini aniqlashda ilg’or pedagogik olimlar, psixolog va faylasuflar
ta’limotiga suyaniladi. Falsafada shaxsni jamiyat bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy
hayotdagi murakkab voqelik deb qaraladi.
Ular individning ma’naviy boyligi uning munosabatlariga bog’liq, deb
hisoblaydilar. Falsafiy-antropologik yondashuv o’zining tadqiqotchilik va
tarbiyaviy funktsiyasiga ko’ra o’quvchining ma’naviy dunyosiga
yo’naltirilgandir. Ana shu sababli mazkur yondashuv pedagogikadagi mavjud
boshqa ilmiy yoki gnoseologik yondashuvlardan farqli ravishda muloqot va
o’zaro bir-birini tushunish asosida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishni talab
etadi. Mazkur yondashuvning o’ziga xosligi ta’lim-tarbiya jarayonining barcha
sub’ektlariga nafaqat dunyoqarash ko’rinishida, balki mavjudlik usuli tarzida
17

qarashni talab etadi. Mazkur mavjudlik usulini birinchi navbatda borliqni anglab
etish sifatida tushunish lozim.
Birinchidan, tarbiya ta’sirida muhit bera olmagan bilim, ma’lumot
egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan bog’liq ko’nikma va malakalar hosil
bo’ladi. Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug’ma kamchiliklar ham o’zgartirilib, shaxs
kamolga etadi.
Ikkinchidan, mazkur mavjudlik usulini uzluksiz ravishda o’z-o’zi,
boshqalar va boshqa madaniyatlar bilan muloqot tarzi sifatida aniqlashtirish
maqsadga muvofiqdir. Shaxsning shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar quyidagi
shaklda aks ettirilgan Shaxsga ijtimoiy muhitning ta’siri ham muhim. Bu tarbiya
orqali amalga oshiriladi.
Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’ sirini ham
yo’qotish mumkin.
To’rtinchidan, tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi. Demak,
tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga ta’sir etadi, bu tarbiya doimiy va uzluksizdir.
Shunday qilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham yetakchi o’ringa ega
bo’lib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta’sirida har
tomonlama rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin.
2.3. Shaxs rivojlanishining yosh va psixologik xususiyatlari
Muayyan bir yosh davriga xos bo’lgan anatomik, fiziologik (jismoniy)
va psixologik xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh
xususiyatlarni hisobga olgan holda ta’lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda
bola rivojlanishiga tarbiya ta’siri kuchli bo’ladi. Muayyan bir yosh davriga xos
bo’lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlar yosh
xususiyatlari deb ataladi.
Bolalarning tarbiyasiga to’g’ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o’qitish
uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va
uni hisobga olish muhimdir. Chunki bola orginizmining o’sishi ham, rivojlanishi
18

ham, psixik taraqqiy etishi ham turli yosh davrlarida turlicha bo’ladi. Abu Ali
Ibn Sino, Yan Amos Komenskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash
zarurligini uqtirib o’tganlar. Bolaning o’ziga xos xususiyatini hisobga olish juda
murakkab.
Chunki bir xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bo’lishi
mumkin. Masalan, ko’rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr
yuritishi, hovliqma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg’ayrat yoki
g’ayratsizligi, yalqov yoki tirishqoqligi, palapartish va chala ishlaydigan,
yig’inchoqligi yoki ishga tez kirishib ketishi kabilar nerv faoliyati tizimining
ta’siri bo’lib, o’qituvchi yoki tarbiyachi ularni bilishi zarur.
Bolaning individual - o’ziga xos xususiyatini bilish uchun
temperamentning umumiy tiplari va bolaning o’ziga xos xususiyatini o’ rganish,
metodikasini bilish muhim. Temperament (lot. “temperamentum” “qismlarning
bir-biriga munosabati” ma’nosini anglatib, shaxsning individual psixologik
xususiyatlari majmuidir. Shuningdek, turli yosh davrlarining o’ziga xos
rivojlanish qonuniyatlari ham mavjud.
Bolaning jismoniy va psixik kamoloti quyidagi davrlarga bo’linadi:
1.Go’daklik davri - chaqaloqlik (1 oy) davri tugagandan to bir yoshgacha
bo’lgan davr.
2.Bog’chagacha bo’lgan yosh davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha.
3.Maktabgacha bo’lgan yosh davri - 3 yoshdan 7 yoshgacha.
4.Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar (bolalar) -7 yoshdan 11-12
yoshgacha.
5.O’rta va kata maktab yoshidagi o’quvchilar (o’smirlar, ilk o’spirinlar) -
12-17 yosh. Maktabgacha yoshdagi bolaning jismoniy va psixik kamoloti shartli
ravishda quyidagi davrlarga bo’linadi: 1. Go’daklik (1 yoshgacha); 2. Ilk yosh
(1-2 yosh); 3. Ilk yosh guruhi (2-3 yosh); 4. Kichik yosh (3-4 yosh); 5. O’rta
yosh (4-5 yosh); 6. Katta yosh (5-6 yosh); 7. Maktabga tayyorlov davri (7 yosh,
majburiy ta’lim).
19

Kichik maktab yoshida o’yin faoliyatining o’rnini endi o’qish faoliyati
egallaydi. Bu juda qiyin o’tish davri bo’lib, bolaning bo’yi, og’irligi jihatdan
uning tashqi ko’rinishi kam farq qiladi. Suyaklari qotmagani tufayli tez
shikastlanadi. Muskullari tez o’sishi tufayli serharakat bo’ladi. Bosh miyasi tez
rivojlanadi. Jismoniy o’sishiga xos bu xususiyatlar tarbiyachidan ehtiyotkorlikni
talab etadi. Bu yoshda bola bilim olish va o’rganishga qiziquvchan bo’ladi.
O’rta va katta maktab yoshi (o’smirlik, ilk o’spirinlik 12-17 yosh).
O’smirlikning murakkabligi anotomik-fiziologik va psixologik
xususiyatdagi kuchli o’zgarishlar bilan bog’liqdir. Bolaning o’sishi tezlashadi.
Bu davrni o’tish davri ham deyiladi. Bu davrda jinsiy etilish davri boshlanadi.
Bu bolaning fe’l-atvoriga ta’sir etadi. O’smir hayotida mehnat, o’yin, sport va
jamoat ishlari katta rol o’ynaydi. Ba’zilarining o’zlashtirishi pasayadi, intizomi
bo’shashadi. Bu davr o’spirinlarning ilk balog’atga etgan davridir. Mazkur
davrda jinsiy etilish tugaydi. Ularda mustaqillik sezila boshlaydi.
O’spirin yoshlar hayotga kelajak nuqtai nazaridan qaray boshlaydilar.
Madaniy darajasini orttirishga intilish kuchaya boradi, his-tuyg’ularida ham
o’zgarish yuz beradi. O’zo’zlarini tarbiyalashga kirishadilar. Ideal tanlash va
unga ergashish kuchayadi. Bu davrda, ular o’rtasida munozaralar o’tkazish
yaxshi natija beradi. O’spirinlar o’z guruhiga intiladi. Shuning uchun ham
o’spirinning barcha intilishlari ma’lum maqsadga yo’naltirilgan bo’lishi zarur.
Ularda o’quv fanlarini tanlashga nisbatan ehtiyoj kuchaya boradi. O’spirinlik -
bu aqliy faoliyatning ham rivojlanish davri sanaladi. Ular o’z fikrlarini mustaqil
ifodalashga harakat qilib, shaxslik xislat-larini namoyish eta boshlaydilar.
Shunda o’qituvchilar va katta yoshlilar ularning hali g’o’r fikrlari va
dunyoqarashlarini to’g’ri yo’naltirishlari muhim.
Zero, bu davrda o’z-o’zini anglash, ma’naviy-axloqiy, ijtimoiy xislatlari
tez shakllanadi. Bunga uning faoliyati, jamoada va jamoat joylarida o’zini
tutishi, odamlar bilan tez muloqotga kirishishi ham turtki bo’ladi.
O’zini kattalardek his etish, o’ziga xosligini namoyon etish,
boshqalarning diqqatini o’ziga qaratishga harakat qiladi. Axloqiy muammolarni
20

o’ z qarashlari nuqtai nazaridan hal eta boshlaydi. Hayot mohiyati, baxt, burch,
shaxs erkinligini o’z qiziqishlari bilan o’lchaydilar. Shu bois ularga katta
yoshlilarning beg’araz, to’g’ri yo’nalish berishlari o’ta muhim.
Mazkur davrda yoshlar xulqi ham tarkib topa boshlaydi. Bunda
shaxsning jamoadagi mavqei, jamoa shaxslari bilan muomala- muloqoti
muhimdir. Albatta, bu borada, ta’lim muassasasida faoliyat ko’rsatayotgan
yoshlar ijtimoiy harakati ta’siri katta ahamiyatga ega. Chunki o’spirin-yoshlar
mustahil hayot ostonasida bo’lib, ularning bu hayotga to’g’ri qadam qo’yishi
uning jamiyatning faol fuqarosi bo’lishining muhim shartidir.
21

XULOSA VA TAVSIYALAR
Inson xarakterini uning kundalik hayotining turli voqeliklari orqali
o’rganishga doimo qiziqish bo’lib kelgan, odamlar bir-biri bilan yaqin
muloqotga muhtoj bo’lgan paytdan boshlab. Qadim zamonlardan beri odamlarni
savollar qiziqtiradi: sizning xarakteringizni qanday aniqlash mumkin? Boshqa
odamning xarakterini qanday tushunish mumkin? Birgalikda birlashtirilishi
mumkin bo’lgan o’xshash belgilar bormi? Xarakter tug’ma yoki hayot davomida
rivojlanganmi? Shifokorlar, faylasuflar va olimlar bu savollarni ikki yarim ming
yildan ko’proq vaqt davomida o’rganishdi.
Psixologiyada urg’u deb ataladigan xarakterning aniq belgilarini
o’rganish sohasida qiziqarli tadqiqotlar olib borildi. Bu muammo olimlarni
qiziqtiradi, chunki individual xususiyatlar patologik holatga o’tishi mumkin, bu
shaxsda ma’lum bir iz qoldirishga, shu jumladan uning yo’q qilinishiga olib
keladi. Ko’pincha kundalik hayotda biz "qiyin xarakter" kabi tushunchaga duch
kelamiz. Odatda bu shaxsiyatning urg’ulari bilan bog’liq bo’lgan va muloqotda
qiyinchiliklarni keltirib chiqaradigan jonli va doimiy namoyonlarni anglatadi.
Xarakterning urg’ulari erta yoshda paydo bo’lishi mumkin, o’smirlik davrida
o’zining gullagan davriga etadi. Noqulay omillar yoki sharoitlar mavjud
bo’lganda, xarakter urg’ulari kuchayishi va kattalarning o’ziga xos xususiyatiga
aylanishi mumkin. Albatta, xarakter urg’ularini ma’lum bir shaxsiy qiyinchilik
deb hisoblash mumkin emas, chunki ular professional nuqtai nazardan yoki
shaxslararo muloqotda muvaffaqiyatga erishishga imkon beradigan fazilatlarni
rivojlantirish manbai bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Insonning xarakteri uning hayotining muhim tarkibiy qismidir.
Jamiyatda shaxsiyat mavjud. Boshqa odamlar bilan muloqot qilish orqali biz bir-
birimizni tushunishni, o’z mohiyatimizni ko’rsatishni va individualligimizni
rivojlantirishni o’rganamiz. O’zgaruvchan sharoitlarga ma’lum bir tarzda
munosabatda bo’lish hammamiz uchun odatiy holdir. Insonning umumiy
xarakter xususiyatlari inson psixikasining asosini tashkil qiladi. Bularga jasorat,
22

halollik, ochiqlik, maxfiylik, ishonchlilik va izolyatsiya kiradi. Agar biror kishi
boshqa odamlar bilan muloqot qilish uchun ochiq bo’lsa, biz uning
xushmuomalaligi haqida gapirishimiz mumkin, agar u hayotdan zavqlanishni
bilsa, uni quvnoq, quvnoq deb atashadi. Insonning turli vaziyatlarda qanday
harakat qilishi uning ruhiy xususiyatlarini ko’rsatadi. Shuni ta’kidlash kerakki,
ba’zi antropologlarning fikriga ko’ra, temperamentning har xil turlari va shunga
mos ravishda xarakter bizga uzoq insoniyat o’tmishidan kelgan. Ibtidoiy
qabilaga faol rahbarlar, tajovuzkor ovchilar, xayrixoh tinchliksevar odamlar,
vazmin, izlanuvchan aqllar kerak edi. Qabilaning omon qolishi uchun zarur
bo’lgan bu belgilarning har biri avlodlar davomida mashq qilingan va
mustahkamlangan.
Tavsiyalar:
1. Pedagogik texnologiya mohiyatini ochib berish.
2. Shaxs tarbiyasida pedagogik texnologiyalarni tahlil qilish.
3. Shaxs rivojlanishining yosh va psixologik xususiyatlarini o’rganish.
23

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
4. Muxina, V.S. Rivojlanish psixologiyasi: rivojlanish
fenomenologiyasi, bolalik, o’smirlik: Talabalar uchun darslik. universitetlar -- 4-
nashr, stereotip. - M.: “Akademiya” nashriyot markazi, 1999. - 456 b.
5. Po’lat , E.S. Birgalikda o’rganish, hamkorlikda o’rganish - M.,
1996. Kompyuter telekommunikatsiyalari - maktab / Ed. E.S. Po’lat - M., 1995
yil. Zamonaviy pedagogika texnologiyalar .
6. Savenkov, A.I. Kichik tadqiqotchi. Kichik maktab o’quvchisini
bilim olishga qanday o’rgatish kerak. / A. I. Savenkov - Yaroslavl: Rivojlanish
akademiyasi: Akademiya xoldingi, 2002. - 208 b.
7. Smirnov, IN VA. Umumiy pedagogika . Qo’llanma. - M.: Logos,
2002. - 304 b.
8. Atemaskina Yu.V. Dinshunos L.G. Maktabgacha ta’lim
muassasalarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar - Sankt-Peterburg:
"Bolalik-Press" nashriyoti. - 2011. - B.89.
9. Atutov P.R. Texnologiya va zamonaviy ta’lim / P.R. Atutov //
Pedagogika. - 1996. - No 2.-P.236.
10. Bespalko V.P. Pedagogika va ilg’or o’qitish texnologiyalari / V.P.
Barmoqsiz. - M., 1995.- B.287.
11. Selevko G.K. Ta’lim texnologiyalari. - M.: Maktab texnologiyalari
ilmiy-tadqiqot instituti, 2005.- B.269.
12. Internet-resurs: “Texnologiyani rivojlantirishning asosiy
xususiyatlari” http://pedtehno.ru/content/tehnologiya
http://psylist.net/pedagogika/pedtex.htm
13. Internet-resurs: “Pedagogik texnologiyalar tasnifi”
http://cito-web.yspu.org/link1/metod/met49/node6.html
25

Sotib olish