Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 66.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 19 Апрель 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Идея национальной независимости

Продавец

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Дата регистрации 08 Февраль 2024

104 Продаж

Professional ta’lim tizimida “huquq manbalari” mavzusini o’qitishning nazariy va amaliy masalalari

Купить
MAVZU: PROFESSIONAL TA’LIM TIZIMIDA “HUQUQ MANBALARI” MAVZUSINI O‘QITISHNING NAZARIY VA AMALIY MASALALARI 1 KIRISH I.BOB. PROFESSIONAL TA’LIM TIZIMIDA “HUQUQ MANBALARI” MAVZUSINI O‘QITISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Professional ta’lim tizimida huquqiy ta’lim 1.2. Huquqiy manbalar haqida tushuncha BIRINCHI BOB BO’YICHA XULOSA II.BOB. PROFESSIONAL TA’LIM TIZIMIDA “HUQUQ MANBALARI” MAVZUSINI O‘QITISHNING METODIKA SI 2. 1. Huquq ta’limi tizimida innovatsion texnologiyalardan foydalanish 2.2 . “Huquqiy manbalar”ning o‘qitishning dars va ishlanmasi KKINCHI BOB BO‘YICHA XULOSA UMUMIY XULOSA Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirib borish qonun ustuvorligini ta’minlash va qonuniylikni mustahkamlashning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi. So‘nggi yillarda milliy huquq tizimini tubdan isloh qilish, jamiyatda huquqiy madaniyatni shakllantirish hamda malakali yuridik kadrlarni tayyorlash borasida sezilarli ishlar amalga oshirildi. Shu bilan birga, inson huquq va erkinliklariga hurmat munosabatini shakllantirishga, aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirishga, jamiyatda fuqarolarning huquqiy savodxonligi darajasini oshirishga to‘sqinlik qiluvchi bir qator muammo va kamchiliklar saqlanib qolinmoqda. Kurs ishining maqsadi: Professional ta’lim tizimida “Huquq manbalari” mavzusini o‘qitish kurs ishining maqsadini tashkil etadi. Kurs ishining vazifalari:  professional ta’lim tizimida “huquq manbalari” mavzusini o‘qitishning nazariy asini o`rganish;  professional ta’lim tizimida “huquq manbalari” mavzusini o‘qitishning metodika sini o’rganish;  h uquq ta’limi tizimida innovatsion texnologiyalardan foydalanish ni o’rganish Kurs ishining predmeti : Huquqiy onglilik va huquqiy savodxonlikni hamda huquqiy madaniyatni oshirishdagi ahamiyatini aniqlash va huquqiy ta’limdagi ahamiyatini taxlil va tadqiq qilishdan iborat. Kurs ishining obyekti :  Huquqiy ta’limning - barkamol avlodni shakllantirishdagi roli haqida ma’lumot berish;  Huquqiy ta’limga ta’sir yetuvchi omillarni o‘rganish; 3  Huquqiy onglilikni ta’minlashda huquqiy ta’lim nazariy asoslarini yoritib berish;  Huquqiy savodxonlikni ta’minlashda huquqiy ta’limni bayon etish;  Huquqiy madaniyatni oshirishda mustaqil izlanishlar olib borish . Kurs ishining ilmiy, amaliy, uslubiy yondashuvi: Kurs ishiga oid tushunchalarning mazmuni hamda mohiyati to`laligicha yoritib berilgan. Huquqiy tarbiya fanining o`qitilish jarayonong metodologik asoslari yoritib berildi. O`quvchilarning huquqiy tarbiyaga oid bilimlarini mustahkamlashda qo`llanadigan metodlar o`rganib chiqildi. Kurs ishi metodlari: Ijodiy metodlar, tadqiqot metodlar, evristik metodlar, produktiv metod, reproduktiv metod. Kurs ishining metodologik asoslari: O`zbekiston Respublikasi asosiy qonuni, Oliy Majlis, Vazirlar Mahkamasi qarorlari, huquqiy tarbiya faniga oid qo`llanmalar, umumta`lim maktablaridagi tarbiya darsliklari va fanga oid pedagogik adabiyotlar. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishi kirish, asosiy qism (ikki bob va paragraf), har bir bob uchun xulosalar, umumiy xulosa hamda adabiyotlar ro`yxatidan iboratlar. 4 I.BOB. PROFESSIONAL TA’LIM TIZIMIDA “HUQUQ MANBALARI” MAVZUSINI O‘QITISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Professional ta’lim tizimida huquqiy ta’lim Bu kontseptsiya maktablarda huquqiy ta'lim g'oyasini amalga oshirishga kompleks yondashuvni yoqlaydi. Buni faqat alohida o'quv kursi doirasida amalga oshirish mumkin emas. Huquqiy ta'lim komponentlarini turli mavzularga kiritish samaraliroq bo'ladi maktab fanlari va darsdan tashqari mashg'ulotlar, shuningdek, turmush tarzini to'g'ri tashkil etish maktab hayoti . Ta'lim va tarbiya jarayoni o'quvchilarda fuqarolik jamiyati, uning me'yorlari va qadriyatlari haqidagi tasavvurlarini shakllantirishga mo'ljallangan asosiy maktab uchun "Fuqarolik" yoki "Fuqarolik ta'limiga kirish" kurslari va keyinchalik "Ijtimoiy tadqiqotlar" kurslari asos bo'lgan fan; fanlararo, bu erda fuqarolik ta'limining asosiy mazmuni bir qator umumiy ta'lim fanlariga kiritilgan. Masalan: tarix, adabiyot, chet tillari, tabiiy -matematik tsikl sub'ektlari, badiiy - estetik tsikl sub'ektlari, xavfsizlik va hayot asoslari, jismoniy madaniyat; ta'limiy; institutsional (ya'ni, fuqarolik ta'limi amalga oshiriladigan maktab jamoasini tashkil etish); Pedagogik jamoalar bolalar tarbiyasi va ijtimoiy muhitining o'ziga xos imkoniyatlari va xususiyatlaridan kelib chiqib, huquqiy ta'limni amalga oshirish shakllarini mustaqil ravishda tanlaydilar. Eng maqsadga muvofiq - bu yuqoridagi barcha shakllar birlashtirilgan yondashuv. U talabalarga fuqarolik tarbiyasida eng istiqbolli ko'rinadi, chunki u zamonaviy maktabni modernizatsiya qilishning ko'plab dolzarb vazifalarini hal qilishga imkon beradi: maktab o'quvchilarini o'qitish va rivojlantirish jarayonining ta'lim komponentining rolini oshirish. o'quv jarayonida o'quvchilarni ortiqcha yuklamaslik uchun huquqiy ong - pedagogik ta'sirning yagona chizig'i va nihoyat maktab o'quvchilarida shakllanadigan eng muhim kompetentsiyalarni aniqlash (va ular fanlararo xarakterga ega). Maktabning madaniy - ma'rifiy maydoni - bu jamiyat kelajagi, bolalik manfaatlariga qaratilgan davlat siyosati, ta'lim tizimi bilan bog'liq ochiq tizimning bir qismi. Rossiya Federatsiyasi umuman olganda, yuridik ta'limning quyi tizimi va unga o'rnatilgan fan kurslari va vositalari qo'shimcha ta'lim darsdan tashqari va 5 darsdan tashqari mashg'ulotlarda. Huquqiy ta'lim kontekstida maktabning madaniy-ma'rifiy makonining tarkibiy qismlari:  Maktab uslubi ( maxsus maktab muhiti ) - " o ' qituvchi - o ' quvchi ", " o ' qituvchi - ota - ona ", " o ' quvchi - o ' quvchi ", " talaba - tengdoshlar guruhi " tizimlarida talabalar va o ' qituvchilar o ' rtasidagi o ' zaro munosabatlar va munosabatlar an ' analari va normalari ;  Ochiqlik ta ' lim tizimi maktablar tashqi jamiyatga va u bilan o ' qituvchilar va maktab o ' quvchilarining bevosita aloqasi ;  Maktabning ota - onalar bilan ijtimoiy - pedagogik va faoliyatga yo ' naltirilgan o ' zaro ta ' siri , ota - onalarning huquqiy ta ' limni amalga oshirishga qo ' shilishiga qaratilgan ;  Talabalarning ta'lim yutuqlarini baholash . Huquqiy ta'limning maqsad va vazifalarini amalga oshirish umumiy ta'lim muassasasida boshlang'ich (I-III (IV) sinflar), asosiy (V) davrlariga mos keladigan uch bosqichni o'z ichiga olgan bunday ta'limning yaxlit tizimini yaratishda mumkin bo'ladi. -IX sinflar) va o'rta (to'liq) umumiy (X -XI sinflar) maktablari. Tizimning yaxlitligi siyosiy, huquqiy va axloqiy g'oyalarning birligi, har bir bosqichda huquqiy ta'lim mazmunining uzluksizligi, shuningdek uslubiy yondashuvlarning birligi bilan ta'minlanadi. Har bir bosqichda yuridik ta'limning asosiy mazmuni o'quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda quriladi 1 . Gumanitar qobiliyatlarning rivojlanishi ijtimoiy va gumanitar fanlar sohasidagi ta'lim, nazariya va amaliyot birligi sifatida tashkil etilgan ta'lim bilan ta'minlanadi. Shaxsning o'z taqdirini o'zi belgilashi, jamiyatda umumiy qabul qilingan qadriyatlarning rivojlanishi, o'z mavqeining shakllanishi, o'zgaruvchan dunyoda yashash va harakat qilish qobiliyati uchun sharoit yaratadigan insonparvarlik ta'limidir. 1 "Huquqiy ta'lim" dasturi KN Polivanova, BI Xasan, VV Spasskaya, - 2002, p.47. 6 Gumanitar ta'lim doirasida huquq alohida o'rin tutadi. Ham fan sohasi, ham amaliy faoliyat sohasi bo'lgan huquq zamonaviy pedagogik muammolarni hal qilish uchun noyob imkoniyatlarni beradi, nafaqat yuridik bilimlarni egallashga, balki maxsus ko'nikmalar va amaliy harakat ko'nikmalarini rivojlantirishga ham imkon beradi. Huquqning ijtimoiy ong va ijtimoiy amaliyotning o'ziga xos shakli sifatida o'ziga xosligi, shuningdek, yuridik kurslarning muhim ta'lim salohiyatini belgilaydi. Huquqiy ta'lim tizimi - bu shaxslarni qonun printsiplari, amaliyoti va nazariyasida tarbiyalashdir. Bu bir necha sabablarga ko'ra amalga oshirilishi mumkin, shu jumladan zarur bilim va ko'nikmalarni berish yuridik amaliyotga qabul qilish ma'lum bir yurisdiksiyada, siyosat yoki biznes kabi boshqa kasblarda ishlayotganlarga ko'proq bilim berish, amaldagi yuristlarga malaka oshirish yoki ko'proq ixtisoslashish yoki advokatlarni qonundagi so'nggi o'zgarishlar haqida ma'lumot berish. Huquqiy ta'lim turli xil dasturlar shaklida bo'lishi mumkin, jumladan:  Birlamchi huquq darajasi , mamlakatga qarab bakalavriat yoki magistratura darajasida o'qilishi mumkin;  Kabi huquq sohasidagi ilg'or ilmiy darajalar ustalar va doktorlik darajasi;  Bo'lajak huquqshunoslar amaliyotga kirishdan oldin ba'zi mamlakatlarda o'tishlari shart bo'lgan amaliyot yoki o'quv kurslari;  Ilmiy dasturlarga qaraganda rasmiy bo'lmagan, lekin ma'lum sohalarda ixtisoslashtirilgan sertifikatlashni ta'minlaydigan amaliy yoki ixtisoslashtirilgan qonun akkreditatsiyasi;  Uzluksiz yuridik ta'lim , bu malakaga olib kelmaydi, ammo amaldagi yuristlarga so'nggi huquqiy o'zgarishlar haqida yangiliklarni taqdim etadi. Shiddatli islohotlar jarayonida jamiyatda huquqiy madaniyatni shakllantirish, har bir inson, u rahbar yoki oddiy kishi bo'ladimi, Konstitutsiya va qonunlarni, boshqalarning huquq va erkinliklari, sha'ni va qadr-qimmatini hurmat qilishi kundalik qoida va odatga aylanishiga erishish muhim sanaladi. Negaki, 7 qonunlar ishlagandagina, ular yaxshi samara beradi. Qonunlar esa ularga rioya etilsa, rioya etilishi talab qilinsagina ishlaydi. Buning uchun hamma huquqshunos bo'lishi shart emas. Bugun jamiyatimizda har bir fuqaro, avvalo, o'z sohasidagi qonunlarga rioya etsin, qonunni chetlab o'tish degan fikrni xayolidan umuman chiqarib tashlasin, degan g'oya ilgari surilayapti. Negaki, davr har bir fuqaro faqat javobgarlikdan qo'rqib emas, balki ta'qiqlangan yo'ldan yurish yomonligini tushunib, o'sha yo'ldan yurmasligini, qoidalar ularning foydasiga ishlashini anglab, ularni hurmat qilish talabini qo'ymoqda. Qonunlarni hurmat qilish bu huquqiy madaniyatdir. Aksincha jamiyatda qabul qilingan huquqiy me'yorlani mensimaslik, ularga amal qilmaslikka undaydigan holat - kishida huquqiy nigilistik xulq-atvor shakllanganligidan darak beradi. Aynan huquqiy madaniyatli fuqarolar - islohotlarning oddiy kuzatuvchisi emas, balki bevosita hayotga tatbiq etuvchisi, ijrochisi, kerak bo'lsa, tashabbuskori bo'lishi shart. Bu borada boshqacha yo'l yo'q va bo'lishi ham mumkin emas. Har bir fuqaro qonunlar kelajagi uchun foydali ekanini anglasagina, jamiyat madaniy rivojlanish pillapoyalaridan ko'tarilaveradi. 2 Hozirgi kunda mamlakatimizda fuqarolarning huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirishga katta e'tibor qaratilayotganligining sabablaridan biri ham shudir. Pedagogik ta'lim muassasalarida yuridik ta'lim faqatgina Oliy ta'limning Huquq ta'limi yo'nalishi talabalari uchun qoldirilgandi. Bu esa boshqa mutahasis kadrlarning jamiyatd amalda bo'lgan va yangi qabul qilnayotgan normativ-hujjatlar bilan qiziqishining susayishiga olib kelgandi. Bunday vaziyatda barcha soha pedagoglaridan oz predmetiga aloqador holda masalaga kreativ yondoshishni, o'ganilayotgan barcha mavzu obyektlarining huquqiy asosini ham o'rganib borish talab qilinishi lozim. Mamlakatimiz iqtisodiy hayotida ham yuksak malakali yuristlarga talab ortib bordi. Shuni inobatga olgan holda va iqtisodiy hayotning turli bo'ginlarini o'rta va oliy ma'lumotli yurist kadrlar bilan ta'minlash maqsadida mavjud huquqshunoslik kollejlari texnikumlarga yalantirildi, huquqiy ta'lim jarayoniga yanada alohida e'tibor qaratilmoqda. 2 Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish bo'yicha tadbirlarni monitoring qilish va baholash to'g'risida Nizom. 2019-yil 20-aprel. 19-bet 8 Huquqiy ta’lim - uzluksiz bo‘lib yoshlikdan boshlab berilishi lozim. Bolalar maktabgacha tarbiya muassasalaridayoq hulq-atvor qoidalaridan xabardor bo‘lishi m’anviy va ba’zi huquqiy me’yorlar to‘g‘risida boshlang‘ich tushunchalar olishi, kelgusida o‘qish davomida bu bilimlar kengaytrilishi va chuqurlashtirilishi aniq ifodalangan huquqiy xususiyat kasb etishi zarur, deyiladi «Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi»da. 3 Huquq va ma’naviyat o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, ular bir birini barpo etish, insonparvar fuqarolik jamiyatni vujudga keltirish byuilan uzviy rivodjlanib bormoqda. Buni ma’naviyatni rivojlantirmasdan amalga oshrib bo‘lmasligi hammagna ayon Mmalakat Prezidenti Islom Karimov ma’naviy – axloqiy va madaniy yuksalishni xalqimizning azaliy turmush demokratik jarayonlarni chuqurlashtirishning kafolati deb bildi. Biz yuqorida ta’kidlaganimizdek, to ma’naviy kamolotga etmaguncha to xatti- harakatlarimiz munosabatlarimiz aqlu – idrok va umummanfat doriasiga ko‘tarilmaguncha demokratiyaning mazmuni ham, ko‘lami ham talab darajasida bo‘lmaydi. Bu bevosita fuqarolar ongi va dunyoqarashini tubdan o‘zgartirish jarayonlari bilan bog‘liq. SHu bosidan ham albatta bu jarayon savodxonlik bilan belgilanadi. Demak, ma’naviy va madaniyatneing asosiy belgilaridan biri- savodxonlik va ilm bo‘lib, bular ma’naviy boyligimizning poydevori hisoblanadi. Hozirgi sohada ishlayotgan 46 ming xodimdan 2,8 mingga fan doktori 16,1 ming fan nomzodlari- kelajagi taraqqiy etayotgan davlatimiz rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shib kelayapti. O‘zbeksiton Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 1997 yil 20 may kuni respublika huquq- tartibot idoralari rahbarlari, huquqshunos olimlar, ommaviy ommaviy axborot vositalari bilan bo‘lgan uchrashuida ko‘tarilgan eng muhim mavzu: huquqiy bilim; huquqiy ong; huquqiiy madaniyat qilib belgilandi. Shubhasiz aytish mumkinki, so‘nggi yillarda mamlakatimiz milliy huquq tizimida ko‘lami va mohiyati nuqtai-nazaridan islohotlarning yangi davri 3 Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish bo‘yicha tadbirlarni monitoring qilish va baholash to‘g‘risida Nizom. 2019-yil 20-aprel. 9 boshlandi. Yangi davrning muhim talabi sifatida inson huquq va erkinliklarini, uning qonuniy manfaatlarini amalda ta’minlashga nisbatan munosabatni tubdan o‘zgartirish – tizimdagi islohotlarning bosh g‘oyasiga aylandi. Har tomonlama rivojlangan, erkin va farovon, qonun ustuvor bo‘lgan, zamonaviy demokratik davlatlar qatoriga qo‘shilish - O‘zbekistonning strategik maqsadi etib belgilandi. 10 1.2. Huquqiy manbalar haqida tushuncha Huquqiy me’yorlarning manbalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri tavsiflashga o‘tishdan oldin, ushbu holatda manbaning o‘zi nimani anglatishini aniqlashingiz kerak. Ba’zilari bu qabul qilingan xulq-atvor qoidalarini belgilaydigan qonuniy norma deb hisoblaydi, boshqalari qonun manbasini hujjatlashtirilgan normativ hujjat sifatida belgilaydi, boshqalari esa ushbu davrda jamiyat madaniyati tomonidan to‘plangan barcha tajribalardan xulq-atvorning eng maqbul me’yorlarini tanlaydilar. Falsafiy munozaralar ko‘pincha «qonun manbai» atamasiga mutlaqo huquqiy ma’no qo‘shishga urinish paytida chetda qoladi. Shu ma’noda, kontseptsiya qonunchilikda mustahkamlangan, huquqiy muammolarni hal qilishda foydalaniladigan muayyan tajriba sifatida tavsiflanadi. Ilm-fanda munozarali masalalardan biri bu huquqiy normalarni kim tomonidan belgilanadi va eng qiyin joy bu erda davlatning roli. Aholisining aksariyat qismi musulmon bo‘lgan mamlakatlardagi vaziyat ko‘pincha misol sifatida keltiriladi. Asrlar davomida qaror qabul qilishda sudyalar shariat qonunlaridan foydalanganlar va xulosalarining to‘g‘riligini qadimgi kitoblarda tasvirlangan pretsedentlar bilan tasdiqlashgan. Davlat odatiy huquq normalarining bir qismini qabul qildi va ularni qonunchilikda mustahkamladi, lekin uni o‘ziga xos tarzda talqin qildi, rad etdi va uning boshqa moddalarini o‘zlari bilan almashtirdi, shu bilan birga qonun normalari shariat me’yorlaridan aniq ustunlik qildi va bu holda huquqning haqiqiy manbasini o‘rnatish qiyin bo‘lsa ham, bitta bo‘lsa ham huquqshunoslik fanining postulatlaridan odatlar davlat tomonidan ma’qullangandan keyingina huquq manbai tushunchasi va turiga kiradi degan xulosa beriladi. Huquqiy normalarni kelib chiqishi nuqtai nazaridan uch tomondan ko‘rib chiqish mumkin. 11 Shunday qilib, huquq manbalari odamlarning turmush sharoiti, ehtiyojlari va mavjud mulk shakllari bilan belgilanadi. Ushbu jihatni hisobga olgan holda, huquqiy ong, ta’limotlar va huquqiy ta’limotlar huquq manbalari qatoriga kiradi. Rasmiy ravishda qonuniy, ya’ni davlat irodasini ifodalash shakllari va xatti- harakatlarning hujjatlashtirilgan normalari. Oxirgi jihat to‘rt xilda ifodalanadi: bu qoidalar, qonuniy urf-odatlar, huquqiy pretsedentlar va normativ shartnomalar. So‘nggi paytlarda xalqaro huquqiy kodekslarning ko‘rsatmalari va turli davlatlar o‘rtasidagi shartnomalar qoidalari huquq manbalarining asosiy turlari qatoriga kiritilgan 4 . Ushbu turdagi huquq manbalari hozirgi paytda eng muhim hisoblanadi va ularni faqat davlat qabul qilishi mumkin. Ular birgalikda ierarxik tizimni shakllantiradi, uning boshida Konstitutsiya, quyi pog‘onalarida esa nizom turadi. M ahalliy hokimiyat organlari o‘zini o‘zi boshqarish. Ular orasida ko‘lami va ahamiyati jihatidan Prezident farmonlari, hukumat qarorlari va turli vazirliklar va davlat idoralarining hujjatlari mavjud. Har qanday me’yoriy huquq manbai quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak:  matnni yozma ravishda tuzatish;  matn talab qilinadigan xulq-atvor standartlarini tavsiflaydi;  hujjat davlat idoralari yoki mansabdor shaxslardan keladi;  hujjat qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qabul qilinadi;  barcha bunday harakatlar ierarxik bo‘ysunishda bo‘lib, bir-biriga zid kelmaydi. Davlat organlari va undan yuqori mansabdor shaxslar shuningdek, shaxslarga yoki tashkilotlarga nisbatan normativ bo‘lmagan yoki individual aktlarni chiqaradi. Ular vazirlarni tayinlash yoki kimnidir taqdirlashda ishlatiladi. 5 Bundan tashqari, sud jarayonida sudga hukmlar va qarorlar shaklida normativ bo‘lmagan hujjatlar chiqarilishi mumkin. Bunday hujjatlarning o‘ziga 4 O`zbekiston Konstitutsiyasini o`rganish. T. “Yangi asr avlodi”. 2006 5 I.A.Karimov. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod siyosat, mafkura 1-tom. "O’zbekiston" 1996 12 xos xususiyati shundaki, ular tarkibidagi ko‘rsatmalar bajarilgandan so‘ng darhol qonuniy kuchini yo‘qotadi va dolzarb muammolarni hal qiladi. “Huquq manbai” tushunchasining ma’nosi:  jamiyat, davlat unga bo‘lgan ehtiyojni qondirish uchun huquqiy normalarni qabul qiladi;  mamlakatda ob’ektiv sharoitlar;  huquq normalarini o‘z ichiga olgan davlat hujjati. Huquq manbai huquqiy omil sifatida quyidagi tamoyillarga ega: Moddiy (mavjudlik shartlari, qonun paydo bo‘lishiga olib kelgan iqtisodiy zaruriyatlar); Mafkuraviy (qonun asosida kelib chiqqan huquqiy qarashlar, ta’limotlar) Rasmiy huquqiy - qonun ifodalangan shakl. Aynan rasmiy hujjatda davlatning irodasi rasmiylashtirilgan. Ushbu hujjat rasmiy huquqiy ma’noda qonun manbai hisoblanadi. Huquq tizim sifatida huquqiy normalar (mazmun) va huquq shakllarining birligi (rasmiy huquqiy ma’noda huquq manbai). To‘g‘ri belgining manbasini berish normativ hujjat bu zarur yoki tegishli vakolatlarga ega bo‘lgan davlat idorasi tomonidan nashr etilgan (qonun chiqaruvchi) yoki davlat organi tomonidan ijtimoiy normaning (sud hokimiyatining) vakolati. Huquq manbalari (shakllari) davlatdan kelib chiqadigan yoki u tomonidan tan olingan xatti-harakatlar qoidalarini ifoda etish va mustahkamlashning rasmiy va hujjatli usullaridir, bu bilan qonuniy majburiy, davlat tomonidan ta’minlangan ma’no beriladi. Huquqiy normalar (xulq-atvor qoidalari) shaklida ifoda etilgan davlatning irodasi, aholining keng qatlamlari uchun ushbu qonun normalari bilan tanishish imkoniyatini yaratadigan tarzda bayon qilinishi kerak. Hozirgi vaqtda quyidagi huquq manbalarining turlari ma’lum: yuridik odatlar; normativ-huquqiy hujjat; sud pretsedenti; tartibga soluvchi kontent shartnomasi; g‘oyalar va ta’limotlar; diniy matnlar. Huquqiy odat - bu uzoq vaqt davomida haqiqiy va takroriy qo‘llanilishi natijasida shakllangan va davlat tomonidan umumiy majburiy qoida sifatida tan 13 olingan yozilmagan xatti-harakatlar qoidasi. Ego tarixan qonunning birinchi shakli hisoblanadi. Huquqiy urf-odat, uni boshqa manbalardan ajratib turadigan bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega, ya’ni: mavjudlik davomiyligi. Odat asta-sekin shakllanadi. Odat kuchga kirishi uchun ma’lum bir vaqt paydo bo‘lgan paytdan boshlab o‘tishi kerak. Qadimgi matnlarda «qadim zamonlardan beri» tegishli so‘zlar mavjud edi. Odatdagi tuzatishlar, jamiyatdagi uzoq yillik amaliyot natijasida rivojlangan narsalarni o‘z ichiga oladi, u odamlarning umumiy axloqiy va ma’naviy qadriyatlarini, xurofotlarni, irqiy toqatsizlikni aks ettirishi mumkin, ammo jamiyat dinamik va doimiy rivojlanib borayotgan tizim ekan, eskirgan urf- odatlar doimiy ravishda almashtiriladi yangi, atrofdagi haqiqatga ko‘proq moslangan; og‘zaki tabiat. Uni boshqa huquq manbalaridan ajratib turadigan odatning o‘ziga xos xususiyati shundaki, u xalq ongida saqlanib, avloddan-avlodga og‘zaki ravishda uzatiladi; rasmiy aniqlik. Odat og‘zaki ravishda mavjud bo‘lganligi sababli, uning mazmunini ozmi-ko‘pmi aniq ta’rifi talab qilinadi: u qo‘llaniladigan vaziyat, odat qo‘llaniladigan shaxslar doirasi va nihoyat, uning tatbiq etilishi oqibatlari; mahalliy xarakter. Qoida tariqasida, odat ma’lum bir hududda nisbatan kichik odamlar guruhi doirasida yoki nisbatan kichik hududda ishlaydi, bu hududning o‘ziga xos an’anasi. Ko‘pgina olimlar urf-odat va dinning chambarchas bog‘liqligini ta’kidlaydilar (masalan, zamonaviy Hindistonda odat huquqi hindlarning muqaddas qonuni tarkibiga kiritilgan); davlat tomonidan sanktsiyalangan. Odat haqiqatan ham jamiyatda tatbiq etilishi uchun uning qonuniy kuchini davlat tan olishi zarur. Qonun davlatdan tashqarida mavjud emas, shuning uchun urf-odat boshqa qonun manbalari qatori davlat tomonidan qonuniylik berilgan taqdirdagina umumiy majburiy xususiyatga ega bo‘lishi mumkin. Biroq, zamonaviy sharoitlarda, ular bojxonalarni rasmiy huquqiy manbalar tizimiga kiritish uchun qonuniy (rasmiy) avtorizatsiya qilish usullarining kengroq ro‘yxatiga ishora qilmoqdalar. Ego tan olinishi: a) davlat organlari (qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud va boshqalar); b) mahalliy hokimiyat va boshqa nodavlat tashkilotlar; v) davlat va (yoki) xalqaro tashkilotlar davlat va xususiy xalqaro munosabatlar sohasidagi. 14  huquqiy odat - qonunning birinchi shakli, xulq-atvorning tarixan shakllangan qoidasi. Shuni hisobga olish kerakki, nafaqat umumiy e’tirof etilgan urf-odatlar, balki davlat tomonidan tasdiqlangan urf-odatlar ham qonuniy bo‘ladi. Ularni huquqiy jihatdan majburiy qiladigan davlat. Masalan, Qadimgi Rimdagi o‘n ikki jadval qonunlari, Afinadagi ajdaho qonunlari;  presedent (sud, ma’muriy) - sud qarorlari, ularning printsiplari sudlar bunday vaziyatlarni ko‘rib chiqishda namuna sifatida qo‘llanilishi shart. Sudlar huquqiy normalarni yaratmaslik, balki ularni qo‘llashga majburdirlar. Ushbu qonun shakli (presedent) bir qator mamlakatlarda, ya’ni Buyuk Britaniya, AQSh, Kanada, Avstraliya va boshqalarda keng tarqaldi;  tartibga solish shartnomasi - huquq normalarini o‘z ichiga olgan tomonlarning kelishuvi;  huquqiy akt - tegishli organ tomonidan mamlakat qonunchiligida belgilangan tartibda chiqarilgan, qonun normalarini (qonunlar, kodekslar, hukumat qarorlari, prezident farmonlari va boshqalarni) o‘z ichiga olgan rasmiy hujjat. U tegishli tartibda qabul qilinadi, qonunda belgilangan shaklga ega, ma’lum tartibda kuchga kiradi va qabul qilingan paytdan boshlab qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda majburiy nashr etilishi kerak. Hozirgi vaqtda normativ-huquqiy hujjat quyidagi xususiyatlarga ega: a. vakolatli organ tomonidan yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri parod tomonidan ma’lum protsessual tartibda chiqarilgan; b. davlat-imperativ xarakterga ega; c. davlat tomonidan muhofaza qilinadi, shu jumladan majburiy; d. qonuniy kuchga ega, ya’ni. haqiqatan ham harakat qilish va huquqiy oqibatlarni keltirib chiqarish qobiliyati; e. hujjatli shaklda mavjud; f. bu qonunchilik tizimidagi qat’iy ierarxiyaning bir qismidir. 15 Normativ-huquqiy hujjat qonun manbai sifatida ham afzalliklari, ham kamchiliklari bor. Yozma huquqning ushbu shaklining afzalliklari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: jamoat munosabatlariga faol ta’sir o‘tkazish qobiliyati, chunki davlat huquqiy normalarni amalga oshirish uchun maxsus apparatga ega va bu jarayonni majburlash choralari yordamida ta’minlashi mumkin; samaradorlik, tugatish jarayonlariga tezkor ta’sir o‘tkazish qobiliyati yoki aksincha, majburlash choralari yordamida ma’lum ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirish; qonunni qo‘llaydigan shaxslar uchun foydalanish qulayligi, chunki huquqiy normalarning mazmuni normativ-huquqiy hujjatlar matnida qayd etilgan; nihoyat, butun mamlakat bo‘ylab huquqiy me’yorlarni tushunish va amal qilishning bir xilligi - yagona qonun ustuvorligi, fuqarolarning huquqlarini teng himoya qilish va boshqalar. Ammo ob’ektiv va sub’ektiv turli sabablarga ko‘ra ushbu tartibga solish to‘liq va keng qamrovli bo‘lishi mumkin emas. Normativ-huquqiy hujjatlarda mavjud bo‘lgan huquqiy normalar boshqa huquq manbalarida mavjud bo‘lgan huquqiy normalar bilan ko‘paytiriladi, konkretlashtiriladi, to‘ldiriladi va ba’zan bekor qilinadi. Ba’zi mamlakatlarda sud pretsedenti kabi qonun manbai keng qo‘llaniladi. Uning mohiyati shundan iboratki sud hokimiyati muayyan holatda, rasmiy ravishda boshqa sudlar tomonidan shu kabi ishlarni hal qilish uchun umumiy qoida, standartga aylanadi yoki qonunni sharhlash uchun namunaviy model bo‘lib xizmat qiladi (sharhlash pretsedenti). Sud pretsedenti huquqning qadimiy manbai bo‘lib, uning ma’nosi turli mamlakatlarda insoniyat tarixining turli davrlarida bir xil emas. Qadimgi dunyo davlatlarida, o‘rta asrlarda keng qo‘llanilgan. Shunday qilib, qadimgi Rimda xuddi shunday ishlarni ko‘rib chiqishda pretorlar va boshqa magistratlarning qarorlari majburiy deb tan olingan. Umuman olganda, Rim huquqining ko‘plab institutlari sud pretsedentlari asosida shakllangan. Shunga qaramay, sud pretsedenti zamonaviy shaklda aynan Angliyada Uilyam Fatih 1066 yilda bu mamlakatni bosib olganidan keyin paydo bo‘lgan. Genri II Plantagenet 16 (1154-1189) islohotlaridan boshlab toj nomidan hukmronlik qiladigan mehmonlar tashrif buyurishadi. Dastlab ushbu sudyalar vakolatiga kiradigan ishlar guruhi cheklangan edi, ammo vaqt o‘tishi bilan ularning vakolat doirasi sezilarli darajada kengaydi. Sudyalar tomonidan ishlab chiqilgan qarorlar shu kabi ishlarni ko‘rib chiqishda boshqa sudlar tomonidan asos qilib olindi. Butun Angliya uchun umumiy bo‘lgan sud pretsedentlarining yagona tizimi paydo bo‘lishi va tartibga solinishi jarayonida shakllangan qonun, shuningdek boshqa huquq manbalari umumiy deb nomlana boshladi ( umumiy Qonun ). Ushbu qonun manbai hozirda Angliya, AQSh, Kanada, Avstraliya va boshqalarda qo‘llaniladi. Ushbu mamlakatlarning barchasida sud hisobotlari e’lon qilinadi, ulardan sud pretsedentlari olinadi. Butun dunyodagi sud qarorlari taniqli vakolatlarga ega va mamlakatning eng yuqori sudi tomonidan sud amaliyotini umumlashtirish qonunlarning bajarilishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ba’zi mamlakatlarda sud amaliyotining ushbu qoidasi qonun hujjatlarida mustahkamlangan. Biroq, ushbu mamlakatlar tashqarisida, sud amaliyoti amal qiladigan joyda, sudlarning qarorlari qonun manbalari sifatida ishlamaydi. Sud pretsedenti huquq manbai sifatida quyidagilar bilan tavsiflanadi. Pretsedent har doim iloji boricha aniqroq, iloji boricha haqiqiy vaziyatga yaqinroq, chunki u aniq, alohida holatlar, hodisalarni hal qilish asosida ishlab chiqilgan; ko‘plik. Pretsedentsiyalarni yaratadigan ko‘plab misollar mavjud. Ushbu holat, ikkinchisining muhim davomiyligi (o‘nlab, ba’zan esa yuzlab yillar) bilan birgalikda juda katta miqdordagi sud amaliyoti uchun javobgardir; nomuvofiqlik va moslashuvchanlik. Ilgari qayd etilgan qoidalar orasida ham biri tomonidan chiqarilganligi ta’kidlangan edi davlat idorasi , qarama-qarshiliklar va qarama- qarshiliklar mavjud. Bundan tashqari, shunga o‘xshash ishlarda turli sudlarning qarorlari bir-biridan juda farq qilishi mumkinligi ajablanarli emas. Bu sud pretsedentining huquq manbai sifatida egiluvchanligini belgilaydi. Ko‘pgina 17 hollarda, ishni hal qilish uchun bitta variantni tanlash mumkin, bir nechtasidan bitta presedent. Yozma qonun bu qadar keng tanlov imkoniyatini bermaydi. Biroq, egiluvchanlikdan farqli o‘laroq, ba’zida sud amaliyotining bunday kamchiliklari ko‘rsatiladi, masalan: uning qat’iyligi, sudyalarning bir vaqtlar shu kabi ishlarning qarorlarini qabul qilish majburiyati, ulardan adolat va maqsadga muvofiq ravishda chetga chiqish mumkin emasligi. Demak, sud pretsedenti - muayyan ish bo‘yicha qaror, shu kabi ishlarni ko‘rib chiqishda bir xil yoki quyi instansiya sudlari uchun majburiydir. Pretsedentning majburiy huquq manbai sifatida ishlashi uchun zarur asoslar va shartlar quyidagilardan iborat: a) sud hisobotlarini e’lon qilish mexanizmining mavjudligi, bu pretsedentlar yaxshi ma’lum bo‘lishini taxmin qiladi. b) kasbiy yuridik tayyorgarlikning maqbul tizimining mavjudligi; v) samarali ierarxik sud tizimi; d) uning mazmunining me’yoriy xususiyati; e) davlat tomonidan tan olinishi. Sud pretsedenti bilan bog‘liq bo‘lgan barcha narsalarni, ma’lum bir eslatmalar bilan, ma’muriy pretsedentga bog‘lash mumkin. Zamonaviy davlatlarda ko‘plab davlat organlari faoliyatining ularning oldida turgan vazifalarni hal qilishda huquqiy ahamiyati ortib bormoqda. Shu nuqtai nazardan, ma’muriy pretsedent, shuningdek, sudga qaraganda kamroq qo‘llanilgan bo‘lsa-da, qonunning manbai (ifoda shakli) ga aylanadi. Ma’muriy pretsedent - davlat organining yoki har qanday mansabdor shaxsning kamida bir marta sodir bo‘lgan va shunga o‘xshash sharoitlarda namuna bo‘la oladigan bunday xatti-harakati. 6 Me’yoriy bitim - bu huquqiy normalarni o‘rnatishga qaratilgan qonun ijodkorligi sub’ektlarining irodasini muvofiqlashtirilgan alohida ifodalarini ifodalashni rasmiylashtirgan qo‘shma huquqiy aktdir. Ushbu huquqiy shaklning o‘ziga xos xususiyati shundaki, shartnoma biron bir qonun ijodkorligi organi tomonidan qabul qilinmaydi, lekin bu kelishuv tomonlarining huquqiy normalarini 6 Karimova O. "Davlat va huquq asoslari". T. 1995 18 o‘z ichiga olgan kelishuvdir. Normativ kontent shartnomasini ushbu tushunchaga asoslanib, unga huquqiy manba sifatida xos bo‘lgan xususiyatlarni ta’kidlash mumkin: tomonlarning umumiy o‘zaro manfaatlari, tomonlarning tengligi, ixtiyoriy xulosa, jazo, o‘z zimmalariga olgan majburiyatlarni bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi uchun o‘zaro javobgarlik, huquqiy qo‘llab- quvvatlash. Ko‘rib turganingizdek, ushbu tasnif asosan ichki qonunchilikning qonuniy manbalari bo‘lgan shartnomalarni nazarda tutadi. Biroq, ko‘pincha huquqiy va tartibga soluvchi shartnomalar ushbu sohada qo‘llaniladi xalqaro huquq , ular mohiyatan asosiy manba (ifoda shakli) bo‘lgan joyda: 500 mingdan ortiq ikki tomonlama yoki ko‘p tomonlama xalqaro shartnomalar mavjud. Ko‘pgina davlatlarning konstitutsiyalarida (Fransiya, Niderlandiya, Rossiya) xalqaro shartnomaning me’yorlari o‘rtasida ziddiyatlar bo‘lgan taqdirda va milliy qonun birinchisi ustun keladi. Darhaqiqat, normativ-huquqiy shartnoma nafaqat milliy, balki xalqaro huquq doirasida ham mavjud bo‘lgan juda muhim shartnoma hujjatlaridir. Shartnomalarning me’yorlarni belgilash ahamiyati xalqaro va konstitutsiyaviy kabi huquq sohalarida aniq namoyon bo‘ladi. Shu sababli, normativ-huquqiy shartnomaning yana bir ajralib turadigan xususiyati shundaki, u ko‘pincha ommaviy xarakterga ega, ya’ni. bunday shartnomalarning taraflari davlatlar, ayrim davlat organlari, davlatlararo tuzilmalardir. Insoniyat jamiyati rivojlanishining turli davrlarida qonunning manbasi sifatida fanning o‘rni doimiy ravishda o‘zgarib turar, yoki qonun chiqaruvchi shaxsga qonunlar matnlarini diktat qilar edi, so‘ngra huquqiy maydondan deyarli butunlay yo‘q bo‘lib ketdi. 7 Hozirgi kunda yuridik fanning maqsadlari juda aniq belgilab qo‘yilgan: huquqni yaratish va amalga oshirish usullarini ishlab chiqish, butun huquqiy haqiqat to‘g‘risida tizimli, chuqur bilimlar berish. Binobarin, etakchi huquqshunos olimlarning fikrlari aksariyat hollarda qonunni to‘g‘ri (huquqiy) ma’noda shakllantirmaydi. Shu bilan birga, huquqning rivojlanish tarixi 7 U.Tojixonov.A.Saidov.Huquqiy madaniyat nazariyasi.O‘zR IIV akad. 1998 y. T. 46-47-s 19 huquqiy doktrinani davlatning rasmiy sanktsiyasi bilan bevosita huquq manbai sifatida qabul qilingan holatlarni biladi. 1945 -yil 26-iyunda qabul qilingan Xalqaro sud nizomining 38-moddasi turli millatlarning ommaviy huquq sohasidagi eng malakali mutaxassislarining hukmlari va ta’limotlarini faqat «huquqiy normalarni aniqlashga yordam» sifatida tavsiflaydi. Bunday ma’lumotnomalarni ko‘pincha Inson huquqlari bo‘yicha Evropa sudi sudyalarining norasmiy fikrlarida topish mumkin, ular kollegial qarorlarini asoslaydilar. Taniqli huquqshunoslarning yozuvlaridan olingan majburiy xatti-harakatlarning keng ko‘lamli kodlari hind qonunlariga ma’lum. Ammo faqat musulmon mamlakatlarida yuridik fan huquqning etakchi manbai (ifoda shakli) bo‘lib qolmoqda. Musulmon huquqi yoki shariat (arabchadan tarjima qilingan - «yo‘l tutish») to‘rt manbaga asoslanadi: Qur’on (Muhammad payg‘ambarning va’zlari to‘plami); Sunna (payg‘ambar hayoti, uning tarjimai holi haqida hikoyalar to‘plami, shogirdlari tomonidan yozib olingan). ; Ijma (qadimgi huquqshunoslar, islomshunos mutaxassislar, Qur’on va Sunnatdan olingan huquqiy haqiqatning ma’nosini olgan mo‘minlarning vazifalari to‘g‘risida kelishilgan xulosasi) va Qiyos (Qur’onda nazarda tutilmagan yangi holatlarga nisbatan o‘xshashlik bilan huquq sohasidagi musulmon huquqshunoslarning fikrlari). Musulmon qozi odil sudlovni amalga oshirib, u tarjima qila olmaydigan va huquqi bo‘lmagan Qur’onni emas, balki turli yillarda nufuzli huquqshunoslar, olimlar va ilohiyotchilar tomonidan yozilgan va shu kabi talqinni o‘z ichiga olgan kitoblarni nazarda tutadi. Musulmon huquqi odatda hokimiyat printsipiga asoslanadi, shu munosabat bilan qadimgi huquqshunoslar, Islom bo‘yicha mutaxassislar xulosalari rasmiy yuridik ahamiyatga ega. 20 Birinchi bob bo‘yicha xulosa O’zbekistonda huquqiy davlat barpo etish maqsadida huquqiy ta’lim va ongni shakllantirish masalalariga alohida e`tibor berib kelinmoqda. Mehnat jamoalari, ta`lim maskanlari va har bir shaxs bilan va ko’p qirrali ishlar amalga oshirilmoqda . Huquqiy tarbiyali bo’lish uchun shaxs huquqiy bilimlarini ongli ravishda egallashi, yetarli darajada huquqiy saboq egasi bo’lishi kerak. Hozirgacha huquqiy tarbiya, uning metodlari haqidagi masalalar olimlar tomonidan to’laligicha yoritib berilgan emas. Hozirgi darsga qo’yiladigan umumiy talablar to’laligicha huquq darsiga ham tegishlidir. Shu bilan birga huquq darsi ayrim o’ziga xos xususiyatlarga ham ega. Huquqiy ta`lim natijalari o’quvchilar ijtimoiy folligini oshishi ularni o’qitish sarqitlariga, loqaydlikka, xudbinlik, milliy ma`naviyat me`yorlarini buzishlarga qarshi kurashga jalb etish bilan bog’liqdir. Boshqa faktlarga doir darslar kabi huquq darsi ham har xil shakllarda dars-suhbat, dars-ma’ruza, dars-seminar, takrorlash - umumlashtirish darslari tarzida o’tkazilishi mumkin. Ushbu muhim masalani ongli ravishda anglab yetgan holda, tinimsiz mehnat, tashabbuskorlik va intilishlar evaziga qo‘lga kiritilayotgan yutuq va muvaffaqiyatlarga mahliyo bo‘lib qolmaslik, sohta obro‘ olish uchun rahbarlar mehnatini quruq maqtash va olqishlash bilan chegaralanib qolmaslik, aksincha, astoydil harakat qilish, tashabbuskor-tadbirkor, elparvar rahbarga ko‘makdosh bo‘lish, o‘z zimmasiga yuklangan mas’uliyatni his etish, vazifani sidqidildan bajarish, yon atrofdagilarga shaxsiy o‘rnak bo‘lish har bir mas’ul inson, jumladan, mansabdor shaxslar faoliyatining asosiy mezoni bo‘lishi shart. Har bir fuqaro inson huquqlarini hurmat qilishi, davlat suvereniteti g‘oyalariga sodiq bo‘lishi lozim. Ijtimoiy hayotda hozirgi va kelajak avlodlar oldidagi o‘zining fuqarolik va insoniy mas’uliyatini anglashi zarur. O‘zbek davlatchiligi rivojlanishining tarixiy tajribasi asosida milliy huquqiy qadriyatlarni e’zozlashi va uni har tomonlama targ‘ib etishi kerak. 21 II.BOB. PROFESSIONAL TA’LIM TIZIMIDA “HUQUQ MANBALARI” MAVZUSINI O‘QITISHNING METODIKASI 2. 1 . Huquq ta’limi tizimida innovatsion texnologiyalardan foydalanish Huquqni o'qitish metodikasi o'z predmeti sifatida huquqni o'qitishning uslubiy usullari, vositalari, huquqiy sohada malaka va xulq-atvorni shakllantirishga ega. Bu maktabning “Huquq” fani uchun huquqiy material tanlab oladigan va umumiy didaktik nazariya asosida jamiyatda huquqiy madaniyatni shakllantirishning uslubiy vositalarini ishlab chiqadigan ilmiy fandir. Huquq fanini o‘qitish metodikasi ta’lim jarayonini takomillashtirish imkonini beradi. Kasbiy o‘qituvchi o‘z yutuqlaridan foydalanib, xatoga yo‘l qo‘ymaslik, jamiyat hayotida o‘zining munosib o‘rnini egallaydigan chinakam savodli, bilimli kadrlarni tayyorlashi mumkin. Hech kimga sir emaski, bugungi kunda biznesni muvaffaqiyatli yuritish, mamlakat siyosiy hayotida faol ishtirok etish yoki oddiygina yaxshi daromadga ega bo'lish imkonini beruvchi yuridik bilimdir. Yuqoridagi fanning asosiy vazifalari:  O'quv-huquqiy materialni tanlash va ta'lim tizimi uchun maxsus huquqiy kurslarni shakllantirish;  Huquqiy o'qitishning maxsus dasturlari, darsliklar va o'quv qo'llanmalarini yaratish;  Huquqni o'qitishning uslubiy texnikasi va tashkiliy shakllari tizimini aniqlash, o'quv qo'llanmalarini tanlash, shuningdek yuridik kursni o'qitish; Mavjudlarini qo'llash samaradorligini hisobga olgan holda huquqni o'qitish usullarini doimiy ravishda takomillashtirish. Huquqni o‘qitish metodikasi juda dinamik fan bo‘lib, bu nafaqat qonunchilikning o‘zgarib borishi, uni boshqacha ko‘rib chiqish, yangi huquq normalari va odamlarning xulq-atvori modellarining paydo bo‘lishi, balki qonun hujjatlarining o‘zgarib borishi bilan ham bog‘liq. jamiyatning huquqiy madaniyatini shakllantirishni ta'minlaydigan huquqiy ta'limni tashkil etishga olimlarning. Keling, bunday fanning asosiy funktsiyalarini belgilaylik: 22 1. Amaliy va tashkiliy. Bu davlatda huquqiy ta’lim va tarbiyaning malakali tizimini barpo etish bo‘yicha o‘qituvchilarga aniq tavsiyalar berish imkonini beradi. Shu maqsadda xorijda va mamlakatimizda huquqiy ta’lim tajribasi umumlashtirilib, tizimlashtirilib, ta’lim-tarbiya va insonning huquqiy savodxonligini shakllantirishda o‘zining yuksak samaralarini bergan muayyan qonuniyatlar aniqlandi. 2. Dunyoqarash. Bu funktsiya talabalarning huquqiy voqelik masalalari bo'yicha ma'lum barqaror qarashlarini shakllantirishni, huquqning qadr-qimmatini va uning qoidalarini tushunishni, demak, davlat qonunlarini, shaxs huquqlarini hurmat qilish va ularga rioya qilish zarurligini ta'minlaydi. 3. Evristik. U huquqiy masalalarni o‘rganishdagi ayrim kamchiliklarni aniqlash va zarurat tug‘ilganda ularni huquqiy hayotni o‘tkazish va tushunish uchun yangi g‘oyalar bilan to‘ldirish imkonini beradi. 4. Prognostik. Huquqiy ta'lim, shaxsning huquqiy madaniyatini shakllantirish muammolarini hal qilishning bir qismi sifatida ushbu funktsiya o'quv modellari shaklida o'quv jarayonining mumkin bo'lgan natijasini oldindan ko'rish va ularga erishish yo'llarini sozlash imkonini beradi. Huquq fanini o‘qitish metodikasi doirasida huquq fanidan aniq o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish, talabalarning bilim va ko‘nikmalarini diagnostika qilish, shuningdek, o‘qituvchi va talaba mehnatini ilmiy tashkil etish masalalari ko‘rib chiqiladi. Bu borada har qanday professional hudud huquqiy ta'limning o'ziga xos uslubini yaratishni o'rganishi kerak (hatto u mualliflik xususiyatiga ega bo'lmasa ham va huquqni o'qitishning mavjud yondashuvlari asosida, alohida farqlar bilan, talabalarning muayyan auditoriyasiga nisbatan shakllansa ham). Ma’lumki, noyob hech narsani takrorlab bo‘lmaydi, demak, birovning yillar davomida to‘plangan va fan tomonidan umumlashtirilgan tajribasini ko‘r-ko‘rona o‘zlashtirishdan ma’no yo‘q. Shu munosabat bilan huquq fani o‘qituvchisi yuridik ta’limning taklif etilayotgan variantlarini ijodiy idrok etishni o‘rganishi kerak. Har qanday ta'lim to'g'ridan-to'g'ri maqsadlarni belgilashga, ya'ni, qoida tariqasida, davlatdan kelib chiqadigan (yoki uning kuchi bilan belgilanadigan) va ijtimoiy 23 rivojlanish ehtiyojlari bilan shakllanadigan maqsadlarni belgilashga bog'liq. Maqsad pedagogik faoliyatning yakuniy natijasining aqliy tasviridir va shuning uchun u o'qituvchining unga erishish uchun zaruriy harakatlarini belgilaydi. O`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etuvchi o`qituvchi uning uchta tarkibiy qismining birligida aniq maqsadni shakllantiradi:  Ta'lim (biz bilim, ko'nikma, qobiliyatlarni o'zlashtirish haqida gapiramiz);  Ta'lim (shaxsiy fazilatlarni, dunyoqarashni shakllantirish);  Rivojlanish (qobiliyatlarni yaxshilash, aqliy kuch va boshqalar).  Umumiy maqsadlarni va aniq (operativ) ajrating. Ikkinchisi individual tadbirlar, darslar tashkil etish bilan bog'liq. 2001-2002- yillarda mamlakatimizda huquqiy ta’limning umumiy maqsadlarini oydinlashtirish bo‘yicha ishlar olib borildi. Yangi davlat me'yorlari (Fuqarolik fanlari, ijtimoiy fanlar va yuridik ta'lim kontseptsiyalari, asosiy o'quv rejasi, Rossiya Federatsiyasi Ta'lim vazirligining yo'riqnomalari) yuqori darajadagi huquqiy madaniyatga ega bo'lgan shaxsni tarbiyalashning muhimligini belgilaydi. boshqa odamlarning huquqlari, burchlari va huquqlarini hurmat qiladi, muloqotda bag'rikenglik, huquqiy nizolarni hal qilishda demokratik va insonparvarlik nuqtai nazaridan. Huquqiy ta'limning maqsadlari quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin:  Jamiyatning huquqiy madaniyati darajasini oshirish;  O'zining va o'zgalarning qonuniy manfaatlarini himoya qilish va himoya qilishga qodir fuqaroni tarbiyalash, uning faol fuqarolik pozitsiyasini shakllantirish;  Qonuniy xulq-atvor ko'nikmalarini shakllantirish, mamlakat qonunlari va xalqaro huquqni hurmat qilish;  Zo'ravonlik, urushlar, jinoyatlarga nisbatan murosasizlikni shakllantirish; Milliy va demokratik an’ana va qadriyatlarni o‘rganish, ular asosida qonunlar takomillashtiriladi yoki uning yangicha munosabati shakllanadi va hokazo. Rossiyaning jahon hamjamiyatiga zamonaviy integratsiyalashuvi xalqaro huquq qoidalariga va odamlar qonunsizlik, yovuzlik va zo'ravonlikka qarshi kurashda himoya qilishga muvaffaq bo'lgan demokratik yutuqlarga alohida e'tibor 24 qaratish imkonini berdi. Maktabda huquqni o'qitish mazmuni "Ijtimoiy fanlar" ta'lim yo'nalishi bo'yicha Davlat bilim standartining moduli (qismi) shaklida taqdim etilgan (ushbu hujjatda maktabda huquqshunoslik fanini o'rganayotgan yoki boshqa yo'l bilan o'qiyotgan shaxs majburiy ekanligi ko'rsatilgan. o'rta ta'lim maktab o'quvchilarini tayyorlash sifatli amalga oshirilishi uchun o'quv jarayonini tekshirish, diagnostika qilishni bilishi kerak) va dasturlarda, darsliklarda ham ifodalangan. Huquqni o'qitish metodikasi huquqiy ta'lim sohasidagi faoliyat usullarini o'rganadi - bu usullar juda xilma-xil bo'lishi mumkin, ammo ularning barchasi zamonaviy talabaga huquqni qanday o'rgatish, uning qobiliyatlarini qanday rivojlantirish, umumiy ta'limni shakllantirishni tushunishga imkon beradi. ko'nikmalar va qobiliyatlar. Mutaxassislar huquqni o'qitish shakllarini aniqlaydilar: guruh, individual va boshqalar. Huquqni o‘qitish metodikasi dars turlarini (masalan, kirish yoki takroriy-umumlashtiruvchi), o‘quv qo‘llanmalarini (ishchi daftarlari, o‘quvchilar, videoroliklar va boshqalar) – ya’ni o‘quv jarayoniga yordam beradigan va ta’minlaydigan narsalarni tushunishga ham o‘ziga xos yondashuvlarni yaratdi. Huquqni o'qitish metodikasi bolalarning bilish qobiliyatlari, ularning yosh xususiyatlari, organizmning fiziologik xususiyatlariga asoslanadi. Shu munosabat bilan boshlang'ich maktabda huquqni o'qitish o'rta maktabdagi bir xil jarayondan keskin farq qiladi. Huquqiy ta’lim samaradorligi talabalarning erishilgan bilim va ko‘nikmalari darajasi bilan ham baholanadi, shuning uchun o‘qitish metodikasi, huquqshunoslik sohasida ta’lim sifatini diagnostika qilishning yaxlit mexanizmi ishlab chiqilgan. Huquqni fan sifatida o‘qitish metodikasi doimiy ravishda takomillashtirilmoqda. Olimlarning o‘quv jarayoniga yangicha yondashuvlari paydo bo‘ldi, mehnat amaliyotida samarasiz bo‘lgan narsalar o‘tmishga aylanib bormoqda. 25 2.2. “Huquqiy manbalar”ning o‘qitishning dars va ishlanmasi. Har qanday fanning zamirida, qoida tariqasida, butun bir tamoyillar tizimi - boshlang'ich tamoyillar mavjud bo'lib, bu fan bundan keyin qanday rivojlanishiga, bugungi kunda bizga nima berishiga bog'liq. Huquqni o'qitishning zamonaviy metodikasi quyidagi tamoyillarga asoslanadi: Huquqiy ta'lim modellarining o'zgaruvchanligi va muqobilligi huquqni o'qitish sohasida juda ko'p turli xil yondashuvlar mavjudligini anglatadi va ular amalda amalda mavjud (bu yuridik ta'limning yagona, qat'iy majburiy tizimining yo'qligi bilan bog'liq: turli mintaqalar rivojlangan. huquqiy ta'limning o'ziga xos an'analari va xususiyatlari, albatta, davlat bilim standarti talablariga asoslanadi); Huquqni o'qitishning individuallashuvi va tabaqalanishini ta'minlaydigan talabaga yo'naltirilgan yondashuv (har bir talaba bilan uning qobiliyat darajasi, huquqiy materialni idrok etish qobiliyatidan kelib chiqqan holda ishlash, bu o'quv jarayoniga kiritilgan har bir kishini rivojlantirish va tayyorlashga imkon beradi. ); Talabalarning ijtimoiy tajribasidan kelib chiqqan holda bilim faolligini faollashtirishning maksimal tizimi (maktab o'quvchilari bilimlarni mustaqil ravishda egallashni o'rganishlari, ta'lim faoliyatida faol ishtirok etishlari va kattalarning "ko'rsatmalariga" majburan amal qilib, nima sodir bo'layotganini passiv o'ylamasliklari kerak. va o'qituvchilar.Huquqiy tushunchalarni yaxshiroq eslab qolish va aniq bo'lishi uchun fanning nazariy pozitsiyalarini talaba ishtirokchisi bo'lgan real hayot misollari bilan diversifikatsiya qilish tavsiya etiladi - bu uning ijtimoiy tajribasi hisobga olinadi) ; "O'qituvchi-talaba" muloqoti rejimida o'quv jarayoni sub'ektlarining ijobiy hissiy tajribasiga asoslangan ta'lim (huquqiy ta'lim faqat o'qituvchi va talabalarning bir-biriga o'zaro kelishilgan, mehribon, hurmatli munosabati darajasida muvaffaqiyatli bo'lishi mumkin.); Ko'p bosqichli xarakterga ega bo'lgan (bolalar bog'chasi, maktab, universitetda huquqshunoslik bo'yicha o'qitish) huquqiy ta'limning professional darajada malakali va tasdiqlangan vertikalini yaratish. Bu shuni anglatadiki, 26 huquqiy ta'lim bosqichma-bosqich bo'lishi kerak: erta bolalikdan boshlab, u maktabning yuqori bosqichiga qadar davom etadi, tabiiyki, bu bilan cheklanmaydi; O'qituvchi va talabaning o'zaro kelishilgan harakatlari tizimiga tadqiqot komponentini kiritish (huquqni o'qitish jarayonida o'qituvchi o'z shogirdi bilan birgalikda huquqni o'rganadi, uning ta'sirining yangi mexanizmlarini "kashf qiladi", tizimlashtiradi, umumlashtiradi. huquqiy hodisalar); Huquqiy ta’limning zamonaviy usullaridan, jumladan, telekommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish, masofaviy yuridik ta’lim va internet tarmog‘ida ishlash. Yangi elektron huquq darsliklari, multimedia dasturlari o‘qitishning boshqa metodikasini talab qiladi. Talabalarning mustaqil ishlarining ahamiyati ortib bormoqda. Ta'limning an'anaviy tamoyillari hisobga olinadi: foydalanish mumkinligi va amalga oshirilishi; ilmiy xarakterga ega bo'lish va o'quvchilarning yoshi, individual imkoniyatlarini hisobga olish; tizimli va izchil; kuch; nazariya va amaliyot o'rtasidagi bog'liqlik; ta'lim sohasida ta'lim. Huquqni o'qitish metodikasi nafaqat fan, balki butun bir san'at ekanligiga rozi bo'lish kerak, chunki hech qanday nazariy tadqiqotlar yoki amaliy tavsiyalar o'qituvchilar orasida o'z-o'zidan va empirik tarzda tug'iladigan turli xil uslubiy texnikalarning o'rnini bosa olmaydi. Shunga qaramay, eng samarali tajriba aynan ilmiy bilimlar asosida yaratilganligi va unga zid emasligi isbotlangan. XX asr boshlariga kelib. Mamlakatimiz o‘qituvchilari o‘quvchilarning mustaqil bilish faoliyatini rag‘batlantirish muhimligini isbotladilar va shuning uchun huquqiy manbalar, ma’ruza va tezislar bilan ishlashni kuchaytirishni taklif qildilar. “Savollar va rejalar usuli” keng tarqalmoqda. Uning yordami bilan talaba matn bilan ishlash, asosiy narsani ajratib olish va o'tmishni takrorlash qobiliyatiga ega bo'ldi. Biroq, psixologlarning munosabatiga rioya qilgan holda: "Qisqa vaqtdan keyin takrorlang", o'qituvchilar faqat bitta o'qitish usulini mutlaqlashtirishdan foyda yo'q deb hisoblashdi. 20-yillar siyosiy hayotidagi voqealar. maktabda o'qitish metodikasiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi: imtihonlar, jarimalar, uy vazifalari va o'quvchilarning 27 bilimlarini baholash bekor qilindi. Laboratoriya-jamoa tadqiqot usuli maktablar amaliyotida paydo bo'ldi. Talabalar manbalarni o‘rgandilar, berilgan savollarga mustaqil ravishda javob izladilar. Brigada-laboratoriya ishlarini tashkil etish bo'yicha uslubiy tavsiyalar kitobida B.N. Javoronkov va S.N. Dzyubinskiy "Ijtimoiy fanlarda mobil laboratoriya". Mutaxassislarning fikriga ko'ra, bu yondashuv har bir kishining ishini individuallashtirishga imkon beradi, lekin ayni paytda jamoaviy faoliyat ko'nikmalarini rivojlantiradi. Keyingi yillarda mamlakatimizni “eng yaxshisi” degan qat’iy ishonchni shakllantirish, yaratilgan qonunlar, inson huquqlari kafolatlarining ahamiyatini ko‘rsatish kabi uslubiy tavsiyalarda mafkuraviy ko‘rsatmalar ustunlik qildi. Marksizm-leninizm klassiklari asarlarini o rganish, huquqiy ta lim va tarbiyani takomillashtirishga e tiborʻ ʼ ʼ qaratildi. N.I. Kozyubra, V.V. Oksamytniy, P.M. Rabinovich va boshqalar KPSS Dasturi, uning qurultoylari, plenumlari qarorlari va huquqiy manbasi SSSR Konstitutsiyasi, ittifoq va avtonom respublikalarning konstitutsiyalari, amaldagi qonun hujjatlari bo lishi kerak, deb ta kidladilar. Shu bilan birga, ta'lim va ʻ ʼ tarbiyaning asosiy va ikkinchi darajali maqsadlarini ajratib ko'rsatish taklif qilindi. Mutaxassislar qonunning rolini ko'rsatish, tushuntirish, argumentlashdan foydalangan holda, qonunga hurmatni shakllantirishni talab qildilar. “Buning uchun qonunda belgilangan xulq-atvor qoidalarini oddiy takrorlash bilan cheklanib qolmaslik tavsiya qilindi. Talabalardan huquq va axloqni solishtirish, sotsialistik huquq qadriyatlariga e'tibor berish taklif qilindi. Metodistlar huquq ta’limi samaradorligini oshirishning turli usullarini ishlab chiqdilar. 1970—1980-yillarda “O qituvchi kutubxonasi” turkumida ʻ “Prosveshchenie” nashriyotida huquqshunoslik metodikasi bo yicha kitoblar nashr ʻ etilgan. Ularning ko'pchiligi muayyan mavzular bo'yicha dars eslatmalarining variantlari edi. 1970-yillar va 1980-yillarning boshlarida L.S. Baxmutova, V.V. Berman, G.P. Davydova, A.I. Dolgova, A.P. Kozhevnikova, E.I. Melnikova, A.V. Mitskevich, G.M. Minkovskiy, A.F. Nikitina, V.M. Obuxov, A.P. Proxorov va boshqalar huquqiy ta'lim nazariyasi, maktabda huquqni o'qitish metodikasi. 28 Shunday qilib, maktab huquqiy ta'limini takomillashtirishning ilmiy asoslari yaratildi. Uslubiy ishlar “huquqiy tarbiya” tushunchasining mohiyatini tavsiflaydi. Talabalarning huquq fanlari bo‘yicha bilimini baholash muammolariga ham e’tibor qaratildi. Individual va frontal so‘rovlar o‘tkazish bo‘yicha tavsiyalar berildi. Jumladan, tayanch tushunchalar asosida hikoyalar tayyorlash metodikasi, doskaga chizmalar chizish tushuntiriladi. So‘rov metodikasini takomillashtirish maktab o‘quvchilarining mustaqil ishi darajasini oshirishga qaratilgan edi. XX asrning ikkinchi yarmida katta e'tibor. o‘yinlar metodologiyasiga berildi. Olimlar “O‘quv o‘yini - muayyan huquqiy vaziyatda shaxsan ishtirok etish orqali o‘quvchilarning huquqiy ongini rivojlantirishga qaratilgan ta’limning faol usuli va shaklidir, deb hisoblaganlar. O'yinning yakuniy maqsadi talabalarning huquqiy bilim va ko'nikmalarini amaliy qo'llashga tayyorligini shakllantirishdir. U boshqa ta’lim turlaridan hodisalar dinamikasini o‘z ichiga olganligi bilan farq qiladi. O'quv o'yini huquqiy bilimlarga qiziqishni oshiradi, maktab o'quvchilarida mas'uliyat va intizomni tarbiyalashga yordam beradi. M.T. Studenikin o'qituvchilarga "o'yinni to'g'ri modellashtirishda dastlab uning didaktik maqsadini shakllantirishni, nomlarni aniqlashni, mazmunini, shu jumladan undagi dolzarb muammolarni ishlab chiqishni tavsiya qildi 8 . Keyin o'qituvchi ishtirokchilar harakat qiladigan muayyan vaziyatni tavsiflovchi o'yin stsenariysini yozishi kerak. Har bir ishtirokchining rollari va shaxsiy maqsadlarini taqsimlay olish, ular uchun o'yinning aniq qoidalarini ishlab chiqish muhimdir. O'yin boshlanishidan oldin o'qituvchi dastlabki ma'lumotlarni to'playdi va ilg'or topshiriqlarni beradi. O'yin davomida muammoning murakkabligiga qarab, qo'shimcha ma'lumotlar kiritiladi. Buni o‘quvchilar o‘zlari olsalar, o‘qituvchi esa darslikdan, hujjatlardan qanday olish kerakligini ko‘rsatsa yaxshi bo‘ladi. Savol va intervyu o'quvchilarning bilim faolligini faollashtirish vositasi bo'lib xizmat qildi. 8 Siyosiy va huquqiy ta’limotlar tarixi: darslik. universitetlar uchun / Moskva davlat yuridik akademiyasi; jami ostida ed. O. V. Martyshina. – M.: NORMA, 2010. – 912 b. 29 Ular maktab o'quvchilari tomonidan o'qituvchi bilan birgalikda ishlab chiqilgan masalalar bo'yicha olib borildi. A.A. Vagin huquqshunoslik bo'yicha o'quv materiallarini birlashtirish uchun olingan tarix darsida perfokartalardan foydalanish texnikasini yaratdi. Perfokartalardan foydalanish talabalarning javoblarini kodlash bilan bog'liq edi. Ushbu usul bayonotning, pozitsiyaning to'g'ri yoki noto'g'riligini aniqlash uchun zarur bo'lgan tezkor so'rov paytida ishlatilgan. Bayonotning to'g'riligini tasdiqlash yoki uni rad etishning shartli belgisi shaklida javob berish taklif qilindi. Mutaxassislar diktantni huquq darsida muhim faoliyat shakli deb hisobladilar. Talabalar tomonidan huquqiy tushunchalarni o'zlashtirish darajasini aniqlash osonroq bo'lishi uchun so'rovning tuzilishiga kiritilishi kerak edi. 30 Ikkinchi bob bo’yicha xulosa Huquq ta’limi fani ta’lim-tarbiyaviy vazifalarini nazariy va amaliy bilimlar tizimi asosidagina hal etishi mumkin. Bu ilmiy dunyoqarash, psixologiya, pedagogika, didaktika, falsafa, demokratik jamiyat qurish, ma’naviyat asoslari fanini o‘qitish nazariyasini o‘z ichiga oladi. Biroq birgina nazariy bilimlarning o‘zi etarli emas. O‘qitishning ma’lum mazmuni va o‘qituvchilarning aqliy faoliyati saviyasi bilan ta’sirlanadigan u yoki bu o‘quv yo‘nalishi uchun eng yaroqli usullarini va qo‘llay bilish darsga tayyorlanishda yoki darsning o‘zida yuzaga keladigan aniq metodik vazifalarni xal etishni bilishi zarur. Ma’lumki har bir sohaning o’quv rejasi asosida o’quv dasturi tuzilgan. Shu dastur o’quv yiliga o’qituvchi ish rejasi tuzishda asos kilib olinadi. O’qituvchidasturdan kelib chiqqan holda kalendar reja tuzadi. Unda mavzular soatlarga bulib chikiladi va dars o’tish vaqti, xajmi, turi ko’rsatiladi. O‘ quv yurtlari ta’lim yo‘nalishlari o‘quv rejalariga kiritilgan fanlar darsliklar o‘quv jarayonida o‘quvchi yoshlarga huquqiy bilimlarni sistemali ravishda olish uchun imkoniyat yaratadi. Bu esa o‘quvchi yoshlar ning huquqiy savodxonligini oshirib, ularni honunga bo‘lgan hurmatini oshiradi va qonun ustuvorligini ta’minlashdaijobiy rol o‘ynaydi. 31 UMUMIY XULOSA Mamlakatimizda qonun ustuvorligini ta’minlash, inson huquq va manfaatlarini himoya qilish, davlat hokimiyatining muhim tarmog‘i bo‘lgan sud- huquq tizimini demokratlashtirish, huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish borasidagi islohotlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Bu sa’y-harakatlardan ko‘zlangan asosiy maqsad inson huquqlari, erkinliklari va manfaatlari ustuvor bo‘lgan adolatli fuqarolik jamiyati barpo etishdir. Ana shunday ulug‘vor vazifalarni ro‘yobga chiqarish ko‘p jihatdan xalqimizning huquqiy ongi va bilimiga bog‘liq. Huquqiy tarbiyani jamoa o’rtasida yoki individual shaklda amalga oshirish mumkin. Yoshlarni huquqiy bilimga va huquqiy tarbiyaga jalb etishda huquqni himoya qiluvchi davlat organlari xodimlari bilan uchrashuv o’tkazilishi, savol- javob kechalari tashkil etilishi yoki huquqshunos uyushmalari to’zilishi ijobiy natija beradi. Individual yakka tarzda huquqiy bilim berishda, huquqiy tarbiyalashda shaxsga maxsus adabiyotlarda tavsiya etilishi, unda qiziqish uyg’otish, tarbiyalanuvchining ruxiy holatini o’rganib, u qabul qila oladigan, tushuna biladigan tarzda suhbat olib borish maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari yoshlarda huquqiy madaniyat va ongni shakllantirishning tarixiy asoslari ajdodlarimiz merosida tutgan o’rni o’rganilib, misollar bilan bayon etildi. Yosh avlodning huquqiy madaniyati va ongini shakllantirish fuqarolik tarbiyasini berishning ahamiyati bo’yicha, fuqarolik tarbiyasi va uning asoslari hamda huquqiy ta’lim o’quvchilarga huquqiy me’yorlar, qonunlar hamda ijtimoiy- huquqiy munosabatlar mohiyati to’g’risida tizimlangan bilimlarni berish, ularda huquqiy bilimlarni egallashga bo’lgan ehtiyojni yuzaga keltirish, huquqiy ongni shakllantirish jarayoni ni , uzluksiz, tizimli tarzda tashkil etilishi lozimli haqida fikrlar bayon etilgan. Undan har bir shaxs o z huquq va erkinliklariga tajovuz qilinganida foydalanaʻ bilishi, ko plab o zboshimchaliklarning oldini olishda uni mohirona qo llay olishi ʻ ʻ ʻ 32 mumkin. Konstitutsiyani bilmaslik esa, huquqiy ojizlik belgisidir. Bu holatni konstitutsiyaviy kafolatlarga jiddiy xavf, deb baholash lozim. Insoniyat taraqqiyotining tarixiy yo li ana shundan dalolat beradi. Demak, Konstitutsiyamizʻ har bir fuqaro uchun hayotiy dasturilamal, huquqiy tarbiya hamda iftixor manbai, huquqiy qurol, ishonchli qalqon bo lib xizmat qilishi zarur. ʻ Darhaqiqat, bugun bizning asosiy vazifamiz yaratilib berilayotgan ulkan imkoniyatlardan unumli foydalanish hamda vatan taraqqiyotiyo‘lida xizmat qilish asosiy vazifalaridan biriga aylanishi kerak. Bu oliy maqsadga erishishda xalqning huquqiy jihatdan bilimli bo‘lishi, jamiyatning siyosiy faolligi, demokratik tamoyillarning kishilar ongiga teran singib borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bizning qonunlarimiz odamlar ongida ana shu tushunchalarni shakllantirishga xizmat qilishi darkor. 33 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati: I O`zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari: 1. Mirziyoyev.Sh.M Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent 2016; 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida» Farmon . 2017; 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi huzurida O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha jamoatchilik kengashi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi 2017-yil 30- iyundagi PQ-3105-son Qarori ; 4. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 75-sessiyasidagi nutqi 23.09.2020; 5. I.A.Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom. T. "O‘zbekiston" 1996. II Huquqiy-normativ hujjatlar: 6. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.-T.O‘zbekiston. N.M.I.U. 2008 y; 7. O`zbekiston Konstitutsiyasini o`rganish. T. “Yangi asr avlodi”. 2006; 8. Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish bo‘yicha tadbirlarni monitoring qilish va baholash to‘g‘risida Nizom. 2019; 9. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi: Fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari. Toshkent-2005. III Ilmiy va xorijiy adabiyotlar ro’yxati: 10. Amirov Z. "Huquqiy xabardorlikni oshirish huquqiy ong va madaniyatni yuksaltirish vositasi sifatida" // Jamiyat va boshqaruv -2015; 11. L.L.Lukashuk,A.X.Saidov Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariya asoslari.Toshkent 2007; 34 12. X.T.Odilqoriyev. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy huquq.. – T., 2005; 13. Davlat va huquq nazariyasi. T-2000; 14. E.M.Abzalov. Yoshlarning huquqiy madaniyatini shakllantirish muammolari. YuFN ilmiy daraja uchun dissert.-T. 2000; 15. U.Tojixonov.A.Saidov.Huquqiy madaniyat nazariyasi.O‘zR IIV akad. 1998; 16. Karimova O. "Davlat va huquq asoslari". T. 1995; 17. Saburov N., Najimov M. Davlat va huquq nazariyasi. 18. Nazorat shakllari bo’yicha sinovga tayyorgarlik ko’rish uchun o’quv- uslubiy qo’llanma. - T.: TDYuI, 2009; 19. Odilqoriev X. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. - T.: Adolat, 2018; 20. Najimov M.K. Huquqiy ong va huquqiy madaniyat. - T.: TDYuU, 2018. IV Internet materiallari: 1. www. https://uz.wikipedia.org/wiki/Huquq_manbalari . ; 2. www. https://anavtograf72.ru/uz/tax/ponyatie-i-vidy-istochnikov-prava- istochnik-eto-osnovnye-nachala-ishodnye/ ; 3. www. file:///C:/Users/Mustaqil%20ta'lim/Downloads/1433-Article%20Text- 3022-1-10-20210528.pdf ; 4. www. https://edumediadepot.gei.de/bitstream/handle/ 11163/6201/168199075X_ocr.pdf?sequence=2 ; 5. www. https://jutes.ru/uz/vidy-pravovogo-obychaya-ih-harakteristika- pravovoi-obychai-kak-odin-iz/ ; 6. www. https://arxiv.uz/ru/documents/referatlar/huquqshunoslik/ huquqning-manbalari ; 7. www. https://uz.usembassy.gov/uz/2020-country-reports-on-human-rights- practices-uzbekistan-uz/ . 35

Betlar- 35 ta 

Boblar- 2 ta

Rejalar- 4 ta

Купить