Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 80.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 19 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Идея национальной независимости

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ 1 Huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………….……..3 ASOSIY QISM I BOB. HUQUQIY MAFKURA VA HUQUQIY PSIXOLOGIYA MAVZUSINING NAZARIY ASOSLARI ……………………………..…………6 1.1. Huquqiy ong va uning tuzilishi…………………………………………………..6 1.2. Huquqiy ong tushunchasini o’rganishning nazariy jihatlari ……………………16 II BOB. HUQUQIY MAFKURA VA HUQUQIY PSIXOLOGIYA MAVZUSINI O’RGANISH VA ULARNING TAHLILI…………….………24 2.1. Huquqiy ongning asosiy tarkibiy elementlari: huquqiy ruhiyat (psixologiya) va huquqiy mafkura (ideologiya) ………………………………………………….……24 2.2. Huquqiy ongni baholash funksiyasi………………………………………….…26 XULOSA…………………………………………………………………………….28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………….. 29 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Hozirgi kunda Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlarning taqdiri yoshlarning ma’naviy qiyofasiga, shaxsiy barkamolligiga bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” 08.10.2019 yildagi PF-5847-son farmonida O‘zbekiston Respublikasida oliy ta’limni tizimli isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilash, zamonaviy bilim va yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarga ega, mustaqil fikrlaydigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish, oliy ta’limni modernizatsiya qilish, ilg‘or ta’lim texnologiyalariga asoslangan holda ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida: ilg‘or xorijiy tajribalarni tahlil qilish orqali oliy ta’lim sifatini oshirish, o‘quv dasturlarini takomillashtirish va zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqish va ushbu konsepsiyaning Oliy ta’lim tizimini rivojlantirishning strategik maqsadlari va ustuvor yo‘nalishlarida o‘quv adabiyotlari sifatini yaxshilash belgilangan. Bu vazifalarni amalga oshirish insoniy o‘zaro munosabatlarda demokratik tamoyillarni ongga to‘la singdirishni taqozo etadi. Insonlar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlar Davlat va jamiyatning huquqiy asoslarini mustahkamlash, huquqbuzarlik va jinoyatlarning oldini olish hamda ularga qarshi kurash samaradorligini oshirishda huquqiy psixologiya muhim kasb etadi. Psixologiya bilimlarini har tomonlama chuqur egallash, ko‘nikmalar hosil qilish huquqshunosning yuksak muomala madaniyatini ta’minlaydi. Psixologik madaniyat huquqshunoslik faoliyati samarasini oshiribgina qolmay, uning insonparvarlik mohiyatini namoyon etadi. Sharqda o‘ziga xos va har bir millat psixologiyasiga mos holda shakllantirishdir. Ushbu mavzu jamiyatning yangilanishi davrida inson ma’naviyati va ruhiyatida ro‘y berayotgan o‘zgarishlarning psixologik tabiatini anglashga yordam beradi. Sud psixologiyasi muammolarini o‘rganish uzoq vaqt davomida ana shunday urinishlardan nariga o‘tmagan. XIX asrning ikkinchi yarimida barcha kapitalistik mamlakatlarda nafaqat tabiiy fanlarning gurkirab rivojlanishi, shu bilan birga 3 jinoyatchilikning ham o‘sganligi sud-psixologiya tadqiqotlarini yanada jonlantirish va kengaytirish uchun turtki bo‘ldi. Yurtimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng yuridik psixologiya fanini taraqqiy ettirish uchun keng ufqlar ochildi. Bu fan o‘z taraqqiyotining shartli ravishda yangi bosqichiga ko‘tarildi. Hozirgi kunda yuridik psixologiya predmetining zamonaviy tarzdagi ifodasi ilmiy-amaliy fanga asoslangan bo‘lib, “inson-huquq” tizimidagi psixologik qonuniyatlarni urganish va shu tizimning samaradorligini oshirish uchun kerakli bo‘lgan tavsiyalar ishlab chiqmoqda. Psixologiya fani jamiyatimiz rivojlanib borayotgan sari o‘z ahamiyatiga ega bo‘lib, insoniyat hayotida zarur bo‘lgan muhim ilm sohalaridan biriga aylanib bormoqda. Bugun psixologiya ilmi kirib bormagan fan va ishlab chiqarish sohasini deyarli uchratib bo‘lmaydi. Aynan ushbu ko‘satkich mavzuning dolzarbligini asoslab beradi. Mavzuning o’rganilganligi: Mazkur muammoni psixologik jihatdan o’rgangan, Yuridik psixologiya nigohida esa aynan I.S.Barshev, A.S.Tager, M.M.Sherbatov, I.T.Posashkov, I.Gofbauer, I.Fridrix, V.K.Elpatevskiy, P.D. Lodiy, L.S.Gordienko, X.Shtelser tadqiqi R.Atkinson, R.Shiffrin, G.Ebbingxauz, E.Torndik, P.P.Blonskiy, L.L.Smirnov va P.I Zinchenko, Vasiliy Sh. M, Dmitriev Y. A, G. Ebbingauz, G. Myuller, A. Pilseker, A.N. Leontev, A.R. Luriya, P.I. Zinchenko, A.A. Smirnov va boshqalar insonlardagi huquqiy ongning psixologik faoliyat jihatini o’rgandilar va ong va bilish jarayonlarining insonlar hayotidagi o’rnini muhim ahamiyat kasb etishini alohida e’tiborga olishdi. Kurs ishining maqsadi: Huquqiy jihatdan olib ko’rsak va o’rganadigan bo’lsak ong faoliyatining jamiyatdagi tutgan o’rni va jamiyatizda psixologik ongning ahamiyatini va jamiyatga ta’sirini ko’rib chiqish va o’rganish. Kurs ishining vazifasi:  Yuridik psixologiya fanida h uquqiy va qanuniy qolaversa jamiyatda ong faoliyatini fanda o‘ganilganligini tahlil etish va o’rganishdan iborat. 4  Fanda huquqiy jihatdan ongsizlik va onglilik holatida idrok qilish qonuniyatlarini o‘ganish.  Yuridik jihatdan onglilik va ongsiz holatda yuz berishi mumkin bo’lgan voqealarni kuzatish va fan nuqtai nazaridan ilmiy jihatdan tahlil qilishni o’rganish. Kurs ishining predmeti: Huquqiy jamiyatda ong haqidagi ko’rsatmalarni bilish qonuniyatlari orqali vujudga kelishini, kuzatish qonuniyatlarini o’rganish va tahlil qilish. Kurs ishining ob’ekti: Yuridik va Huquqiy ko’rsatmalarda ishtirok etayotgan shaxslar. Kurs ishining amaliy ahamiyati: Huquqiy ko’rsatmalarda idrok qonuniyatlarining vujudga kelishi, kuzatish mavzusida olib borgan nazariy tahlillar psixologiya fanining tarmoqlari bo‘lmish “Yuridik psixologiya” va “Sud psixologiyasi” fanlarini yangi ma’lumotlar bilan boyitishga xizmat qiladi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishimiz kirish, asosiy qism: ikki bob, 4 paragref, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5 I BOB. HUQUQIY MAFKURA VA HUQUQIY PSIXOLOGIYA MAVZUSINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Huquqiy ong va uning tuzilishi Huquqiy ong - ijtimoiy ong shakli bo’lib, jamiyat a zolarining mavjudʼ huquqiy munosabatlar va huquqni tushunishi, huquq-tartibot haqidagi tasavvurida o z ʻ aksini topadi. Huquqiy ong nafaqat amaldagi huquq, balki uning tarixi, shuningdek boshqa jamiyatlardagi voqeliklarni bilishni ham o z ichiga oladi. ʻ Alohida shaxs, guruh va jamiyatning huquqiy ongi ajratib ko rsatiladi. ʻ Huquqiy madaniyatning darajasiga qarab huquqiy ong 3 turga ajratiladi:  oddiy,  ilmiy va  kasbiy. Oddiy huquqiy ong , odatda, o z-o zidan vujudga keladi va odamning shaxsiy ʻ ʻ tajribasi, huquqiy hodisalar bilan bog liq bo lgan hayotiy vaziyatlar haqidagi ʻ ʻ tushunchasi bilan belgilanadi. Bunga odamning ishga joylashuvidagi yoki oliy o quv ʻ yurtiga kirish qoidalari yo bo lmasa yo l qoidasini buzganligi uchun javobgarligi ʻ ʻ haqidagi bilimlar misol bo la oladi. Huquqiy ong borliq haqidagi oddiy tushunchalar ʻ chegarasida qolib ketmaydi, doimo rivojlana borib, nazariy, ilmiy tushunchaga aylanadi. Ilmiy huquqiy ong ijtimoiy huquqiy haqiqatni u yo bu darajada to g ri aks ʻ ʻ ettiruvchi bilimlar tizimini o z ichiga oladi. ʻ Kasbiy huquqiy ong esa yuridik oliy o quv yurtlaridao qish natijasida ʻ ʻ shakllanadi, so ngra, huquqiy amaliyot jarayonida sayqallanadi. Huquqiy fanlar ʻ vakillari, huquqshunos amaliyotchilar uning sub yektlari hisoblanadi. ʼ Huquqiy ong jamiyat hayotining ijtimoiysiyosiy sharoitlari, uning madaniy huquqiy, demokratik yoki avtoritar an analari bilan belgilanadi. Huquqiy ongni ʼ rivojlantirishda huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiyaning roli. 6 Huquqiy ong bu jamiyatda kishilarning huquq to’risidagi qarashlaridir, chunki huquqiy normalar jamiyatning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotida kishilar o’rtasida turli ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda muhim rol o’ynaydi.Huquq normalari bilan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda huquqiy ong ya’ni kishilarning huquqni bilishligi, huquq normalarini bajarishligin katta ahamiyatga egadir.Huquqiy ong jamiyatda ijtimoiy ongning boshqa shakllaridan – falsafa, siyosat, din, axloqdan farq qiladi. U jamiyatda ijtimoiy ongning maxsus shakli bo’lib hisoblanadi, chunki huquqiy ong keng tushuncha bo’lib, jamiyatda huquqiy normalarni qabul qilish, ularni turmushda qo’llash, huquq to’-0risida bilimlarning, ya’ni huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya to’-risidagi murakkab ijtimoiy vazifalarni o’z ichiga oladi. Huquqiy ong huquq bilan uzviy ravishda bog’liq.Huquqiy ong va huquqning munosabatlari uning quyidagi xususiyatlarida namoyon bo’ladi: jamiyatda huquqiy ong qonun va boshqa huquq normalarini qabul qilishda turli–oyalarni rivojlantirishda, ularni qabul qilishda muhim rol o’ynaydi. Jamiyatda huquqiy ong barcha fuqarolarning, davlat organlarini, ayniqsa huquqni muhofazo’a qiluvchi idoralar, sud , prokuratura, ichki ishlar idoralari, milliy xavfsizlik xizmati, adliya organlari va mansabdor shaxslarni huquqni hayotda to’-ri qo’llash uchun ular bilan turli ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda muhim ahamiyatga ega. Jamiyatda huquqiy ong amadlagi davlatning harakatda bo’lgan huquqning huquqiy me’yorlarini tartibga solishda, kodifikatsiya qilishda muhim rol o’ynaydi. Jamiyatda huquqiy ong boshqa ijtimoiy ong shakllaridan huquq, majburiyat, burch, huquqbuzarlik va unga qo’llaniladigan jazo choralari bilan farq qiladi. Huquqiy ong davlatning huquqiy normalarni qabul qilish, huquqiy tashabbuskorlik faoliyatini amalga oshirishda, huquqiy normalarni turmushda qo’llashda ular bilan kishilar o’rtasidagi turli ijtimoiy munosabatlarni tarbibga solishda katta ahamiyatga ega. Chunki davlat miyyosidagi har qanday qonun va boshqa huquqiy normalar qabul qilishdan oldin huquqshunos mutaxassislar 7 tomonidan o’rganilib chiqiladi. Shuning uchun huquqshunoslar siyosat va amaliyotni yaxshi bilsa, qabul qilinadigan huquq me’yorlari shunchalik mustahkam bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng fuqarolarning huquqiy ongliligi natijasi, huqushunos olimlarning faol ishtirokida bozor iqtisodiyotining huquqiy asosini yaratuvchi ko’pgina qonunlar, Kodekslar qabul qilindi. Huquqiy ong huquq to’g’risidagi kishilarning qarashlarini o’rgatar ekan, u o’zining tuzilishiga egadir, ya’ni huquiy mafkura va huquqiy psixologiyadan iborat. O’zbekistonda demokratik huquqiy davlatni shakllantirish jamiyat, mansabdor shaxslar va fuqarolarning huquqiy madaniyatini oshirishni talab qiladi. Shuning uchun huquqiy davlatning muhim beligsi- bu huquqiy madanyatdir. O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tishi turli demokratik islohotlarni o’tkazishlarni talab qiladi. Bu esa fuqarolarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini rivojlantirishni talab qiladi. Huquqiy madaniyat umuminsoniy madaniyatning bir qismi hisoblanadi. Unda kishilar qanchalik madaniyatli bo’lsa, qanchalik huquq normalari va qonunlarni bilsa, yuridik adabiyotlarni bilib ularga amal qilsa, shunchalik huquq buzilishi kam bo’ladi. Shuning uchun respublikamizda kishilarning huquqiy madaniyatini oshirishga katta e’tibor berilmoqda. Jumladan, Oliy Majlisnnig X sessiyasi jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish to’g’risida dastur qabul qildi. Bu dasturda mamlakat miqyosda aholining huquqiy madaniyatini rivojlantirish va,huquqiy savodxonligini oshirish, huquqiy tarbiyani yaxshilash, yuridik adabiyotlarni ko’paytirish, xalqning yuridik sohada bilimlarini oshirishga katta e’tibor berib, kishilarni huquqiy ongini rivojlantirish masalasi qo’yildi. Bu borada O’zbekiston Respublikasining hozirgi bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o’tish davrida huquqiy demokratik davlat qurishda, qonunchilikni mustahkamlashda va turli ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy islohotlar o’tkazish uchun 8 aholini huquqiy jihatdan tarbiyalash va huquqiy madaniyatini rivojlantirish muhim rol o’ynadi. Shuning uchun hukumat tomonidan huquqiy tarbiyani yaxshilash, huquqshunos kadrlarni tarbiyalash va jamoatchilik fikrini o’rganish ishini yaxshilash haqida maxsus farmonlar qabul qilindi. Bu farmonlarda Respublika miqyosida aholini huquqiy tarbiyalash va huquqiy madaniyatin oshirish davlat siyosatining asosiy yo’nalishlaridan biri deb belgilandi. Shu Faromonga asosan Respublika miqyosida huquqiy targ’ibotni amalga oshirish uchun TOSHDYUI huzurida huquqiy ma’rifat markazi tuzildi. Bu markazning bo’limlari viloyatlar adliya boshqarmalari huzurida tuzildi. Markazning vazifalari isfatida mamlakatda huquqiy ta’lim, tarbiya va huquqiy madaniyatga e’tibor berib, aholining huquqiy ongini rivojlantirish masalalari qo’yildi. Huquqiy ong - bu odamlarning qonunga va jamiyat hayotidagi huquqiy hodisalarga munosabatini ifoda etadigan g'oyalar, tushunchalar va hissiyotlar to'plamidir. Huquqiy ong - bu huquqning manbai (moddiy ma'noda, ya'ni huquqiy normalarni yaratish ma'nosida), jamiyat rivojlanishining ob'ektiv ehtiyojlarini aks ettiradi, qonunni amalga oshirishning majburiy vositalaridan biri, xatti-harakatlarning qonun normalariga muvofiqligini baholash vositasi. Huquqiy manba sifatida huquqiy ong huquqiy aktlarda o'z ifodasini topadi (moddiylashadi), qonun ijod qilish jarayoni va natijalariga ta'sir qiladi. Huquqiy normalar, o'z navbatida, fuqarolarning huquqiy ongini rivojlantirishga, huquqiy tamoyillar va me'yorlar, huquqiy munosabatlar va javobgarlik to'g'risida to'g'ri g'oyalarni shakllantirishga ta'sir qiladi. L.I. Spiridonovning ta'kidlashicha, "ommaviy huquqiy ong - bu huquqiy haqiqatning kollektiv ongida aks etishi, nima bo'lishi kerakligi prizmasi orqali idrok etilishi, madaniy me'yorlar, iqtisodiy, siyosiy, axloqiy va boshqa ijtimoiy ong shakllari vositasida aks etishi. Bu kontseptsiyalarda, g'oyalarda, qarashlarda, 9 hissiyotlarda va boshqalarda ifodalangan qonun, qonun, huquqbuzarlik, hukm, huquqbuzarga psixologik munosabatni ifodalaydi. Huquqiy ong - bu murakkab tarkibiy tuzilish bo'lib, unda kamida ikkita tarkibiy qism ajratiladi:  huquqiy mafkura (ratsional) va  huquqiy psixologiya (hissiy). Bundan tashqari, ichida huquqiy ongning tuzilishi boshqa elementlarni ta'kidlash odatiy holdir:  huquqiy ontologiya (qonun nima ekanligini bilish),  aksiologiya (qonunni baholash),  praxeologiya (xulq-atvorni tanlash bilan bog'liq irodaviy element). Huquqiy ongning bilish funktsiyasi aqliy faoliyat (huquqiy tayyorgarlik) natijasi bo'lgan ma'lum miqdordagi huquqiy bilimlarni nazarda tutadi. Baholash funktsiyasi yuridik tajriba asosida shaxsning huquqiy hayot hodisalariga ma'lum bir hissiy munosabatini keltirib chiqaradi. Ushbu munosabat shaxs yoki jamiyat nuqtai nazaridan olingan bilimlarning ahamiyatini aniqlashda ifodalanadi. Huquqiy ongning mazmuni baholash munosabatlarining quyidagi asosiy turlarini o'z ichiga oladi: qonunchilikka va qonunchilikka, boshqalarning huquqiy xatti-harakatlariga va faoliyat ob'ektlariga, huquqni muhofaza qilish idoralariga, o'z yuridik xulq-atvoriga (o'zini o'zi baholash). Insonning irodasi ishtirokida qadriyat munosabatini amaliy amalga oshirish natijasida yangi shakllanish paydo bo'ladi - hissiy-intellektual-irodali, deyiladi huquqiy muhit. Ularning umumiyligi bo'yicha munosabat e'tiqod tizimiga asoslangan qiymat yo'nalishlari tizimiga birlashtirilgan. Dominant munosabat shaxsning xulq- atvori yo'nalishini, uning hayotdagi pozitsiyasini belgilaydi va qiymat yo'nalishlarining mazmun tomonini tavsiflaydi. 10 Huquqiy yo'nalish shaxsning yoki muayyan jamoaviy jamoaning yuridik ahamiyatga ega bo'lgan vaziyatlarda o'z faoliyat dasturlarini shakllantiradigan huquqiy munosabatlarning to'plami sifatida ishlaydi. Huquqiy ongni tartibga solish funktsiyasi huquqiy munosabat va qiymat va huquqiy yo'nalishlar orqali amalga oshiriladi. Ushbu tartibga solish natijasi qonuniy yoki noqonuniy xatti-harakatlar shaklidagi xulq-atvor reaktsiyasi. Sub'ektlarga ko'ra huquqiy ong individual, guruhli va jamoatchilikka bo'linadi: individual adolat tuyg'usi, ma'lum bir kishining qonun va jamoat hayotidagi huquqiy hodisalarga munosabatini ifodalovchi g'oya va tuyg'ular majmuasi sifatida namoyon bo'ladi; guruhiy huquqiy ong - bu huquq va huquqiy hodisalarni (ijtimoiy guruhlar, sinflar, qatlamlar, professional va boshqa birlashmalar) jamoaviy xabardorligi bilan bog'liq g'oyalar va hissiyotlar majmuini anglatadi; jamoat adolat tuyg'usi makrokollektivlar (mamlakat, millat aholisi va boshqalar) munosabatini ifodalovchi g'oya va tuyg'ular majmuasi sifatida namoyon bo'ladi. Huquqiy madaniyat darajasiga yoki huquqiy voqelikning aks etish chuqurligi nuqtai nazaridan, huquqiy ongning odatda uchta darajasi odatiy (empirik), ilmiy (nazariy) va kasbiy darajalarga bo'linadi. Oddiy adolat tuyg'usi eng chuqur: unda psixologik (hissiy) elementlar ustunlik qiladi. Ushbu darajadagi huquqiy bilimlar shaxsiy tajriba va kundalik munosabat bilan cheklangan, tarqoq, tizimsiz va ko'pincha yuzaki. Odatda, qonunga bo'lgan munosabat qarama-qarshi bo'lib, o'zgaruvchan kayfiyat va kundalik hissiyotlarga bog'liq. Ushbu daraja shaxsiy hayot tajribasi ta'sirida shakllanadi. Kasbiy huquqiy ong - bu maxsus o'qitish jarayonida va amaliy huquqiy faoliyatni amalga oshirish jarayonida shakllanadigan advokatlarning huquqiy ongi. Unga dasturiy huquqiy bilim va huquqga sub'ekt-ishbilarmonlik munosabati kiradi, 11 bu huquqiy normalarni malakali qo'llash va huquqiy bilimlardan samarali foydalanish qobiliyatida namoyon bo'ladi. Yuristlarning huquqiy ongining mohiyati va xususiyatlari huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya tarkibida, ushbu kasbiy guruhga xos bo'lgan huquqiy bilimlar, g'oyalar, qarashlar, qadriyatlar yo'nalishlarida aniqlanadi. Huquqiy ongjamiyatning, ijtimoiy guruhning, shaxsning amaldagi yoki istalgan qonunga, shuningdek boshqa davlat-huquqiy hodisalarga munosabatini ifoda etadigan o'zaro bog'liq g'oyalar, nazariyalar, e'tiqodlar, qadriyatlar yo'nalishlari, huquqiy munosabat, tuyg'ular to'plamidir. Huquqiy ong jamiyatning huquqiy hayotini rivojlantirish va takomillashtirishda ulkan rol o'ynaydi, chunki huquqiy normalarning sifati, ularning ijtimoiy rivojlanish ehtiyojlariga muvofiqligi, shuningdek ularning ko'rsatmalarining aniq va to'liq bajarilishi fuqarolarning huquqiy ongi darajasiga bog'liq. Huquqiy ong bir qatorga ega belgilar:  huquqiy ong - bu siyosiy ong, siyosiy, axloqiy, diniy, milliy va boshqa shakllar bilan chambarchas bog'liq bo'lgan mustaqil ong shaklidir;  huquqiy ong faqat huquqiy voqelik hodisalarini aks ettiradi va huquqiy normalarni yaratish, ularning talablarini jamoat hayotida amalga oshirish jarayonini qamrab oladi;  huquqiy ong huquqning o'tmishi, buguni va kelajagi haqidagi g'oyalarni o'z ichiga oladi;  huquqiy hodisalar to'g'risida xabardorlik maxsus huquqiy tushunchalar va toifalar (huquqiy munosabatlar, yuridik javobgarlik, qonuniylik va boshqalar) orqali amalga oshiriladi;  huquqiy ong huquqning manbai;  huquqiy ong huquqiy faoliyatning manbai va huquqiy xatti-harakatlarning ichki regulyatori yoki uni amalga oshirish mexanizmi bo'lib xizmat qiladi. Ko’proq huquqiy ong huquqni tatbiq etish bosqichida, ya’ni yuridik huquq va majburiyatlarni hayotga singdirish jarayonida kuzga ko’rinarli rol o’ynaydi. 12 Huquqiy ongning darajasi, sifati, xarakteri, mazmunidan jamiyatga kishining hulqi - uning ijtimoiy foydali yoki aksincha bo’lishi, ijtimoiy xavfli yoki zararli bo’lishi bog’liq bo’ladi. Huquqiy ong faqat huquqqa asoslangan bo’lishi, huquqni tushunish, uni tasavvur qilish, izohlash, tatbiq qilish, bekami ko’st bajarish tushunchasini bermaydi. SHunday ekan, huquqiy ong nisbatan mustaqil xususiyatga ega. Huquqiy ong o’ziga xos xususiyatlariga ko’ra, jamiyatda tutgan o’rniga kura siyosiy ongdan farq qiladi. Demak, huquq va huquqiy ong birgalikda shakllanadi, ya’ni dialektik birlikda bo’ladi. Huquq va huquqiy ong bir - birini yaratmaydi. Ularning ikkalasi xam ob’ektiv shart-sharoitdan chiqqan holda shakllanadi, bir biri bilan o’zaro harakatda bo’ladi. Huquqiy ong shaklanishiga davlat, huquq, siyosat, madaniyat taraqqiyoti darajasi, siyosiy partiyalar, an’analar, milliy xususiyatlar va boshqalar ta’sir ko’rsatadi. Huquqiy bilim huquqiy ongning o’zagidir. Har bir fuqaroning egallab turgan ijtimoiy mavqeidan qat’iy nazar, ma’lum bir huquqiy bilimlarga ega bo’lish muammosini o’rganish alohida o’rin tutadi. Tabiiyki, har bir fuqaroning o’z huquqi va burchlarini bajarishining muhim sharti – uning huquq normalarida qayd etilgan huquqiy xulq, xatti-harakatlarni bilishidir. Huquqiy xabardorlik barcha jamiyat a’zolarining to’laqonli ishlash, faoliyat ko’rsatish shartidir. Bizning mamlakatimizda fuqarolarning huquqiy xabardorligini ta’minlash uchun barcha vositalardan foydalaniladi. Birinchidan, qabul qilinadigan qonunlarning oddiy, barchaga tushunarli tilda yozilishiga e’tibor qaratilgan. Ikkinchidan, fuqarolarga xizmat qilish uchun yuridik xizmat ko’rsatishning, yangi qonunlar bilan aholini tanishtirib borishning keng ommaviy axborot tizimlari tashkil etilgan, rasmiy axborot-nomalar obunachilarga yuborib turiladi. Uchinchidan, keyingi yillarda huquqiy axborotlarning ichki tuzilishida sifat o’zgarishlari sodir bo’ldi, ya’ni huquqiy ma’lumotlarni yig’ish va izlashning avtomatlashgan tizimi yaratildi va hokazo. 13 Ushbu chora-tadbirlarga qaramasdan fuqarolarning huquqiy xabardorligini ta’minlash to’la va batafsil kafolatlangan deyishga hali vaqt erta. Huquqiy informatsiya sohasining murakkabligi, qonun ishlab chiqishda turli tarmoqlarning mavjudligi, qo’shimcha qonunlarning ko’pligi, barcha davlatlarda bo’lganidek, O’zbekistonda ham fuqarolarning huquqiy xabardorligini ta’minlash masalasida birmuncha qiyinchilik tug’diradi. Hozirgi paytda normativ aktlarni cheklanmagan tarzda qabul qilish imkoniyatiga ega bo’lgan kompьyuterlarni (avtomatlashgan qidiruv tizimlarini) yaratilishi tufayli huquqiy axborot imkoniyatlaridan foydalanish yaxshilandi. Aynan shu o’rinda g’alati hol ko’zga tashlanadi: bir tomondan fuqarolarning zarur axborotlarga ehtiyoji oshib borayotgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, axborotlar, ayniqsa, qo’shimcha qonunlarning ko’pligidan asosiy qonunlarning ahamiyati kamayib ulardan foydalanish qiyinlashib bormoqda. Fuqarolarning huquqiy xabardorligini ta’minlashning eng zarur va amaliy ta’sirchan bir necha yo’nalishlari mavjud, ya’ni: 1) fuqaroning shaxsiy tashabbusiga binoan uni matnlar bilan bevosita tanishtirish; 2) qiziqqan kishilar va muassasalarni maxsus xatlar orqali xabardor qilish; 3) ommaviy axborot vositalari orqali normalar matnini e’lon qilish; 4) yuridik maslaxatxona yoki ekspertlarga murojaat etish; 5) huquqiy axborot Markaziga murojaat etish; 6) jamoat joylarida qonun matni yoki boshqa xabarlarni namoyish etish, targ’ib qilish; 7) norasmiy muloqot, ya’ni yon-atrofdagi kishilar bilan aloqalar. Huquqning tarbiyaviy yo’lga qo’yish va boshqarish funktsiyasining ta’sirchanligi huquqiy xabarlarning sifati, uzluksiz va zarur manzilga tez yetkazilishi bilan aniqlanadi. Buning uchun axborot manbai, birinchidan, axborotga talabgor uchun qimmatli bo’lgan xabarlarga ega bo’lishi, ularni doimo to’ldirib borishi; ikkinchidan, yetkazadigan xabarni iste’molchi uchun ma’qul, mos va uchinchidan, xabarlar bilan ta’minlashni doimiy, maqsadga yo’naltirilgan bo’lishi lozim. 14 Axborot manbai bo’lgan huquqdan bir qator amaliy natijalar kelib chiqadi. Ulardan biri quyidagi sohada, amaliy faoliyatda huquqni bilish shartligidir: a) protsedur (instrumental) xarak-terdagi xatti-harakatlarni amalga oshirganda; b) kasbiy, ayniqsa, yuridik faoliyatda; v) fuqarolarning davlat va jamiyatga nisbatan o’z huquq va burchlarini bajarayotganda. Demak, oddiy fuqaroga huquq bir vaqtning o’zida ham yaqin, ham uzoq narsadir. Yaqinligi shundaki, kishilarning kundalik hayoti va faoliyati yuridik tartiblar, qoidalar bilan bog’liqligi unga ma’lum. Uzoqligi shundaki, ko’pgina hollarda huquq barcha muammolarni yechish vositasi bo’la olmaydi va u doimiy, o’zgarmas, barcha davrlar uchun qat’iy qilib belgilangan aqida emas. Har safar huquqni qanday holatga nisbatan qo’llanilayotganini bilish taqozo etiladi. Hamma gap huquqiy asosni qabul qilinadigan qarorga xizmat qildirishdadir. Bunga osonlik bilan erishilmaydi. Huquqni bilim va huquqiy xabardorlikni amalda tatbiq etish sirtdan qaragandagina oson ko’rinadi. Ushbu muammoni an’anaviy shaklda ham qo’yish mumkin: huquqiy prezumptsiyalarni inkor etish mumkinmi va qanday darajada? Buning uchun "prezumptsiya" va "prezumptsiyalash" atamalarining o’zini etimologik tahlil qilish zarur. Prezumptsiya lotincha "presumptio" so’zidan olingan bo’lib, bir necha ma’noga ega. Ulardan biri "taxmin" – ilmiy tadqiqot va amaliy faoliyatda keng ishlatiladi. 1 Biroq hamma taxmin ham prezumptsiya bo’lavermaydi. Masalan, ob-havoning o’zgarishi yoki sport musobaqasining yakuni haqidagi taxmin ilmiy isbotlangan prezumptsiyaga kirmaydi. Prezumptsiyaga oddiy kuzatishlarga asoslangan taxmin emas, balki amaliyotda sinovdan o’tgan faktlar o’rtasidagi muhim aloqa xos xususiyatdir. Ushbu nazariy yondashishdan shunday xulosa chiqarsa bo’ladi: qonunni e’lon qilgandan keyin belgilangan vaqt o’tgach, fuqarolar uni biladi va uni bajarishlari lozim. SHu tariqa keng tan olingan "hech kim qonunni bilmasligi bilan o’zini oqlay olmaydi" degan qoida kelib chiqqan. Qonunni bilish prezumptsiyasidan kelib chiqqanda qonunni bilmaslik bilan o’zini oqlash ta’qiqlanadi 1 Қаранг : Дворецкий Н . Х . Латино - русский словарь . – М .: 1976. – С . 903 15 (igretio nonest arguments). Ushbu qoida Qadimgi Rim yuristlari tomonidan ishlab chiqilgan edi. "Huquqni bilish" atamasi mazmunida ikki xil ma’no borligini unutmaslik kerak, ya’ni: huquq haqida ma’lumot olish hamda huquqni bilish jarayonida rang- barang, murakkab omillar hosilasi o’laroq jamiyatda to’plangan huquqiy bilimlar darajasi tushuniladi Huquqiy ongning asosiy tarkibiy elementlari : huquqiy ruhiyat (psixologiya) va huquqiy mafkura (ideologiya). Huquqiy ruhiyat - alohida ijtimoiy guruh, shaxs yoki butun jamiyatda stixiyali ravishda vujudga keladigan huquqiy tuyg’ular, hissiyotlar, kayfiyatlar, fikrlar yig’indisidan iborat. Huquqiy mafkura - bu sinfning, jamiyatning huquqiy qarashlari, g’oyalari, tasavvurlari va talablarining ilmiy tizimlashtirilgan ifodasidir. Huquqiy ong va uning tasnifi 16Huquqiy ong Huquqiy mafkura Huquqiy ruhiyat Turlari G’oyalar Konsepsiyalar Huquqiy tamoyillar Huquqni rivojlantirish istiqbollarini baholash Huquqiy aktlarni qabul qilishning maqsadlari, vazifalari Ijtimoiy manfaatlar Faoliyat motivlari Hissiyot , ehtiroslar Kayfiyat, tasavvurlar тасаввурлар Individual huquqiy ong Guruhiy huquqiy ong Jamoatchilik huquqiy ongiSu’ektlariga ko’ra Saviyasiga ko’ra Oddiy huquqiy ong Ilmiy huquqiy ong Professional huquqiy ong 1.2. Huquqiy ong tushunchasini o’rganishning nazariy jihatlari Bugun biz yashayotgan fuqarolik demokratik jamiyatda insonlarning farovon yashashlari, shaxs sifatida o’zini namoyon qilishi va davlat tomonidan belgilab qo’yilgan huquqlaridan foydalanishlari va majburiyatlarini anglashi uchun eng avvalo, har bir fuqarolda huquqiy ong rivojlangan bo’lishi lozim.Huquqiy sohada olib borilayotgan islohotlarning zamirida ham ana shu maqasdalar yotadi. Umuman olganda olib borilayotgan tub islohotlarimizning eng muhim sharti ham jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirib borish qonun ustuvorligini ta’minlash va qonuniylikni mustahkamlash hisoblanadi. Shuning ma’noda Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev tomonidan huquqiy ong va madaniyatnishakllantirish borasida keng ishlar olib borilmoqda. “2017-yil 7- fevraldagi “O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha harakatlar strategyasi to'g'risida”gi Prezident farmoni, 2017-yil 7-sentabrda qabul qilingan “Huquqiy axborotni tarqatish va undan foydalanishni ta’minlash to'g'risida”gi qonun, 2018- yil 13- apreldagi “Davlat huquqiy siyosatini amalga oshirishda adliya organlari va muassasalari faoliyatini tubdan takomillashtirish chora -tadbirlari to'g'risida”gi Prezident farmoni, 2019- yil 9- yanvardag “ Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish to'g'risida”gi Prezident farmoni va boshqa me’yoriy - huquqiy hujjatlarning qabul qilinganligi” fikrimizning tasdig’idir. 2 Bu ijtimoiy kategoriyani jamiyatda o’z o’rniga ega bo’lishiga erishish, uni insonlar ongi va tafakkurida nuqim joy olishini ta’minlash uchun eng avvalo, uni ilmiy tahlil qilish va ilmiy- falsafiy ildizlari bilan tanishib chiqishimiz lozim. Huquqiy ong tushunchasi ma’no jihatidan keng qamrovli, tasniflash va tahlil qilish murakkab bo’ldan tushuncha hisoblanadi.Ijtimoiy ongning bir shakli 2 Aholining huquq va erkiliklarini himoya qilish, jamiyatda huquqiy ong va madaniyatni yanada yuksaltirishning huquqiy asoslari. E.Qodirov //Aholining huquq va erkinliklarini himoya qilish, huquqiy ongni oshirish, jamiyatda inson huquqlari madaniyatini shakllantirish hamda rivojlantirishda nodavlat notijorat tashkilotlarining o'rni va roli mavzusida tashkil etilgan davra suhbati materiallari. - T.:Toshkent tezkor bosmaxonasi, 2015, 20-b 17 sifatida falsafiy fanlarda o’rganiladigan bu tushuncha huquqiy fanlar, sotsiologiya va psixologiyaning ham muhim ob’ektlaridan biri hisoblanadi. Bu tushunchani tub ma’nolarini o’rganish va tahlil qilish uchun eng avvalo ong tushunchasiga to’xtalish lozim. Iijtimoiy fanlar tarixida inson ongi to'g'risida g'oyalar asrlar davomida turli olimlarning ta’limotlarida va ilgari surgan g’oyalarida shakllanib borgan. J.Lokk tomonidan ilgari surilgan “ongning asosiy maqsadi” 3 haqidagi, yoki bo’lmasa, G.Leybnisning "o'z-o'zini anglash" kontseptsiyasi 4 , E. Dyurkgeym "ijtimoiy (individualdan tashqari) ong" ning mavjudligi to'g'risidagi qarashlari 5 , G.Gegelning “antropogenez va ong” haqidagi qarashlari” 6 ushbu masalani kengroq ilmiy tahlil qilishga turtki bo’lgan tadqiqotlar hisoblanadi. Ong hususida tadqiqotlarni o’rganib quyidagi xulosalarga kelish mumkin:  ong - bu voqelikni inson psixik olamida aks ettirishning eng yuqori shakli;  ong - bu doimiy holatda faoliyat bilan bo’g’liq bo’lgan psixik jarayon;  ong o’z navbatida yagona bo'linmas ma'naviy shakllanishdir hamdir;  ong - bu ham tafakkur uslubi va ob’ektiv borlikda mavjud bo’lgan haqiqat bilan aloqalar tizimi hamdir. Ongning hususiyatlari ichida xulq-atvorni tartibga solishning borligi va ijtimoiy ongda bu bir alohida shaklga ya’ni huquqiy ong shakliga kelganligi ko’plab tadqiqotlarning natijalaridan bizga ma’lum.Jumladan, mamlakatimiz olimlarining bir qatot tadqiqotlari ham shu mavzuga qaratilgandir. Masalan, Z, Islomovning fikricha, “Huquqiy ongni mamlakat fuqarolarining ham amaldagi huquqqa, yuridik amaliyotga, fuqarolar huquqlari, erkinliklari, majburiyatlariga, ham orzu qilingan huquqqa va boshqa huquqiy hodisalarga munosabatini ifodalovchi huquqiy sezgilar, g'oyalar, baholar, tasavvurlar tizimi sifatida ta’riflash mumkin” 7 . Huquqiy ongni tadqiq qilish ishi XX asrda rus olimlari 3 Локк Дж. Сочинения в 3-х т. Т.1. Опыт о человеческом разумении.(Философское наследие. Т.93).-М.: Мысль, 1985.- 621с.-С.3-76. 4 . Философский словарь / Под ред. И.Т. Фролова. - 4-е изд.-М.: Политиздат, 1981. - 445 с 5 Дюркгейм Э.О разделении общественного труда / Пер. с фр. А.Б. Гофмана, примечания В.В. Сапова. — М.: Канон, 1996. — 432 с. 6 Hegel.G.W.F.Phänomenologie des Geistes. (1807). Berlin-52-p 7 . Islomov.Z.M.Davlat va huquq nazariyasi.-T.: Adolat, 2007.-537-b 18 tomonidan ko’plab tadqiqotlari olib borilgan va ularda xilma-xil qarashlarni uchratishimiz mumkin. Masalan Y.Dmitrievning fikricha: “Huquqiy ong bu insonlarning va ularning turli birliklarining hamda butun jamiyatning amaldagi huquq va huquqiy hodisalarga nisbatan qarashlari,g'oyalari, tasavvurlari yig’indisidir” 8 . Jamiyatning rivojlanishi, N.M.Korkunovning fikriga “huquqiy ong jamiyatning ideallari bilan bog’liq bo’lib,jamiyatning ideallarni, shu jumladan huquqiy ideallarni yaratish qobiliyati qanchalik rivojlangan bo'lsa, u shunchalik ilg'or bo'ladi. Qonun inson hayotining eng yuqori qadriyatlaridan biri sifatida tushunila boshlanadi” 9 . Boshqa ijtimoiy ong shakllari kabi huquqiy ong ham o’zining strukturasi va o’z tizimiga ega.Bu buammoni o’rganish ijtimoiy fanlar ichida yuridik psixologiya uchun xosroq mavzudir. Huquqiy jihatdan olib qaraydigan bo’lsak, huquqiy ong - bu amaldagi qonun va u qanday bo'lishi kerakligi to'g'risida odamlarning yoki shaxsning qarashlari, g'oyalari, baholari tizimidir. Yuridik ma'noda shuni ta'kidlash kerakki, inson o'zini huquq va erkinliklarning to'la huquqli tashuvchisi yoki buzilgan shaxs sifatida bilishi, ba'zi bir huquq va erkinliklarda cheklanganligi to'g'risida xabardorligi huquqiy ongning asl mohiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Huquqiy ong huquqiy faoliyatga, ya'ni insonning o'z huquqlari va erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan harakatlariga ta'sir qiladi. Huquqiy ong fuqarolik jamiyatining huquqiy hayotining asoslaridan biri desak to’g’ri bo’ladi.Sababiki, ijtimoiy ong shakllaridan biri sifatida huquqiy ongning shakllanishi va rivojlanishiga ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy omillar ta'sir ko'rsatadi. Huquqiy ong - bu huquq haqidagi bilim, amaldagi qonunni baholash, qonunchilikdagi kerakli o'zgarishlar haqida fikr va g'oyalar tizimidir.. Huquqiy ong, shuningdek, davlatning barcha huquqiy tizimiga ta'sir o'tkazish vositasi sifatida ishlaydi. Jamiyatda tug'ilgan inson ijtimoiylashuv jarayonida barcha o’zidan oldindi avlodlar tomonidan yaratilgan qadriyatlarni o'zlashtiradi, shuning uchun jamiyatning tarixiy rivojlanishi jarayonida huquqiy ong ob'ektivlashadi. Huquqiy ong va biron bir 8 Ю.А.Дмитриев.Правосознание и правовая культураю / Теория государства и права.Под.ред.Пиголкина. - Москва:Юрайт - Издат, 2006.- C. 547 9 Кареев Н. И. Основы русской социологии. СПб., 1996. С. 123-142. 19 jamiyatda shakllangan huquqiy tizim o’zro bir-biriga ta’sirda bo’ladi. Bir tomondan, huquqiy ong qonunlarga bog’liq holda rivoj topib borsa, boshqa tomondan, ushbu jamiyatda shakllangan huquqiy tizim huquqiy ongga ta'sir qiluvchi eng muhim omillardan biri bo'lib xizmat qiladi. Huquqiy ongning tuzilishini hisobga olgan holda, odatda,odatiy yoki kundalikhuquiy ong va nazariy huquqiy ong darjalariga ajratish o’rinlidir . Huquqiy ongning yana bir o’ziga xos hususiyati shundaki, u individual tajriba doirasidan tashqariga chiqmaydi. Shuning uchun u o'z rivojlanishida aniqlangan ob'ektiv ijtimoiy qonuniyatlarni yanada kengroq umumlashtirish darajasiga intiladi, ya'ni nazariy bo'ladi. Nazariy huquqiy ongda uchta qatlam mavjud: yuristlarning kasbiy huquqiy ongi, huquqiy nazariyaning o'zi va huquqiy mafkura. Nazariy huquqiy ong amaldagi va rivojlanayotgan huquqiy tizimni ma'naviy ravishda ko'paytiradigan ilmiy tushunchalar tizimiga o'xshaydi. Huquqiy ongning har xil turlari mavjud, ularni bir necha asoslarga ko'ra tasniflash mumkin: tuzilishi (huquqiy g'oyalari va huquqiy tuyg'ulari), darajasi (ilmiy, kasbiy, kundalik), sub'ektlari (ommaviy, guruh, individual) va boshqalar bo'yicha tasniflash mumkin. ma'lum bir jamiyatda mavjud bo'lgan va uning huquqiy haqiqatining o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiradigan g'oyalar, qarashlar, fikrlar, nazariyalar. Shunday qilib, huquqiy ongni tizim sifatida o’rganishda uning quyidagi elementlari borligiga etibor qaratish lozim:  huquq;  ustuvor prinsiplar ustuvorligi;  huquqni muhofaza qilish organlari mansabdor shaxslari;  huquqiy munosabat;  shaxsning huquqiy savodxonligi. O'zining eng umumiy ma'nosida huquqiy ong - bu odamlarning qonunga bo'lgan munosabatidir. Huquqiy ong - bu axloqiy me'yorlar bilan bir qatorda jamiyat a'zolarining xatti-harakatlarini tartibga soluvchi qadriyatlarni baholash tizimi. Huquqiy ongning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bu odamlarning tabiiy huquq 20 qadriyatlari, inson huquqlari va erkinliklari va shu bilan birga mavjud pozitiv huquq haqidagi tasavvurlari, uning jamiyat ehtiyojlariga, huquqiy va umumbashariy inson ideallari va qadriyatlariga qanday mos kelishini anglashdir 10 . Shunday qilib huquqiy ongning mazmuni ko'p qirrali bo'lib, shaxsning qonunga va huquqiy hodisalarga, jamiyatdagi o'zaro munosabatlar qoidalari va me'yorlariga va ularning adolat tamoyillariga muvofiqligini belgilaydigan va aks ettiradigan ko'plab qarashlar, g'oyalar to'plami bo’lganligi bilan tavsiflanadi. 10 E.Qodirov //Aholining huquq va erkinliklarini himoya qilish, huquqiy ongni oshirish, jamiyatda inson huquqlari madaniyatini shakllantirish hamda rivojlantirishda nodavlat notijorat tashkilotlarining o'rni va roli mavzusida tashkil etilgan davra suhbati materiallari. - T.:Toshkent tezkor bosmaxonasi, 2015, 20-b 21 II BOB. HUQUQIY MAFKURA VA HUQUQIY PSIXOLOGIYA MAVZUSINI O’RGANISH VA ULARNING TAHLILI 2.1. Huquqiy ongning asosiy tarkibiy elementlari: huquqiy ruhiyat (psixologiya) va huquqiy mafkura (ideologiya) Huquqiy ruhiyat - alohida ijtimoiy guruh, shaxs yoki butun jamiyatda stixiyali ravishda vujudga keladigan huquqiy tuyg’ular, hissiyotlar, kayfiyatlar, fikrlar yig’indisidan iborat. Huquqiy mafkura - bu sinfning, jamiyatning huquqiy qarashlari, g’oyalari, tasavvurlari va talablarining ilmiy tizimlashtirilgan ifodasidir. Huquqiy ong huquqiy mafkura va huquqiy psixologiyadan tashkil topgan. Huquqiy mafkura — har xil huquqiy hodisalar haqidagi nuqtai-nazar, tushuncha, g oya va qarashlarning ilmiy umumlashtirilgan tizimidan iborat. Huquqiy ongningʻ huquqiy mafkura qismida aksini topgan huquqiy hodisalar huquqqa bag ishlangan ʻ maxsus nazariy izlanishlarda o z rivojini topib, ilmiy darajada anglab yetiladi. ʻ Bunday ilmiy asarlarning mazmuni odamlar ma naviy mulkiga aylanib, ularning ʼ ongiga aniq huquqiy bilimlarni, mulohazalarni, e tiqod va kayfiyatni olib kiradi. ʼ Huquqiy mafkura — shaxsning huquqiy ongini ilmiy asosda shakllantira borib, huquqqa, odamning huquqqa bo lgan munosabatiga hal qiluvchi ta sir qiladi. ʻ ʼ Huquqiy psixologiya — huquqiy hodisalarni hissiyot bilan anglashdir. Odam ijtimoiy hodisalarni, jumladan, huquqiy munosabatlarni nafaqat aql bilan, balki sezgi bilan ham tushunib yetadi.Huquqiy ong darajasi jamiyat a zolarining huquqiy ʼ ma lumotlariga ham bog liqdir. Shunga ko ra, fuqarolarning huquqiy madaniyat ʼ ʻ ʻ darajasini ko tarishga ko mak beradigan huquqiy axborot tizimini tashkil qilishning ʻ ʻ ahamiyati katta. Huquqiy mafkura deganda , jamiyatdagi turli sinflarning, tabaqa millat va elatlarning huquq to’g’risidagi qarashlari tushuniladi. Jamiyatda qabul qilinadigan davlatning asosiy qonuni Konstitutsiya va boshqa qonunlar, huquqiy normalar jamiyatdagi millatlar va elatlar manfaati nuqtai nazaridan qabul qilinadi. 22 Huquqiy mafkura har bir davlatda huquqdan tashqari, huquqshunoslik fanlarini ham o’z ichiga oladi. Huquqiy psixologiya deb jamiyatdagi har bir kishining huquq to’g’risidagi qarashlari, bilimlari tushuniladi. Uning paydo bo’lishi va rivojlanishida jamiyatdagi barcha ijtimoiy guruhlar va kishilar qatnashadi. Shuning uchun huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya bir biri bilan bog’liqdir. Jamiyatda huquqiy ongni rivojlantirishda, huquqiy normalarni qabul qilishda huquqiy mafkura asosiy hal qiluvchi rol o’ynaydi.Chunki huquqiy mafkura jamiyatdagi huquqiy ustqarmaning mavjudligini, talabga javob berishini, huquqiy normalarning kishilar o’rtasidagi turli ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib mustahkamlashga va rivojlantirishga katta yordam beradi. Huquqiy psixologiya huquqiy mafkurani ta’minlab turuvchi ozuqadir.Chunki u huquq to’g’risida alohida shaxslarni va jamoatchilikning huquqiy ongidan tashkil topgan. Huquqiy madaniyat kishilarning huquq to’g’risidagi bilimga qonunga bo’lgan hurmati, huquqiy me’yorlarni bajarishi, ularga amal qilmaganda huquqbuzarliklar sodir qilinsa, tegishli jazo choralari olishiga aytiladi. Huquqiy mafkura - bu nazariy shaklda ijtimoiy hayotning qonuniy hodisalarini aks ettiradigan qarashlar va g'oyalar tizimi. Huquqiy mafkura ijtimoiy murosaga erishish orqali turli xil jamoat manfaatlarini nazariy xabardorligini aniqlash, muvofiqlashtirish va yarashtirishni aniqlash jarayoni sifatida shakllanadi. U mavjud va paydo bo'layotgan huquqiy munosabatlarni, qonuniylikni va huquqiy tartibni asoslaydi va baholaydi. Huquqshunoslar, siyosatshunoslar, iqtisodchilar huquq mafkurasini ishlab chiqishda jamiyat hayotining o'ziga xos tarixiy sharoitlarini, jamoat ongining darajasi, ijtimoiy psixologiya va jamoat manfaatlarini hisobga olgan holda qatnashadilar. Huquqiy ongning nazariy darajasi mafkura ko'rinishida namoyon bo'ladi. Huquqiy ong nafaqat mavjud huquqiy munosabatlarning sifatini tavsiflaydi, balki uning ijtimoiy ongning boshqa shakllari bilan o'zaro munosabatda bo'lib, rivojlanish tendentsiyalarini ham ko'rsatadi. U uzluksizligi va yangiligi bilan ajralib 23 turadi, huquqiy tartibga solishning mohiyati va sifati to'g'risida, buzilgan huquqlarni himoya qilish usullari to'g'risida yangi g'oyalarni yaratadi. Huquqiy ong munosabatlar ta'sirida shakllanadi, ularga teskari ta'sir ko'rsatadi. Huquqiy mafkura qonuniy xatti-harakatlar uchun qiymat motivlarini yaratadi, u huquqiy psixologiyaga va shunga muvofiq huquqiy amaliyotga ta'sir qiladi. Huquqiy ongning mazmuni nafaqat jamiyatda beriladigan, balki huquqiy ta'lim jarayonida o'stirilishi kerak bo'lgan qadriyatlar tizimi bilan bog'liq. Huquqiy mafkura da alohida ahamiyatga ega yuridik fan. Bundan tashqari, ilmiy ta'limotlar qonun manbalari sifatida harakat qilishi mumkin. Huquqiy nazariyani o'zlashtirish, qonunlarning jamiyat hayotidagi rolini oqilona anglash huquqiy tarbiyaning muhim va zaruriy elementlari, yuridik professionallikni shakllantirishdir. Huquqiy psixologiya - turli xil ijtimoiy guruhlar, kasbiy guruhlar, ayrim shaxslarning huquqqa, jamiyatda mavjud bo'lgan huquqiy hodisalar tizimiga munosabatini ifodalovchi tuyg'ular, odatlar, kayfiyat, urf-odatlar majmui. Huquqiy psixologiya - bu millat, aholining turli guruhlari va qatlamlarini tashkil etuvchi jamiyat a'zolarining hayotiy munosabatlarining eng to'g'ridan-to'g'ri aksidir. Yuridik psixologiya orqali huquqiy madaniyatga xos urf-odatlar va urf-odatlar, shaxsning o'zini o'zi qadrlashi amalga oshiriladi, ya'ni. ularning xulq-atvorini qonun nuqtai nazaridan tanqidiy baholash qobiliyati. Uning his-tuyg'ulari va hissiyotlarini boshqarish qobiliyati shaxsning tayyorgarlik darajasiga bog'liq bo'lib, bu huquqiy ongning tarkibiy elementlari sifatida huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatadi. "Jamiyat ongi individual fuqarolarning ruhiyatiga kirib borguncha, u ijtimoiy guruhlarning kollektiv ongiga aylanadi". Huquqiy ong huquqiy madaniyatning elementi sifatida huquq va yuridik xulq-atvorga ta'sir qiluvchi mexanizmdir. Nazariy kontseptsiyaga ko'ra, asosiy huquqiy ongning funktsiyalari 24  kognitiv,  baholovchi va  tartibga soluvchi. Huquqiy psixologiya - bu shaxsga, o'ziga xos ijtimoiy guruhga yoki umuman jamiyatga xos bo'lgan va mavjud huquqiy normalar va ularni amalga oshirish amaliyoti asosida vujudga keladigan his-tuyg'ular, tajribalar, kayfiyat, istaklar, odatlar, stereotiplar majmui. Huquqiy psixologiya - bu huquqni anglashning eng keng tarqalgan shakli, chunki u odamlarning muomalasi va o'zaro ta'siri jarayonida kundalik hayot asosida rivojlanadi va insonning turli xil davlat va huquqiy hodisalarga individual psixologik reaktsiyalari shaklida namoyon bo'ladi. Huquqiy psixologiya huquq tajribasini va uning ko'rsatmalariga rioya qilishni yoki ulardan chetga chiqishni nazarda tutadi. Huquqiy ongning faol qismi bu qonunchilikka, huquqiy amaliyotga bevosita ta'sir ko'rsatadigan va shu sababli mamlakat milliy huquqiy tizimining bir qismi bo'lgan huquqiy mafkura. Huquqiy mafkura bu huquqiy haqiqatni aks ettiruvchi va baholovchi huquqiy g'oyalar, nazariyalar, tamoyillar, e'tiqodlar tizimidir. Huquqiy mafkurani ishlab chiqishda huquqshunoslar, iqtisodchilar, siyosatshunoslar, bilimlarning boshqa sohalari vakillari ishtirok etadilar, ular jamiyatning o'ziga xos tarixiy sharoitlarini, siyosiy kuchlarning birlashishini, jamoat ongining darajasini, turli ijtimoiy guruhlarning manfaatlari va irodasini va boshqa omillarni hisobga olishga majburdirlar. Huquqiy mafkura ma'lum sinflar, ijtimoiy qatlamlarning manfaatlari bilan bog'liq bo'lib, ularning eng mukammal qonun (tabiiy-huquqiy, iste'molchi, marksistik davlat va huquq kontseptsiyasi, huquqiy davlat to'g'risidagi ta'limot va boshqa zamonaviy mafkuralar) haqidagi g'oyalarini aks ettiradi. 25 Huquqiy mafkuraning asosiy tarkibiy qismi huquqni bilishdir. Huquqiy ongning mazmunini tashkil etuvchi huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya bir-biri bilan chambarchas bog'liq va ularning vositalari bilan huquqiy ong vazifalarini bajarishga xizmat qiladi. Huquq tizimining tuzilishi huquq, huquqiy mafkura, huquqiy ong, huquqiy amaliyot va boshqalarni o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, huquqiy tizim barcha huquqiy hodisalarni qamrab oluvchi keng qamrovli ta'limdir. Huquq tizimining asosiy elementlari bular: huquq tizimi, qonunchilik tizimi, huquqiy munosabatlar, huquqiy siyosat, huquqiy madaniyat, huquqiy ong, huquqiy tushunchalar va printsiplar, huquqiy institutlar, qonun ijodkorligi organlari va boshqalar. 2.2. Huquqiy ongni baholash funksiyasi Huquqiy ongni baholash funktsiyasi huquqiy ong yordamida qonuniy ahamiyatga ega bo'lgan aniq hayotiy sharoitlarni baholashdan iboratdir. Huquqiy baho - bu huquq sub'ektlari, ham fuqarolar, ham huquqni muhofaza qiluvchi organlarning hayot, hayot to'g'risidagi g'oyalari, qonuniyligi va to'g'ri xulq-atvori nuqtai nazaridan turli xil hayotiy sharoitlarni va ularning ijtimoiy-huquqiy malakalarini o'rnatish (aniqlash) faoliyati. U yoki bu xatti-harakatni qonun nuqtai nazaridan aniqlash (baholash) uchun etarli darajada huquqiy ongga ega bo'lish zarur. Huquqiy ongni baholash funktsiyasi huquqiy ong yordamida qonuniy ahamiyatga ega bo'lgan aniq hayotiy sharoitlarni baholashdan iboratdir. Huquqiy baho - bu huquq sub'ektlari, ham fuqarolar, ham huquqni muhofaza qiluvchi organlarning hayot, hayot to'g'risidagi g'oyalari, qonuniyligi va to'g'ri xulq- 26 atvori nuqtai nazaridan turli xil hayotiy sharoitlarni va ularning ijtimoiy-huquqiy malakalarini o'rnatish (aniqlash) faoliyati. U yoki bu xatti-harakatni qonun nuqtai nazaridan aniqlash (baholash) uchun etarli darajada huquqiy ongga ega bo'lish zarur. Huquqiy ongni tartibga solish funktsiyasi irodalar, qadriyatlar yo'nalishlari, huquqiy munosabat tizimi orqali amalga oshiriladi ular xatti-harakatlarning o'ziga xos regulyatorlari va shakllanishning maxsus mexanizmlariga ega. Shunday qilib, huquqiy normalar to'g'risidagi ma'lumotlar huquq sub'ektlarida psixologik reaktsiyalar majmuasini vujudga keltiradi: his-tuyg'ular, his-tuyg'ular, tajribalar, ular bilan xulq-atvorning ma'lum bir ogohlantiruvchi yoki qiluvchi motivatsiyasi paydo bo'lishi bog'liqdir. Bunda yuridik ong (yuridik psixologiya ko'rinishida) o'ziga xos xatti-harakat turtki vazifasini bajaradi. Huquqiy ong orqali jamiyatdagi sub'ektlarning ma'lum qiymat yo'nalishlarini assimilyatsiya qilish sodir bo'ladi, xususan, u yoki bu aniq shaxs, ijtimoiy ta'limot insonning hayotdagi barqaror axloqiy pozitsiyasining asosi , qonuniy xatti-harakatlar uchun maxsus rag'batlantiruvchi omilga aylanadi. Shu ma'noda, huquqiy ong ijtimoiy regulyator sifatida o'zini tutish ustidan ijtimoiy va huquqiy nazoratning kuchli vositasi hisoblanadi. Huquqiy ongni tartibga solish funktsiyasini amalga oshirishda alohida ahamiyatga ega huquqiy muhit - bir qator ijtimoiy va psixofiziologik omillar ta'siri ostida shakllanadigan sub'ektning qonuniy yoki noqonuniy xatti-harakatlarga tayyorligi, moyilligi. Huquqiy muhit u yoki bu faoliyatning barqaror, doimiy, maqsadga muvofiq xususiyatini bildiradi, o'zgaruvchan ijtimoiy muhitda o'ziga xos stabilizator vazifasini bajaradi. Ijobiy huquqiy munosabat sizga huquqiy ta'sir o'tkazish jarayonini soddalashtirishga imkon beradi, mavzuni har safar standart, ilgari duch kelgan vaziyatlarda qaror qabul qilish ehtiyojidan ozod qiladi. 27 28 XULOSA Xulosa o’rnida shuni takidalab o’tish kerakki insonlarning hayotda jamiyatimizning ahamiyati juda muhim o’rin tutishini hisobga olsak jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirib borish qonun ustuvorligini ta minlash va qonuniylikni mustahkamlashning eng muhim shartlaridan biriʼ hisoblanadi. So nggi yillarda milliy huquq tizimini tubdan isloh qilish, jamiyatda ʻ huquqiy madaniyatni shakllantirish hamda malakali yuridik kadrlarni tayyorlash borasida sezilarli ishlar amalga oshirildi. Shu bilan birga, inson huquq va erkinliklariga hurmat munosabatini shakllantirishga, aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirishga, jamiyatda fuqarolarning huquqiy savodxonligi darajasini oshirishga to sqinlik qiluvchi bir qator muammo va kamchiliklar saqlanib ʻ qolinmoqda. Xususan, huquqiy madaniyatni yuksaltirishda, eng avvalo, huquqiy ta lim va ʼ tarbiya borasidagi ishlar tizimli va uzviy olib borilmayapti. Uzoq yillar davomida bu masalaga huquqni muhofaza qiluvchi organlar va ayrim davlat organlarining ishi sifatida qarab kelinib, bunda oila, mahalla va fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining ishtiroki yetarlicha ta minlanmagan. ʼ Yoshlarning huquqiy tarbiyasiga salbiy ta sir ko rsatuvchi omillarga nisbatan ʼ ʻ huquqiy immunitetni shakllantirish, har bir shaxsda qonunlarga va odob-axloq qoidalariga hurmat, milliy qadriyatlarga sadoqat, huquqbuzarliklarga nisbatan murosasizlik hissini uyg otish ishiga kompleks tarzda yondashilmadi. Aholining ʻ huquqiy bilimlarini oshirishga doir vazifalarning umumiy tusda belgilanganligi hamda ularni amalga oshirishning aniq ta sirchan mexanizmi mavjud emasligi ʼ jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish borasidagi ishlarning samarasiz olib borilayotganligini ko rsatadi. ʻ 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. 2017-2021- yilarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta 2. ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategyasini “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yilida amalga oshirishga oid davlat dasturini o`rganish bo`yicha ilmiy –uslubiy risola. – T.: Ma’naviyat, 2017, 143-b 3. Prezident Shavkat Mirziyoyevning O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 4. qaqbul qilinganligining 27 yilligiga bag`ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruzasi. 5. “Uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish 6. chora- tadbirlari to`g`risida”gi Vazirlar Mahkamasi qarori 1059-son, 2019-yil 31-dekabr.nrm.uz 7. Xudoyor Mamatov.” Huquqiy ong, huquqiy madaniayt davlat va jamiyat 8. taraqqiyotini belgilaydi”. uza.uzGulnora Inomjonova. “Nikoh shartnomasi-oila mustahkamligining huquqiy kafolati “ ilmiy-amaliy qo`llanma, -T.: Intellekt Ekspert, 2015, 10-b 9. Huquqiy yetuklik - barkamollikka eltadi.“ O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi.-T.: Adolat 2011, 7-b 10. Islomov.Z.M.Davlat va huquq nazariyasi.-T.: Adolat, 2007.-537-b 11. "Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020 ISSN 2181-063X 413 http://oac.dsmi-qf.uz 12. Ю.А.Дмитриев.Правосознание и правовая культураю / Теория государства и права.Под.ред.Пиголкина. – Москва:Юрайт – Издат, 2006.- C . 547 13. U.Tajixanov, A,Saidov. Huquqiy madaniyat nazariyasi 1-tom.- Toshkent. 1998, 11-b 14. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 29.08.1997-yil 466-I son qarori bilan tasdiqlangan.Nrm.uz 30 15. Aholining huquq va erkiliklarini himoya qilish, jamiyatda huquqiy ong va madaniyatni yanada yuksaltirishning huquqiy asoslari. E.Qodirov //Aholining huquq va erkinliklarini himoya qilish, huquqiy ongni oshirish, jamiyatda inson huquqlari madaniyatini shakllantirish hamda rivojlantirishda nodavlat notijorat tashkilotlarining o`rni va roli mavzusida tashkil etilgan davra suhbati materiallari. - T.:Toshkent tezkor bosmaxonasi, 2015, 20-b 16. “Ijtimoiy fikr” jamoatchilik fikrini o`rganish Markazi tomonidan O`zbekiston 17. Respublikasi Konstitutsiyasining 25 yilligi” mavzusida jamoatchilik fikri so`rovi. 18. Kun.uz 24.11.2017 19. Odilqoriyev X.T Davlat va huquq nazariyasi (darslik). – T.: “Adolat”, 2018,287-b 20. Zakirova Sevara. “ Xotin-qizlarning huquqiy madaniyatini oshirishda 21. nodavlat notijorat tashkilotlarining o`rni va roli”. // Fuqarolik jamiyati. 2017, №4, 49-b ELEKTRON ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. www.inetlibrary.com. Internet. Kutubxona 2. www.expert.psychology.ru 3. www.psycho.all.ru 4. www.psychology.net.ru 5. PF-5618. lex.uz 6. www.Zarnews.uz 31 32

Huquqiy mafkura  va  huquqiy psixologiya

MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………………………….……..3

ASOSIY QISM

I BOB. HUQUQIY MAFKURA  VA  HUQUQIY PSIXOLOGIYA MAVZUSINING  NAZARIY ASOSLARI ……………………………..…………6

1.1. Huquqiy ong va uning tuzilishi…………………………………………………..6

1.2. Huquqiy ong tushunchasini o’rganishning nazariy jihatlari ……………………16

II BOB. HUQUQIY MAFKURA  VA  HUQUQIY PSIXOLOGIYA MAVZUSINI  O’RGANISH  VA  ULARNING  TAHLILI…………….………24

2.1. Huquqiy ongning asosiy tarkibiy elementlari: huquqiy ruhiyat (psixologiya) va huquqiy mafkura (ideologiya)………………………………………………….……24

2.2. Huquqiy ongni baholash funksiyasi………………………………………….…26

XULOSA…………………………………………………………………………….28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………….. 29

Купить