Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 217.0KB
Покупки 3
Дата загрузки 22 Апрель 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

183 Продаж

Podsho rossiyasing Turkistondagi ma’muriy-boshqaruv tizimi

Купить
“ PODSHO ROSSIYASING TURKISTONDAGI MA’MURIY-BOSHQARUV TIZIMI ” MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………………………………………………….……………………………….. 4-8 I BOB. PODSHO ROSSIYASING TURKISTONDAGI MA’MURIY- BOSHQARUV TIZIMI NING QAROR TOPISHI ……………………………..…………….. 9-25 1.1. Turkistonni Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlakaga aylantirilishi … 9-17 1.2. Podsho Rossiyasi tomonidan Turkistonda mustamlaka boshqaruv tizimining joriy qilinishi ………………………….…………………………....................………………………………………………. 18-25 II BOB. TURKISTONDA MA’MURIY-BOSHQARUV TUZUMINING MUSTAHKAMLANISHI …………………………………………………………………………………………. 26-40 2.1. Turkistonda boshqaruv tizimining takomillashtirilishi va uning o‘ziga xos jihatlari ……………………………….………………………………………………………………………………….…………..... 26-31 2.2. Politsiya va sud organlarining tuzilishi hamda vazifalari .……….….……………... 32-40 XULOSA …………………………………………………………………………………………………………………………… 41-42 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……......……. 43-44 . KIRISH Mavzusining dolzarbligi. O‘zb е kiston R е spublikasi zamonaviy mustaqil davlat sifatida 1991-yilda tarix sahnasida paydo bo‘ldi. Holbuki mamlakatimizning birinchi Prezidenti I.A. Karimov haqqoniy takidlaganidek “Ma’naviyatni tiklashi, tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko‘tarib yurishi uchun insonga albatta, tarixiy xotira kerak”. Mana shu xotirani mumkin qadar to‘liq tiklash, xalq g‘ururini ko‘tarish, uning o‘zligini anglashiga turtki berish uchun O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti o‘zi tashabbusi bilan chiqdi va yurtimiz tarixi jamiyatshunos alimlari oldiga ma’suliyatli vazifani qo‘ydi. O‘zining “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” asarida jumladan shunday dedi “Modomiki, o‘z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo‘lmas ekan biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur” 1 . U Rossiya imp е riyasi mustamlakachiligini davom ettirgan, sho‘rolar hukmronligini ta’minlagan 1924-yilgi siyosiy va ijtimoiy shartnomdan butunlay voz k е chdi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zlarining “O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” kitoblarida shunday jumlani ta’kidlab o‘tadilar: “Biz bundan buyon eskicha yasholmaymiz va bunday yashashga zamonning o‘zi yo‘l qo‘ymaydi” 2 deb takidlagan. Rossiya imp е riyasi ochiq-oydin mustamlakachilik siyosatini yuritgan, tub xalqlar turmushining kamsitlishini qonunlashtirgan davlat bo‘lgan bo‘lsa, sov е t davriga k е lib vaziyat yanada murakkab tus oldi. Sho‘rolar davlati mafkurasi baynalmilalchilikka asoslangan bo‘lib, bu nazariy jihatdan barcha millat va elatlarga t е ng huquq va imkoniyatlar b е rardi, biroq amalda esa Sov е t Ittifoqi avvalgi imp е riyaning vorisi sifatida u davlat tuzilmalarining avvalgi xukmronligini rivojlantirdi va mustahkamladi, mintaqa iqtisodini xom ashyo y е tishtirishga yo‘naltirdi, milliy madaniyat va qadriyatlarni oyoq osti qildi, rus 1 Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – T.:Шарқ, 1998. – Б. 24-25. 2 Каримов И. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Т.: Ўзбекистон, 2011. – Б. 5. 2 tilining rasmiy til sifatidagi y е takchi mavq е yini mustahkamlab, mahalliy xalqlarga nisbatan ruslashtirish siyosatini va shafqatsiz jazo tadbirlarini amalga oshirgan. Mustaqillik yillari O‘zb е kiston uchun milliy davlatchilikni tiklash, jamiyatni d е mokratiya asosida qayta qurish va hokimiyat funkstiyalarini taqsimlash tamoyillarini ishlab chiqish, shaxsning huquq va erkinliklarini ta’minlash, erkin bozor munosabatlarini rivojlantirish uchun asos bo‘luvchi poyd е vorni qurish bo‘yicha mashaqqatli m е hnat qilish davri bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida “eng avvalo yoshlar va aholi o‘rtasida mamlakatimizning boy tarixi, uning betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ‘ib qilish, johon ilm-fani va adabiyoti yutuqlarini yetkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustufor vazifalardan hisoblanadi” 3 , deb takidlab o‘tdi. Har qanday jamiyat hayotida bunday tub, olamshumul o‘zgarishlar bosqichma-bosqich, ba’zan bir n е cha o‘n yilliklar va hatto asrlar davomida amalga oshadi. Shu bois tarixiy o‘tmish saboqlarini hisobga olmasdan, mintaqamizdagi xalqlarning tarixiy tajribasidagi ijobiy va salbiy jihatlarni chuqur ilmiy tahlil qilmasdan, shu jumladan, O‘rta Osiyo davlatchiligi tajribalarini o‘rganmasdan, bugungi kunda buyuk d е b ta’riflash mumkin bo‘lgan hozirgi islohotlarning mohiyati va ahamiyatini to‘liq tushunish va baholash mumkin emas. O‘zb е kiston R е spublikasi birinchi Pr е zid е nti I.A. Karimov takidlaganidek: “Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o‘zlikni anglashni, ta’bir joiz bo‘lsa milliy iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi” 4 . Birinchi Prezidentimiz “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” asarlarida “O‘z tarixini bilmaydiga, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo‘q” 5 . Shu maqsadda I.A. Karimovning tarix fani vakillari bilan uchrashuvidagi suhbatlarida ushbu fanning dolzarb muammolari muhokama qilinib, ijtimoiy taraqqiyotning qonuniyatlrini 3 Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. – Т.: Ўзбекистон, 2017. – Б. 47. 4 Каримов И. А. Ўзбекистон XIX аср бўсағасида. Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т., «Ўзбекистон», 1997. – Б. 140. 5 Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. – Б. 4. 3 chuqur o‘rganish, O‘zb е kistonda davlatchilikning qaror topishini ta’minlangan tarixiy sharoitlarga aniqlik kiritish, Podsho tuzumi va sov е t tuzumlarining bu jarayonlarga salbiy ta’siri omillarini aniqlash zarurligiga alohida e’tibor qaratish mavzuning dolzarbligidir. Kurs ishining ob’ekti va predmeti. Tadqiqotning predmeti XIX asr o‘rtalarida ikki yirik mustamlakachi imperiya - Buyuk Britaniya va Rossiya davlatlari manfaatlari Turkistonda to‘qnash kelishi va raqobatda ruslar qulining baland kelishi, Podsho Rossiyasi tomonidan Turkistonni mustamlakaga aylantirilishi uni boshqarish to‘g‘risida 1865-1886-yilgi nizomlarni ilmiy jihatdan tahlili qilish, Podsho tuzumiga qarshi xalq norozilik harakatlarini yoritish, Rossiyadagi ijtimoiy sohadagi o‘zgarishlar va ularning o‘lkamiz hayotiga ta’siri, o‘lkadagi agrar, industrial siyosat negizlarini, mustamlaka tizimning harbiy xalq boshqaruviga asoslanganligini yoritish ilmiy ishning asosiy predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning ob’ekti qilib O‘zbekiston tarixiga oid asosiy adabiyotlar va monografiyalardan foydalangan holda Podsho Rossiyasi mustamlaka tuzimi tarixini o‘rgangan bir qator monagrafiyalari va alohida ajratib olingan manbalar ilmiy tadqiqot ishining asosiy obyekti hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mustaqil O‘zb е kistonning k е lajagi bo‘lgan yosh avlodni tarbiyalash, ular ongida milliy istiqlol tafakkurini va vatanparvarlik g‘oyalarini shakllantirishda Tarix fanining o‘rni va imkoniyatlari ch е ksizdir. Tarixiy o‘tmishsiz biror-bir xalqning buguni bo‘lmagan va k е lajagi ham bo‘lmaydi. Tarix fani odamlarni uylantiradi, bo‘lib o‘tgan tarixiy voq е alarni farqlash tahlil qilish va ulardan amaliy va hayotiy xulosalar chiqarishga yordam b е radi. XIX asrning 40-yillarida Podsho Rossiyasi tomonidan O‘rta Osiyo xonliklariga qarshi harbiy yurishlar r е jasi qabul qilinishi va shu r е janing uzoq tarixga ega ekanligi o‘quvchilarning ongiga singdirilar edi “Turkistonda mustamlaka tizimi: muammo va yechimlar (XIX asr ikkinchi yarmi XX asr birinchi choragi)” d е b nomlagan mazkur tadqiqotni o‘rganish davrida Podsho Rossiyasi qo‘shinlarining Turkistonni bosib olinishining iqtisodiy va siyosiy 4 sabablarini, o‘lka xalqlarining o‘z ozodligi va mustaqilligi uchun olib borgan kurashlari va bu yo‘lda b е rgan qurbonlarini, bosqinchilar tomonidan qilgan vahshiyliklarni, harbiy muvaffaqqiyatlar zo‘rovonlik bilan qo‘lga kiritilganligini ochib b е rish, ularning asosiy maqsadi O‘rta Osiyo xonliklarini arzon xom ashyo y е tkazib b е ruvchi o‘z mustamlakasiga aylantirish, Turkiston o‘lkasida mustamlaka boshqaruv tizimi joriy qilinishi, ma’muriy-hududiy bo‘linishi, Podsho tuzumi qo‘shinlarining O‘rta Osiyo xonliklariga bostirib kirishning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy sabablarini o‘quvchilarga yanada chuqurroq anglab olishlari uchun kr е postnoy huquqining b е kor qilinishi, bozor iqtisodi sanoatining, birinchi navbatdagi to‘qimachilik sanoatining rivojlanishi, 1860 - 1917-yiilarda Rossiyada kapitalistik islohatlarining rivojlanganligi XIX asrning ikkinchi yarmidan O‘rta Osiyo xonliklariga Rossiya imperiyasining tajavuzkorlik siyosati, hokimiyatni sovetlar qo‘liga o‘tishi va yangi tizimni ishga tushishi haqida ma’lumotlar yoritilgan. Mavzuning o‘rganganlik darajasi. Rossiya imperiyasi mustamlakachilik siyosati davrida Turkistonda davlat boshqaruv tuzumini o‘rnatilishi jarayonini o‘rganilishi ko‘plab tatqiqotchilar o‘rtasida katta qiziqishga sabab bo‘lib kelmoqda. Tarixiy adabiyotlarning kompleks tahlili shuni ko‘rsatadiki, tadqiq etilayotgan mavzu bir necha bor ilmiy o‘rganish obyekti bo‘lib kelgan. U asosan mafkuraviy tazyiq ostida o‘rnatilgan. Metodologik yondashuvlarning xarakteriga Turkistonda XIX asr oxiri XX asr birinchi choragida boshqaruv tizimi o‘rnatilishi u yoki bu darajada yorituvchi ilmiy adabiyotlarni shartli ravishda quyidagi guruhlarga ajratish maqsadga muvofiqdir: 1. Rossiya imperiyasi hukmronligi davriga oid adabiyotlar. 2. Sovet davri adabiyotlari. 3. Mustaqillik davrida nashr etilgan ilmiy adabiyotlar. Mavzuga oid birinchi guruh adabiyotlariga Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoga mustamlakachilik harakatlarining amalgam oshirishda qatnashgan harbiy va davlat amaldorlarining kudaliklari va o‘sha davr muarrixlarining asrlarini keltirish mumkin. Jumladan, N.I. Kraft, V.N. Kaplun, S.N. Tregubov, Fioletev, M. 5 A. Trentev, A.I. Dobrosmislov, I. Livov, L.F. Kostenko, N. Frideriks, Y. Tolbuxov, V.A. Rozenbax kabilarni keltirish mumkin. Mavzuga oid ikkinchi guruh adabiyotlar ro‘yhatiga P. G. Galuzo, V. V. Bartold, Mustafo Cho‘qayev, S.R. Rajabov, H. Ziyoyev, N.A. Xalfin, G. Safarov kabi muallifni asrlarini keltirish mumkin. Yuqorida keltirib o‘tgan sovet davri adabiyotlarda Turkistonda sovetlar hokimiyatini o‘rnatilishi, yangi tizimni ishga tushishi va nazorat organlarining joriy qilinishi haqida keng ma’lumotlar keltirib o‘tilgan. Turkistonda boshqaruv tizimiga oid uchinchi guruh adabiyotlarga mustaqillik yillarida tariximizni jumladan, Rossiya imperiyasi va sovet mustamlakachiligi davridagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotni keng yoritilgan asarlar yaratild. Istiqlolo davrida olib borilgan tatqiqodlarda Rossiya imperiyasi va sovetlar davridagi Turkiston o‘lkasida joriy qilingan boshqaruv tizimi, bu siyosatga qarshi mahalliy millat vakillarining milliy ozodlik harakatlarining vujudga kelishi jarayonlari, boshqaruv sohasida kadrlar muammosi masalalari atroflicha o‘rganilgan. Mustaqillik yillarida tatqiqod olib borganlar sirasiga F. Isxakov, N.A. Abduraximova, G. Rustamov, F. Ergahev, A.N. Rasulov, D. Nasretdinova, H. Ziyoyev, Q. Rajabov, M. Haydarov, D. Ziyoyeva, J. Ismoilova, S. Azamxo‘jayev, F. Ahmadjonov, B. Eshov kabilarni misol qilib keltirish mumkin. Tadqiqotning davriy chegarasi. Tadqiqot uchun davriy chegara sifatida Rossiya imperiyasining Turkiston o‘lkasini mustamlakaga aylantirish davri XIX asr oxiri - XX asr birinchi choragidagi davlat boshqaruv tizimi olingan. Kurs ishining tuzulishi. Kurs ishi kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. PODSHO ROSSIYASING TURKISTONDAGI MA’MURIY- BOSHQARUV TIZIMI NING QAROR TOPISHI 1.1. Turkistonni Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlakaga aylantirilishi 6 Turkiston o‘lkasining uch xonlikka bo‘linib ketishi uning nafaqat siyosiyiqtisodiy va ma’naviy-madaniy tanazzulga yuz tutishiga olib keldi, mamlakatni boshqarib boradigan davlatchilik asoslarining zaiflashib ketishiga, bir millat va diniy e’tiqodga ega bo‘lgan mintaqada mahalliychilikni kuchayib ketishiga ham sabab bo‘ldi. XIX asrning 50-yillarida Turkiston xar tomonlama inqirozga uchragan hudud edi. Bu inqiroz boshqa mamlakatlar ta’siri ostida emas, balki astasekinlik bilan o‘zaro ichki nizolar orqali pishib yetilgan edi.. Inqiroz o‘lkani Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilinishini tezlashtirdi va imkoniyat yaratdi. Rossiya imperiyasining Turkiston boyliklariga qiziqish Pyotr I davrida boshlangan bo‘lib, bosqinchilikga tayyorgarlik bir yarim asr davom etdi 6 . XIX asr o‘rtalarida ikki yirik mustamlakachi imperiya - Buyuk Britaniya va Rossiya davlatlari manfaatlari Turkistonda to‘qnashdi. Ularning har biri o‘zbek xonliklari bilan savdo-sotiq, diplomatik aloqalar olib borayotgan Buyuk Britaniya Rossiyaning Turkistonga kirib kelayotganidan xavfsiramoqda edi. Ost-Indiya kompaniyasi tomonidan josuslik ma’lumotlarini to‘plash maqsadida, 1831-1833-yillarda yuborilgan leytenant Aleksandr Byorns Hindistondan Afg‘onistonga, undan Buxoroga go‘yo sayyoh sifatida kelgan. U yig‘ilgan dallilar va shaxsiy kuzatuvlar asosida uch jildlik “Buxoroga sayohat” nomli kitob yozgan. Bu asarida Turkiston haqida qimmatli ma’lumotlarni keltiragan. Angliya hukumati Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarini Rossiyaga qarshi ittifoqqa uyushtirishga harakat qilgan. 1841-1842-yillarda Angliya hukumati mayor Konollini Xivaga, polkovnik Stoddartni Buxoroga maxsus missiya bilan yuborgan. Ular Xiva xoni va Buxoro amiri huzurida bo‘lib, Rossiya tajovuzidan saqlanish uchun uchta xonlik bir-birlariga yordamlashishini, kuchlarini birlashtirishni, ittifoq tuzishni taklif qilib, rus qo‘shinlariga qarshi kurashish uchun qo‘shin bilan yordam berishga va’da qilganlar. Biroq rasmiy hujjatlarni bo‘lmagani sababli amir Nasrullo ularni zindonga tashlatgan. Bularni qutqarish uchun Angliya tomonidan Turkiya homiyligida mayor Volf Buxoroga yuborilgan, 6 Qoraboyev U., Soatov G’. O’zbekiston madaniyati. – T.: Taffakkur-bo’stoni, 2011. – B. 110. 7 ammo uning 1843-1845-yillarda Buxorodagi urinishidan ham natija chiqmadi, zindondagilar qatl etilgan. Volfning o‘zi zo‘rga qochib qutilgan. Shuningdek, 1843-yilda Xivaga kelgan kapitan Ebbot ham Angliya manfaatlari yo‘lida ishlagani ma’lum. OstIndiya kompaniyasi O‘rta Osiyo bozorlariga kirish va egallab olish, bozorlarda ingliz tovarlarining Rossiya tovarlarini siqib chiqarishini ta’minlashga zo‘r berdi. Bu borada ular Hind va Eron savdogarlaridan ham keng foydalangan. Buyuk Britaniyaning O‘rta Osiyoga kirish va uni egallashga intilishi Rossiya impreyasini tashvishga soldi. U xonliklarga bevosita chegaradosh bo‘lganidan foydalanib, harbiy harakatlarni boshlab yuborgan. Rossiya imperiyasining Orta Osiyoni bosib olishi tarixiy nuqtai nazardan unchalik ko‘p vaqtga cho‘zilmadi. 1865-1895yillarda kechgan istilochilik jarayoni o‘zaro sarxadlari belgilab olinmagan O‘rta Osiyo xalqlarini imperiyaga mute bo‘lishiga olib keldi 7 . Xonliklarning shimoliy-g‘arbiy hududida Orenburg General-gubernatori Perovskiy katta qo‘shin bilan 1853-yilda Qo‘qon xonligining strategik ahamiyatga molik bo‘lgan Oqmasjid (hozirgi Qizilo‘rda) qal’asini bosib olgan. Rus manbalarida keltirilishicha, Oqmasjid qamalining dastlabki kunlaridanoq qal’a qo‘mondoni Muhammad Vali halok bo‘lgan. Qal’a himoyachilaridan 230 kishi talofat ko‘rdi, 74 kishi asir olindi, 35 kishi yarador bo‘ldi. Qamal jarayonida ruslardan jami 106 kishi halok bo‘ldi va yaralandi 8 . 1855-1857-yillardagi Qrim urushi munosabati bilan Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoni zabt etish bo‘yicha katta miqyosdagi harbiy harakatlarni olib bormagan 9 . Xonliklarning shimoliy- sharqiy tomonidan esa Sibir General-gubernatori Gosford 1860-yilda Qo‘qon xonligi hududiga qarashli harbiy istehkomlarga hujum qilib, To‘qmoq, Pishpak va boshqa qal’alarni birin-ketin bosib ola boshlagan. Perovskiy va Gosfordlarning harbiy harakatlari amalda Rossiya impreyasining O‘rta Osiyoga e’lon qilinmagan bosqinchilik yurishining boshlanishi edi. Turkistonni bosib olish masalasi podshoh 7 Аҳмаджонов Ф. А. Россия империяси Марказий Осиёда. – Т.: Шарқ, 2002. – Б. 24. 8 Русское знамя в Средней Азии // Исторический вестник, № 8. – СПб., 1899. – C. 107. 9 Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O’. Vatan tarixi (XVI–XX asr boshlari) ikkinchi kitob. – T.: «Sharq», 2010. – B. 154-155 8 Aleksandr II tomonidan 1859 va 1861-yillarda o‘tkazilgan kengashida muhokama qilingan va birinchi navbatda Qo‘qon xonligini qarshi harbiy harakatlarni boshlashga qaror qilingan. 1864-yil may oyida Qo‘qon xonligi hududiga sharq tomondan Chernyayev qo‘mondonligidagi Rossiya qo‘shinlari, g‘arbdan Verevkin qo‘shinlari bostirib kirgan. Ular tomonidan Qo‘qon xonligining muhim va tayanch shaharlari: Avliyoota, Suzoq, Turkiston egallangan. Bosqinchilar 1864-yil 14-iyulda Chimkentga yurish boshlagan. Bu orada Qo‘qon xoni Sulton Sayyidxon va Alimquli Amirlashkar bor kuchlarini to‘plab, Chimket atrofida jangga tayyorlangan. Uch kun davomida qattiq jang bo‘lgan. Jangda Alimquli Amirlashkar qo‘shinlari g‘olib chiqgan, Chernyayev qo‘shinlari jangda yengilib, orqaga chekinishga majbur bo‘lgan. Alimquli Amirlashkar o‘z qo‘shinlarini bosqinchilar egallagan shaharlarni ozod qilish uchun jangga tayyorlayotgan bir paytda Buxoro amiri Muzaffarning Qo‘qon xonligi hududlariga bostirib kirganligi to‘g‘risida xabar olingan. Alimquli Amirlashkar o‘z qo‘shinini bosqinchilarga emas, Buxoro amiriga qarshi Qo‘qonni himoya qilishga otlantirishga majbur bo‘lgan. Vaziyat Chernyayevga qo‘l keldi, uning qo‘shinlari Orenburg otryadlari bilan Sayramda qo‘shilib, 1864-yil 14-sentabrda Chimkentga yangidan yurish uyushtirdi va shaharni bosib olgan. Mansab va unvonlarga o‘ch Chernyayev 1864-yil 2-oktabr kuni Toshkentga hujum boshladi. Toshkent Qo‘qon xonligining eng yirik, muhim strategik ahamiyatga molik shaharlaridan bo‘lib, 100 ming atrofida aholi yashagan. Shahar Shayxontoxur, Sebzor, Beshyog‘och va Ko‘kcha dahalariga bo‘lingan. 12 darvozasi, 189 masjid, 10 madrasasi mavjud bo‘lgan. Toshkent uzunligi 25 chaqirim, eni 2-3 metr, balandligi 5-7 metr bo‘lgan devor bilan o‘rab olingan edi. Toshkent mudofaachilarining mardona harakati tufayli Chernyayev qattiq mag‘lubiyatga uchradi, jangda 72 zobit va askarni yo‘qotgan. Chimkentga qaytishga majbur bo‘ldi. Urush davrida Toshkentning zodogon boylari mudofaachilarni qo‘llab turdilar. Toshkentlik Qozoqbek Dodhoh o‘g‘li mulla 9 Solihbek Oxund (1812-1867-y.) butun boyligini Toshkent mudofasi uchun sarflab, 45 kunlik qamal chog‘ida xalqni moddiy jihatdan qo‘llab turgan 10 . Chernyayev 1864 - 1865-yil qishini harbiy tayyorgarlik bilan o‘tkazgan. Uning qo‘shinlari Sibir va Orenburgdan yetib kelgan qurol-yarog‘, yangi batalyonlar, sapyorlar rotalari bilan to‘ldirilgan. 1865-yil bahoridan Chernyayevning yangi hujumi boshlangan. 1865-yil 29-aprelida kuni Niyozbek qal’asi taslim bo‘lgan 11 , Toshkentni suv bilan ta’minlab turuvchi Kaykovuz anhoriga Chirchiq daryosidan suv chiqarib beruvchi to‘g‘onni buzib tashlab, shahar aholisini suvsiz qoldirilgan. Alimquli Amirlashkar katta qo‘shin bilan Qo‘qondan Toshkentga yetib kelgan. Toshkent uchun shiddatli janglar bo‘lgan. Alimquli Amirlashkar og‘ir yaralandi va halok bo‘lgan. Nihoyat shahar himoyachilarining qarshiligi sindirilgan, 15-iyun kuni Chernyayev Toshkentni zabt etgan. 17-iyunda Chernyayev Toshkentning nufuzli kishilari bilan muzokara olib boradi va zo‘ravonlik bilan shahar o‘z ixtiyoriga ko‘ra rus qo‘shinlariga taslim bo‘lgani, shahar aholisi o‘z dinida qolishi, ishlar shariat asosida olib borilishi, hovli va bog‘lar o‘z egallari qo‘lida qolishi to‘g‘risida ikki tomonlama ahdnoma imzolangan. Toshkent Rossiya imperiyasining tarkibiy qismiga aylantirilgan. Natijada Orenburg General-gubernatorligi tarkibida Turkiston viloyati tuzilgan, uning harbiy gubernatori etib general Chernyayev tayinlangan. 1866-yil 28-yanvarda Chinozdan Sirdaryo tomonga 14 rota askar, 600 kazak, 16 ta to‘pdan iborat harbiy otryad safarbar qilingan 12 . Lekin Chernyayev boshchiligidagi Jizzaxga uyushtirilgan ushbu hujum mag‘lubiyatga uchragan. Shundan so‘ng O‘zboshimchaligi uchun Chernyayev Sankt-Peterburga chaqirib olingan, o‘rniga general Romanovskiy tayinlangan. Romanovskiy Sibir va Orenburgdan yordam olib Buxoro amirligiga qarshi yurish boshlashga tayyorgarlik ko‘rgan. Rossiya imperiyasi qo‘shinlari tomonidan Qo‘qon hududlari bosib olinayotgan bir paytda Buxoro amiri tomoshabin bo‘lib turgan bo‘lsa, endi Buxoro 10 Аҳмаджонов Ф. А. Россия империяси Марказий Осиёда. – Т.: Таълим мабаи, 2003. – Б. 10 11 Ўзбекистон пойтаҳти Тошкент 2200 ёшда (Тошкент шаҳрининг 2200 йиллик юбедейига бағишланган Халқаро илмий конфереция материяллари). – Т.: Фан, 2009. – Б. 298. 12 Завоевание Туркестана. Заметки по среднеазиатскому вопросу, Д. И. Романовского // Русский вестник, № 7. – СПб., 1868. – С. 165. . amirligi hududlariga hujum boshlangan paytda Qo‘qon xoni Xudoyorxon sukut saqlab turgan. 1866-yil 8-mayda general Romanovskiyning Erjar tomon yurishi Buxoro qo‘shining mag‘lubiyati va istehkomlashtirilgan o‘rdaning qo‘lga kiritilishi bilan tugagan 13 . Amir Jizzaxga qochishga majbur bo‘ladi. Romanovskiy yurishni Xo‘jand tomonga yo‘naltirgan, 1866-yil 19-22 may kunlari bo‘lgan qattiq janglar natijasida Xo‘jand egallangan. 1866-yil avgustda Orenburgdan General-gubernator Krijanovskiy Toshkentga kelgan va Romanovskiy bilan birgalikda Buxoro amirini tobe qilish harakatini boshlangan. Katta qo‘shin yordamida 1866-yil oktabrda O‘ratepa viloyati, Zomin qal’asi bosib olingan. Jizzax uchun katta jang bo‘lgan. Jizzax shahri balandligi 4 metr va eni 3 metrlik ikki qavat devor bilan o‘rab olingan bo‘lib, qal’aga o‘xshash mudofaga ega edi. Shaharda 10 ming himoyachi askar, 53 to‘p bor edi. Himoyachilar shaharga kirib chiqadigan darvozalarni tuproq bilan ko‘mib tashlab jang olib borganlar. Nihoyat 11-18 oktyabr kunlari bo‘lgan jang natijasida bosqinchilar Jizzaxni egallagan. Aleksandr II 1867-yil 14-iyulda Turkiston General-gubernatorligi va Turkiston harbiy okrugini tuzish to‘g‘risida farmon bergan. General-gubernator va okrug qo‘mondoni etib general-ad’yutant K. P. fon Kaufman tayinlangan. Unga urush e’lon qilish, sulh tuzish, harbiy-ma’muriy, moliyaviy-iqtisodiy, fuqarolik ishlarini mustaqil hal qilish huquqlari berilgan. Shu boisdan u “Yarim podshoh” deb etirof etilgan. Bu tadbir Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishi yo‘lidagi harakatida yangi bosqich bo‘lgan. Kaufman navbatdagi yurishni Samarqandga tomon boshlagan. 1868-yil 1may kuni shahar yaqinidagi Cho‘ponota tepaligida Buxoro amiri qo‘shinlari bilan jang qilib, ularni osongina mag‘lubiyatga uchratgan, dovrug‘i olamni tutgan Samarqand 2-may kuniyoq deyarli jangsiz dushmanga taslim bo‘lgan. Buxoro amiri o‘z qo‘shinlarini to‘plab dushmanni daf etish uchun Samarqand tomon yurgan. Kaufman bu xabarni eshitib Buxoro tomon yurish qilgan. Ikki tomon qo‘shinlari Zirabuloqda 1868-yil 2-iyunda to‘qnashgan, qattiq jang natijasida amir qo‘shinlari tor-mor etilgan. Bu orada Samarqandda istilochilarga 13 Мажид Ҳасаний. Туркистон босқини. – Т.: Нур, 1992. – Б. 30. . qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarilgan. Shahrisabz va Kitob hokimlari Jo‘rabek va Bobobek hamda amirning o‘g‘li Abdumalik To‘ra 27-may kuni Samarqandga qo‘shin bilan yetib kelib, qo‘zg‘olonchilar bilan birgalikda Kaufman tomonidan Samarqandga qoldirilgan polkovnik Nazarov va mayor Shtempel boshliq harbiy qismlar bilan qattiq jang qilganlar. Jang 8 kun davom etgan. 500 kishidan iborat dushman kuchlaridan 275 ta askar qirib tashlangan va yarador qilingan. Samarqanddagi voqealardan xabar topgan Kaufman zudlik bilan Samarqandga qaytib kelgan va 8-iyun kuni shaharni to‘plardan yoppasiga o‘qqa tutishga, aholini beomon otish, shaharni yondirishga buyrug‘ bergan. Aholi qirg‘in qilingan, masjidlar va tarixiy yodgorliklar yondirilgan, qadimiy noyob moddiy va ma’naviy obidalar Peterburga olib ketilgan. 1868-yil 23-iyunda Kaufman bilan amir Muzaffar o‘rtasida sulh bitimi imzolangan. Buxoro amirligi Rossiya impreyasining vassaliga, ya’ni xorijiy mamlakatlar bilan mustaqil aloqalar qila olmaydigan davlatga aylantirilgan. 1868- yil 28-iyunda Zarafshon okrugi tashkil etilgan 14 . Sulhga binoan, Xo‘jand, O‘ratepa, Jizzax, Samarqand, Kattaqo‘rg‘on Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritilgan, amir 125 ming tilla (500 ming so‘m) tovon to‘lash majburiyatini olgan. To‘lanadigan tovon pulidan 10 ming tillo zudlik bilan undirilgan 15 . Bunday bosqinchilik, talonchilik asoslangan sulh aholining yuqori tabaqa vakillarining nafratini kuchaytirdi. Abdumalik, Jo‘rabek va Bobobek kuchlari nafaqat bosqinchilarga, shuningdek, amir Muzaffarga qarshi ham qaratilgan edi. Ular Abdumalikni amir deb e’lon qilganlar. Amir Muzaffar endi bosqinchilarga emas, Kaufman yordamida o‘z vatandoshlariga qarshi urushga kirishgan va 1870-yil avgustida ularni kuch bilan bostirib, o‘z taxtini saqlab qolgan. Shahrisabz va Kitob bekliklari amirlik tarkibida qolgan. Kaufman 1873-yil bahorida 12 mingdan ortiq zobit va askar, 56 to‘pzambaraklar bilan Xiva xonligiga yurish boshlagan. Ayni paytda Xivaga qarshi Orenburg, Mang‘ishloq, Krasnovodsk, shuningdek, Kavkaz okrugi 14 Мажид Ҳасаний. Туркистон босқини. – Т.: Нур, 1992. - Б. 31. 15 Аваз Муҳаммад Аттор Ҳўқандий. Тарихи жохономайи // Шарқ юлдузи , № 8. 1991. – Б. 139. . qo‘shinlari ham yurishga kirishgan edi. Xiva xoni Muhammad Rahimxon II bosqinchilarga qarshi o‘z qo‘shinlarining bir qismini Muhammadmurod devonbegi boshchiligida Chorjo‘y tomonga, yana bir qismini amir To‘ra boshchiligida Xazoraspga, yana bir qismini Eltuzar inoq boshchiligida Qo‘ng‘irot tomonga, Inoqbek boshchiligidagi qismni Xo‘jayliga safarbar etgan. Amudaryo bo‘ylarida qirg‘inbarot janglar bo‘lgan. 1873-yil 18-may kuni Kaufman otryadlari Amudaryodan o‘tib Xazoraspni egallagan, Qo‘ng‘irot va Xo‘jayli shaharlari, Mang‘it qal’asi zabt etilib, talangan. Istilochi qo‘shinlar Xivaga yaqinlashib qolganda Muhammad Rahimxon poytaxtni tashlab chiqgan va turkman ovuliga yashiringan. Xivalik Otajon to‘ra Kaufman huzuriga kelib shaharni vayron etmaslikni so‘ragan. Kaufman shaharni zabt etib, Otajon to‘raga xonni topishni buyurgan va xon xazinasini, moddiy-ma’naviy boyliklarni qo‘lga kiritadi. Harbiy yurishlarda ishtirok etgan rus harbiylarining esdaliklariga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ayrim ma’lumotlarni ko‘rishimiz mumkin. Masalan, Xivaga qarshi harbiy yurishda ishtirok etgan polkovnik Kolokolsevning kundaliklarida Jizzaxdan Xivaga qadar Rossiya qo‘shinlarining Turkiston harbiy okrugi yo‘nalishidagi harbiy harakatlari qayd etib borilgan. Ushbu kundalikda rus qo‘shinlarining Xivaga 28-may kungi dastlabki hujumida ko‘rilgan talofatlarni aniq keltirgan. Unda keltirilishicha, ruslardan jami 40 kishi (shundan 4 tasi halok bo‘lgan, qolganlari esa yaralangan) talofat ko‘rdi, bundan tashqari 2 ta shtabofitseri, 6 ta ober-ofitrser va bir necha otryad rahbarlari yaralangan 16 . Boshqa bir manbada keltirilishicha, ushbu hujumda halok bo‘lganlar 4 kishi (1 tasi ofitser), yaradorlar 41 kishi (shular qatorida general Veryovkin va 6 ta ofitser)ni tashkil etgan 17 . 1873-yil 12-avgustda Xivaga yaqin Gandimiyon qishlog‘ida Kaufman bilan Muhammad Rahimxon II uchrashuvi bo‘ldi 18 . Bu yerda tarixda Gandimiyon shartnomasi deb nom olgan shartnoma imzolangan. Shartnomaga muvofiq Xiva 16 Экспедиция в Хиву в 1873 году. От Джизака до Хивы. Походный дневник полковника Колокольцова // Военный сборник. – СПб., 1873. – C. 67. 17 Скобелев в Туркестане (1869-1877) // Исторический вестник. № 10, 1916. – C. 114. 18 Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O’. Vatan tarixi… – B. 174. 33 Murtazayeva Y. H. O’zbekiston tarixi. – Toshkent, 2010. – B. 272. . xonligi Rossiyaning vasaliga aylantirilgan. Amudaryo quyi oqimining o‘ng tomonidagi yerlar Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritilgan, xonlikka 2 million 200 ming so‘m tovon to‘lash yuklatilgan, Rossiya savdogarlari Buxoroda erkin savdo qilish huquqini, Amudaryo chap qirg‘og‘ida savdo omborlari qurish huquqini qo‘lga kiritganlar 33 . Kaufman Xiva xonligi taqdirini hal qilgach, Qo‘qon xonligini tugatishga kirishgan. Bu vaqt Qo‘qon xonligida xokimiyat uchun ichki kurash avjga chiqqan edi. 1868-yil 13-fevralda Kaufman va Qo‘qon xoni Xudoyorxon o‘rtasida shartnoma imzolangan bo‘lib, xonlikning istilochilar bosib olgan hududlari Rossiya tasarrufiga o‘tganligi e’tirof etilgan edi. Rossiya savdogarlariga Qo‘qon xonligining barcha hududlarida hech qanday moneliksiz faoliyat yuritish, karvonsaroylarga ega bo‘lish huquqi berilgan edi. Bu shartnomadan qoniqmagan kuchlarning Xudoyorxondan noroziligi ortib borgan. Buning ustiga xonlik hududi qisqarganligini ro‘kach qilib, xazinani to‘ldirish uchun yangi-yangi soliqlar joriy etilgan. Xudoyorxon bosqinchilarga o‘zini yaqin tutar, Qo‘qon bilan Rossiya o‘rtasidagi munosabatlarni yahshilashga harakat qilgan. Bunday vaziyat Farg‘ona vodiysida Xudoyorxonga qarshi g‘alayonlarni keltirib chiqargan. Qozg‘alonchilarning bir qismiga mullo Is’hoq boshchilik qilgan, o‘zini Qo‘qon xoni Olimxonning nabirasi Po‘latxon deb e’lon qilgan. Xonlikda Xudoyorxonning o‘g‘illari Nasriddinbek va Muhammad Aminbek, ukasi Sulton Murod, nevarasi Nazarbek, Sherali dodxoh, Abdurahmon oftobachi va boshqalar ham bosh ko‘targanlar. Ular bir tomondan, Rossiya impreyasi bosqinchilarga qarshi, ikkinchi tomondan, Kaufmanga batamom tobe bo‘lib qolgan Xudoyorxonga qarshi kurash boshlagan edilar. Xalq qozg‘alonchi kuchlarga ergashadi va 1873- yildan e’tiboran butun vodiyda qozg‘alon boshlangan. Xudoyorxon ularni bostirishga ojizlik qilib, oxiri Qo‘qondan Toshkentga qochib ketgan. Kaufman Xudoyorxonning 40 aravadagi boyliklarini musodara qilib, o‘zini Orenburgga jo‘natib yuborgan. Xon u yerdan qochib hajga ketadi va hayoti ayanchli yakun topgan. Xudoyorxon qochgach, qozg‘alonchi kuchlar kimni xon qilib ko‘tarish masalasida ikkiga bo‘linib ketadi. Ayrim kuchlar Nasriddinbekni, 14 boshqalari Po‘latxonni taxtga chiqarmoqchi bo‘lgan, ziddiyat yanada kuchayib borgan. Kaufman xonlikdagi ichki kelishmovchilikdan foydalanib, uni batamom bosib olish uchun 1875-yil avgustda katta qo‘shinlarni urushga safarbar etgan. Nasriddinbek, lashkarboshi Abdurahmon oftobochi bosqinchilarga taslim bo‘lib ular tomoniga o‘tganlar. 1876-yil fevralda Po‘latxon boshchiligidagi xalq qozg‘alonlari qon bilan bostirilgan. Po‘latxon 1876-yil 1-martda dorga osib o‘ldirilgan, uning safdoshlari ayovsiz jazolangan. 1873-1876-yillardagi Farg‘ona vodiysidagi qozg‘alonlar xalqning milliy ozodlik harakati edi. Buni o‘sha davrda Kaufman ham xalq qozg‘aloni deb e’tirof etgan. Rossiya imperatori Aleksandr II ning maxsus farmoniga binoan Qo‘qon xonligi tugatilgan, uning o‘rniga Farg‘ona viloyati tuzilib, Turkiston Generalgubernatorligi tarkibiga kiritilgan. Viloyatga Skobelev harbiy gubernator etib tayinlangan. U tez orada harbiy yurishlar tashkil etib Oloy vodiysini ham o‘z tasarrufiga kiritgan. 15 1.2. Podsho Rossiyasi tomonidan Turkistonda mustamlaka boshqaruv tiziminig joriy qilinishi XIX asrning ikkinchi yarmi O‘rta Osiyo xalqlari taqdirida keskin va fojiali burilish yasagan davr bo‘ldi. Turkistonda boshqaruvni tashkil qilishga Rossiya imperiyasi uni bosib olgan damdan boshlab kirishdi. O‘rta Osiyoni bosib olingan hududlarida o‘z hukmronligini saqlab qolish va uni mustahkamlashni birinchi darajali vazifa xisoblagani uchun ham boshqaruv sohasida dastlab katta o‘zgarishlarni amalga oshirmagan. Shunday bo‘lsada yuqori davlat organlari o‘z nazoratlariga olib quyi organlarni nazorat qilishgan 19 . Rossiya imperiyasi o‘lkani istilo qilgandan keyin mahalliy xalqlarni mustamlaka istibdodiga soluvchi qonun “Turkiston O‘lkasini boshqarish haqidagi Nizom” ni joriy qilgan 20 . Bu qonunga ko‘ra mahalliy aholi siyosiy huquqlaridan mahrum etilgan. Chunonchi, ularning vakillari oiliy va o‘rta lavozimlarga yaqinlashtirilmay, hokimiyat tamomila rus harbiylari va amaldorlari qo‘lida to‘plangan 38 . Podsho Rossiyasi Turkiston o‘lkasini bosib olgach, jahonning eng yirik mustamlakachi davlatiga aylangan. Yevropa va Osiyoning bir qismini o‘z ichiga olgan bu imperiya boshqa mustamlakachi davlatlardan farqli ravishda o‘ziga xos mustamlakachilik tizimini yuzaga keltirdi. Bunday zo‘ravonlik va zulmga asoslangan mustamlakachilik tizimi Turkistonda keng ko‘lamda amalga oshirila boshlandi. Bu siyosat mahalliy xalqlarga mutlaqo ishonmaslik, ularni nazarga ilmaslik kabi o‘ta millatchilik ruhidagi siyosat asosiga qurilgan edi. Rossiya imperiyasi bosib olingan hududlarda o‘z hukmronligini o‘rnatish va boshqarish uchun mustamlakachilarning manfaatlarini himoya qiladigan mustahkam boshqaruv tartiblarini joriy etish uchun barcha chora-tadbirlarni ko‘rgan. Chunki, boshqaruv tizimi Rossiya hukumati uchun juda muhim bo‘lib, bosib olingan joylarda mustamlakachilik siyosatini olib borishda asosiy tayanch hisoblangan. Turkiston gener а l-gubern а torligini boshq а rish bo‘yich а ilk d а sturiy hujj а tl а rning ishl а b chiqilishid а “h а rbiy v а ziyat” omili h а l qiluvchi а h а miyatg а 19 Эшов Б. Ўзбекистонда Давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. – Т.: Янги аср авлоди, 2012. – Б. 426. 20 Sodiqov H., Jo’rayev N. O’zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2011. – B. 122. 38 Зиёев Ҳ. Истиқлол – маънавият негизи. – Т.: Маънавият, - Б. 6. 16 eg а bo‘ldi. Ul а r yangi hududl а r bosib olinishi bil а n, yuz а g а kelg а n v а qoid а t а rzid а “muv а qq а t” х ususiyatg а eg а edi. Chunonchi, “Sird а ryo v а Yettisuv viloyatl а rid а gi boshq а ruv to‘g‘risid а gi nizom” 1867-yili “t а jrib а t а rzid а uch yilg а ” joriy qilindi. Bu Nizomda soliq tizimini izga solish maqsadida xo‘jalik boshqarmalarini tuzish belgilab qo‘yilgan edi 21 . Und а n t а shq а ri, 1868-yilning iyunid а “Z а r а fshon okrugini boshq а rishning muv а qq а t qoid а l а ri”, “F а rg‘on а viloyatini boshq а rish bo‘yich а 1873-yil muv а qq а t nizom”, “ А mud а ryo bo‘limini boshq а rish bo‘yich а 1874-yil 21-m а y Nizomi” h а m ishl а b chiqilib, q а bul qiling а n edi. Ul а rning b а rch а si o‘z f а oliyatid а “h а rbiy v а m а ’muriy hokimiyatning bird а mligi v а uning bitt а qo‘ld а birl а shtirilishini” t а sdiql а di. Shu bil а n birg а , yuqorid а q а yd etilg а n v а ziyat omili v а m а h а lliy j а miyatning а n’ а n а viy ijtimoiyhuquqi tengl а shtirish bor а sid а gi rej а l а rid а n а nch а mur а kk а b bo‘lib chiqdi. O‘n mingl а b kishil а r imperiya а gressiyasig а q а rshi kur а shg а qo‘zg‘ а ldil а r. K а ufm а n rus d а vl а tining m а nf аа tl а rini bosqinchil а rg а q а rshi yalpi q а ttiq kur а sh sh а roitid а joriy qilishg а m а jbur bo‘ldi. Biron-bir а h а miyatg а molik sh а h а r j а ngsiz t а slim bo‘lm а di. “Osiyolikl а r, а lb а tt а , O‘rt а Osiyod а gi h а rbiy h а r а k а tl а rimiz qonli solnom а sining d а hsh а tli t а fsilotl а rini jud а ya х shi bilgan, edilar deb yoz а di o‘sh а voqe а l а r d а vrid а yash а g а n M. Zinoyev, biroq shund а y bo‘ls а d а , yo‘limizd а uchr а g а n b а rch а sh а h а r v а q а l’ а l а rni kuch bil а n olishimizg а to‘g‘ri keldi” 22 . Rossiya imperiyasining Turkistondagi mustamlakachilik siyosati va amaliyoti uning bu o‘lkada o‘z davlatchiligini joriy etish orqali olib borildi. XVIII asrda tashkil topgan mustaqil Qo‘qon xonligi davlati yo‘q qilinib bir viloyatga aylantirildi, Turkistonda milliy davlatchilikka barham berildi. Rossiya imperiyasi o‘zining boshqaruv tizimini sekin-astalik bilan joriy eta boshladi. Ammo imperiyaning bu o‘lkada o‘rnatgan ma’muriyati uning tasrrufidagi boshqa o‘lkalar boshqaruvidan o‘zining keskin harbiy-mirshablik tartibi bilan ajralib turgan. Rossiya hukumatining Turkiston o‘lkasi uchun 1865 - 1916-yillar oralig‘ida ishlab 21 Проект положения об управлении в Семиреченской и Сырдарьинской областей. – СПб., 1867, – С. 47-48. 22 «Русский вестник», 1868, № 5; Зияев Ҳ. Завоевание Бухарского и Хивинского ханств царизмом // «Общественные науки в Узбекистане». 1990, № 8 – Б . 39. 17 chiqqan hamda amalga tadbiq etilgan o‘nta qonun loyihalari (1865, 1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916-yillar)da va ularning moddalariga adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar kiritgan o‘zgarishlarda ana shu holat o‘z aksini topgan 23 24 . Bu qonunning moddalariga adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar kiritgan o‘zgarishlarda Turkistonni boshqaruvidagi harbiy-mirshablik ruhi aniq o‘z ifodasini topgan. Yuqoridagilarni isboti sifatida Rus zodagonlaridan biri A. B. Vrevskiy “Turkiston xalqlari o‘zlarini boshqaruvchi va sud qiluvchi yagona hokimiyatga o‘rgangan”, deb o‘lkada qattiqo‘l mustabid idora zarurligiga ishora qilgan 42 . Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki Rossiya imperiyasi mustamlaka tizimini dastlabki yillarida ilgarigi boshqaruvga ham tayanib ish ko‘rgan. Buni birinchi marta Orenburg General-gubernatori Krijanovskiy Toshkent aholisiga nisbatan qo‘llagan 25 . Toshkent shahri bosib olinganidan so‘ng 1864 - 1865-yillarda bosib olingan hududlarda Orenburg General-gubernatorligi tarkibida 1865-yil harbiylashgan ma’muriy boshqaruv tartiblariga asoslangan Turkiston viloyati tashkil etilib, unga general-mayor M. G. Chernyayev gubernator etib tayinlanadi. Turkiston viloyatini boshqarish uchun 1865-yil 6-avgustda “Turkiston viloyatini boshqarish to‘g‘risidagi Muvaqqat Nizom” qabul qilinib, unga muvofiq harbiy va fuqarolik hokimiyati harbiy gubernator qo‘lida bo‘limlarga bo‘linib, ularni bo‘lim boshliqlari boshqargan. Bo‘lim boshlig‘i bir vaqtning o‘zida bo‘lim harbiy komendanti ham hisoblangan. Bo‘lim boshliqlariga mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi va rus amaldorlaridan tayinlanadigan boshqaruvchilar bo‘ysungan. Shuningdek, bu “Nizom”ga ko‘ra, Turkiston viloyati gubernatori, “biy, oqsoqol, rais va qozi lavozimidagi tub joy aholi vakillarini egallab turgan lavozimiga tasdiqlash, bo‘shatish, almashtirish vakolatiga ega bo‘lgan” 26 . Turkiston hududida dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra, 453 ming kishi istiqomat qilar edi. Turkiston 23 Hamdamov S., Jo’rayev N. O’bekiston tarixi (birinchi kitob). – T.: Sharq, 2011. – B. 229. 24 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб. Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. – Т.: Шарқ, 2000. – Б. 191. 25 Бартольд В. В. Сочинения II том. Общие работы по истории Средней Азии, работы по истории кавказа и восточной Европы. – Москва, 1963. – С. 350. 26 Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. – Т.: Янги аср авлоди, 2012. – Б. 423. 18 viloyatining ichki ma’muriy-hududiy bo‘linish tizimi sof harbiy vazifalarni hal qilishga qaratilgan bo‘lib, uning asosini harbiy-hududiy birliklar tashkil qilar edi. Viloyat uch bo‘limdan iborat bo‘lib, keyinchalik Sirdaryo nomini olgan o‘ng qanotga Aralsk, 1-frot (keyinchalik Kazalinsk deb nomlandi ) va Perovsk; markazga Turkiston va Chimkent rayonlari; chap qanotga Avliyoota, Narke va Pishpek shaharlari kiradi 27 . Dastlab Turkiston viloyatining ma’muriy markazi qilib Chimkent shahri belgilandi. Rus qo‘shinlari Toshkentni egallaganidan so‘ng, to u Rossiya tarkibiga rasman kiritilguniga qadar, bu shahar Turkistonning ma’muriy markazi bo‘lib turdi. 1866-yilda Imperiyaga rasman qo‘shib olingan Toshkent va uning atrofidagi hududlar Toshkent rayoni deb atalgan alohida birlikni tashkil qildi. 1866-yili Turkiston viloyati tarkibida Erjar-Zomin bo‘limlari, O‘ratepa va Jizzax tumanlari tashkil qilindi. Mustamlaka o‘lkalarni boshqarish asoslari absolyutizm davridayoq yuzaga kelgan bo‘lib, ular smaderjaviya (podisho hokimiyati)ning Volgabo‘yi, Sibir, Qozog‘iston, Kavkaz va boshqa qator hududlardagi manfaatlarini ozmiko‘pmi ta’minlab kelargan. Ular zamirida harbiy va harbiy bo‘lmagan hokimiyat birlashar hamda ma’muriy, sudlov xo‘jalik va boshqa vazifalar bitta muassasa qo‘lida jamlanar edi. Xuddi shunga o‘xshash boshqaruv usuli, deyarli o‘zgarmagan tartibda zamonga moslangan holda Turkiston o‘lkasida ham sekin astalik bilan joriy qilina boshlangan. Rossiya imperiyasi Turkistonda keng ko‘lamli bosqinchilik yurishlarini boshlar ekan, o‘lkani boshqarishga doir oldindan puxta tayyorlangan rejaga ega bo‘lmagan. Vaholanki, bosib olingan yerlarda boshqaruvni tashkil qilish bilan bog‘liq tayyor loyihalar ham yo‘q edi. Mana shunday sharoitda Turkiston viloyatining ma’muriy tuzilishini tartibga solishga qaratilgan me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish tashabbusi Rus harbiy qo‘mondonligiga o‘tgan. Huddi shunday hujjatlardan birinchisi Yangi Qo‘qon liniyasi qo‘mondoni M. G. Chernayevning Harbiy shtabida ishlab chiqilib, harbiy vazirlikda ko‘rib chiqilib, qayta ishlangan 27 Абдураҳимова Н.,Ергашев Ф. Туркистонда чор мустмлака тизими. – T.: Академия, 2002. – Б. 30. 19 va 1865-yilning 6-avgustida Aleksandr II “Turkiston viloyatini boshqarish haqidagi muvaqqat nizom”ga imzo chekgan 46 . Ushbu hujjatga muvofiq, mahalliy ma’muriyat boshlig‘i harbiy general- gubernator hisoblanib, uning qo‘liga harbiy va harbiy bo‘lmagan hokimiyat berilgan edi. Bunday lavozimga rus amaldorlari tayinlanib, mahalliy aholi ustidan umumiy nazorat yurituvchi mahalliy boshqaruvchilar bo‘ysundirilgan edi. Ularga quyidagi vazifalar yuklatilgan: karvon tijorati xavfsizligini ta’minlash; tub aholidan soliq yig‘imlarini to‘plash; aholining majburiyatlarni va ma’muriyat ko‘rsatmalarini bajarshni nazorat qilishdan iborat bo‘lgan. Mahalliy boshqaruvchilar zimmasiga sudlov funksiyalari ham yuklatilgan bo‘lib, ular mahalliy va rus aholisi arlashgan qotillik, o‘g‘irlik va talonchilik bilan bog‘liq jinoiy ishlar bilan shug‘ullanganlar. Bundan tashqari, ular shariat sudlov muassasalarining faoliyatini ham nazorat qilganlar. Mahalliy boshqaruvchilarning xo‘jalik funksiyalari ham belgilab berilgan bo‘lib, unda o‘rmonlarning butligi, sug‘orish tarmoqlaridagi suv taqsimoti va bu tarmoqlarni yaroqli holda saqlashni kuzatib borish bilan chegaralangan edi 47 . Xuddi shunga o‘xshash majburiyatlar “1865-yilgi muvaqqat Nizom”da shahar hokimlari zimmasiga ham yuklatilgan bo‘lib, bu lavozimga yirik shaharlarda rus ofitserlari tayinlangan. Ushbu boshqaruv apparatida “mahalliy” deb ataluvchi ma’muriyat ko‘makchi rol o‘ynar edi. O‘rta Osiyoda xonlik davrida bo‘lgani kabi shaharlarning tub aholisi yashaydigan mahallalarni oqsoqollar boshqarar edi. Bosh oqsoqolga mahalla tomonidan saylanuvchi shahar tumanlari oqsoqollari bo‘ysungan. Politsiya vazifasini raislar bajarganlar. Ular bozorlarda asosan tosh-tarozini, savdo va jamoat tartibini nazorat qilardilar. Soliq yig‘imlari bilan zakotchi shug‘ullangan. Mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi boshqaruvchilarning vazifalari joylarda tinchlikni saqlash, karvonlar xavfsizligini ta’minlash, o‘rmon, suv inshootlarini qo‘riqlash, o‘troq va ko‘chmanchi aholi o‘rtasidagi janjallarni hal 20 qilish, aholiga soliq va majburiyatlarni belgilash, ularni o‘z vaqtida va o‘z miqdorida to‘lashni nazorat qilish, nazorat natijalarini bo‘lim boshlig‘iga yetkazishdan iborat bo‘lgan. Mahalliy aholining o‘troq hayot kechiruvchi qismida sud ishlari bo‘yicha qozilar chiqargan hukmlar harbiy gubernator tomonidan tasdiqlanishi lozim bo‘lib, qozilarning chiqargan hukmlarini harbiy gubernator o‘zgartirish huquqiga ega bo‘lgan. Ko‘chmanchi aholining biy sudlari mahalliy aholi boshqaruvchilarining ruxsati bilan o‘tkazilgan. Biy sudlarida ishlar odat qoidalari asosida ko‘rilgan. 1865-yildayoq Rossiya imperatori Aleksandr II ning farmoni bilan Orenburg va G‘arbiy Sibir general-gubernatorliklari hamda Turkiston viloyati turmush tarzi va umumiy ahvolini o‘rganish uchun “Dasht komissiyasi” tuzildi 28 . Ushbu komissiyaning vazifasi bosib olingan hududlardagi sharoitni o‘rganish hamda ularni qanday boshqarish haqida nizom tuzish uchun ma’lumotlar to‘plashdan iborat bo‘lgan. Komissiya o‘z ish jarayonida bosib olingan yerlardan quyidagi qoidalarga asoslangan holda foydalanishni belgilab bergan edi: 1. Harbiy va fuqaro hokimiyatini bir qo‘lda to‘plagan holda o‘lkani boshqarish. 2. Siyosiy hokimiyatga ega bo‘lmagan barcha ichki ishlarni boshqarishni yerli aholining xulq-atvori va urf-odatlarini hisobga olib, mahalliy aholi qo‘liga topshirish. 3. Mahalliy boshqarmada, uning qonun va urf-odatlarida mavjud bo‘lgan davlat manfaatlariga ziyon yetkazuvchi barcha narsalarni butunlay tugatish. 4. Imkoniyati boricha sudni ma’muriyatdan batamom ajratib qo‘yish 29 . Ko‘rinib turibdiki, “Dasht komissiyasi”ning asosiy vazifasi mustamlakachilikka asoslangan o‘lka boshqaruv tizimini takomillashtirishga qaratilgan edi. Bu “Komissiya” tomonidan ishlab chiqilgan “Yettisuv va Sirdaryo viloyatlarini boshqarish haqidagi qoidalar loyihasi” bo‘yicha Mahkama qabul qilgan qarorda quyidagilar qayd etilgan edi: 28 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб… – Б. 191-192. 29 Исмоилова Ж. ХХ асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошларида Тошкентнинг «яанги шаҳар» қисми тарихи. – Т.: Фан ва технология, 2004. – Б. 17. 21 1. Loyihada ko‘rsatilgan hududlarda Yettisuv va Sirdaryo viloyatlari tarkibida Turkiston General-gubernatorligi tashkil etilsin. 2. General-gubernatorga o‘lkani boshqarish uchun loyihada nazarda tutilgan shartlardan kelib chiqqan holda, boshqarish uchun amaldorlar olishga imkoniyat berilsin. 3. General-gubernatorga loyihada ko‘rsatilgan yerlarda, o‘lkadagi mahalliy sharoit, tuzem (mahalliy) xalqlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda so‘nggi marta qonuniy tartibda ko‘rib chiqish va qabul qilish uchun uning qismlari bo‘yicha va yaxlit holda o‘zining xulosasini berish topshirilsin. Ungacha loyihada ko‘rsatilgan holatlarni asos sifatida qabul qilib, o‘lka tuzilishi uchun favqulodda muhim va foydali deb hisoblangan hamma choralarni ko‘rish topshirilsin. Tadqiqotlarga ko‘ra, Turkiston viloyatining Orenburg general- gubernatorligi tarkibida bo‘lishi vaqt o‘tishi bilan turli muammolarni keltirib chiqargan edi. Shuning uchun ham Turkiston viloyatining uzoqda joylashganligi, viloyat ma’muriyati vakillari sonining kamchiligi General-gubernatorlik bilan bog‘lanishga, uning ko‘rsatmalarini o‘z vaqtida bajarilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotganligi imperiya hukmron doiralari o‘rtasida Turkiston viloyatini Orenburg general-gubernatorligidan alohida ajratish masalasini kun tartibiga qo‘ygan edi. 1867 yilda Peterburgda Turkiston boshqaruvi bo‘yicha tayyorlangan “Nizom” loyihasi maxsus komissiya tomonidan muhokama qilinib, unda Orenburg general-gubernatorligidan alohida bo‘lgan Turkiston general- gubernatorligini tashkil qilish to‘g‘risidagi qaror qabul qilingan. 1867-yil 11- aprelda Aleksandr II tomonidan komissiya taklifi ma’qullanib, 11 iyulda Janubiy Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning bosib olingan hududlarida Turkiston general- gubernatorligi tashkil etilganligi to‘g‘risida farmon e’lon qilingan. Birinchi general-gubernator qilib K.P.Kaufman (1818 - 1882) tayinlangan 30 . K.P. Kaufman o‘ziga berilgan “Turkiston o‘lkasida tartib o‘rnatuvchi” nomini oqlab 15 yil 30 Тиллабоев С. Б. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг иштироки. – Тошкент: Фан, 2008. – Б. 28. 22 davomida imperiyaga o‘lkadagi mustamlakachilik siyosatini mustahkamlashga sadoqat bilan xizmat qilgan 31 . 31 Мусаев Н. XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бошларида Туркистонда саноат ишлаб чиқаришнинг шаклланиши. – Т.: Иқтисод-молия, 2008. – Б. 7. 23 II BOB. TURKISTONDA MA’MURIY-BOSHQARUV TUZUMINING MUSTAHKAMLANISHI 2.1. Turkistonda boshqaruv tizimining takomillashtirilishi va uning o‘ziga xos jihatlari XIX asrning 60 - 80-yillari o‘rtalarida yuzaga kelgan Turkistonning mustamlaka sifatida ekspulutatsiya qilishning shakl va usullari to‘g‘risidagi qarama-qarshi tasavvurlar o‘lka ma’muriyatining siyosatiga, eng avvolo, u tayyorlangan Turkistonni boshqarish to‘g‘risidagi yangi qonun loyihasiga tasir qildi. Rossiya byurakratik apparatining tarkibiy qismi hisoblangan K.P. Kaufman boshchiligidagi “harbiy-xalq” boshqaruvi bu loyihadagi oliy feodal-manarxik tabaqalarning manfaatlarini qo‘llab quvatlar edi. Boshqa tomondan, kundalik amaliyot mustamlaka hokimiyatining noiqtisodiy usullari Turkistonni imperiya g‘aznasiga daramod berishi darajasining jadal o‘sishiga olib kelmasligiga ishontirdi. Shu bois ular o‘z loyihalarida asta-sekin va ehtiyotkorlik bilan amalga oshirish yo‘lida borishni taklif qildilar. Bu islohotlaar yer-suv munosabatlarini, aholiga soliq solish tizimini qayta ko‘rish, sanoat va temir yo‘l qurilishiga davlat mablag‘ini jalb qilish va shu kabilardan iborat edi. Turkistonning boshqarish to‘g‘risidagi loyihalarning markaz tomonidan rad qilinishini yuqorida sanab o‘tgan edik. Bunga sabab loyihalarning yetarli darajada puxta ishlab chiqilmaganligi haqidagi fikr mulohazalari bunga bahona bo‘lgan. Rossiya Vazirliklari tomonidan Turkistonni boshqarish masalalari yuzasidan juda ko‘p tanqidlar bo‘lgan. Jumladan Adliya vazirligi tub aholini barcha huquqlarini rus fuqorolarining singari batafsil sanab o‘tish ortiqcha deb hisoblaganlar. Ushbu byurokratik mashinada bosh bo‘g‘in K.P. Kaufman tomonidan 1867-yilda tashkil etilgan Turkiston Turkiston general-gubernatorligi Devonxonasi edi 32 . Devonxona General-gubernatorlik rasmiy hujjatlarini yuritish va jamlash bilan birga ijroiya hokimiyatni boshqargan. Turkiston general-gubernatorlik Devonxonasi dastlab to‘rtta bo‘limdan iborat bo‘lgan. Birinchi bo‘lim ma’muriy va nazorat ishlarini boshqargan. Ikkinchi bo‘limga bosh boshqarmaning moliya-xo‘jalik ishlari 32 Абдурахимова Н.,Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. – Т.: Академия, – Б. 47. 24 qaragan. Uchinchi bo‘lim soliqlar, shahar mablag‘lari va boshqaruvga doir nizom loyihalarini tayyorlagan bo‘lsa, to‘rtinchi bo‘lim maxsus bo‘lim xisoblanib, uning faoliyat doirasi g‘oyat katta va keng bo‘lgan. Diplamatik munosabat va aloqalar shu bo‘lim vakolatiga kirgan. Bundan tashqari bu bo‘lim 1886-yilgacha mustaqil ish ko‘rgan hamda harbiy va adliya vazirliklari ko‘rsatmalariga xilof ravishda sud qarorlarini qayta ko‘rish bilan shug‘ullangan 33 . Shuningdek, Devonxona shtat va inespektorlik, yo‘l qurilishi va tog‘-kon masalalarini hal qilish bilan ham shug‘ullangan. Ushbu munosabat bilan Devonxona quyi idoralarga ko‘plab ko‘rsatmalar va so‘rovlar yuborib, ularga javoban ko‘plab hisobotlar olgan. Barcha vakillik va ma’lum idoraga qarashli muassasa, oliy hukumat organlari bilan aloqalarni amalga oshirardi. O‘lkani boshqarish borasidagi turli me’yoriy hujjatlarni tayyorlash va joriy qilishda Devonxonani roli katta bo‘lgan. Devonxona maxsus tuzilgan hukumat komissiyalari bilan hamkorlikda keyinchalik Rossiya imperiyasi vazirliklari va Davlat Kengashi e’tiboriga xavola qilinadigan Turkistondagi barcha qonunlarning loyihalarini ishlab chiqishda qatnashgan. Devonxona tarkibidagi farmoyish bo‘linmasida lavozimlarga tainlash, qonunlar bajarilishi yuzasidan choralar ko‘rish hamda kadrlar masalasi bilan shug‘ullangan. Markazda uning faoliyatini faqat Rossiya harbiy vaziri tomonidan nazorat qilingan 34 . Devonxonaning vakolati kengligidan qonunga xilof ishlarni ham ko‘plab amalga oshirgan. Bu haqida xufiya maslaxatchi F. Girs boshchiligidagi taftish komissiyasi ham buni alohida qayd etib o‘tgan. Turkiston general-gubernatorligi Devonxonasining eng muhim bo‘limlaridan biri bu diplomatik aloqalar bo‘limi bo‘lib, unda Gubernatorlikning qo‘shni davlatlar, xususan, Buxoro va Xiva xonliklari, Afg‘oniston, Qashg‘ar va boshqa davlatlar bilan diplomatik aloqalariga oid masalalar bilan shug‘ullangan. Devonxonaning ushbu bo‘limida shuningdek, diplomatik aloqalarga oid hujjatlar, Turkiston general-gubernatorligi qoshidagi diplomatik amaldorlar faoliyatiga oid rasmiy hujjatlar yuritilgan va saqlangan. Turkiston general-gubernatorligi Devonxonasi 33 Ўзбекистони яанги тарихи биринчи китоб. – Т.: Шарқ, 2000. – Б. 200-201. 34 Абдурахимова Н.,Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. – Т.: Академия, – Б. 48. 25 so‘nggi general-gubernator Kuropatkinning iste’foga chiqishi munosabati bilan o‘lkada 1917-yil aprelda tashkil etilgan Turkiston Muvaqqat hukumati Devonxonasiga aylantirilgan. Ushbu Devonxonaning Turkistondagi boshqaruvni mustahkamlashdagi o‘rni katta bo‘lganligini e’tirof etish mumkin. 80-yillar o‘rtalariga kelib ma’muriy o‘zboshimchalikka asoslangan “harbiy-xalq” boshqaruvi tizimi Rossiya savdosanoat doiralari va mahalliy tadbirkorlarning manfaatlari bilan bog‘liq yangicha munosabatlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgani ochiq-oydin ko‘zga tashlanib qoldi. Bu hukmron doiralarning mustamlaka ma’muriyati yo‘liga bildirgan, hatto bir qator tahdidli tanqidiy fikrlari chindan ham qarshi bo‘lganligidan dalolat berardi. Imperiya ma’muriy tizimining ikki markaziy va mintaqaviy tarmog‘i ham o‘zini huddi Turkiston xalqlarining manfaatlari va extiyojlari haqida qayg‘urayotgandek qilib ko‘rsatgan edi. 80-yillarning boshlaridayoq Rossiya hukmron doiralari mustamlaka tuzumini qonuniy rasmiylashtirishni tezlashtirishga qaror qilgan. 1881-yil 13- iyulda Turkistonni boshqarish bo‘yicha “Nizom” loyihasini yakuniy varianti markazga taqdim etildi va unda o‘lkani boshqarish bo‘yicha davlat harajatlarini imkon qadar kamaytirilishini nazarda tutish bo‘yicha oliy farmoyish e’lon qilingan. Loyiha muhokamasi M. D. Skobelov raisligidagi komissiyaga topshirilgan. Biroq bu komissiya ko‘p o‘tmay tarqatib yuborilgan. Gap shundaki, vafot etgan K.P. Kaufman o‘rniga tayinlangan M. G. Cherneyayev Turkistonda o‘lkani boshqarishda amalga oshiriladigan o‘zgarishlarni mukammal aniqlash uchun puxta taftish o‘tkazilishini talab qilgan. O‘tkazilgan taftish natijasida F. Girs tomonidan hisobot va “Turkiston o‘lkasi ustidan boshqaruvni tashkil qilishning bosh vazifalari to‘g‘risida” izhnoma tuzilgan. Ushbu xujjatlar 1884-yili imperiya hukumati farmoni bilan tuzilgan Davlat Kengashi a’zosi garf N. P. Ignatev raisligidagi navbatdagi mahsus komissiyaga ko‘rib chiqish uchun topshirilgan 35 . Ignatev raisligidagi mahsus komissiya o‘sha paytgacha to‘plangan barcha loyihalarni va takliflarni o‘rganib chiqib, ular asosida yangi “Nizom” 35 Абдурахимова Н., Рустамова Г. Колониальная система власти вТуркистане во второй половине ХIX – первой четверти ХХ в. в. – Т.: Университет, 1999. – Б. 56. 26 loyihasini tayyorlagan. U to‘rtta asosiy bo‘limdan iborat edi. Ular o‘lkani ma’muriy tuzilishi, sudlov, yer-suv tuzilishi hamda soliq va yig‘imlardan iborat bo‘lgan. “Nizom”da quyidagilar nazarda tutilgan edi: General-gubernatorlikning hududiy biirliklari nomlarini o‘zgartirish, General-gubernatorning vakolatlarini mumkin qadar chegaralab qo‘yish, o‘lka, viloyat va uyezd hokimiyatini uning sud va davlat muassasalari ishiga aralashuvini chegaralash tomoniga bir qadar o‘zgartirish, Rossiyaning 1864yil sud nizomlariga muvofiq yangi sud amaliyotini joriy qilish. Shuningdek, unda yer-suv qurilishi borasidagi dastur ham bayon etilgan bo‘lib, u yer-suvga egalik qilish, undan foydalanish va boshqarish huquqiga bag‘ishlangan edi. Bu esa o‘z navbatida yerga xususiy mulkchilikni va uni tovar-pul munasabatlarini rivojlanishiga yo‘l ochgan. Ushbu hol kundan- kunga kuchayib borayotgan Politsiya va milliy burjuaziya manfaatlari talabiga javob bergan. Keyichalik Ignatev raisligidagi komissiya loyihalashtirgan yer-suv to‘g‘risidagi qoidalar elementlari 1886-yil qonunida o‘z ifodasini topdi 36 . Rossiya ziroyatchilik va yer-suv tuzilishi bosh boshqaruvchisi A. V. Kpivoshen shunday tan oldi: “Turkiston nizomida faqat mulk degan so‘z yo‘q. O‘lkada mavjud ziroyatchilik shakllari yetarli darajada aniqlanmaganligi va ziroyatchilik bilan bog‘liq mahalliy suv huquqlari to‘liq mavhumligi sababli (qonunda shunday deb ko‘rsatilgan), Davlat Kengashi 1886-yilda bu so‘zni aytishga cho‘chidi. Biroq mulkka egalikni barcha elementlari: foydalanish, egalik qilish va boshqarishhdan to yerlarni krepostnoylik tartibida berish huquqiga qadar qonunga ko‘rsatilgan”. Ignatev komissiyasi tomonidan ishlab chiqilgan loyiha podsho tomonidan 1886-yil 12-iyunda rasman tasdiqlandi va qonuniy akt tusini olib, ayrim o‘zgartirishlar bilan 1917-yilgacha amalda bo‘ldi. Shuni alohida takidlab o‘tish kerakki Turkiston o‘lkasini boshqarish bo‘yicha qabul qilingan “Nizom”larning barchasida soliq tizimiga alohida yondashilgan 37 . 36 Абдурахимова Н., Рустамова Г. Колониальная система власти вТуркистане во второй половине ХIX – первой четверти ХХ в. в….. – Б. 56. 37 Тиллабоев С. Россия имперясининг Туркистонда маъмурий - ҳудудий бошқарув соҳасидаги сиёсатининг баъзи хусусиятлари // Ўзбекистон тарихи. – 2005. – №3. – Б. 73–79. 27 1886-yilda qabul qilingan “Nizom”ga muvofiq Turkiston o‘lkasining ma’muriy-hududiy bo‘linishi o‘zgartirildi. Bunga ko‘ra Zarafshon okrugi Samarqand viloyatiga aylantirilgan. 1887-yilda Xo‘jand Samarqand viloyati tarkibiga kiritildi 38 . Farg‘ona viloyati hududining ichki tuzilishi o‘zgarishsiz qoldirildi. Amudaryo bo‘limi Sirdaryo viloyati tarkibiga kiritilib, Qurama uyezdi Toshkent uyezdi deb o‘zgartirildi. Sirdaryo, Farg‘ona va Samarqand viloyatlari «tub» viloyatlar deb ataldi. Muqaddam Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kirgan Yettisuv viloyati 1882-yili bu tarkibdan chiqarilib Cho‘l general-gubernatorligi tarkibiga kiritilgan edi. 1899-yili Yettisuv yana Turkiston General-gubernatorligi tarkibiga qaytarildi. Xuddi shu yili o‘lka tarkibiga beshinchi Kaspiyorti viloyati qo‘shildi. U 1881-yili tashkil qilingan bo‘lib, 1899-yilgach Kavkaz noibligi tarkibida bo‘lgan. Kaspiyorti viloyati tarkibiga Ashxobot, Krasnavodsk, Mang‘ishloq, Marv va Tejen uyezdlari kiritilgan. Turkiston general-gubernatorligining umumiy maydoni XIX asr oxirida 1,7 mln kvadrat kilometrni tashkil etgan. Axolisining umumiy soni 5,2 mln kishini tashkil etgan. 1886-yilgi yangi me’yoriy hujjatda “harbiy xalq” boshqaruvining asosiy qoidalari saqlanib qoldi. Shu bilan bir vaqtda u mahalliy ma’muriyatning mahkama yo‘nalishi, sud amaliyoti sohasidagi huquqlarni chegaraladi va bu chegaralashni hokimiyatning politsiya va jazoga tortish funksiyalarini kengaytirish orqali erishildi. 1886-yilgi “Nizom”ga ko‘ra Turkiston boshqaruv tuzilmalari tarmog‘i yangi organ - Turkiston general-gubernatori Kengashi bilan to‘ldirildi. Kengash tarkibiga viloyatlarning harbiy gubernatorlari, general gubernatorlik Kanselareyasi boshqaruvchisi, Turkiston harbiy okrugi shtabining boshlig‘i, G‘azna va Nazorat palatalarining boshqaruvchilari kiritilgan. Kengash tashkil etilgan paytda Generalgubernator boshchilik qilgan bo‘lsa, 1900-yildan boshlab esa uning yordamchisi raislik qilgan. 38 Исхаков Ф. Национальная политика царизма в туркестане (1867-1917 г.г. ) – Т.: ART FLEX, 2009. – Б. 54. 28 Kengash boshqaruv amaliyoti bilan masalalar yuzasidan qonunlar taklif qilish huquqi berildi. Bundan tashqari u umumiy ma’muriy hususiyatga ega bo‘lgan va yer, soliq va fuqorolarni majburiyatlari bilan bog‘liq masalalarni ham ko‘rib chiqgan. Boshqaruvning muhim muammolarini muhokama qilishdagi rasmiy kollegiyalik o‘lka boshliqlarini “Byurokratik radikalizimi”ni ma’lum darajada chegaraladi va keyinchalik Kengash general-gubernatorlik hokimiyatining obro‘siga faqat putur yetkazyapti, deb hisoblagan reaksiyon ruhdagi ko‘p sonli mahalliy amaldorlarning noroziligiga sabab bo‘lgan. 1886-yilgi “Nizom”ning ishlab chiqilishi va joriy qilinishi bilan bog‘liq o‘zgarishlar Turkiston General-gubernatorligining tashqi siyosat masalalardagi vakolatlariga ham dahldor bo‘lgan. Bu eng avvalo, Rossiya-Buhoro munosabatlarida o‘z aksini topdi. 1886-yil yanvar oyida Buhoroda Tashqi ishlar vazirirligining organi hisoblangan Rossiya imperatorining siyosiy agentligi ochildi Uni boshqargan amaldor Rossiya imperiyasining Buhoro amirligidagi rasmiy vakili bo‘lgan. Siyosiy agent Buhoro hokimiyatining faoliyati ustidan umumiy siyosiy nazoratni amlga oshirardi va Rossiya-Buhoro munosabatlarining barcha masalalari yuzasidan nazoratni o‘z qo‘liga olgan edi. Shuningdek u Buhoro amirligida bo‘lib turgan rus fuqorolarining shahsiy, mulkiy va savdo manfaatlarini himoya qilish bilan bog‘liq turli konsullik majburiyatlarini ham bajarar, xristian diniga mansub xorijiy fuqorolarning manfaatlarini himoya qilgan. 29 2.2. Politsiya va sud organlarining tuzilishi va uning funksiyalari XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Turkistonda ma’muriy va davlat muassasalari tizimidagi o‘zgarishlar bilan bir qatorda sud tizimi va jazolash organlarida ham jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi. Ular orasida markaziy va mahalliy organlar hokimiyati chegaralarini jiddiy kengaytirgan 1881-yil 14-avgustdagi “Davlat tartibi va jamoat osoyishtaligini qo‘riqlash choralari to‘g‘risidagi nizom” alohida o‘rin tutadi. Ushbu “Nizom”ga muvofiq, Rossiya imperiyasi o‘z ixtiyoriga ko‘ra “kuchaytirilgan” yoki “favqulotda” qo‘riqlov holatini joriy qila olardi. “Kuchaytirilgan qo‘riqlov” joylarda mavjud davlat tuzumiga qarshi jinoiy tajavuzlar uyushtirilsa, mavjud tartibni saqlash uchun doimiy amalda bo‘lgan qonunlarning qo‘llanishi yetarli bo‘lmagan taqdirda joriy qilinardi. “Favqulotda qo‘riqlov” holati esa tajovuzlar tufayli ma’lum joy aholisi buzilgan tartibni zudlik bilan tiklash uchun favqulotda choralar ko‘rish zaruriyatini talab qiluvchi qo‘zg‘olish kayfiyati keltirilganida joriy qilinardi. 1892-yildan boshlab Turkistonda doimiy ravishda «Kuchaytirilgan qo‘riqlov yoki “Favqulotda qo‘riqlov” holatida bo‘lib keldi. Favqulotda holatlar amalda bo‘lgan davrda butun mahalliy ma’muriyatning politsiya va jazolash funksiyalari cheklanmagan tus oldi. Shuni takidlab o‘tish kerakki Turkiston general-gubernatorligi juda katta hududlarga ega bo‘lib, butun Rossiya imperiyasi hududining 1/18 qismini tashkil etgan. Turkiston o‘lkasini Rossiya tasirida saqlash uchun katta qo‘shin zarur bo‘lgan. Turkiston harbiy okrugi tashkil etilgandan so‘ng, u yerga 87 polk, 7 ta kazak polkidan iborat 19 ta batalyon mavjud bo‘lib, qo‘shinng umumiy soni 31313 askar edi. Bu davrda Turkiston aholisini 1847041 kishini tashkil qilganini hisobga oladigan bo‘lsak har 59 kishiga 1 ta askar to‘g‘ri kelgan 39 . General-gubernatorlarga jamoat tartibi va davlat xavfsizligi buzilishini oldini olishga tegishli predmetlar bo‘yicha majburiy qarorlarni chiqarish huquqi berilgan. Ushbu qarorlarni buzish hollari general-gubernator tomonidan ma’muriy tartibda ko‘rib chiqarilardi va 39 Костенка Л. Ф. Туркестанские войска и условия их бытовой походной и боевой жизни // Военный сборник, № 5, 1875. – С. 208. 30 aybdorlarni 500 rublgacha jarimaga tortish yoki 3 oylik muddatgacha qamoqqa hukm qilish huquqiga ega bo‘lgan. Politsiya boshliqlari va jandarm boshqaruvlari rahbarligida jinoyat sodir etganlik yoki ularga dahldorlikda, shuningdek qonunga xilof tashkilotlarga daxldorlikda asosli shubxa qilingan barcha shahslarni ikki haftagacha hibsda saqlash huquqi berilgan edi. Shuningdek ularga barcha joy, fabrika va zavodlarda har qanday vaqtda tintuv o‘tkazib, har qanday mulkni musodara qilishga ruhsat berilgan. Mahalliy ma’muriyatlar kuchaytirilgan qo‘riqlov holati e’lon qilingan taqdirdagina ana shunday huquqlarga ega bo‘lgan. Ushbu Nizomning barcha moddalari favqulotda qo‘riqlov sharoitda ham to‘liq o‘z kuchini saqlab qolgan. Bundan tashqari general-gubernatorga qo‘shimcha ravishda bir qator keng vakolatlar ham berilgan edi. Jumladan, u 3000 rublgacha jarima solish, bir oy muddatgacha vaqtli nashrlar va oiliy o‘quv yurtlarni yopib qo‘yish. Generalgubernatorga berilgan vakolatlar uning nafaqat barcha boshqaruv, balki sud va jamoat hayoti sohalariga ham aralashuviga imkon yaratgan edi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, Rossiya imperiyasi 1908-yilning yozida Turkistonga yo‘llagan alohida jandarmlar korpusi qo‘mondoni, general-mayor baron Taube milliy-ozodlik harakati va inqilobiy voqealar ishtirokchilariga nisbatan nihoyatda shafqatsiz bo‘lishni ta’kidlab, sudlardan ularga faqat o‘lim jazosini berishni talab qilgan. Baron Taube “Turkistonda dor qurish uchun xazinadan hech qanday sarf-harajatlar bo‘lmasligini uqtirib, dor o‘rnini qayrag‘ochlar bajaradi” 40 , deb aytib o‘tgan. Mirshablarga jangovar o‘qlarni osmonga emas, balki to‘g‘ridan-to‘g‘ri olomonga qarata otish huquqidan foydalanishga rasman ijozat qilingan. Turkiston ma’muriyatiga mahalliy aholiga nisbatan qo‘llaniladigan jazo choralarini rus ishchi-dehqonlariga ham qo‘llash huquqi berildi. Davlat nazoratchisi, stats-sekretar (maxfiy kotib) P. A. Xaritonov raisligida o‘tgan va Turkiston o‘lka boshqaruvini o‘zga asoslarda tubdan qayta qurishga bag‘ishlangan 40 Садиков Х. Д. Колониальная политика царизма в Туркестане и борьба за независимость в начале ХХ века. Автореф. Дис докт ист. Наук. -Т., 1994. – Б. 21. 31 oliy amaldorlar kengashida (1911-y.) Turkiston general-gubernatori A. V. Samsonov General-gubernator hokimiyatini imperator hazrati oliylarining Kavkazdagi noibi hokimiyati kabi asosga yaqinlashtirishni talab qildi. Bu talabni Turkiston o‘lkasini 1908-1910-yillar davomida atroflicha taftish qilib, o‘lkaning yangi nizomi uchun boy materiallar to‘plab qaytgan senator graf K. K. Palen ham qo‘llab-quvvatladi. Uning taftish materiallari va imperator hukmiga havola etgan taqdimnomasida imperiya idorasini mustahkamlash, “Turkiston generalgubernatorligi ma’muriy-politsiya amaldorlariga o‘zlariga qarashli aholiga uncha ahamiyatli bo‘lmagan xatti-harakatlari uchun qo‘llaniladigan jazo berish huquqlarini yanada kengaytirish” 41 taklif qilingan edi. Palenning fikricha, bu chora “mahalliy turmushni to‘g‘ri yo‘lga solish uchun zarurdir”. Senator Turkiston shaharlarida mustaqil politsiya boshqarmalari, Toshkentda ober-politsmeyster lavozimini joriy etish va o‘lkadagi mirshab-politsiya xizmatchilari sonini ko‘paytirishni ham taklif qildi. U Turkistonda inqilobiy harakatga rahna solish uchun va Yevropaning Rossiyasidan yopirilib kelayotgan proletariat va agrar g‘alayonlar yuz bergan gubernalardan ko‘chib kelayotgan dehqonlarning zararli ta’sirini kesish uchun Turkiston general-gubernatorligida tuman politsiyasi mahkamasini tuzish g‘oyasini ilgari surdi. Graf Palenning fikrlari imperiya Vazirlar Kengashida tinglab, Turkiston o‘lkasi boshqaruv idorasini tubdan o‘zgartirish bo‘yicha Vazirlar Kengashi a’zosi, Davlat nazoratchisi P. Xaritonov raisligidagi maxsus Kengashida muhokama etildi. Kengash ishiga Turkiston general-gubernatori Samsonovning imperatorga 1909-yil bo‘yicha yo‘llagan axborotnomasi va senator Palenning taftishi yakunlari asos qilib olingan. Kengash Turkiston general-gubernatorining barcha talablarini asosli deb topgan. Turkistonga oid barcha tadbirlar uning roziligisiz amalga oshirilmasligi kerakligini tasdiqladi. Imperator saroyi, moliya, adliya sohasidan tashqari, barcha vazirliklar idoralarini boshqarishda unga imperiya vaziri vakolatlari berilgan. Metropoliya hukumati o‘z siyosatini faqat shu birgina shaxs, Turkiston general-gubernatori orqali amalga oshiradigan bo‘ldi. 41 Исхаков Ф. Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917 гг. ) - Т.: Фан, 2001. – Б. 26. 32 Imperiya hukmdor doiralari Turkiston o‘lkasining rus va tub aholisi uchun maxsus siyosat dasturini ishlab chiqdi. Rus aholisi o‘rtasida inqilobiy harakatni to‘xtatish va Turkiston xalqlari o‘rtasida milliy-ozodlik harakatining barcha ko‘rinishlarini bo‘g‘ib tashlashga oid bir qator tavsiyalar berilgan. Harbiy vazirlikning Bosh shtabi Osiyo bo‘limi Turkiston general-gubernatoriga Ryazan guberniyasi ahvoli haqidagi hisobotni berib, unga imperatorning fikri mavjudligiga e’tiborini qaratdi. Ryazan gubernatori unda inqilobiy kuchlar tag-tomiri bilan yo‘qotilmagani, nisbiy osoyishtalik aldamchi bo‘lib, inqilob uchqunlari istalgan vaqtda alanga olinishi mumkinligini unutmagan holda “Toj-taxtning sodiq xizmatchilariga doimo ko‘z-quloq bo‘lib turish lozimligini” uqtirgan va Nikolay II o‘z qo‘li bilan “Mutlaqo to‘g‘ri” degan dastxat yozgan edi. Turkiston generalgubernatori markazdan ana shunday andoza-dasturlar olib va keng vakolatlarga ega bo‘lib, o‘lkada mirshablik holatini kuchaytirdi. Rus mustamlakachi ma’murlari joylarda josuslik nazoratini keng yo‘lga qo‘ydilar. Toshkent temir yo‘li jandarmpolitsiya boshqarmasi boshlig‘i, alohida jandarmlar korpusi podpolkovnigi Babkin joylardagi xodimlarga 1910-yil 19-iyunda yuborgan ko‘rsatmasida 1905-1907- yillar inqilobida va ish tashlashlarda qatnashgan barcha shahslar haqida ma’lumot to‘plashni buyurdi. “Hech qanday tashviqotga yo‘l qo‘yilmasin, deb yozgan edi u, aqllar bezovtaligiga zudlik bilan chora ko‘rilsin, ish tashlashdan alohida ogoh bo‘linsin” 42 . General-gubernatorning “Ishchilar o‘rtasida jinoiy adabiyotlar tarqalishiga zinhor yo‘l qo‘yilmasin”, degan buyrug‘iga benuqson rioya etish buyurilgan. Siyosiy politsiya tomonidan joylarga maxsus so‘rov-anketa yuborilgan. Unda quyidagi savollar bor edi: “1905-1906-yillarda ish tashlashlar qancha bo‘lgan? Ish tashlash maqsadi va hususiyati qanday? 1907-yili qancha inqilobiy chiqishlar va terror aktlari sodir bo‘lgan? Sotsial-demokratlar va sotsial- 42 Садиков Х. Д. Колониальная политика царизма в Туркестане и борьба за независимость в начале ХХ века. Автореф. Дис докт ист. Наук. -Т., 1994. – Б. 36. 33 inqilobchilar tashkilotlarida qancha hodimlaringiz bor?”. Anketada inqilobiy chiqishlar salmog‘i har bir joyda qanday bo‘lgani va uning yondosh aholiga ta’sirini aniq tasvirlash zarurligi ko‘rsatilib, jandarm-politsiya bo‘limlari o‘z hududlarida yashirin ig‘vogarlik bilan shug‘ullanuvchi xodimlarga ega bo‘lishlari majburiy ekanligi jiddiy tarzda uqtirilgan. Imperiya ichki ishlar vazirligi politsiya departamenti Maxsus bo‘limi yuborgan mutlaqo maxfiy yo‘llanmasida politsiyajandarmeriya bo‘limlari boshliqlariga aholi o‘rtasida agentura tarmog‘iga ega bo‘lish ishiga shahsan javobgar ekanliklari ta’kidlanib, ular ishchi tashkilotlari, inqilobiy firqalarda o‘z josuslarini orttirishlari juda muhimligi alohida ko‘rsatilgan. Bu tadbir, maxsus bo‘limning fikricha, “o‘tgan 1905- yildagiga o‘xshash voqealarning oldini olgan. Maxsus bo‘lim tavsiyalari asosida o‘lkadagi barcha amaldorlarga general-gubernator tomonidan hukumatga qarshi yo‘nalishdagi harakatlar to‘g‘risida arzimas ko‘rinishda bo‘lsa ham, xabar qilish, ayniqsa, uyushgan harakat, yo ish tashlash hollariga alohida e’tibor qaratish topshirildi. Ana shunday hollarni sinchiklab o‘rganish juda zarur va maqsadga muvofiq ekanligini tajriba ko‘rsatadi, deb yozgan edi o‘z ko‘rsatmasida general-gubernator. Ba’zan arzimas, samarasiz va befoyda ko‘ringan bir kunlik ish tashlash, yo boshqa hollar ma’lum muhitning, ayrim shaxslarning ichki intizomi, qobilyati, tashkilotchiligi va faol chiqishga layoqatini ko‘rsatish uchun sinov vazifasini o‘taydi. Bunday hollarni tadqiq etish orqali dastlab filial bo‘limlar, keyin esa bunday tashkilotlarning markaziy idoralirini aniqlashga muvaffaq bo‘lingan 43 . Alohida jandarmlar korpusi shtabi boshlig‘i general shtab general-leytenanti Gerselman esa temir yo‘l ishchilari ustidan nazoratni kuchaytirish bilan bir qatorda ularning atrofidagi yerlarda paydo bo‘luvchi har qanday shahslarni nazoratga olish to‘g‘risida maxfiy ko‘rsatma yo‘lladi. Rossiya imperiyasi 1892-yil 18-iyundan kuchga kirgan “Harbiy holatda deb e’lon qilingan joylar haqidagi qoidalar”ni Turkiston o‘lkasida tatbiq etdi. “Kuchli muhofazada” deb e’lon qilingan joyda Turkiston generalgubernatori majlis-yig‘inlarni tarqatib yuborish, savdo-sanoat korxonalarini yopish, matbuot organlarini ta’qiqlash, istagan odamini surgun qilish, jarimaga tortish va boshqa 43 Исхаков Ф Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917 гг. ) – Т.: Фан, 1997. – . 45. 34 huquqlarni olgan. “Favqulodda muhofaza” deb e’lon qilingan joyda esa butun hokimiyat general-gubernator yoki u tayinlagan bosh noib qo‘liga o‘tgan. 1892-yil 18-iyundagi “qoidalar” esa harbiy holatni o‘rnatib, fuqarolar ishini ham harbiylar qo‘liga topshirdi. Turkistonda har ikki mirshablik qonunlari (1887- yilgi Nizom va 1892-yilgi qoida) qisqa uzilishlar bilan 1892-1917-yillarda muntazam amal qildi. Turkistondagi mustamlakachilar markazdan olingan keng vakolatlari yetmaganday, endi o‘lkada xuddi mustabid xonlar zamonasiga taqlidona, eng oliy jazo- o‘lim jazosini oshkora ijro etishga ruxsat olishgan. General-gubernator harbiy vazirga yo‘llagan maktubida yozgan: “Tajriba shuni ko‘rsatdiki, bu o‘lkada oshkora qatl ijrosigina mahalliy aholiga yaxshi ta’sir ko‘rsata oladi. Sizdan, Rossiya hududida o‘lim hukmini oshkora ijro etmaslik haqidagi qonunni Turkiston o‘lkasiga tatbiq etmaslik uchun zoti Oliylari ijozatlarini olib bersangiz, deb iltimos qilaman” 44 . Rus amaldorlari Turkiston xalqlari huquqlarini cheklash sababini shunday izohladilar: “Turkiston o‘lkasining yerli aholisi hali juda past rivojlanish bosqichida turibdi. Ular o‘z ma’muriyati va sudini o‘zlari saylash huquqini tushunishi va qadriga etishi uchun hali juda go‘r va nodondir. Mazkur jamiyat qonun tomonidan o‘ziga berilgan haq-huquqlardan foydalnishni bilmaydi. Bu huquq uning faqat zarariga xizmat qiladi”. Rus shovinistlari xalqning ko‘tarilishi sababini esa quyidagicha izohlashgan: “O‘lkani bir hovuch rus qo‘shini bilan istilo qilishda misli ko‘rilmagan jangovar matonat ko‘rsatgan rus kishisi erlilar o‘rtasida afsonaviy bahodir timsoliga aylangan edi. Kelgindilarning temir irodasi oldidagi qo‘rquv esa erli aholida musulmonchilik tarbiyalangan g‘ayridinlarga nafratini ular qalbining eng tubiga yashirgan edi. Ana shuning uchun ham dastlab rus hokimiyati ularni osongina boshqarib keldi. Ammo endilikda erli omma ilk istilochilar qiyofasini unuta boshladi”. Andijon tumanboshisi polkovnik I. Brjezitskiy bu fikrni yanada oydinlashtiradi: “O‘lkadagi 27 yillik xizmatimdan kelib chiqib shunday qat’iy xulosaga keldim: bizning yovvoyi yerlilarga insonparvarlik mutlaqo to‘g‘ri kelmaydi”. Knyaz Mansurov Davlat Dumasining yopiq majlisida Rossiyada yashirin tarzda hukm surib, 1861yilda bekor qilingan qullik (krepostnoylik) tuzumi aslida Turkistonda benuqson amalga oshirilganini 44 Исхаков Ф Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917 гг. ). – Т.: Фан, 1997. – . 63. 35 tan olishning zamirida tarixiy haqiqat yotardi. Rossiya parlamenti Davlat Dumasida noib knyaz Mansurov Turkistonda krepostnoy huquq amalda ekanligi haqida gapirganda hech qanday mubolag‘a bo‘lmagan. 1907-yil avgustdayoq hukumat farmoyishi bilan Toshkentda Turkiston o‘lkasida politsiya qidiruvini uyushtirish uchun Maxsus bo‘lim tashkil qilingan. Bo‘limga 10 nafar “Filyor” - sirtdan kuzatish agentlari va kuzatuv boshlig‘i yuborilgan. Mahalliy politsiya vat emir yo‘l jandarm bo‘limlarining boshliqlari Maxsus bo‘limga o‘lkadagi ijtimoiy- siyosiy harakat bilan bog‘liq barcha ma’lumotlarni ma’lum qilishlari shart edi. Mahsus bo‘lim shuningdek mahalliy politsiya va jandarmeyalarni nazorat qilish huquqini ham qo‘lga kiritgan. 1907-yil oktyabrda Maxsus bo‘lim o‘rnida Turkiston tuman qo‘riqlov bo‘limi tashkil qilindi 45 . Qo‘riqlov bo‘limlari to‘g‘risidagi maxsus nizom ular “.....davlat jinoyatlari to‘g‘risidagi ishlarni mahfiy tekshirish bilan shug‘ullanishi”, tekshirish natijalari har oyning beshinchi kunida Politsiya departamentiga taqdim etilishi lozimligini belgilagan edi. Keyinchalik mahalliy tashkilot politsiya va qidiruv muassaslari surishtiruv ishlari bilan favqulotda band ekanini bahona qilib, o‘lka jandarm boshqaruvini tashkil etish talabi bilan chiqgan. Turkiston o‘lkasi boshliqlarining iltimoslariga javoban katta mablag‘ ajratildi va markazdan qidiruv ishlari bo‘yicha mutahasislar yuborilgan, biroq ushbu masalaning uzil-kesil etilishiga urush va u bilan birga ma’muriyat boshiga yog‘ilgan yangi muammolar halaqit bergan. Rossiya imperiyasi hukumron doiralari o‘rtasida Turkistonda sud tizimini joriy etish uzoq tortishuvlarga sabab bo‘lgan. Chunki yangi hukumat o‘lka aholisini sud va qonunchilik tizimi haqida aniq tasavvurga ega bo‘lmagan va mavjud tizimni extiyotkorlik bilan o‘zgartirishga harakat qilgan 46 . 1865-yil 6- avgustdagi Nizomga ko‘ra o‘troq aholi uchun qozilik sudlari, ko‘chmanchi aholi uchun esa biylik sudlari amal qiladigan bo‘ldi. Qozikalon lavozimi bekor qilinib, barcha qozilar huquqi jihatdan tenglashtirildi. Loyihaga ko‘ra qozilik va biylik sudi volost boshliqlari va ularning 45 Абдурахимова Н., Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. – Т.: Академия, 2002. – . 132. 46 Тиллабоев С. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг иштироки. – Т.: Фан, 2008. – Б. 87. 36 yordamchilari tomonidan uch yil muddatga saylanadigan bo‘ldi 47 . Kaufman 1968-yil yanvarda mahalliy aholi uchun oqsoqollar, ariq oqsoqollarini ham uch yil muddatga saylash huquqini bergan. Shunigdek aholiga muammolar yuzasidan o‘z qozisiga hohlasa rus sudlariga murojat qilish huquqini bergan 48 . Turkistonda sudlov tizimining qayta tuzishdan maqsad, uni Rossiya imperiyasidagi shunday tizimga moslashtirish va uni ma’muriyatdan nisbatan mustaqil qilishdan iborat edi. Biroq yuqorida ta’rifi keltirilgan mohiyat e’tibori bilan mustamlaka tizimining so‘ngi kunlariga qadar amalda bo‘lgan kuchaytirilgan va favqulotda qo‘riqlov to‘g‘risidagi nizomlar tufayli sudning ma’muriyatdan ajratilishi faqat rasmiy harakterga ega bo‘ldi. Shunga qaramay XIX asr oxiridagi sud tuzilishi oldingisidan farq qilgan. Turkistondagi adliya boshqaruvida ham o‘ziga xos mustamlakchi mezonida ish tutdildi. 1865-1886-yillar mobaynida o‘lkada umumsaltanat rus sudlari va xalq sudlari, ya’ni shariyat asosida ish ko‘ruvchi qozi sudlari faoliyat ko‘rsatgan. Rus sudlariga tuman sudlari, sud palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, miravoy sudyalar qurultoylari, harbiy sud komissiyalari kirgan. Tuman sudlari mulkdan mahrum etishga daxldor bo‘lmagan jinoiy ishlar, davlat hazinasi manfaatlariga oid bo‘lmagan 2000 so‘mgacha miqdorda bo‘lgan da’volarni ko‘rishgan. Viloyatlar boshqarmalari esa tuman sudlari hukumlaridan shikoyatlarini, ularning ishlarini qayta ko‘rish kabi masalalarni hal qilgan. Ular davlat vazifalarini bajarishdagi jinoyatlar, hokimiyatga qarshilik ko‘rsatish, qaroqchilik, davlat mulkini o‘g‘irlash, soxta pul yasovchilarning ishlari kabi tuman sudlari vakolatlariga kirmagan ishlarni ham ko‘rishgan 49 . Rossiya imperiyasi mustamlakachi amaldorlar hukumatdan islom dini vakillariga sud, oila-nikoh, mol-mulk merosi va taqsimot kabi ishlarni bajarishga ruhsat bermaslikni talab etganlar. Shuning uchun ham imperiya hukumati o‘z yo‘lidagi mana shu to‘siqlarni yo‘q qilish maqsadida 1880-yili barcha viloyat 47 Тиллабоев С., Замонов А. Ўзбекистон тарихи. – Т.: Шарқ, 2010. – Б. 53. 48 Бартольд В. В. Сочинения II том. Общие работы по истории Средней Азии, работы по истории кавказа и восточной Европы. – Москва, 1963. – С. 358. 49 Muhamedov H., Muqimov Z., Husanov O. O’zbekiston davlati va huquqi tarixi. – T.: O’zbekiston Faylasuflari Milliy Jamiyati Nashriyoti, 2011. – B. 201. 37 boshliqlariga hamma sohada boshqaruvni o‘z qo‘liga oluvchi mahkama tashkil etish vazifasini yukladi. Natijada davlat sudlari bilan bir qatorda uch xil ko‘rinishdagi sud mahkamalari tashkil etilgan: 1. Farg‘ona, Samarqand, Sirdaryo va Yettisuvning o‘troq aholisi uchun tashkil etilgan sudlar. 2. Shu viloyatlarning ko‘chmanchi aholisi uchun tashkil etilgan sud mahkamalari. 3. Kaspiyorti viloyatlarining mahalliy aholisi uchun tashkil etilgan sud mahkamalari 50 . 1886-yilgi “Nizom”ga ko‘ra uyezd sudlari tugatilib ularning o‘rniga uchastka miravoy sudlar ta’sis etildi. 1864-yildagi “Nizom”ga ko‘ra miravoy sudyalar shahar va qishloq boshqaruv organlari tomonidan uch yil muddatga saylanishi lozim edi. Biroq Turkistonda sudlov nizomlari qabul qilingan davrga kelib Aleksand III ning aksilislohatlari amalgam oshirilib, 1864-yil nizomlarining u yoki bu darajada demokratik institutlari tarqatib yuborildi. Peterburg, Moskva va Odessadan tashqari barcha yerda miravoy sudyalar instituti bekor qilinib, tayinlanuvchi shahslar: shaharlarda shahar sudyalari, qishloqlarda zemestvo boshliqlari bilan almashtirildi. Turkistonda ham miravoy sudyalar saylanmay, balki tayinlanardi. Viloyat boshqaruvlarining sudlov bo‘limlari viloyat sudlari bilan almashtirildi. Ularning qoshida sud tergovchilari, viloyat prokurorlari va ularning o‘rinbosarlari lavozimlari tasis qilingan. Viloyat sudyalari mirovoy sudyalar qurultoylari funksiyalarini bajarar va mirovoy sudyalar vakolatiga kirmaydigan fuqoroviy ishlarni, shuningdek muqaddam viloyat boshqaruvlarining sudlov bo‘limlari yuritgan ishlarni ko‘rgan. 50 Болтабоев С. Чоризм ҳукумронлиги даврида ислом. – Наманган, 2005. – Б. 33. 38 XULOSA Mazkur kurs ishini yozish davomida, tadqiq etilgan tarixiy manba va mavzuga oid ilmiy asarlar tahlili natijasida quyidagi xulosalarga kelindi. Turkistonda tashkil qilingan Podsho tuzumining bosqinchilik siyosati, mustabidchilik, markaz va hudud orasidagi munosabatlarning egos е ntristik illatlari, shuningd е k Rossiya tarixiy rivojlanishining o‘ziga xos xususiyati, uning boshqa tarixiy davrlarda to‘plagan mustamlakachilik an’analari va tajribasi bilan b е lgilangan. Shunga ko‘ra o‘lkada harbiy zo‘ravonlikka, tashqi va ichki iqtisodiy zo‘rlash uslublariga, ilgarigi milliy davlatchilik m е xanizmlarini parchalash va milliy asosdagi hudud tabiiy tadrijining imkoniyatlarini buzishga, Rossiya davlatiligi asoslarini o‘rnatishga yo‘naltirilgan tizim tashkil qilindi. Kapitalizm va burjua islohotlarining erkin rivojlanishiga tayangan n е giz mod е lining sifat o‘zgarishlari m е tropoliyaning o‘zida mazkur jarayonlarning ijtimoiy qoloqligi sababli ilk davrlarda Turkistonda salbiy rol o‘ynagan. Hukumat mustamlakachilik tizimini tashkil etish jarayonining n е gizida ilmiy adabiyotlarga tayanib quyidagi asosiy yo‘nalishlar mavjudligini ko‘rsatish mumkin; – O‘rta Osiyo xonliklari va b е vosita Rossiyaga qo‘shib olingan hududlarning Rossiya namunasida shakllantirildi; – tizimning barcha muhim majmualarini egallagan va nazorat qilgan Rossiya byurokratiyasi harbiy, fuqarolik hamda sud hukumatining markazlashtirilishi; – g‘azna uchun arzon va samarali bo‘lgan o‘lkaning tabiiy, moddiy hamda inson manbalaridan foydalanish tizimini t е zda joriy etish maqsadida d е vonning institustionalizastiya va rastionalizastiya qilinishi. Shu bilan birga mahalliy jamiyat uchun Podsho tuzumining mustamlakachilik vazifalarini amalga oshirishda, joylarda ijtimoiy tayanch va “ayg‘oqchi” kadrlar zahirasini yaratishga xizmat qilgan ba’zi an’anaviy, ijtimoiy-huquqiy va ma’muriy institutlar hamda m е ’yorlardan foydalanishga asoslangan vositali tayanchi mavjud edi. Tub aholining Podsho tuzumiga sodiq bo‘lgan kam sonli vakillaridan “saylov asosida” tuzilgan mazkur institutlari harbiylashtirilgan rus byurokratiyasidan 39 tashkil etilgan o‘lka, viloyat va u е zd tizimlari hamda davlat idoralari bilan muvofiqlashuvi va uyg‘unlashuvi juda qiyin k е chdi. Hatto, yuqori darajali markazlashtirish va Podsho amaldorlarining “xushyor” rahnamoligiga qaramay, ular “oqilona” tashkillashtirilmay qolav е rdi. Bu hol harbiy-ma’muriy tizimga juda mos k е lar edi. “Yuqorida” taxmin qilinganiga qaramay, ular yangi hukumat uchun k е ng va ishonchli ijtimoiy n е giz yaratishga imkon tug‘dirgan. Turkistondagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hayotni umumiy tartibda yo‘lga solinishiga doimiy ravishda boshqaruv tizimi, ma’muriy, mirshab va jazo vositalarining k е ngaytirilishi, mustahkamlanishi hamda favqulodda va harbiy xususiyatdagi Podshoalar orqali erishilgan. Mustamlakachilik bosimi ostida qolgan mahalliy aholi esa o‘z g‘oyalarini o‘zgartirmadi va o‘zining tabiiy rivojlanish bag‘riga qaytish hamda milliy davlatchiligini tiklash yo‘lini izladi. Ammo, bu o‘z-o‘zidan bo‘lmasdi. Chunki, barcha muammolarni y е chishda zo‘ravonlikka asoslanish XIX asr oxiri - XX asrning boshlarida Podsho tizimiga xos xususiyatlardan biri edi. Harbiy-ma’muriy, rasmiy-byurokratik tizimining ustunlarini mustahkamlovchi va Turkiston jamiyatining barcha hayotiy muhim sohalarida Rossiya amaldorlari apparatining hukmronligini tasdiqlovchi farmonlar, qarorlar va ko‘rsatmalarning turli vazirliklar hamda idoralar tomonidan tahrir qilingan 1886-yilgi qonun hujjatlari asosida boshqaruvning imp е riyaga oid andozalarining k е ngaytirilishi va mustahkamlanishi bu siyosiy yo‘nalishning amaliy ko‘rinishi edi. Shu bilan birga m е tropoliya va mustamlakachilikning turli madaniyatli asoslari, xo‘jalik darajasining oshirilishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashtirilishi hamda hudud iqtisodiyotining eksport-xomashyoga tayanishini rag‘batlantirish zaruriyati o‘z mablag‘larini sarflashga va sotuvning yangi bozorlarini k е ngaytirishga erishmoqchi bo‘lgan, ancha kuch yig‘ib olgan Rossiya burjuaziyasi manfaatini ko‘zlab, umumiy bozor tizimiga xizmat kursatuvchi sohalarda hukumatning nazoratchilik vazifalarini qisman ch е klanishiga olib k е ldi. 40 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YHATI Ish uchun nazariy asos bo‘lgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Каримов И . А . Ўзбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка таҳдид , барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . - Тошкент : Ўзбекистон , 1997. – Б .325. 2. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. - Тошкент: Ўзбекистон, 1998. – Б.31. 3. Каримов И. А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Тошкент: Маънавият, 2008. – Б.176. 4. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. - Toshkent: O‘zbekiston, 2011. - В .430. 5. Каримов И . А . Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш - энг олий саодатдир . - Т .: Ўзбекистон , 2015. – В .304. 6. Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий - интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак . - Т .: Ўзбекистон , 2017. – В .102. Manbalar: 1. Аваз Муҳаммад Аттор . Тарихи жаҳоннамойи / Форс - тожик тилидан Ш . Воҳидов таржимаси // Шарқ юлдузи . - Тошкент , 1991.- №8 – Б.22. 2. Куропаткина А. Н. Из дневника. Восстание 1916 г. в Средней Азии // Красный архив, №3. 1929. – С.12. 3. Русское знамя в Средней Азии // Исторический вестник, № 8. - СПб., 1899. – С.110. 4. Завоевание Туркестана. Заметки по среднеазиатскому вопросу, Д.И.Романовского // Русский вестник, № 7. - СПб., 1868. – С.165. 5. Экспедиция в Хиву в 1873 году. От Джизака до Хивы. Походный дневник полковника Колокольцова // Военный сборник. - СПб., 1873. - С.74. 6. Скобелев в Туркестане (1869-1877) // Исторический вестник. № 10, 1916. – С.114. 41 7. Проект положения об управлении в Семиреченской и Сырдарьинской областей. - СПб., 1867, - С.120. 8. Костенка Л. Ф. Туркестанские войска и условия их бытовой походной и боевой жизни // Военный сборник, № 5, 1875. - С.208. Asosiy adabiyotlar: 1. Абдурахимова Н., Рустамова Г. Калониальная система власти в Туруркистане во второй ролевени ХIХ-первой четверти ХХ в.в. - Т.: Университет, 1999. – Б.211. 2. Абдурахимова Н., Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. - Т.: Академия, 2002. – Б.240. 3. Аъзамҳўжаев С. Туркистон муҳторияти милий-демократик давлатчилик қурилиш тажрибаси. - Т.: Маънавият, 2000. – Б.168. 4. Алимова Д. А., Голованов А. А. Ўзбекистон мустабид совет тузуми даврида: Сиёсий ва мафкуравий тазйиқ оқибатлари. - Т.: Ўзбекистон, 2000. – Б.260. 5. Алимова Д. Ўзбекистон тарихи. - Т.: Ўзбекистон, 2000. – Б.350. 6. Амир Саййид Олимхон Бухоро халқининг ҳасрати тарихи. - Т.: Фан, 1991. – Б.21. 7. Аҳмад Закий Валидий Тўғон Бўлинганни бўри ер (Туркистон ҳалқларининг миллий мустақиллик учун кураши тарихидан хотиралар). - Т.: Адолат, 1997. – Б.280. 8. Аҳмаджонов Ф. А. Россия империяси Марказий Осиёда. - Т.: Шарқ, 2003. – Б.268. 9. Бартольд В. В. Сочинения II том. Общие работы по истории Средней Азии, работы по истории кавказа и восточной Европы. - Москва, 1963. – С.365. 42

PODSHO ROSSIYASING TURKISTONDAGI MA’MURIY-BOSHQARUV TIZIMI

Купить