Peloponnes urushlari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	66.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

Peloponnes urushlari

Купить

REJA:
KIRISH…………….…………...……………………………………………………...3
1. BOB. PELEPONNES URUSHLARINING BOSHLANISHI….………………5
1.1 Peleponnes urushlarining boshlanish sabablari………………..………..…….5
1.2 Arxidam urushi……………………………..…………………………….......8
1.3 Urushning borishi. Nikiy sulhi…………………...……………………….…11
2. BOB. PELEPONNES URUSHLARINING TUGASHI...……………..……....15
2.1 Sitsiliya ekspedetsiyasi………………….…………………..…………….…15
2.2 Dekeliya urushi……………………………………………………………....17
2.3 Peleponnes urushlarining yakuni va oqibatlari………………………………
21
XULOSA……………………………………………………………………………26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………….……….……….……
29
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, Qadimgi davr va
davlatlar to g risida bugungi kunga qadar juda kam ilmiy ishlar va tadqiqotlar qilingan.ʻ ʻ
Bunga sabab, qadimgi dunyo tarixi to g risida dalillarning kamligi va ko p qismining
ʻ ʻ ʻ
bugungi kunga qadar yetarlicha yetib kelmaganligidir. Bu esa ushbu davrni o rganishni
ʻ
biroz mushkullashishiga olib keladi. Qadimgi davrning kam o rganilyotganligi mavzuning
ʻ
dolzarbligini oshiradi.
Jahonda tarix fanining rivojlanishi, yangi tarixiy bilimlarning ortishi, o tmishdagi
ʻ
voqealarga jamoatchilik qiziqishi kuchaygani hamda chuqur bilim va ko nikmalarga ega,
ʻ
ijodiy va tizimli fikrlaydigan tarixchi mutaxassislar, o qituvchi va ilmiy xodimlar yangi
ʻ
avlodini chiqarish, olingan ilmiy natijalarni ta lim-tarbiya, targ ibot-tashviqot ishlarida
ʻ ʻ
ta sirchan qo llash, jamiyatda milliy o zlikni anglash hissini mustahkamlashda xizmat
ʻ ʻ ʻ
qiladigan tarixiy tafakkurni tarbiyalash muhim vazifadir. Shu barobarda, o z vatani balki
ʻ
o zga davlatlar va xalqlar tarixini ham o rganishni istaydi.
ʻ ʻ Shuning uchun, “Biz
yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarix ilmi,
ʻ
tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Shuningdek, ta lim muassasalarida tarix
ʻ
fanini o qitish va targ ib etish ishlarini tubdan yaxshilash bo yicha ham aniq chora-
ʻ ʻ ʻ
tadbirlarni ishlab chiqish lozim” – deb ta kidlagan edilar Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev
ʻ 1
.
Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o z yurti, tili, madaniyati,
ʻ
qadriyatlari tarixini bilishga, o zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda. Bu tabiiy hol.
ʻ
Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-nasabini,o zi tug ilib, voyaga yetgan qishloq,
ʻ ʻ
shahar, xullaski, Vatanining tarixini bilishni istaydi. Zero, “Kim bo lishidan qat i nazar,
ʻ ʻ
jamiyatning har bir a zosi o z o tmishini yaxshi bilsa, bunday odamni yo ldan urish, har
ʻ ʻ ʻ ʻ
xil aqidalar ta siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni hushyorlikka o rgatadi,
ʻ ʻ
irodasini mustahkamlaydi. Inson uchun tarixidan judo bo lish — hayotdan judo bo lish
ʻ ʻ
demakdir... Bu g oyaning zamirida xalqimizning o zligini anglashi yotadi. Haqqoniy
ʻ ʻ
tarixni bilmasdan turib esa o zlikni anglash mumkin emas
ʻ 2
”
1
Shavkat Mirziyoyevning 2021-yil 19 yanvardagi ma naviy-ma rifiy ishlar tizimini takomillashtirish masalalari bo yicha yig ilishidagi nutqidan
ʻ ʻ ʻ ʻ
2
Karimov I.A. Tarixiy xotirisiz kelajak y o q. –T.: “Sharq”, 1998.
ʻ 23- bet .
2

Biz mavzuda o rganayotgan Peloponnes Yunoniston hududida, bugungi Gretsiyaʻ
janubidagi yarimorol bo lib, Bolqon yarimorolining janubiy qismi, materikka Korinf
ʻ
bo yni orqali tutashgan va Ioni va Egey dengizlari bilan o ralgan hududdir
ʻ ʻ 3
.
Qadimgi Yunoniston o zining tabiati, me morchiligi, san ati, hunarmandchiligi,
ʻ ʻ ʻ
madaniyati va urf-odatlari, davlatchiligining o ziga xosligi bilan ko pchilikda qiziqish
ʻ ʻ
uyg otadi. Hozirgi kunimizgacha yetib kelgan yunon me morchiligi na munalarini tadqiq
ʻ ʻ ʻ
qilish, yunon san atining o rganish ishtiyoqi uning qadimgi davrda qay darajada
ʻ ʻ
rivojlanganligini bilish ko pchilik tarixchilar qatori, tarixdan yiroq bo lgan odamlarni
ʻ ʻ
qiziqtirishi tabiiy. Shunday ekan qadimgi Yunonistondagi ilk davlatchilik tarixini, bu
davlatlar taraqqiyotining o ziga xosligi, xo jaligi, turmush tarzi, davlatchiligi to g risida
ʻ ʻ ʻ ʻ
tadqiqod olib borish dolzarb masalallardan biridir. Qadimgi Yunoniston davlatlari
o rtasida kechkan o zaro urushlar tarixini o rganish, aynan Peloponnes urushlari tarixini
ʻ ʻ ʻ
yoritish, bu yunon davlatlari tarixini o rganishda eng muhim masala hisoblanadi. Bu esa
ʻ
o z navbatida mavzuning dolzarbligini oshiradi.
ʻ
Mavzuninig o rganilish darajasi. Mavzuning o rganilish haqida gapiradigan bo lsak,
ʻ ʻ ʻ
Qadimgi Yunoniston tarixiga oid manbalar ko pligi va yaxshi saqlanib qolganligi bilan
ʻ
boshqa hududlar tarixidan farq qiladi. Yunoniston tarixi manbashunosligida qadimgi
tarixchilaming asarlari muhim o rin tutadi. Miloddan avvalgi VI—V asrlarda tarix fani
ʻ
gullab yashnagan davridir. Bu davr tarixchiligini g arb olimlari “Aholida polislar tarixi”
ʻ
deb atashadi. Bu davrdagi ko zga ko ringan tarixchilardan:Gerodot, Fukidid va
ʻ ʻ
Ksenofontni olish mumkin. Qadimgi yunon tarixi bo yicha eng muhim manbalardan biri
ʻ
arxeologik topilmalar hisoblanadi. Arxeologlar Bolqon Yunonistoni va Egey dengizi
orollaridagi qadimgi ibodatxonalar, saroylar, mudofaa inshootlarini qazib ochdilar va
tadqiq qildilar. Qadimgi Yunoniston, jumladan, Peloponnes urushlarini o rganish va
ʻ
tadqiq qilish bo yicha ko plab ishlar amalga oshirilgan.
ʻ ʻ
Mahalliy olimlar bilan bir qatorda ko plab yevropalik va rossiyalik olimlar Yunoniston
ʻ
tarixiga bag ishlangan asarlar yozishgan. Yunonistonning qadimgi tarixiga bo lgan
ʻ ʻ
qiziqishning yuqoriligi, bu hudud to g risida o rta asrlardayoq bir necha asarlarining nashr
ʻ ʻ ʻ
etilishidan ham ma lum.
ʻ
1.BOB. PELLEPONES URUSHLARINING BOSHLANISHI
3
Немировский А. И. Книга для чтения по истории древнего мира. Москва: Просвешение, 1986. С. 189.
3

1.1.Pellepones urushlarining boshlanish sabablari
Peloponnes urushi Fukididning “Tarix” asarida izchil sur atda batafsil tasvirlagan.ʻ
Ushbu mavzuni yoritishda eng asosiy manba sifatida ushbu asarni olishimiz mumkin.
Lekin uning asarida 431-404 yillarda yuz bergan Pelopones urushini noma lum sabablarga
ʻ
ko ra miloddan avvalgi 411 yil voqealari bilan uzilib qoladi. Urushning oxiri bizga
ʻ
Ksenofontning “Yunoniston tarixi” asaridan ma lum.
ʻ
Ksenofont o zini asarlarini dastlabkisini Fukididning “Tarix” asarini yakuniga
ʻ
yetkazishdan boshlagan. Uning yana bizga bir yuz yigirmadan oshiq asarlar muallifi
ekanligi ma lum. Bundan tashqari, uning tasviroti Diodorning “Tarixiy kutubxona” sida
ʻ
saqlanib qolgan. Mazkur davrning siyosiy va harbiy arboblarining (Perikl, Nikiy,
Alkiviad, Lisandrning) tarjimai holini Plutarx yozgan. Plutarx hayoti davomida ko plab
ʻ
asarlar yozishi bilan birgalikda o z davrrida yashab o tgan ellikka yaqin siyosiy va harbiy
ʻ ʻ
arboblarning tarjimai holini yozgan shaxs sifatida ma lum. Uning tarjimai hollari orasida
ʻ
yuqorida tilga olingan va bevosita Pelopones urushlari voqealariga aloqadar shaxslarning
hayoti orqali ushbu davr tarixini bilib olishimiz mumkin.
Yunon-fors urushlaridan keyin Yunonistonda iqtisodiyotning umumiy o sishi
ʻ
kuzatildi. Polislar o rtasidagi va xalqaro savdo rivojlandi. Yunon shahar-davlatlarining
ʻ
gullashi davomiy bo lib chiqmadi. Bu yunon-fors urushlaridagi g alabalar va Peloponnes
ʻ ʻ
urushlari orasidagi qisqa mo tadillik va ko tarilish davri edi. Buning ustiga hatto o sha
ʻ ʻ ʻ
davrda ham mo tadillik nisbiy edi, ko tarilish esa qulash tendensiyalariga to la edi. Forslar
ʻ ʻ ʻ
bilan to qnashuvda yunonlaming ozod fuqarolar jamiyati forslar despotiyasidan ustun
ʻ
ekanligini ishonch bilan isbotlab berishdi. Shu bilan birga yunon-fors urushlari
xo jalikning kuchli quldorlik shakllarini rivojlantirgan holda fuqaroviy jamoalarda
ʻ
ijtimoiy va egalik manfaatlarini o sishiga yordam bergan. Shuningdek, ular umumiy
ʻ
ozodlikning qudratli himoyachilari bo lgan Afina va Spartani oldingi qatorlarga olib
ʻ
chiqdi.
Qadimgi Yunonistonda, aslida shahar davlatlar orasida asosan ikki qarama-qarshi kuch
mavjud bo lgan. Bir tomonda Sparta Janubiy Yunonistonning katta qismlari bo yicha
ʻ ʻ
konservativ polislami birlashtirgan holda mil. avv. VI asrdayoq Peloponnes ligasining
tashkilotchisiga aylangan edi. Boshqa tomonda keyingi yuz yillikdagi yirik birlashma -
Delos, yoki savdo aloqalari jihatida umumiylashgan dengizbo yi va orol polislarining
ʻ
4

katta qismini birlashtirgan va forslarga qarshi kurashda o sha kuchlami birlashtirishniʻ
ko zlagan Afma dengiz ittifoqini mavqei ortib borardi. Peloponnes ligasining yadrosi
ʻ
konservativ, agrar tipga mansub bo lgan, asosan savdo-iqtisodiy aloqalarga moslashgan
ʻ
doriylar jamoalari edi. Har jamoa o z sardorining tashabbusiga bo ysungan holda ta sir
ʻ ʻ ʻ
doirasini saqlab qolish va kengaytirishga intilgan va raqobatchi guruhlar
muvaffaqiyatlarini obdon kuzatib borgan. Ikki ittifoq o rtasidagi bu raqobat- o z o rnida
ʻ ʻ ʻ
mil. avv . V asrda Yunoniston jamiyatida shunday siyosiy qarama-qarshilikka aylanganki,
u umumiy katta ichki mojaroni, Peloponnes urushi (mil. avv . 431-404-yy)ni keltirib
chiqargan. Bunda birinchi o rinda, Afina tashabbuskor tomon sifatida namoyon bo ladi.
ʻ ʻ
Tez rivojlanib borayotgan iqtisodiyot va unga asoslangan ijtirnoiy harakatlarga bo lgan
ʻ
ehtiyoj afinaliklami o z ta sir doirasini, hududini kengaytirishga, xom-ashyo va
ʻ ʻ
resurslarini ko paytirishga undagan.
ʻ
Bu Elladaning savdo-hunarmandchilik polislari o rtasida raqobat kuchaydi, ayniqsa,
ʻ
kuchli savdo-hunarmandchilik, dengiz savdosi bilan shug ullangan. Afinaning Korinf va
ʻ
Megara bilan raqobati kuchaydi. Afina va Sparta boshchiligidagi ikki kuchli harbiy-
siyosiy ittifoqlar o rtasidagi muvozanat buzildi. Afina bilan dengizda raqobatini olib
ʻ
borgan doriylaming savdo shaharlari, eng awalo, Megara va Korinf, shuningdek
butunlikni saqlab qolish g amidagi katta yer egalarining barchalari Spartaga murojaat
ʻ
qilishardi. O z navbatida Sparta ham Peloponnes ligasida siyosiy yaxlitlikni saqlab
ʻ
qolishni xohlardi. Afinaning V asming 50-yillarida Istma va O rta Yunonistonda o z
ʻ ʻ
kuchini o matishga bo lgan harakatlari oxir oqibat uning Sparta bilan qurolli
ʻ ʻ
to qnashuviga olib keldi. Afina yunon polislaridagi demokratik tuzumlarni Sparta esa
ʻ
oligarxiya hukm surgan polislarni qo llab-quvvatlashga harakat qildilar. Yana shuningdek,
ʻ
Sparta va Afina o rtasida Yunonistonda yetakchilik uchun raqobat qariyb 30 yil davom
ʻ
etgan Peloponnes urushlariga olib keldi.
Peloponnes urushi qadimgi Yunonistonning quldorlik jamiyatida ichki ziddiyatlarning
jamlanishi va keskinlashuvi natijasida kelib chiqqan ediki, bu ziddiyatlarga viloyatlarning
notekis rivojlanishi asos bo lgan. Qoloq Spartaning Afina dengiz ittifoqini zaiflashtirish
ʻ
yoki qaqshatish hisobiga Yunonistonda o z siyosiy yetakchiligini qayta tiklashga intilishi,
ʻ
Afinaning iqtisodiy jihatdan rivojlangan raqobatchilarini, asosan, Korinf va Megaraning
o z savdo va hunarmandchilik muxoliflarini zaiflashtirish istagi bilan mos tushgan.
ʻ
5

Afinaning Janubiy Italiya va Sitsiliyada mustahkamlanib olish niyati Korinf va
Peloponnes ittifoqi uchun ayniqsa xavfli bo lgan. Miloddan avvalgi V asrning ikkinchiʻ
yarmida yunon polislarining aksariyati yo Afina dengiz ittifoqiga, yo Peloponnes ittifoqiga
kirganligi sababli urush umumyunon tusini olgan. Afina dengiz ittifoqining iqtisodiy va
siyosiy jihatdan gurkirab rivojlanishi bilan bir qatorda Afinaning ittifoqchilar bilan ham,
boshqa yunon polislari bilan ham munosabatlari keskinlashib ketgan. Urushning sababi
Afma va Sparta o rtasida Yunonistonda gegemonlik qilish uchun olib borilgan kurash
ʻ
hisoblanadi. Shuningdek, boshqa tomondan Korinf va Megara o rtasidagi savdo
ʻ
raqobatlari dastlabki mojarolami keltirib chiqargan edi.
Urushning boshlanishini tezlashtirgan birinchi mojaro Korinfdan, Spartadan va
Afinadan yiroqda qadimgi yunon dunyosining g arbiy chekkasidagi Epidamn koloniyasida
ʻ
va Kerkira orolida (hozirgi Korfu oroli)da yuz bergan. Epidamnda demokratik to ntarish
ʻ
yuz bergan. Shahardan qochgan aslzodalar Epidamnga hujum boshlaganlar. Epidamnliklar
o z metropoliyasi Kerkiradan yordam so rasada, yordam ololmagan, chunki Kerkirada
ʻ ʻ
o sha vaqtda aslzodalar hokimlik qilgan. Kerkira o z navbatida Korinfning koloniyasi
ʻ ʻ
bo lganligi sababli, Epidamnliklar so ngra Korinfliklardan yordam so rashga borganlar.
ʻ ʻ ʻ
Korinfliklar Epidamnga yordam berganlar, lekin shu vajdan Kerkira ularga qarshi bosh
ko tarib chiqqan. Dengiz jangida kerkiraliklar korinfliklarni yengdilar.
ʻ
Shundan so ng korinfliklar o ch olish uchun darhol katta tayyorgarlik boshlab
ʻ ʻ
yuborganlar. Shundan keyin Kerkira Afina ittifoqiga kirgan, bu esa ushbu ittifoq bilan
Peloponnes o rtasida o tmishda tuzilgan sulhni buzish edi. Sulh shartlarida, ittifoqlar bir
ʻ ʻ
biridan o z tomoniga tarafdorlar tortmasligi lozim, deb qayd qilingan edi. Afinaning
ʻ
yordami kerkiraliklarni korinfliklar bilan bo lgan dengiz jangida tomoman mag lub
ʻ ʻ
bo lishdan qutqazib qolgan
ʻ 4
. Shu tariqa Janubiy Italiya va Sitsiliyaga boriladigan dengiz
yo lida Korinf bilan Afina o rtasida harbiy nizo chiqqan.
ʻ ʻ 5
Afinaliklar Potideyani qamal
qilganlar, Korinf esa Potideyaga qurolli yordam bergan. Megara Korinf tomonini olib
maydonga kirgan. Har ikki polis Spartani Afinaga qarshi urush harakatlari boshlashga
undaganlar. Shundan keyin uchunchi mojaro yuz bergan: Afina xalq yig ini Afina dengiz
ʻ
ittifoqi a zolarining barcha gavanna
ʻ 6
larida Megaraning savdo kemalariga boykot e lon ʻ
4
Rajabov R . Qadimgi dunyo tarixi . Toshkent 2009. B .207.
5
Крушкол Ю.С. Қадимги дунё тарихи. II қисм. Тошкент. «Ўқитувчи» 1975. 158-бет
6
6

qilgan maxsus qarorni tasdiqlagan. Egey dengizi sohillaridagi barcha shaharlar va barcha
orollar bilan deyarli tanho o zi savdo-sotiq qilib kelgan.ʻ
1.2. Arxidam urushi (miloddan avvalgi 431-421 yillar)
Urush arafasida Afina piyoda qo shinlari 30 mingdan ortiq edi. Ulardan 13 mingtasi
ʻ
goplitlar, 1200 tasi otliqlar, 16 mingtasi gamizon jangchilari bo lgan. Flot 300 ta suzishga
ʻ
tayyor turgan trieralar va ularga qo shilishi kerak bo lgan ittifoqdosh xioslik, lesboslik va
ʻ ʻ
kerkiraliklar eskadralaridan iborat edi. Afma dushmanlarining kuch va imkoniyatlari
nisbatan ishonchsizroq ko rinardi. To g ri, Peloponnes ittifoqi piyodalar qo shinini 60
ʻ ʻ ʻ ʻ
ming kishiga chiqarishi mumkin edi. Biroq peloponnesliklar floti afinaliklamikidan ikki,
uch marta kam edi. Agrar polislaming moliyaviy imkoniyatlari afinaliklamiki bilan hatto
tenglasha olmasdi. Peloponnesliklar Attika ustiga hujum qilishni rejalashtirar edi. Ular
odamlar urushga jalb qilinishi mumkin bo lgan qishloq xo jaligi hududlarini yakson qilib,
ʻ ʻ
birinchi jangdayoq urushniyutib chiqmoqchi bo ldilar.
ʻ
Periklning rejasi quruqlikda Afinaning o zini va boshqa qal alami himoya qilish bilan
ʻ ʻ
cheklanish, faol operatsiyalami esa dengizda olib borishdan iborat edi. Peloponnes
qirg oqlarini qurshab olib, qo shinlami kiritib va tobe aholida qo zg olon uyg otish bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
afinaliklar o z dushmanlari davlatining qulashi va yakson bo lishiga umid qilishadi. Korinf
ʻ ʻ
va Megaraning tazyiqi ostida spartaliklar Arxidam II guruxi ostida Afinaga qarshi urush
harakatlarini boshlab yuborganlar. Arxidam II spartaliklarning quruqlikda ustunligini
hisobga olgan xolda urushni olib borish rejasini ishlab chiqan. Shu sababli bu urush
Peloponnes urushi deb, uning birinchi davri esa Arxidam urushi deb nom olgan. Arxidam
Attikadagi iqtisodiy va siyosiy ahvolni hisobga olib, uning qishloq xo jaligini xonavayron
ʻ
qilishga va natijada qishloq aholisini, ya ni Attika dehqonlarini Periklga va uni qo llab-
ʻ ʻ
quvvatlab kelgan shahar aholisiga qarshi chiqishlariga umid bog lagan.
ʻ
Bundan tashqari, Arxidamning taxminicha, Sparta qo shinlari qilgan
ʻ
vayrongarchiliklar afinaliklarni ularga qarshi ochik jang bilan chiqishga majbur etishi
kerak edi, Afinaning quruqlikdagi kuchlari Sparta kuchlaridan ancha kam bo lganligi
ʻ
sababli spartaliklarning g alabasi shubhasiz bo lib ko ringan Spartaliklarning urush olib
ʻ ʻ ʻ
borish rejasiga afinaliklar Perikl ishlab chiqqan rejani qarama-qarshi qilib qo yganlar.
ʻ
Spartaliklar quruqlikdagi o z harbiy kuchlarining ustunligiga asoslangan bo lsalar,
ʻ ʻ
afinaliklar o z harbiy-dengiz flotining ustunligiga asoslanganlar. Attikaning spartaliklar
ʻ
7

bosqini xavf solayotgan hududlarining qishloq aholisi Afina bilan Pirey o rtasida uzunʻ
devor bilan to silgan masofaga vaqtincha ko chirilishi lozim edi. Bu orada Afina harbiy-
ʻ ʻ
dengiz floti Peloponnesni qamal qilishi va Korinfning Sitsiliya hamda Janubiy Italiya bilan
savdo aloqalarini o zishi kerak edi
ʻ 7
.
Peloponnes ittifoqining iqtisodiy imkoniyati afinaliklar va ularning ittifoqchilarining
iqtisodiy imkoniyatlaridan past bo lgan. Dengiz qamali peloponnesliklarni holdan
ʻ
toydirishi kerak edi. Afinani quruqlikdan to sib turgan va uni dengiz bilan bog lagan
ʻ ʻ
mustahkamlangan qal a hududi o sha zamondagi urush olib borish darajasiga ko ra
ʻ ʻ ʻ
dushman ololmaydigan istexkom bo lgan. Buning ustiga spartaliklar kal alarni ishg ol
ʻ ʻ ʻ
qilishni bilmaganlar. Dengizda xukmronlik qiluvchi afinaliklar uzun devorlar ximoyasida
uzoq vaqt davomida tubjoy aholisi ham, Afinaga ko chirilgan kishilarni ham ozuqa bilan
ʻ
ta minlay olganlar. Perikl rejasining kamchiligi shundan iborat bo lganki, unda
ʻ ʻ
dehkonlarning majburiy ko chirilishi va dushman qo shinlari ularning yer maydonlarini
ʻ ʻ
vayron qilishlari extimoli ko zda tutilmagan
ʻ 8
. Sparta qo shinlari Afinaning shimol va g arb ʻ ʻ
tomonlarida joylashgan dehqon xo jaliklarini vayron qilgan bo lsalarda, lekin afinaliklarni
ʻ ʻ
qat iy jangga torta olmaganlar. Spartaliklarning o zlari ozuqa masalasida mushkul ahvolga
ʻ ʻ
tushib qolganlar, chunki ular o zlari ishg ol qilgan joylarni ship-shiydon qilgan edilar,
ʻ ʻ
natijada ular ikki oydan keyin Attikani bo shatib, Peloponnesga qaytishga majbur
ʻ
bo lganlar.
ʻ
Miloddan avvalgi 430 yilda boskin takrorlangan. O sha yili Afina boshiga kutilmagan
ʻ
kulfat tushgan: Afina kemalari tashqaridan og ir (yuqumli kasallik epidemiyasini Pireyga
ʻ
olib kelgan edilar. Juda. ko p qochoqlarning qal a devorlari ortida iflos sharoitda yashashi
ʻ ʻ
orqasida epidemiya tezlik bilan Afinaga tarqalgan va ko p kishilarni halok qilgan.
ʻ
Manbalarda bu kasal vabo deb atalgan. Bu epidemiya mahalliy xususiyatga ega bo lgan.
ʻ
Bu kasal Afianing kuchsizlantirgan lekin odamsiz qoldirmagan, vabo bo lganida uning
ʻ
hamma aholisi qirilib ketgan bo lardi. Aftidan, bu terlama kasalining bir turi bo lgan.
ʻ ʻ
Xalq ayniqsa dehqonlar Periklni Afinaning boshiga tushgan kulfatlarning aybdori deb
hisoblaganlar va natijada miloddan avvalgi 430-yilda Perikl hokimiyatdan chetlatilgan.
Lekin oradan kup o tmay uni oqladilar va miloddan avvalgi 429 yilda uni yana qaytadan
ʻ
7
Rajabov R . Qadimgi dunyo tarixi . Toshkent 2009. 122- b .
8
8

birinchi strateg qilib sayladilar. Ammo Perikl yuqumli kasaldan vafot etdi. Perikl
vafotidan keyin Afinada urushni davom ettirish tarafdorlari bilan sulx muzokaralari
boshlashga harakat qilib yurgan doiralar o rtasida kurash keskinlashgan. Urush tarafdorlariʻ
g olib chiqqan. Ko nchilik (ko nchi-teriga ishlov berib undan mahsulot tayyorlovchi)
ʻ ʻ ʻ
ustaxonasining egasi Kleon rahbarlikni o z qo liga olgan.
ʻ ʻ
Kleon o z siyosatida aholining kambag allashib qolgan, Sparta ustidan g alaba qilish
ʻ ʻ ʻ
natijasida o z ishlarini tug rilab olish umidida yurgan qismining manfatlarini aks ettirgan.
ʻ ʻ
Lekin epidemiyadan ko p zarar ko rgan Afinaning zaiflashib qolishi shunga olib kelganki,
ʻ ʻ
Afina ittifoqi a zolari orasida Afinaga qarshi aslzodalar va aslzoda guruhlarining faolligi
ʻ
kuchaygan. Bu guruhlarga Sparta kuchli yordam berib turgan. Miloddan avvalgi 428 yilda
Mitilena shahrida (Lesbos orolida) qo zg alon ko tarilgan, bu qo zg olonni afinaliklar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
zo rg a bostirganlar.
ʻ ʻ
Miloddan avvalgi 425 yilda Kerkira orolida qo zg olon ko tarilgan, bu qo zg olon
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
natijasida hokimiyatni mahalliy aslzodalar qo lga olganlar. Aslzodalar bilan aholi
ʻ
o rtasidagi birinchi qattiq o zaro urush davomida ikkala tomon kurashga qullarni
ʻ ʻ
qatnashtirgan. Afina yordami bilan Kerkirada, nihoyat, demokratlar g olib chiqqanlar.
ʻ
Talofatlardan bir qadar o nglanib olgan afinaliklar miloddan avvalgi 425 yilda Spartaga
ʻ
qarshi urushni kuchaytirgan. Flotga qo mondonlik qilgan Afina strategi Demosfen
ʻ
Peloponnesning g arbiy sohilini yangidan qamal qilgan, qirg oqqa askar tushirgan va
ʻ ʻ
Messeniyada joylashgan Pilos portini egallagan. Afinaliklar bu yerda yashovchi spartalik
ilotlarni qo zg olon ko tartirishga undaganlar.
ʻ ʻ ʻ
Spartaliklar afinaliklarni Pilosdan urib chiqarolmagan bo lsalarda, kichikroq
ʻ
Sfakteriya orolini ishg ol qilganlar. Bu orol Afina kemalariga Pilos gavanidan chiqish
ʻ
yo lini bekitib qo ygan. Shundan keyin Afina xalq yig inining qaroriga binoan, Kleonning
ʻ ʻ ʻ
o zi boshliq bir eskadra Demosfenga yordamga yuborilgan. Tajribali flot darg asi
ʻ ʻ
Demosfen Kleon eskadrasi yaqinlashib kelayotganligi haqida xabar olgach, dushman
safini yorib o tib, unga peshvoz chiqqan. Birlashgan kuchlarga qo mondonlik qilgan
ʻ ʻ
Demosfen va Kleon Sfakteriya orolida spartaliklarni tor-mor qilishga va ulardan omon
qolganlarini asir qilib olishga muvaffaq bo lganlar. Asirlar orasida ko pgina spartalik
ʻ ʻ
aristokratlar bo lgan.
ʻ
9

Endi spartaliklar sulh so ray boshlaganlar. Lekin urush tarafdorlarining kuchayibʻ
ketgan guruhi Kleonning talabi bilan Sparta qabul qilolmaydigan shartlarni taklif qilgan va
natijada urush davom etgan. Tajribali sarkarda Brasid taklifiga muvofiq spartaliklar
quruqlikdagi kuchlar bilan Egey dengizining shimolida afinaliklarning siyosiy jihatdan
muhim markazlariga qarshi zarba tayyorlaganlar. Afinaliklar Frakiyada Amfipol portini
egallab, undan Egey dengizinish: butun shimoliy qismini va Qora dengiz bug ozlariga
ʻ
o tiladigan yo lni nazorat qilib turganlar. Amfipol yaqinida o z oltin va rangli metall
ʻ ʻ ʻ
konlari bilan mashhur bo lgan Pangey g ori bo lib, uni ham afinaliklar egallagan edilar
ʻ ʻ ʻ 9
.
Brasid o z otryadi bilan tez yurib shimolga o tgan va Xalkidika yarim orolidagi bir
ʻ ʻ
qancha shaharlarni zabt etgan, so ngra Amfipolni ishg ol qilgan. Bu esa Afinaning
ʻ ʻ
manfaatlariga va obro siga juda qattiq zarba bergan. Lekin Amfipol miloddan avvalgi 422
ʻ
yilda Afinaning qo lidan butunlay ketgan.
ʻ
1.3. Urushning borishi Nikiy sulhi
Mil. Avv 426-yilda muvafaqqiyatdan ruhlangan afinaaliklar spartaliklarni muzokaralar
boshlashga urinishini rad etganlaridan so ng 425-yilda spartaliklar 5- marta Attikaga
ʻ
hujum qilishdi. Bu orada afmaliklar Sitsiliyaga 40 ta kemadan iborat yangi eskadrani
yuborishdi. Ekspeditsiyaga bosh etib mohir strateg Demosfen tayinlandi. U dushmanga
sezdirmasdan
Messeniyaning g arbiy sohilidagi Pilos bandargohiga tushdi va u yerda uncha katta
ʻ
bo lmagan otryad bilan qolib himoya qo rg oni qura boshladi. Afinaliklaming
ʻ ʻ ʻ
Messeniyaga -doimo ilotlaming bosh ko tarishiga tayyor bo lgan mamalakatga o rnashib
ʻ ʻ ʻ
olishi spartaliklami Attikaga yurishini darrov to xtatishga majbur etdi. Demosfenni tashqi
ʻ
dunyodan uzib qo yish maqsadida spartaliklar Pilos bandargohiga boradigan yo lni to sib
ʻ ʻ ʻ
qo yadigan Sfakteriya orollarini egallashadi. Shu vaqtda Sitsiliyaga yuborilgan Afinaa
ʻ
floti yetib keldi. Afinaliklar Peloponnes eskadrasini yakson qildi va spartaliklaming
Sfakteriyadagi gamizonini qamalgaoldi.. Spartaliklar tinchlik muzokaralarini olib borishni
taklif qilishdi. Nikiyning guruhi, aftidan, bu taklifni qabil qilishga moyil edi, lekin
Kleonning partiyasi bunga rozilik bermadi.
9
Струве В.В. Древня Греция. Москва 1956 г. С 234.
10

Mil. aw. 424-yilda afinaliklaming yangi hujumi bilan boshlandi: Nikiy Lakon sohillari
yaqinida joylashgan Kifer orollarini qo lga kiritdi, boshqa strateglar esa megaralikʻ
demokratlar bilan til biriktirib Megaraning bandargohi Piseyani qo lga kiritishadi. Bu
ʻ
Afina zafarlarining eng yuqori nuqtasi edi, biroq g alabadan mast bo lgan Megaradagi
ʻ ʻ
afinaliklar shunday natijaga Beotiyada ham erishmoqchi bo ladilar. Afma qo shinlarining
ʻ ʻ
Beotiyadagi harakatlari muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. O sha vaqtda afmaliklar uchun
ʻ
shimoldagi vaziyat keskinlashdi. Yosh spartalik qo mondon Brasid ajoyib g oyani ilgari
ʻ ʻ
surdi. U Frakiyada yangi front ochish, Afmadan norozi ittifoqchilami o z tomoniga
ʻ
og dirib shu yo l bilan Afinaga qaqshatqich zarba berish rejasini tuzadi. Brasid ilotlar va
ʻ ʻ
yollanma jangchilardan uncha katta bo lmagan otryad tuzib, Xalkikka yetib keldi.
ʻ
Makedoniyalik hukmdor Perdikka darhol Sparta tomonga o tdi. Brasid Afinaning
ʻ
shimoldagi hukmronligining poydevori bo lgan Amfiopol shahrini qo lga kiritdi.
ʻ ʻ
Afmaliklaming Beotiya va Frakiyadagi mag lubiyatlariga yana bittasi qo shildi:
ʻ ʻ
afinaliklaming faolligidan qo rqqan Sitsiliyadagi yunon shaharlari ichki urushlami
ʻ
to xtatish haqida kelishib olishdi va Afina floti oldiga kelgan joyiga qaytib ketish shartini
ʻ
ko ndalang qo ydi. Bu ketma-ket muvaffaqiyatsizliklar harbiy partiyaning obro sini
ʻ ʻ ʻ
zaiflashtirib qo ydi. Sparta bilan tinchlik haqida muzokaralar boshlanadi. Yil tugashi bilan
ʻ
Kleon urush harakatlarini qayta tiklab, uning o zi shimolga yurishga boshchilik qildi va
ʻ
qisqa muddat ichida boy berilgan punktlar ustidan Afina nazoratini qaytardi. Lekin
Amfipolga ketishda Kleonni Brasid qarshi oldi va Kleon mag lub bo ldi. Afina
ʻ ʻ
mag lubiyatga uchradi Kleonning o zi esa jangda halok bo ldi. Spartaliklar kam talofot
ʻ ʻ ʻ
ko rishdi, lekin nobud bo lganlar ichida Brasidning o zi ham bor edi.
ʻ ʻ ʻ 10

Jang qilayotgan ikkala tomonning sardorlarini bir vaqtdagi o limi yana tinchlik
ʻ
muzokaralari uchun yo l ochadi. Ikki tomon ham 10 yillik urush davomida bir-birini
ʻ
yengish mumkin emasligiga ishonch hosil qildi. Afinada moliyaviy va odam resurslari
sarflanib bo lgan edi. So nggi mag lubiyatlar dengiz qo shinlarini ancha kuchsizlantirib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
g alabaga bo lgan ishonchini so ndirdi. Spartaning ham og irlashdi. Bunday sharoitda mil.
ʻ ʻ ʻ ʻ
avv. 421-yil bahorida Sparta va Afina tinchlikka erishdi. Tomonlar urushdan avvalgi
vaziyatga qaytib, afinaliklar Pilos va Kiferani, spartaliklar-Amfipolni qaytarib berishga
kelishib oldilar. Afinadan ajralib chiqqan Xalkidika shaharlari o z mustaqilligini saqlab
ʻ
10
Urakov D . J , R . N . Tursunov va b . Jahon tarixi Qadimgi Sharq , Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi - Toshkent : “ Innovatsiya -
Ziyo ”, 2020, 245 bet .
11

qoldilar, ammo afinaliklarga dastlab belgilangan hisobda o lpon to lab turish majburiyatiʻ ʻ
belgilandi. Barcha asirlar kelishilgan holda almashildi.
Amfipol yonida Kleon halok bo lgandan va qo shinlari mag lubiyatga uchragandan
ʻ ʻ ʻ
keyin Nikiy boshchilik qilgan sulh tuzish tarafdorlarining ta siri kuchaygan. Nikiy endi
ʻ
Afinaning tashqi siyosati rahbariga aylanadi. Miloddan avvalgi 422-yildan Afina
davlatining boshlig iga aylangan Nikiy Afina bilan Sparta o rtasidagi urush harakatlarini
ʻ ʻ
to xtatish maqsadida mil. avv. 421-yilda Sparta bilan 50 yilga mo ljallangan sulh
ʻ ʻ
shartnomasini tuzgan. Sulhning tashabbuskori Nikiy bo lgani uchun bu shartnoma Nikiy
ʻ
sulhi deyilgan. Nikiy sulhining shartlariga ko ra, spartaliklar va afinaliklar ularning
ʻ
qo shinlari ishg ol qilgan hududlarni bab-baravariga bo shatishlari va o zaro asirlarni
ʻ ʻ ʻ ʻ
almashtirib olishlari lozim bo lgan. Bundan tashqari, qullar (ilotlar) qo zg olon ko targan
ʻ ʻ ʻ ʻ
taqdirda afinaliklar spartaliklarga yordam berishga va da qilganlar. Sulh shartlari to la-
ʻ ʻ
to kis bajarilmagan. Afinaliklar Messeniya Pilosida, spartaliklar esa Frakiyada
ʻ
(Amfipolda) qolganlar.
Spartaning ittifoqchilari bo lmish Korinf, Megara va Fiva Nikiy sulhini tan
ʻ
olmaganlar. Nikiy sulhi bilan Pellepones urushining birinchi bosqichi ham tugagan.
Ammo Nikiy sulhining shartlari to liq bajarilmagach, Afina bilan Sparta o rtasida
ʻ ʻ
yangidan urush boshlangan. Miloddan avvalgi 415-yilda Nikiy Alkiviad va Lamaxlar bilan
birga spartaliklarga qarshi urush boshlab, Sitsiliya oroli tomon jo nagan. Lekin Alkiviad
ʻ
xoinlik qilib spartaliklar tomonga qochib o tgan va afinaliklarning harbiy sirlarini ularga
ʻ
aytib bergan. Shundan so ng Nikiy urushni to xtatishga umid bog lab, urush harakatlarini
ʻ ʻ ʻ
paysalga solgan. Bu davr ichida sitsiliyaliklar mudofaaga tayyorlanish imkoniyatiga ega
bo lganlar. Afina qo shinlari Sirakuzani qamal qilganlar. Lekin bu qamal muvaffaqiyatsiz
ʻ ʻ
chiqqan. Miloddan avvalgi 413-yili Demosfen boshliq Afina floti Sparta va ittifoqchilari
tomonidan tor-mor etilgan. Jangda Alkiviad, Nikiy, Lamaxlar halok bo lgan.
ʻ
Mil. avv. 421-yilda tuzilgan kelishuv unchalik mustahkam bo lmagan yarashuv edi.
ʻ
Sulhni tuzgan ikki davlat uning shartlarini bajarishga unchalik shoshilmadilar. Sparta
Amfipolning Afinaga qaytarib berilishini ta minlamadi (ular shunchaki o z qo shinlarini
ʻ ʻ ʻ
shahardan olib chiqib ketdilar, biroq shahar mustaqilligini saqlab qolgan edi), afinaliklar
ham o z o mida Pilos va Kiferani qaytarishga shoshilmadilar. Na Potideya va Kerkira,
ʻ ʻ
shuningdek, Afma qo li ostida qolib ketganiga sira ko nika olmagan Korinf, na Xalkidika
ʻ ʻ
12

shaharlari Nikiy tinchlik sulhini tan olmadilar. Bu orada Afinada tinchlik tarafdori bo lganʻ
partiyaning xursandchiligi uzoqqa cho zilmadi. Periklning jiyani bo lgan Alkiviad urush
ʻ ʻ
tarafdori edi. Mil. aw. 420-yilda Alkiviad birinchi strateg etib tayinlandi va o shandan
ʻ
boshlab o z davlatining siyosatiga ta sir ko rsatib, uni urush tomon yaqinlashtirdi. Afinada
ʻ ʻ ʻ
urush kayfiyatiga qaytayotganligini uning mil. avv. 420-yilda Argos, Mantineya va Elida
bilan ittifoqqa kirishi guvohlik beradi. 11
Natijada Korinf Spartaga qarshi ittifoqdan chiqib,
u bilan yaqinlashib oldi. Mil. avv. 419-yilda Afma va Argos Epidavrga qarshi urush
harakatlarini boshlab yubordi. Epidavrga spartaliklar yordamga kelishdi, mil. aw. 418-
yilda esa vaziyat Sparta va Afma yordam berayotgan o sha Peloponnes ittifoqi o rtasida
ʻ ʻ
ochiq urush bo lishigacha yetib bordi. Nikiyning noto g ri harakatlari va qaror qabul qila
ʻ ʻ ʻ
olmaslik qobiliyati tufayli Afina yomon ahvolda edi. Sparta Mantineya yaqinidagi jangda
dushmanlarini yer bilan yakson qildi va butun Peloponnesda o z gegemonligini o rnatdi.
ʻ ʻ
Bu Afinada siyosiy inqirozga olib keldi: Giperbolning tashabbusiga ko ra demokratiya
ʻ
siyosiy arboblarni ostrasizmga (qadimgi Yunonistonda sodiq boMmagan fuqarolami
quvg in qilish) hukm qildi. Keyingi yillarda Afinada hal qiluvchi rolni Nikiy va Alkiviad
ʻ
o ynadi. Mil. avv. 415-yilda bir nechta tashqi siyosiy zafarlardan keyin Sitsiliyaga ajoyib
ʻ
ekspeditsiyani uyushtirishga kelishildi.
11
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 158 bet.
13

II.BOB. PELLEPONES URUSHLARINING TUGASHI
II.1. Sitsiliya ekspeditsiyasi
Miloddan avvalgi. 414-yilning bahorida afinaliklar Sirakuzaga yaqin kelib uni qamal
qila boshlaydi. Qish bo yi sirakuzaliklar shahar atrofida yangi himoya chizig iniʻ ʻ
yaratishib, kuchli qo shin to plab Peloponnes davlatlarining qo llab-quvvatlashi bilan
ʻ ʻ ʻ
afinaliklar harakatlarini yo qqa chiqarishgan edi. Miloddan avvalgi. 413-yilning bahorida
ʻ
sirakuzaliklar dengizda ham ancha jonli harakat qilishga o tishdi. Sirakuza yonidagi Atina
ʻ
qo shinlari xavf ostida qolgandi. Bu orada Yunonistonning o zida ham urush qayta
ʻ ʻ
boshlangan edi. Miloddan avvalgi 414-yildayoq spartaliklar Afinaning ittifoqchisi Argos
yerlariga bostirib kirgan edi. Afinani tinchlik sulhini buzganlikda ayblab spartaliklar
qo shini shoh Agis qo mondonligida keyingi bahorda Attikaga bostirib kirishdi. Bu pavtga
ʻ ʻ
kelib Spartaga o tishga muvaflaq bo lgan Alkiviadning maslahatiga ko ra ular Afina
ʻ ʻ ʻ
shimolidan 20 km uzoqlikda joylashgan Dekeleyani egallashdi va Attikaning yarmini
doimiy kuzatuv ostiga olishdi 12
. Miloddan avvalgi 416-yilda Sitsiliyaning kichik bir shahri
Egesta qo shnisi Selinuntiga qarshi kurashda Afinadan yordam so raydi. Afina Xalq
ʻ ʻ
yig ini katta flot va qo shin yuborishga qaror qiladi.
ʻ ʻ Bu ekspeditsiya 3 ta strateg –
Alkiviad, Nikiy, Lamaxga bo lib beriladi. 6 mingdan ortiq jangchi Pirey bandargohida
ʻ
to planadi.
ʻ
Sitsiliyaga harbiy ekspeditsiya yuborish rejasi muvaffaqiyat qozongan taqdirda
Spartani mag lubiyatga olib kelishi va Afinani faqat Bolqonda emas, balki g arbda ham
ʻ ʻ
Ulug Yunonistonning yetakchisi (yetakchisi) qilib qo yishi lozim edi
ʻ ʻ 13
. Binobarin, bu reja
Afinada keng shuhrat taratgan edi. O zining tub asosi bilan bu rejada avantyurizm
ʻ
elementlari bo lgan. Afinada va, umuman, Yunonistonda hech kim Sitsiliyaning aniq
ʻ
maydonini, uning aholisining sonini va turmush tarzini bilmagan. O sha zamonning
ʻ
transport imkoniyatlariga ko ra Sitsiliya Yunonistondan juda uzoq bo lgan. Bu orolni
ʻ ʻ
istilo qilish maqsadida katta dengiz ekspeditsiyasi yuborish xatarli va mushkul ish bo lgan.
ʻ
Afinada ekspeditsiyaning Nikiy boshliq muxoliflari bo lgan. Biroq Alkiviad boshliq
ʻ
ekspeditsiya yuborish tarafdorlari g olib chiqqan. Afina xalq yig ini Sitsiliyaga hujumga
ʻ ʻ
12
Крушкол Ю . С . Қадимги дунё тарихи . II қисм . Тошкент . « Ўқитувчи » 1975. 53. бет.
13
14

tayyorlanish va uni amalga oshirish haqida qaror chiqargan. Urushdan xonavayron bo lganʻ
Attika aholisi o z ishlarini Sitsiliya zahiralari hisobidan to g rilab olishni mo ljallagan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Miloddan avvalgi 415 yilga kelganda afinaliklar 260 ga yaqin harbiy va yuk kemasini,
32 mingdan oshiq goplit, matros va eshkakchini Alkiviad va Nikiy qo mondonligi ostida
ʻ
safarga hozirlaganlar. Bu ekspeditsiyaga Afinaning barcha asosiy zahiralari sarflangan va
harbiy majburiyati bo lgan yoshlarning deyarli xammasi safarbar qilingan. Foros (xiroj)
ʻ
miqdori oshirilgan, bu esa Afina ittifoqchilarining noroziligiga sabab bo lgan. Attikada va
ʻ
undan tashqarida.siyosiy vaziyatning nechog lik keskinligi Afinada yuz bergan mojarodan
ʻ
ko rinib turganki, bu mojaro Peloponnes urushining undan keyingi borishi uchun katta
ʻ
oqibatlarga olib kelgan. Afina floti Sitsiliyaga jo nashidan bir kun burun kechasi
ʻ
noma lum shaxslar juda ko p germalarni-tosh ustunlarni shikastlantirganlar. Bu
ʻ ʻ
ustunlarning tepasida sayohat va tijorat. homiysi bo lmish ma bud Germesning byusti
ʻ ʻ
o rnatilgan edi. Bu xudoni tahqirlash, kufroniy ish bo lib, buning uchun o lim jazosi
ʻ ʻ ʻ
berilardi. Juda qattiq qidirilishiga qaramay jinoyatchilar topilmagan. Ammo shaxarda
germalarni Alkiviad va uning do stlari shikastlantirgan degan mish-mish tarqalgan.
ʻ 14

Tergov boshlangan. Alkiviadga bu kufroniy ishga daxli yo qligini isbotlashga imkon
ʻ
bermaganlar. Flot Alkiviad, Nikiy va Lamax qo mondonligida Sitsiliyaga jo nashi kerak
ʻ ʻ
edi va belgilangan vaqtda u jo nab ketgan. Afina floti Sitsiliya sohillariga yetib borganda-
ʻ
Afinadan hukumat kemasi Alkiviadni olib ketgani kelgan. U germalarni shikastlantirishda
ayblanib sudga chaqirilgan edi. Lekin Alkiviad Spartaga qochib ketgan. Afina xalq yig ini
ʻ
uni sirtdan o lim jazosiga hukm qilgan. Shundan keyin Alkiviad spartaliklarga Afina
ʻ
harbiy sirlarini aytib bergan va shu bilan Sitsiliya sohillari yonida jang qilayotgan Afina
flotiga zarar yetkazgan.
Alkiviad afinaliklardan o ch olishni davom ettirib, spartaliklarga maslahat berib,
ʻ
Afinaga qarshi urushni yangidan boshlaganda Attikaga qisqa-qisqa muddatlarda bostirib
kirish kabi eski (taktikani) jang qilish usulini takrorlamaslik kerak, balki uning hududidan
mustahkamlangan aholi punktini zabt etib, unda Sparta qo shinlari uchun doimiy baza
ʻ
(jang qilish uchun tayanch markaz) vujudga keltirish va shu yerdan turib mamlakatni
uzluksiz vayron qilib borish kerak, deb aytgan-Shunday qilib, Alkiviad sotqinga va vatan
xoiniga aylangan 15
.
14
Rajabov R . Qadimgi dunyo tarixi . Toshkent 2009. 159 bet .
15
Крушкол Ю . С . Қадимги дунё тарихи . I I қисм . Тошкент . « Ўқитувчи » 1975. 243 б
15

Alkiviad qochgandan keyin Sitsiliya sohillari yonidagi Afina flotiga Nikiy va Lamax
bosh bo lib qolgan. Sitsiliyadagi yunonlarning ko pchiligi afinaliklarni sovuq va hattoʻ ʻ
dushmanlik nazari bilan qarshi olgan. Nikiy urushning to xtalishiga umid qilgan va aktiv
ʻ
(keng ko lamli) urush harakatlari boshlashni paysalga solib turgan, shu bilan u Sirakuzaga
ʻ
mudofaaga yaxshilab tayyorlanishga imkon bergan, chunki Sitsiliya ekspeditsiyasi asosan
Sirakuzaga qarshi yuborilgan. Ko p o tmay Lamax halok bo lgan. Afina floti yakson
ʻ ʻ ʻ
qilingan, sirakuzaliklar va spartaliklarning birlashgan kuchlari tomonidan qurshab olingan
quruqlikdagi qo shin majburan taslim bo lgan. Nikiy bilan Demosfen Sirakuzada qatl
ʻ ʻ
etilgan, asir qilib olingan afinalik askarlar esa qul qilib sotilgan.
II.2 Dekeliya urushi.
Dekeleya urushi (miloddan avvalgi 413-404 yillar). Sitsiliyada Afina qo shini va floti
ʻ
xalok bo lishi bilan deyarli ayni bir vaqtda spartaliklar Attikaga bostirib kirganlar va uning
ʻ
shimoli-sharqidagi mustahkamlangan aholi punkti Dekeleyani zabt etganlar. Ular
afinaliklarga qarshi doimiy urush harakatlari olib borish uchun unda baza qurib olganlar
va Evbeya oroli bilan aloqani uzib qo yganlar, chunki Evbeyadan Attikaga oziq-ovqat
ʻ
maxsulotlari yuborib turilgan. Spartaliklar Afina qullariga murojaat qilib, Dekeleyaga
qochishga da vat etganlar va ularga ozodlik berishni va da qilganlar. 20 mingdan oshiq
ʻ ʻ
qullar, asosan hunarmandlar spartaliklar tomoniga qochib o tgan. Ko p ustaxonalarda va
ʻ ʻ
kisman Lavrion konlarida ish to xtab qolgan. Dekeleya Afinadan 22 kilometrli masofada
ʻ
joylashgan.
Spartaliklarning doimo Afinaga hujum qilishi xavfi tug ilgan. Qurollangan aholi
ʻ
navbatma-navbat tunu kun shahar devorlari ustida qorovullik qilgan. Bunday vaziyatda
ittifoqchilar Afinadan ajralib keta boshlaganlar. Hamon spartaliklar bilan hamkorlik
qilayotgan Alkiviad ularga kuchli Harbiy-dengiz floti tuzish uchun Spartaga mablag
ʻ
berish to g risida Eron noibi Tissafern bilan so zlashishni maslahat bergan. Spartaliklar
ʻ ʻ ʻ
miloddan avvalgi 412-411 yillar mobaynida Tissafern orqali Eron shohi bilan maxfiy
shartnomalar tuzganlar. Spartaliklar g alaba qilgan taqdirda Yunonistonning Kichik
ʻ
Osiyodagi mulklarining hammasini, ya ni Yunon-Fors urushlari vaqtida yunonlarning
ʻ
g alabasi natijasida forslar zulmidan ozod qilingan xududlarni Forslarga kechib berishga
ʻ
va da qilganlar. Tissafern bilan muzokaralar vaqtida Sparta raxbarlari Alkiviad, siyosiy
ʻ
16

nayrang ishlatmayotirmi, deb undan shubxalana boshlaganlar. Uning xizmatiga endi
Sparta muhtoj bo lmay qolgan edi.ʻ
Binobarin uni o ldirishga qaror qilindi. Biroq, Alkiviad Eronga Tissafern oldiga
ʻ
qochib ketdi. Afinaliklar butun kuchlarini flotni qayta tiklashga va ittifoqchilar bilan
aloqani mustaxkamlashga sarf qildilar. Ular hatto forosni (xirojni) bekor qildilar va uning
o rniga 5 foizlik dengiz boji belgiladilar. Flot qisman qayta tiklangan. Lekin miloddan
ʻ
avvalgi 411 yilda Afinada aslzodalar to ntarishi bo lgan-o sha vaqtda xalq yig inida
ʻ ʻ ʻ ʻ
demokratroq belgilar bo lmagan edi, ular flotda-edilar. Shu sababli boy fuqarolarning
ʻ
tazyiqi ostida xalq yig ini hokimiyatni aslzodalarga topshirishga va teng huquqli fuqarolar
ʻ
sonini kamaytirishga rozi bo ldi. Aslzodalar urushdan toliqqan Attika aholisiga Sparta
ʻ
aslzodalari bilan sulh tuzish to g risida so zlashishga va da berganlar. Ashaddiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
aslzodalardan Antifont, Pisandr, Frinix, mo tadil aslzoda Feramen va boshqalar Afina
ʻ
davlat o zgarishining rahbarlari edilar. Besh yuzlar kengashi bekor qilindi. Uning o rniga
ʻ ʻ
rasmangina eski to rt yuzlar kengashi qayta tiklandi va unga eng boy fuqarolar kirdi.
ʻ 16

Teng huquqli fuqarolar soni goplit bo lib xizmat qilishga yetarli mablagi bo lgan 5
ʻ ʻ
ming fuqarodan iborat qilib qo yilgan Sparta bilan olib borilgan muzokaralar natija
ʻ
bermagan, chunki spartaliklar Afina arxesini tugatishni talab qilganlar har qanday obro -
ʻ
e tiborini tez yuqotib qo ygan aslzodalar terror yordamida saqlanib turganlar. Eng avval
ʻ ʻ
boshdan aslzodalar mavqyeining juda nomustaqkam ekanligining sababi yana shu
bo lganki, demokratiyaning tayanchi bo lgan, o sha vaqtda Samos oroli yonida turgan
ʻ ʻ ʻ
Afina floti aslzodaiyani tan olmagan Dastlab muzokaralar olib borib kelishilgandan keyin
Samosga Alkiviad kelgan. U Sparta tartiblarini bilgan va endilikda Sparta flotini tor-mor
qilishni taklif etgan va Tissafern yordami bilan Afinada aslzodalarni ag darib tashlashni
ʻ
va da kilgan. Samosdagi Afina askarlari va matroslari Frasibul, Frasill va Alkiviaddan
ʻ
iborat yangi strateglarni saylaganlar. Alkiviad qo mondonligi ostida bo lgan ikki jangda
ʻ ʻ
Afina floti Abidos yonida miloddan avvalgi 410 yilda Eron puliga qurilgan Sparta floti
ustidan ikki marta porloq g alaba qozongan. Afinaga g alla keltirish qayta tiklangan. Sulh
ʻ ʻ
tuzish to g risidagi va dasini bajarmagan to rt yuzlar aslzodalar hokimiyatni Feramen
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshliq 5 minglar mo tadil aslzodalar guruhiga topshirishga majbur bo lgan. Lekin bu
ʻ ʻ
hokimiyat ham miloddan avvalgi 410 yilda ag darib tashlangan.
ʻ
16
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 156 bet .
17

Xuddi o sha yili Alkiviad, Frasibul va Frasill boshliq demokratiya Afina floti Pireygaʻ
kelgan va aholi tomonidan tantanali kutib olingan. Alkiviad Samosda bo lgan chog idayoq
ʻ ʻ
afinaliklardan o tinib gunohini kechirtirgan edi, g olib flot bilan va g alla ortilgan kemalar
ʻ ʻ ʻ
bilan Afinaga kelgandan keyin esa, Afinaning strateg-avtokratori (ya ni urush vaqti
ʻ
munosabati bilan cheksiz hokimiyatga ega bo lgan strateg) qilib saylangan. Lekin Afina
ʻ
aholisining mahalliy boshliqlari Alkiviadning tiraniyaga intilishidan haqqoniy suratda
gumonsiradilar. Miloddan avvalgi 406 yilda Notiy buruni yonida Afina flotining bir qismi
Sparta armiyasidan mag lubiyatga uchragan. Garchi bu voqyea Alkiviadning yo qligida
ʻ ʻ
sodir bo lgan bo lsada, xalq yig ini uni noshudlikda ayblashiga bahona bo lgan. U yangi
ʻ ʻ ʻ ʻ
muddatga qaytadan saylanmadi va Frakiya Xersonesidagi o z mulkiga butunlay ketib
ʻ
qoldi.
Notiy buruni yonida mag lubiyatga uchragandan keyin butun qolgan Afina harbiy
ʻ
kemalari Lesbos orolida Mitilena shahri gavaniga kirib bekingan. Sparta floti gavanga
kiriladigan joyni qamal qilgan. Afinaliklar so nggi mablag larini to plab va eshkakchilar
ʻ ʻ ʻ
qilib qo yilgan bir qancha meteklar va qullarga fuqarolik huquqi ehson qilib, tez fursat
ʻ
ichida yangi flot qurib olganlar. Bu flot sakkiz strateg qo mondonligi ostida xuddi o sha
ʻ ʻ
miloddan avvalgi 406 yilda Arginus orollari yonida bo lgan jangda Sparta floti ustidan
ʻ
porloq g alaba qozongan. Haqiqatda Afinaning Egey dengizidagi yetakchiligi qayta
ʻ
tiklangan. Lekin Afina xalq yig inida demokratik va aslzoda guruhlarning keskinlashib
ʻ
ketgan kurashi natijasida bu g alaba motamga aylangan. Arginus orollari yonidagi
ʻ
g alabadan bevosita keyin dengiz bo roni boshlanib ketgan. Bir necha Afina kemasi nobud
ʻ ʻ
bo lgan. Bu esa o sha zamondagi kishilarning e tiqodicha shakkoklik edi. Halok
ʻ ʻ ʻ
bo lganlarning qarindoshlari ko pchiligi dafn etish guruxidagi aybdorlardan bo lgan va
ʻ ʻ ʻ
jazodan qutilganlarni aslzodalar ta siri ostida ko pchiligi demokratlardan iborat bo lgan
ʻ ʻ ʻ
strateglarni jinoyatkorona sovuqqonlikda ayblaganlar. Xalq yig ini ozgina ko p ovoz bilan
ʻ ʻ
strateglarni o lim jazosiga hukm qilgan. Hukm qilinganlar orasida Periklning o g li ham
ʻ ʻ ʻ
bo lgan. Strateglar qatl etilgandan keyin afinaliklar aql-xushlarini yig ib oldilar va
ʻ ʻ
o lgandan keyin ularni oqladilar. Qo mondonlardan mahrum bo lib qolgan flot yaqinda
ʻ ʻ ʻ
erishilgan g alabadan foydalana olmadi. Spartaliklar forslar yordami bilan tez muddatda
ʻ
yangi flot qurib oldilar. Bu flotga iqtidorli navarx Lisandr rahbarligida Afinani Qora
dengiz bo ylaridan keltirilgan g alla bilan ta minlashga yo l qo ymaslik uchun
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
18

Gellespontda turib olgan. Afina floti ham shu vaqtda Gellespontda turgan. Lisandr
miloddan avvalgi 405 yilda unga to satdan hujum qilgan va Echkisoy (yunoncha «Egos-ʻ
potamos») yonida bo lgan jangda uni yakson qilib tashlagan. Afina kemalari
ʻ
mag lubiyatga uchratiladi. Afina davlatining taqdiri deyarli hal bo lgan edi. Mil.av. 404-
ʻ ʻ
yil bahorida Lisandr Afinaga kirib boradi va shaharni qamal qiladi. Keyin Lisandr
Samosga yo l oladi.
ʻ
Bu jangdagi mag lubiyat afinaliklarni oziq-ovqat mahsulotlari keltirishdan mahrum
ʻ
qilgan Feramin Afinaga quruq qaytib kelgach, ochlikdan tamoman madori qurigan
afinaliklar miloddan avvalgi 404 yilning aprelida taslim bo lganlar. Spartaliklar shaharga
ʻ
kirganlar. Afinani Pirey bilan bog laydigan va uning havfsizligini ta minlab kelgan uzun
ʻ ʻ
devor Sparta musiqasining sadolari ostida ag darilgan. Afina arxesi tarqatilgan. Afina
ʻ
Peloponnes ittifoqi tarkibiga kiritilgan. Demokratiya o rnini aslzodaiya egallagan.
ʻ
Afinaning sobiq ittifoqchilarining Sparta “ozod qilgan” polislariga Sparta garnizonlari
joylashtirilgan va aslzodaik to ntarishlar qilingan.
ʻ
Afinada xalq majlisi Sparta tazyiqi ostida Feramen taqdim etgan o ttiz aslzodadan
ʻ
iborat komissiya saylagan. Bu komissiya yangi davlat tuzumining asoslarini ishlab
chiqishi kerak bo lgan. Lekin buning o rniga komissiya spartaliklar otryadiga tayangan
ʻ ʻ
holda amalda Afinaning hukumati bo lib olgan. Mashhur aslzodalardan Kritiy va Feramen
ʻ
o ttizlarga bosh bo ldilar. Ular terroristik idora usulini o rnatib, o z siyosiy muxoliflarini
ʻ ʻ ʻ ʻ
va umuman ko zlariga shubhali bo lib ko ringan kishilarning xammasini vahshiylarcha
ʻ ʻ ʻ
jazolaganlar. Ular aholini talaganlar va xatto o z xohishlaricha tanlagan boy fuqarolarni va
ʻ
meteklarni o ldira boshlaganlar, ularning mol-mulkini o z foydalariga musodara qilganlar.
ʻ ʻ
Bu ishlarning hammasi asosan Kritiyning o zboshimchaligi bilan qilingan. Ko proq
ʻ ʻ
ehtiyotkor bo lgan Feramen norozilik bildirgandi, Kritiy va ashaddiy aslzodalarning
ʻ
buyrug i bilan uni qatl etganlar. Aholi Afinadan qocha boshlagan. Sobiq demokrat
ʻ
strateglardan biri bo lmish Frasibul Beotiyaga qochib bekingan
ʻ 17
. U afinalik qochoqlardan
otryad tuzib, chegaradagi Afina istehkomi Filani zabt etgan. Aslzodalarning Frasibul
otryadini yuk qilishga urinishlari chippakka chiqqan.
Frasibul Pireyga yaqinlashib borgan. Yo l-yo lakay uning otryadi tez ko paya borgan.
ʻ ʻ ʻ
Aholi aslzodalarga qarshi bosh ko tarib chiqmoqda edi. Bir necha qattiq janglarda
ʻ
17
Немировский А. И. Книга для чтения по истории древнего мира. Москва: Просвешение, 1986. С. 189.
19

aslzodalar va spartaliklar mag lubiyatga uchraganlar. Aslzodalar Munixiya yonidagiʻ
jangda o zil-kesil tor-mor qilingan, Kritiy o ldirilgan. Miloddan avvalgi 403 yilda Afinada
ʻ ʻ
demokratiya qayta tiklangan. Umumiy amnistiya e lon qilingan. Lekin o ttizlar
ʻ ʻ
komissiyasi keyinchalik “o ttiz tiran” laqabini olgan va o z jinoyatlari uchun jazoga
ʻ ʻ
tortilgan. Afina Peloponnes ittifoqi a zosi bo lib qola bergan. Bir oz tanaffus bilan 27 yil
ʻ ʻ
davom etgan qattiq o zaro Peloponnes urushi qoloq Spartaning iqtisodiy va siyosiy
ʻ
jihatdan taraqqiy qilgan Afina ustidan g alabasi bilan tamomlangan. Afina demokratik
ʻ
hukumati bir qancha xatolarga yo l qo ygan, bu xatolar orasida eng og iri Sitsiliya
ʻ ʻ ʻ
ekspeditsiyasi bo lgan. Lekin Sparta afinaliklar Sitsiliyada halokatga uchraganlaridan
ʻ
keyin ham faqat Eronning yordami bilangina Afinani yengishi mumkin bo lgan. Shunday
ʻ
qilib, Afinaning mag lubiyatiga xalqaro vaziyat ham yordamlashgan. Ammo Afinaning
ʻ
muvaffaqiyatsizligini ildizi Afina demokratiyasining cheklanganlida ham edi. Bu
demokratiya o zi to zgan arxeda qullarnigina emas, balki o z ittifoqchilarini ham
ʻ ʻ ʻ
ekspluatatsiya qiluvchi yetakchiga aylangan edi. Afina dengiz ittifoqini vujudga keltirgan
ijtimoiy g iqtisodiy taraqqiyot keng birlashuvni, polis doirasida cheklanib qolishni
ʻ
bartaraf qilishni talab etardi. Lekin Afina dengiz ittifoqi buni bartaraf etolmagan.
Pelopones urishi butun Yunonistonni juda zaiflashtirib qo ygan, uning iqtisodiy
ʻ
salohiyatiga putur yetkazgan 18
.
2.3. Pellepones urushining yakuni va oqibatlari
Peloponnes urushlari miloddan oldingi 431 - 404 yillar orasida Yunonistonning ikki
kuchli shahar-davlati Afina va Sparta o rtasida bo lib o tgan bir qator qarama-
ʻ ʻ ʻ
qarshiliklardan iborat edi. Ushbu urushlar, ko pincha Peloponnes Ligasi (Sparta va uning
ʻ
ittifoqchilari) va Delian Ligasi (Afina va uning ittifoqchilari) o rtasida yuz bergan.
ʻ
Urushlarning yakuni miloddan oldingi 404 yilda, ketma-ket muvaffaqiyatsiz harakatlardan
so ng, tanazzulga yuz tutgan va ocharchilikdan aziyat chekayotgan Afina taslim bo lishga
ʻ ʻ
majbur bo lganida yuz berdi. Taslim bo lish shartlari juda og ir bo lgan: Afina devorlarini
ʻ ʻ ʻ ʻ
buzish, flotini qisqartirish, va Sparta siyosatiga bo ysunishga rozi bo lishiga to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
kelgan. Ayni paytda, Spartaliklar Afinada oliy hokimiyatni qo lga kiritishgan va
ʻ
demokratiya o rniga oligarxikhukumat o rnatishgan.
ʻ ʻ
18
Urakov D . J , R . N . Tursunov va b . Jahon tarixi Qadimgi Sharq , Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi - Toshkent : “ Innovatsiya -
Ziyo ”, 2020. 204 b
20

Urushning asosiy oqibatlari quyidagicha edi:
1. Afinaning qudratining pasayishi: Afinaning qudrati sezilarli darajada kamayib,
uning iqtisodiy va harbiy ustunligi barham topdi.
2. Spartaning kuchayishi: Spartaning Peloponnesda ham, butun Yunoniston hududida
ham ta siri oshdi. Biroq, Sparta ham bu urushlardan keskin zarar ko rgan va uzoqʻ ʻ
muddatli ustunlik qozonishga qodir bo lmagan.
ʻ
3. Yunon shahar-davlatlari orasidagi raqobat: Boshqa shahar-davlatlar, jumladan,
Teba va Korinf kabi, Spartaning yangi qudratiga qarshi turishga intildi va Spartaning
gegemoniyasiga qarshi turdilar.
4. Makedoniyaning Yuksalishi: Uzoq muddatli urushdan charchagan Yunon shahar-
davlatlari Makedoniya podshohi Filipp II ning nisbatan barqaror va mustahkam
mamlakatini qura olishiga sharoit yaratdi. Makedoniya podshohi Aleksandr Buyuk
tomonidan qo lga kiritilgan Yunonistonning birlashganligi Peloponnesian urushlarining
ʻ
bir to g ridan-to g ri oqibati hisoblanadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
5. Moddiy va insoniy zararlar: Urushlar yunon jamiyatining iqtisodiyotiga va
madaniyatiga katta zarar yetkazdi, aholining katta qismini yo q qildi va shaharlarni vayron
ʻ
qildi.
Bu urushlar tarixda yunon shahar-davlatlari orasidagi kuch muvozanatining
o zgarishini va yunon madaniyatining keyingi davrlarga ta sirini aniq bir misol sifatida
ʻ ʻ
namoyish etadi.
Yunon shaharlarining inqirozi va uni bartaraf etishga urinishlar Bolqon yarim oroli,
Kichik Osiyo Yunonistonining ko p hududlarini xonavayron qilgan Peloponnes urushini
ʻ
keltirib chiqargan ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot urush tamom bo lgandan keyin ham davom
ʻ
etgan. Yunon dunyosining ichki ishlariga aralashib, spartaliklarga yordam berib kelgan
Eron Sparta bilan Afina o rtasida sulh tuzilgandan keyin ham o zining aralashuv siyosatini
ʻ ʻ
davom ettirgan. Yunonistonning yangi yetakchisi Sparta yunon dunyosida rahbarlik rolini
amalga oshirishda mag lubiyatga uchragan Afina ega bo lgan darajada ijtimoiy-iqtisodiy
ʻ ʻ
va siyosiy tajribaga ega emas edi. Miloddan avvalgi IV asrning birinchi yarmidagi ichki va
xalqaro vaziyat esa miloddan avvalgi V asrning o rtalari va ikkinchi yarmidagi vaziyatdan
ʻ
murakkabroq edi.
21

Bu faktorlar qadimgi yunon jamiyatida sinfiy kurashni keskinlashtirdi va mahsulotlar
sotishni qiyinlashtirdi. Zaif shahar davlatlari esa buning ustiga tag in quldorlarniʻ
xonavayron qilingan xalq ommasining g azabidan omon saqlashga ojiz ham edilar.
ʻ
Manbalar. Yunonistonning miloddan avvalgi IV asrning birinchi yarmidagi tarixi tarixiy
manbalarda garchi bir tekisda bo lmasada, umuman qoniqarli aks ettirilgan. Hatto
ʻ
Yunonistonning Ksenofont tomonidan yozilgan umumiy tarixi ham mavjuddir. Ksenofont
tomonidan boshqa asarlar ham yozilgan bo lib, bu asarlarda o sha zamondagi Yunoniston
ʻ ʻ
xayotining turli tomonlarini oydinlashtiruvchi boy ma lumot to plangan. Uning
ʻ ʻ
ma lumotlarini miloddan avvalgi IV asrda yashagan boshqa mualliflarning: Aristotel,
ʻ
Lisiy va qisman Demosfen asarlari yordamida to ldirish va anchagina darajada tekshirib
ʻ
ko rish mumkin. Aristofan komediyalarida va badiiy adabiyotning boshka asarlarida ham
ʻ
qimmatli ma lumot bor. Ko pchiligi bizga yetib kelmagan asarlar asosida uzoq o tmish
ʻ ʻ ʻ
xaqida asarlar yozgan keyingi mualliflardan Diodor bilan Plutarxni ko rsatish mumkin.
ʻ
Obidalardagi yozuvlar va tanga-chaqalar ham bizning bu davr to g risidagi bilimlarimizni
ʻ ʻ
aniqlashga yordam beradi.
Peloponnes urushidan keyin qullar mehnatidan qishloq xo jaligida ham foydalanish
ʻ
ko payadi. Bu hol hunarmandlarning, yuk tashuvchilarning, batraklarning va shu
ʻ
kabilarning ahvoliga xalokatli ta sir etgan. Ular onda-sonda uchrab qoladigan ishdan
ʻ
oladigan haq bilan hamda quldorlar davlatining qullarni ishlatishdan keladigan
mablag lardan va mag lub qilingan mamlakatlardan olinadigan xirojdan berib turadigan
ʻ ʻ
arzimas sadaqasi hisobiga yashaganlar. Ular quldorlik jamiyatining tekinxo r zarralari
ʻ
orasida eng past tabaqa edilar. Ishlab chiqarish mehnatiga, qullarning ishi, deb nafratlanib
qarash xuddi ana shu davrda keng rasm bo lgan. Bu hol kambag allarning axvolini yanada
ʻ ʻ
ko proq yomonlashtirgan, chunki xalol mehnat kilib pul topish yulini izlashga rag batni
ʻ ʻ
susaytirgan. Ko p dehqonlar va hunarmandlar qatnashgan urush harakatlari ko p yillar
ʻ ʻ
davom etganligi sababli bir qancha yer maydonlari qarovsiz, tashlandi bo lib qolgan.
ʻ
Omadi kelgan quldorlar ana shu yer maydonlarini bosib olgan yoki arzon bahoda sotib
olganlar. yerlar, qullar va boshqa turdagi mol-mulklar qisman qaytadan taqsimlanib,
ozgina kishilar qo lida to planib qolgan. Lekin bu jarayoni bo rttirib ko rsatish yaramaydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Yunon shaharlari sharoitida ayniqsa katta yer mulklarning yoki ustaxonalarning ayrim
shaxslar qo lida mavjud bo lishi mumkin emas edi. Ko pincha savdo-sudxo rlik
ʻ ʻ ʻ ʻ
22

kapitalining ayrim qullarda to planishi ko rinadi, shu bilan birga savdogarlar va sudxo rlarʻ ʻ ʻ
ayni vaqtda yerlarni qo lga kiritib olishga ham intilganlar. Binobarin, hatto mahsulot
ʻ
ishlab chiqarish eng taraqqiy qilgan davrlarda ham quldorlik jamiyatining natural asosi
ana shunda namoyon bo lgan. Boy quldor-plutokratlar ayni bir vaqtda ham sudxo r, ham
ʻ ʻ
savdogar, ham yer egasi bo lganlar. Amalda ana shular iqtisodiy jihatdan taraqqiy qilgan
ʻ
yunon shaharlarining ichki va tashqi siyosatiga ta sir ko rsatib turganlar
ʻ ʻ 19
.
O tmishda milliy quldorlik shaharining tayanchi o rta hol fuqarolar bo lib, bu
ʻ ʻ ʻ
fuqarolar, barham topgan shaharning Aristotelning ta biricha, eng yaxshi davlat idora
ʻ
usulini-politiyani tashkil etganlar. O rta va mayda quldorlar shahar xalq lashkarida ham
ʻ
xizmat qilganlar. Miloddan avvalgi IV asrdagi demokratik shaharlardagi xalq yig inlarida
ʻ
biz butunlay boshqacha manzarani ko ramiz. Sirtdan xech qanday muhim o zgarishlar
ʻ ʻ
bo lmagan. Afinada hatto demokratik belgilar kuchaygan: saylab qo yiladigan ko p
ʻ ʻ ʻ
lavozimlarga davlat tomonidan maosh to langan (fuqarolarga hatto xalq yig iniga borish
ʻ ʻ
uchun ham maosh to langan). Lekin sirtqi demokratlashtirish zamirida fuqarolarning
ʻ
xonavayron bo lishi hamda davlat lavozimlarining va halq yig inida qatnashishning yarim
ʻ ʻ
qashshoq fuqarolarning ozgina bo lsada, doimiy daromad manbaiga aylanishi pinhon
ʻ
bo lgan, chunki xokimiyat tepasida turgan plutokratlar va oligarxlar bu yarim qashshoq
ʻ
fuqarolarni ana shunday sadaqa berish yo li bilan bo lib turganlar.
ʻ ʻ 20
Peloponnes urushining asosiy natijasi Afinaning Sparta bilan uzoq kurashidan so ng
ʻ
batamom mag lubiyatga uchragani bo ldi. Afmaliklar mag lubiyatining ko plab sabablari
ʻ ʻ ʻ ʻ
bor edi. Avvalo, Afinaning siyosati uning ittifoqdoshlarida norozilik uyg otdi. Afinaning
ʻ
qudratli paytida ittifoqdoshlar foyda ko rar edi, biroq yetakchining kuchi va irodasi
ʻ
sustlasha boshlaganda, ittifoq tarqaldi. Afina mag lubiyatining boshqa sababi urush
ʻ
rejasining nobopligi edi: dengiz jangi bilan Spartadek kontinental davlatni qulatib
bo lmasdi. Afinaning qishloq xo jaligi hududlari bilan aloqalaming uzilishi og ir
ʻ ʻ ʻ
oqibatlarga olib keldi. Bundan tashqari afmaliklarda mustahkam boshqaruv yo qolgan edi,
ʻ
operatsiyalami amalga oshirishda noma qulchiliklar ham bor edi. Bunga Sitsiliyaga
ʻ
uyushtirilgan ekspeditsiya misol bo la oladi, U barbod bo lgan edi. Va nihoyat, Afinaning
ʻ ʻ
mag lubiyatiga Spartaliklarga forslaming moliyaviy yordam ko rsatgani o z ta sirini
ʻ ʻ ʻ ʻ
o tkazgan. Bu yordam spartaliklarga qudratli flot tuzib, afinaliklar eng kuchli bo lgan
ʻ ʻ
19
Сергеев В.С. История Древнего Греции. Москва 1939 г. 211
20
Крушкол Ю.С. Қадимги дунё тарихи. II қисм. Тошкент. «Ўқитувчи» 1975. 289-291 б ет
23

joyda- dengizda - ulami mag lub qilish imkonini bergandi. Xo sh, spartaliklamingʻ ʻ
g alabasi yunon polislariga nima olib keldi? Sparta urushni ellin ozodligini afinaliklar
ʻ
zulmidan qutqarish shiori ostida olib borgan. Ammo, Spartani qo llab-quvvatlash va uning
ʻ
taraflda bo lish bilan yunonlar aytarli hech nimaga erishishmadi. Afina gegemonligi
ʻ
o miga Spartaniki keldi, xolos. Natijada Afinada demokratlar va oligarxlar qator kurashlar
ʻ
bo lib o tdi.
ʻ ʻ 21
21
Бокшанин А.Г. История Древнего Греции. Москва 1972 г. 158- стр
24

XULOSA
Peloponnesian urushlari, Afina va uning Delian Ligasining a zolari bilan Sparta vaʻ
uning Peloponnesian Ligasi o rtasida bo lib o tgan bir qator urushlar edi. Miloddan
ʻ ʻ ʻ
avvalgi 431-404 yillar oralig ida sodir bo lgan ushbu urushlar, qadimgi Yunoniston
ʻ ʻ
tarixidagi eng aniq tavsiflangan konfliktlardan biridir. Bu davr hozirgi vaqtda ham ko p
ʻ
jihatdan tahlil qilinadi, chunki u qadimgi dunyo tarixida muhim rol o ynayd. Peloponnes
ʻ
urushi qadimgi Yunonistonning quldorlik jamiyatida ichki ziddiyatlarning jamlanishi va
keskinlashuvi natijasida kelib chiqqan edi. Miloddan avvalgi V asrning ikkinchi yarmida
yunon polislarining aksariyati yo Afina dengiz ittifoqiga, yo Peloponnes ittifoqiga
kirganligi sababli urush umumyunon tusini olgan. Afina dengiz ittifoqining iqtisodiy va
siyosiy jihatdan gurkirab rivojlanishi bilan bir qatorda Afinaning ittifoqchilar bilan ham,
boshqa yunon polislari bilan ham munosabatlari keskinlashib ketgan. Ikki o rtada bo lib
ʻ ʻ
o tgan arxidam urishidan keyin 50 yilga tinchlik shartnomasi imzolandi. Lekin Peloponnes
ʻ
urushini keltirib chiqargan ziddiyatlar ilgarigicha hal qilinmay qolgan edi. Bolqon yarim
orolini va unga yaqin orollarni bo lib olish bilan cheklangan urush kattaroq natijalarga olib
ʻ
kelmagan. Afina floti tomonidan Peloponnesning nomuntazam qamal qilinishi Peloponnes
ittifoqini bo shashtira olmagan. Afina aholisining savdo-hunarmandchilik qatlamlari
ʻ
urushning durang bilan tamom bo lganidan norozi bo lganlar. Rivojlanib borayotgan
ʻ ʻ
quldorlik iqtisodiyoti Afina tomonidan nazorat qilinadigan hududlarni kengaytirishni talab
etgan, shu sababli urushni yangidan boshlash mayli yana paydo bo lgan.
ʻ
Bir oz tanaffus bilan 27 yil davom etgan qattiq o zaro Peloponnes urushi qoloq
ʻ
Spartaning iqtisodiy va siyosiy jihatdan ancha taraqqiy qilgan Afina ustidan g alabasi
ʻ
bilan tamomlangan.
Miloddan avvalgi V asrning oxirlari-IV asrning boshlarida Yunonistonda yollanma
askarlarning bo linmalari tez fursatda harbiy kuchlarning asosiy turi bo lib qolgan.
ʻ ʻ
Yollanma askarlar ilgari ham oz moz bo lgan, lekin endilikda ular ommaviy tus olgan.
ʻ
Quldorlik jamiyatining rivojlanishi sharoitida kambag allashib qolgan omma uchun og ir
ʻ ʻ
ahvoldan qutulishning birdan-bir yo li yollanma askarlar safiga kirishdan iborat edi.
ʻ
Qullar bajaradigan hunarmandchilik ishi ko p mablag sarflashni talab qilmagan va
ʻ ʻ
umuman qadimgi dunyo xo jaligining unchalik ko p bo lmagan extiyoji va iste molchilik
ʻ ʻ ʻ ʻ
xarakteri bilan cheklangan. Boylarning bo sh mablag lari zeb-ziynatga sarflangan, bu esa
ʻ ʻ
25

ijtimoiy tengsizlikni yanada yaqqolroq namoyon qilar va boylar bilan kambag allarʻ
o rtasidagi antagonizmni kuchaytirgan. Jamg arilgan boyliklarning bir qismi xazina-
ʻ ʻ
dafinaga aylantirilib, o g irlash va musodara qilinishdan extiyot chorasi sifatida yerga
ʻ ʻ
ko milgan. Ichki shahar bozori hamisha cheklangan edi, buning natijasida miloddan
ʻ
avvalgi V asrdayoq shaharlarning ittifoqlarga birlashuvi yuzaga keladi.
Miloddan avvalgi IV asrda ichki bozor yana ko proq torayadi. Erkin aholi keng
ʻ
qatlamlarining xonavayron bo lishi ularning xarid qobiliyatini pasaytiradi. Qullar
ʻ
ko pincha xech nima sotib olmaganlar. Boy yer egalari o z qullari ishlagan buyumlardan
ʻ ʻ
foydalanib, mahalliy mahsulotlarni sotib olmaganlar. Yunonistonning qolgan xududlari
qulchilik taraqqiyotiga qadam qo ygan edi, binobarin, Afina, Korinf va boshqa savdo
ʻ
hunarmandchilik markazlarida ishlab chiqarilgan maxsulotlarni kam sotib olganlar. O sib
ʻ
ketgan qullik xunarmandchiligi esa ishlab chiqarilgan buyumlarni sotishga muhtoj
bo lgan. Shaharlarning tor chegaralari quldorlik jamiyatining iqtisodiy jihatdan yanada
ʻ
rivojlanishini qiyinlashtirgan. quldorlik jamiyatining ancha ilk bosqichida keskinlashgan
sinfiy kurash sharoitida paydo bo lgan shaharlar quldorlarning manfaatlarini va mol-
ʻ
mulklarini yaxshi ximoya qilmaganlar. Shaharlar yetarli darajada kuchli bo lmagan.
ʻ
Ijtimoiy inqiroz ustiga shahar davlat ustqurmasining siyosiy inqirozi kelib kushildi.
Miloddan avvalgi IV asrning birinchi yarmida umumyunon shaharlari sharoiti ana
shundan iborat bo lib, bu sharoitni shahar-davlat (shahar) doirasidagi yunon quldorlik
ʻ
jamiyatining ijtimoiy va siyosiy inqirozi deb tavsiflash mumkin. Bu yaxlit holdagi
quldorlik sistemasining inqirozi emas edi. Bu inqiroz ko proq taraqqiy qilgan milliy
ʻ
shaharlarda paydo bo ldi va quldorlik xo jaligi taraqqiyotining natijasi sifatida
ʻ ʻ
Yunonistonning ko p qismida yoyildi. Eron yordami bilan Afina mag lub qilingach Sparta
ʻ ʻ
Yunonistonga yana yetakchi bo lib olgan. Askarboshilar-garmostlar boshchiligida Sparta
ʻ
harbiy bo linmalari afinaliklar hokimiyatidan rasmiy ravishda “ozod qilingan”, yunon
ʻ
shaharlarida joylashtirilgan va ular shaharlarni talashga kirishganlar.
Garchi Sparta Peloponnes urushi jarayonida o z aholisini tashqi ta sirlardan ajratib
ʻ ʻ
saqlash siyosatiga barham bergan bo lsada, lekin ijtimoiyiqtisodiy va siyosiy jixatdan
ʻ
qoloq bo lgan Sparta miloddan avvalgi IV asrning boshlarida Yunonistonning yetakchisi
ʻ
bo lish kabi o z oldida turgan murakkab vazifalarni uddalay olmagan. Sparta Yunoniston
ʻ ʻ
ustidan nazorat o rnatishga muvaffaq bo lolmagan. Aksincha, sun iy yakkalanishdan uzil-
ʻ ʻ ʻ
26

kesil qutulib chindan Sparta jamiyati Yunonistonning iqtisodiy va siyosiy jihatdan
rivojlangan xududlarining kuchli ta siriga olingan. Miloddan avvalgi V va IV asrlarʻ
chegarasida kuchayib ketgan mulkiy tabaqalanish Sparta qonunchiligida ham o z ifodasini
ʻ
topgan. Sparta tarixida birinchi marta o laroq spartaliklarning yer maydonlarini vasiyat
ʻ
qilib qoldirish va in om qilish to g risidagi efor Epitadey qonuniga binoan amalda yer
ʻ ʻ ʻ
maydonlarini sotish va sotib olishga ruxsat etilgan. Spartaliklar o rtasida ko p miqdorda
ʻ ʻ
kumush va xatto oltin pullar tarqala boshlagan. yetakchilik uchun kurashda holdan toygan
Fiva Yunonistonda rahbarlik rolini qo ldan berib qo ydi. 2-Afina dengiz ittifoqi hamon
ʻ ʻ
kattagina birlashma bo lib qolmoqda edi.
ʻ
Binobarin, Afina, siyosiy arboblarining fikriga ko ra, o zining o tmishdagi qudratini
ʻ ʻ ʻ
qayta tiklash uchun qulay vaziyatdan foydalanib qolishga shoshilgan. Afina 1-Afina
dengiz ittifoqida qo llangan amaliyotini qaytadan qo llanishga, ya ni kleruxiyalarni
ʻ ʻ ʻ
ko chirib borishga va ittifoqchilardan ularning manfaatlari bilan xisoblashmasdan
ʻ
muntazam suratda xirojlarni undirib olishga uringan. Bu narsa 2-Afina ittifoqining
buzilishiga sabab bo lgan. «Ittifoqchilar urushi» degan urush kelib chiqqan (miloddan
ʻ
avvalgi 357-355.yillar). Afina floti mag lubiyatga uchraydi. 2-Afina dengiz ittifoqi 22 yil
ʻ
yashagandan keyin tarqalib ketadi Yuqoridagi xulosaga qarab quyidagi tavsiyalarni ishlab
chiqdim
27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Shavkat Mirziyoyev. 2021-yil 19 yanvardagi ma naviy-ma rifiy ishlar tiziminiʻ ʻ
takomillashtirish masalalari bo yicha yig ilishidagi nutqi.
ʻ ʻ
2. Karimov I . A . Tarixiy xotirisiz kelajak yo ʻ q . – T .: “ Sharq ”, 1998.
3. O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
ʻ
4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009
5. Urakov D.J, R. N. Tursunov va b. Jahon tarixi Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston
va Rim tarixi -Toshkent: “Innovatsiya-Ziyo”, 2020
6. Крушкол Ю.С. Қадимги дунё тарихи. II қисм . Тошкент . « Ўқитувчи » 1975.
7. Редер Д.Г, Черкасова Е.А. Қадимги дунё тарихи. I қисм. Тошкент. “Ўқитувчи”
1974.
8. Бокшанин А.Г. История Древнего Греции. Москва 1972 г.
9. Всемирная история. Т. 1. Москва, 1951.
10. Дьяконов В. Н. “История древнего мира” Т. I. Москва: Наука, 1989.
11. Дьяконов В.Н. История Древнего Мира.Москва 1962 г.
12. Кузищин В.И. История Древнего Греции. Москва 1986 г.
13. Немировский А. И. Книга для чтения по истории древнего мира. Москва:
Просвешение, 1986.
14. Сергеев В.С. История Древнего Греции. Москва 1939 г.
Internit ma’lumotlari
15. www.Wikipedia.uz
16. www.ziyo.uz
17. www.arxiv.uz
28

Peloponnes urushlari

Купить

Похожие документы
Yunonlar va Fors urushlari
Xristianlikning paydo bo‘lishi va tarqalishi
Shumer-Akkad sivilizatsiyasi
Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri
Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri