Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 450000UZS
Размер 53.9KB
Покупки 1
Дата загрузки 22 Май 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

Zafar Nurullayev

Дата регистрации 22 Май 2023

66 Продаж

Psixik taraqqiyot nazariyalari va qonuniyatlari.

Купить
Mavzu: Psixik taraqqiyot nazariyalari va qonuniyatlari.
Reja:
I.KIRISH
II.ASOSIY QISM
2.1.   Psixik rivojlanish haqidagi asosiy nazariyalar
2. 2 . L.S.Vegotskiyning madaniy-tarixiy konsepsiyasi
2.3. A.N.Leontyevning faoliyat nazariyasi
2.4.V.N.Myasishchevning ilmiy qarashlari.
2.5. D.B.Elkonining ta'lim nazariyasida psixik taraqqiyot qonuniyatlari
III.XULOSA
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi.   Psixik   rivojlanish   va   ta’limning   o’zaro   munosabati
masalalari   hozirgi   davrda   ta’limda   amalga   oshirilayotgan   islohatlar   bilan
chambarchas   bog’liqdir.   Ushbu   mavzuning   dolzarbligi   yosh   avlodning   tarbiyasi,
barkomol   avlodni   shakllantirish   bilan   uyg’undir.   Bakomol   yoshlarni   tarbiyalash,
ularning   mamlakatda   ijtimoiy   iqtisodiy   yo’nalishda   o’tkazilayotgan   islohatlardagi
faol   ishtirokiga   qaratilgandir.   Bu   strategik   masala   maktab   yoshidagi   bolalarning
o’qib o’rganishlarini yanada takomillashtirshni talab qiladi.
Ta’kidlash   lozimki,   mamlakatimizda   Ta’lim   to’g’risidagi   qonun   va   Kadrlar
tayyorlash   milliy   dasturining   amalga   oshirilish   natijasida   ta’lim   jarayonida   tub
o’zgarishlar   ro’y   berdi.   Ta’limning   barcha   jabhalarida   yangi   pedagogik
texnologiyalar   joriy   qilindi.   O’quvchilar   psixologik   rivojlanishidagi   muhim
psixologik   faktorlardan   biri   ularning   yoshiga   monand   ta’lim   berilishini   tashkil
qilish   masalasidir.   Shuningdek   ushbu   ilmiy   muammoning   dolzarbligi   ta’lim   va
tarbiya   jarayonida   uchrayotgan,   muammoli   ta’limda   foydalanilayotgan   yangi
pedagogik   texnologiyalarni   o’quv   jarayoniga   joriy   qilish   kabi   psixologik
muammolarni chuqur ilmiy tahlil qilishni ham talab qiladi. 
Tanlangan mavzuning dolzarbligi yana shu bilan xarakterlanadiki, chunki bu
masala   maktab   yoshdagi   o’quvchilarning   tarbiyasini   yuksaltirish,   ularning   ta’lim
olishi, bevosita kelajagi, ya’ni jamiyatdagi o’rni bilan bog’liqdir. 
Shuningdek,   ta’limni   modernizasiyalash   davrida   O’zbekistonda   pedagogika
va   psixologiya   fani   rivojlandi,   natijada   o’quvchilarni   o’qib   o’rgatishni
ta’minlashga qaratilgan psixologik ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi. Biz tanlagan
tadqiqot   mavzusining   dolzarbligi   psixologik   muammoli   ta’limda   qo’llanilayotgan
pedagogik texnologiyalarning amaliyotdagi ahamiyati bilan ham uyg’undir.
  Ta’kidlash lozimki, talabalarning aqliy rivojida muammoli psixologik ta’lim
texnologiyalarini   qo’llashning   bevosita   psixologik   amaliyotning   o’zgacha   turi
2 sifatida,   talabalarga   psixologik   yordam   ko’rsatish   jarayonining   yaxlitligi,
mujassamlashganligini ham aks ettiradi. 
Mavzuning   dolzarbligi   talabalar   aqliy   tarbiyasi   mohiyatining   hozirgi   davr
ta’lim   jarayoning   o’ziga   xos   psixologik   xususiyatilari   bilan   bog’liqligi,   ushbu
ishning maksad va vazifalari aniklash bilan ham belgilanadi.
Ko’p yillik kuzatishlar va pedagogik tajribalar, ilmiy adabiyotlar tahlili shuni
ko’rsatadiki,   talabaning   aqliy   rivojlanish   darajasini   pastligi   yoki   ularda   ma’lum
o’quv malakalarining rivojlanmaganligi, past  o’zlashtirishga, uning kasbga, ilmga
qiziqishining   pasayishiga   olib   keladi.   Shuning   uchun   talabaning   intellektual
rivojlanish darajasini, ularda mavjud o’quv malakalarini o’rganish, kamchiliklarni
tuzatish, maxsus o’quv va mehnat malakalarni rivojlantirishga yo’naltirilgan ishlar
o’quv-tarbiya jarayonining samaradorligini oshiradi. Hozirgi vaqtda pedagoglar va
pedagogik psixologiya mutaxassislar oldida ikkita o’zaro uzviy bog’liq muammo-
talabaning   ta’lim   olishga   bo’lgan   qobiliyatini   va   o’zlashtirishning   pastligi
sabablarini, ular orasidagi bog’liqlik o’rganish dolzarb bo’lib turibdi.
Diagnostikaning   asosiy   vazifasi   faqatgina   bir   fandan   emas,   balki   bir   qancha
fanlardan   o’zlashtirishni,   yomon   o’zlashtirish   sabablarini   (agar   shunday   hol   ro’y
bergan   bo’lsa)   topishdangina   iborat   emas.   Pedagog   uchun   talabaning   haqqoniy
o’quv   imkoniyatlarining   barcha   qirralarini   iloji   boricha   ochib   berishga   xizmat
qiluvchi, har qanday sharoitda, qaysi predmetdan qanday mavzu o’tilganidan qa’ti
nazar qo’llash mumkin bo’lgan metodikalar zarur.
Avvalambor   shuni   ta’kidlab   o’tish   kerakki,   talabalarning   aqliy   rivojlanish
darajasi   ulardagi   nazariy   yoki   amaliy   bilmi   olishga   qobiliyat   yoki   bilimning
mavjudligi   bilangina   aniqlanmaydi.   Talabaning   aqliy   rivojlanish   darajsi   tafakkur
jarayonlarining   rivojlanganligi,   o’quv   materialining   muhim   va   asosiylarni   ajrata
olishi,   olgan   bilim   yoki   hosil   qilingan,   o’zlashtirilgan   ko’nikmani   boshqa
faoliyatga   ko’chira   olishi,   turli   nazariy   bilimlarni   amalda   qo’llay   olishi,   mustaqil
fikrlashi,   xulosa   chiqara   olishi,   texnik   vazifalarni   yecha   olishi   (texnik   tafakkur)
3 kabi   bir   qancha   belgilar   bilan   aniqlanadi.   Shu   sababli   pedagoglar   talabaning
o’rganayotgan kasbi, qaysi o’quv predmetining muhimligidan kelib chiqqan holda
uni baholashlari osonroq bo’ladi. 
O’zbekiston  Respublikasi   Prezidenti  SH.Mirziyoyev  “....shu  nuqtai  nazardan
qaraganda, jamiyatni modernizasyalash davrida jamiyat a’zolarining o’z salohiyati
va   iste’dodini   ro’yobga   chiqarishi   uchun   ularga   birinchi   galda   teng   imkoniyat   va
erkinlik   muhitini,   ham   qonuniy,   ham   amaliy   shart   sharoitlarni   yaratib   berish
zarur” 1
.   Prezidentimizning   ushbu   metodologik   ahamiyatga   ega   bo’lgan   tavsiya
ham kurs ishi mavzusining dolzarbligidan dalolat beradi.
Kurs   ishining   maqsadi:   maktab   yoshdagi   o’quvchilar   o’qib   o’rganish
faoliyatiga qiziqishni shakllantirish motivasiyasi psixologik asoslari. 
Kurs   ishining   ob’yekti:   psixik   rivojlanish   va   ta’lim   jarayonida   o’quv
faoliyatining   psixologik   mohiyati,   uning   muammoli   ta’lim   nuqtai   nazaridan,
psixologik xususiyatlarini mustaqil tadqiqot sifatida bitiriuv malakaviy ish shaklida
o’rganish.  
Kurs   ishining   predmeti:   ta’limning   psixologik   jarayon   ekanligi,   talabalar
aqliy   kamolotida   yangi   pedagogik   texnologiyalardan   foydalanish   masalalarining
mustaqil tahlili.
Kurs ishining vazifasi:
-   komil   inson   tarbiyasining   o’quvchilar   psixologiyasi   bilan   uyg’unligininng
nazariy va amaliy ahamiyatini tahlil qilish ;
-   psixik   taraqqiyot   va   ta’limning   o’zaro   munosabati   asosiy   mezonlarini
o’rganish;
-   ta’lim   va   tarbiya   psixologiyasining   samaradorligini   oshirish   mexanizmlari
shart sharoitlari ning  tahlili; 
- kichik maktab yoshidagi bolalar psixologiyasining xususiyatlarini aniqlash;
1
  Каримов И.А. Юксак маънавият  - енгилмас куч. Тошкент, “Маънавият”,  2021 , Б.68.
4 -   maktab   yoshidagi   o’smirlarning   intelektual   rivojlanishi   masalalarini   tadqiq
qilish.
- ilk o’spirinlar o’qib o’rganishlarining psixologik jihatlarini o’rganish.
Kurs ishining tuzilishi.  Kurs ishi kirish, asosiy qism, beshta paragraf, xulosa
hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’ yxatidan tashkil topgan.
II.ASOSIY QISM
2.1.   Psixik rivojlanish haqidagi asosiy nazariyalar
Inson va hayvon psixikasi doimiy rivojlanish holatida bo‘ladi. Biroq hayvonot
dunyosidagi   va   insoniyatda   bo‘ladigan   rivojlanish   jarayoni   o‘z   xarakteri   va
mazmuni   jihatidan   bir-biridan   tubdan   farq   qiladi.   Hayvonot   dunyosidagi   psixik
taraqqiyot   mexanizmlari   –   nasliy,   biologik   jihatdan   mustahkamlangan   tajribani
avloddan   -   avlodga   uzatish   bo‘lib,   uning   asosida   hayvonlarning   tashqi   muhitga
individual moslashuvi ro‘y beradi. 2
Inson     psixik   funksiyalarining   rivojlanish   mohiyati   shundan   iboratki,   ular
bolaning   ijtimoiy-tarixiy   tajribani   o‘zlashtirish   jarayonida   rivojlanadi.   Bola
insonlar orasida, insoniy predmetlar hamda munosabatlar dunyosida olamga keladi
va   yashaydi.   Bu   predmet   va   munosabatlarda   esa   ijtimoiy   amaliyot   tajribasi   qayd
etilgan.   Bolaning   rivojlanishi   esa   mana   shu   tajribani   o‘zlashtirish   jarayonidir.   Bu
jarayon   kattalar   tomonidan   doimiy   rahbarlik   qilish   sharoitlarida,   ya’ni   ta’lim,
tarbiya  orqali amalga oshiriladi.
Psixik   taraqqiyot   muammosi,   inson   shaxsining   tarkib   topish   muammosi
psixologiyaning eng murakkab masalalaridan biridir. Shu bilan birga bu muammo
markaziy   muammo   hisoblanadi.   Uning   hal   qilinishi   ayniqsa   hozirgi   sharoitlarda,
ya’ni   o‘zida   ma’naviy   boylik   axloqiy   soflik   va   jismoniy   kamolotni   garmonik
ravishda   mujassamlashtirgan   yangi   shaxsni   tarbiyalash   vazifasi   birinchi   o‘ringa
2
A.V. Petroshevskiy, M.T. Yaroshevskiy, Psixologiya. Oliy uchun darslik. Ped. Un. - 2-nashr. - M.: "Akademiya",
2022. - 512p
5 chiqarilishi   bilan   alohida   ahamiyat   kasb   etadi.   Psixik   taraqqiyot   jarayonining
qonuniyatlari,   uning   omillari   hamda   harakatlantiruvchi   kuchlari   haqidagi
bilimlarsiz insonni tarbiyalash ishini ham amalga oshirib bo‘lmaydi. 
Insonda   biologik   va   ijtimoiy   tomonlar   munosabati   haqidagi   masala
psixologiyada dialektik ta’limotga asosan hal qilinadi. Bu ta’limotga binoan inson
“barcha   ijtimoiy   munosabatlar   majmuidan   iborat”.   Dialektik   materializm   insonga
ijtimoiy-tarixiy mavjudot  sifatida, shu  bilan bir  vaqtda  tabiatning bir  bo‘lagi, deb
qaraydi.   Inson   –   biosotsial   mavjudot.   Shuning   uchun   ham   uning   psixik
taraqqiyotga ikki asosiy omil:
1)Biologik, tabiiy.
2)Ijtimoiy – hayot sharoitlari, jamiyat  tomonidan tashkil  etiladigan ta’lim  va
tarbiya ta’sir ko‘rsatadi.
Bu   ikki   omilning   o‘zaro   munosabati   turli   oqim   namoyondalari,   (ya’ni
biologik   va   sotsial)   tomonidan   turlicha   talqin   qilinadi.   Biologik   oqim
namoyondalari   insondagi   tug‘ma,   hayotiy   jarayonlarni   uni   rivojlanishiga   hal
qiluvchi ta’sir qiladi, deb tan oladilar.
Sotsial   oqim   namoyondalari   esa,   aksincha,   asosiy   omil   –   tashqi   ta’sir,   deb
hisoblaydilar va biologik faktorning rolini inkor etadilar.  
Bu   ikkala   yondoshuv   ham   antidialektik,   metafizik   xarakterdagi   yondoshuv
bo‘lib,   har   ikkala   oqim   ham   psixik   taraqqiyotga   ta’sir   etuvchi   bitta   omilni   tan
oladilar   va   ular   o‘rtasidagi   o‘zaro   munosabat   ham   o‘zaro   ta’sirini   ko‘rmaydilar.
Psixik taraqqiyot masalasini  dialektik nuqtai - nazardan hal qilishi  va ikkala omil
ta’sirini birlikda qarash to‘g‘ri yo‘nalish hisoblanadi.
Biologik   omillarga     irsiyat   va   tug‘ma,   nasldan-naslga   o‘tuvchi   xususiyatlar
kiradi.   Bola   nasliy   yo‘l   bilan   avvalom   bor   nerv   sistemasi   tuzilishini   bosh   miya,
sezgi   organlarining   insoniy   xususiyatlarini;   har   bir   kishi   uchun   xos   bo‘lgan
jismoniy   belgilar   –   ikki   oyoqlab   yurish,   atrof-muhitni   bilish   va   unga   ta’sir   etish
6 organi   sifatida   qo‘lga   egalik,   nutq   harakat   apparatining   o‘ziga   xos,   insoniy
tuzilishini oladi. 3
Bulardan   tashqari   biologik,   instiktiv   ehtiyojlar   –   ovqatga,   issiqlikka   bo‘lgan
ehtiyojlarni,     oliy   nerv   faoliyati   tipi   xususiyatlarini   ham   bola   nasliy   yo‘l   bilan
qabul   qiladi.   Nerv   sistemasi,   sezgi   organlari,   bosh   miyaning   tabiiy,   tug‘ma
psixofiziologik va anatomik xususiyatlari layoqat deb ataladi. Layoqat asosida esa
insoniy,   intellektual   xususiyatlar,   qobiliyatlar   shakllanadi   va   rivojlanadi.   Demak,
biologik   omillar   shaxsning   shakllanishida,   psixik   taraqqiyotning   faqat   tabiiy
xususiyatlari   bola   rivojlanishini   belgilamaydi.   Biologik     xususiyatlar   insonning
tabiiy   asosini   tashkil   qiladi.   Uning   mohiyati   esa   sotsial,   ijtimoiy   ahamiyatga   ega
bo‘lgan   sifatlardan   iborat.   Inson   shaxs   sifatida   ijtimoiy,   sotsial   muhitning   hal
qiluvchi   ta’siri   ostida   shakllanadi.   Bolaning   psixik   taraqqiyotiga   tabiiy   muhit
muayyan   ta’sir   ko‘rsatadi.   Ammo   bolaning   psixik   taraqqiyotiga   uning   insoniy
jamiyatidagi hayoti asosiy turtki beradi. Boshqa kishilar bilan muloqotda bo‘lmasa,
bolada psixik taraqqiyot  ham  bo‘lmaydi. Bunga misol, hayvonlar  orasida  yashab,
tarbiyalangan   bola:   (nutqi   rivojlanmagan,   aqliy   qobiliyatlari   yo‘q,   insoniy   his-
tuyg‘u,  o‘z-o‘zini anglash mavjud emas).
Hozirgi   zamon   biologiya   fanining   ta’kidlashicha,   organizm   bilan   uni   o‘rab
turgan atrof-muhit bir-butunlikni tashkil etadi.
Tabiiy va ijtimoiy muhit farqlanadi. Tabiiy muhitni iqlim, o‘simliklar hamda
geografik   sharoitlar   tashkil   qiladi.   Tabiiy   sharoitlar   bolaning   rivojlanishiga   ta’sir
qiladimi?   Tabiiy   muhit   bolaning   rivojlanishiga   organizm   sifatida   ta’sir   qiladi.
Masalan: issiq cho‘l zonasida yashovchi bola bilan shimolda, yoki dengiz bo‘yida
yashovchi bolalarning modda almashinuvida keskin farq qiladi. Biroq, tabiiy muhit
bolaning shaxs sifatida shakllanishiga bevosita ta’sir qilmaydi, balki sotsial muhit,
kishilarning ijtimoiy mehnat faoliyati orqali ta’sir etadi.
3
 A.V. Petrovskiy, Madaniy-tarixiy nazariya. Psixologiya. Lug'at. - M.: AST, 2020. - 662 b.
7 Demak,   bolaning   psixik   rivojlanishida   sotsial   muhit   katta   ahamiyatga   ega.
Tajribaning   ko‘rsatishicha   insoniyat   jamiyatidan   tashqarida   go‘dak   haqiqiy,
taraqqiy etgan inson bo‘la olmaydi.
Har bir bola yashaydigan ijtimoiy muhit bir emas,  balki bir necha qavatdan,
zonadan   iborat.   Eng   yaqin   zona   –   oilaviy   muhitdir.   Oilaga   qaraganda   kengroq
zonani   bolaning   o‘rtoqlari,   tarbiyachilari   tashkil   etadi.   Bundan   tashqari   yana   bir
zonani bolaning qarindoshlari, qo‘shnilari tashkil qiladi va nihoyat, eng keng zona
–   ijtimoiy   muhit   bo‘lib   hisoblanadi.   Uning   ta’siri   faqat   bevosita   xatti-harakat
namunalari,   alohida   kishilarning   mulohazalari   orqali   emas,   balki   kitob   va   gazeta,
radio,   kino,   televideniya,   jamiyatda   o‘rnatilgan   qonun,   qoida   va   odatlar,   axloq
talablari, estetika orqali amalga oshiriladi.
SHunday   qilib,   psixologiya   fani   odamning   psixik   xususiyatlari   uning   hayoti
davomida,   ya’ni   ontogenetik   tarzda   yuzaga   keladi,   bu   xususiyatlarning   tarkib
topishi   va   rivojlanishida   odamning   ijtimoiy   tajribasi   uning   hayoti   va   faoliyat
sharoitlari, ta’lim va tarbiya etakchi, hal qiluvchi rol o‘ynaydi deb o‘rgatadi.
Biroq,   agar   bolaning   shaxsiy   aktivligi   mavjud   bo‘lmasa,   muhit   ham,   irsiyat
ham   shaxsga,   uning   psixik   taraqqiyotiga   ta’sir   ko‘rsata   olmaydi.   Faqat   o‘zining
faolligini   ko‘rsatgandagina   bola   atrof   muhitning   ta’sirini   his   qilishi   mumkin,
shundagina uning nasliy xususiyatlari namoyon bo‘lishi mumkin.
Bola faolligini hisobga olishni zarurligi psixologiyaning muhim prinsipi – ong
va faoliyatning birligi prinsipidan kelib chiqadi.
Ong faoliyatda namoyon bo‘ladi va rivojlanadi. Bolaning faolligi turli shaklda
bo‘lishi mumkin: taqliddan tortib, to ijodiy aktivlik, tashabbuskorlikkacha. Ammo
bolaning   faolligi   qaysi   shaklda   bo‘lmasin,   u   atrof   muhitni,   dunyoni   bilish,   uning
rivojlanishi   uchun   zarur   hisoblanadi.     Faollikda   bola   o‘zini   namoyon   qiladi   va
rivojlanib   boradi.   Rivojlanishning   samarali   bo‘lishi   bola   faolligining   kattalar
tomonidan   boshqarilishiga   bog‘liq   bo‘ladi.   Bola   faolligini   rivojlanishning   barcha
8 bosqichlarida boshqarib borish muhimdir. Bola faolligini tashkil qilishning asosiy
formasi esa – ta’lim va tarbiyadir.
Rivojlanish   jarayonida   bola   shaxsining   o‘zgarishi   ham   ro‘y   beradi.   Bu
o‘zgarishlarni 3 ta guruhga bo‘lish mumkin.
1. SHaxs yo‘nalishining rivojlanishi.
2. Faoliyatning psixologik strukturasidagi xususiyatlar.
3. Ong mexanizmlarining rivojlanish darajasi.
Rivojlanish   jarayonida   bolalarda   shakllanuvchi   motivlar   turli-tumandir.
Shunga muvofiq ularning yo‘nalishi  ham harxil  bo‘lishi  mumkin. Ba’zi  bolalarda
o‘qishga   bo‘lgan   yo‘nalish   etakchilik   qiladi:   bu   bolalar   uchun   yaxshi   o‘qish,
o‘qituvchi   talablarini   bajarish   muhimdir,   ularni   o‘zlashtirish   baholari
tashvishlantiradi.   Boshqa   bolalar   o‘zlarining   bilishga   bo‘lgan   yo‘nalishlari   bilan
ajralib   turadilar.   Ular   masalalar   echish,   yangi   bilimlar   olishni   yoqtiradilar.   Biroq
barcha   predmetlarga   ham   o‘quvchilar   bir   xilda   munosabatda   bo‘lmaydilar.   Ular
uchun baho emas, darslarning qiziqarliligi muhimdir.
  Ko‘pchilik bolalar  uchun atrofdagilar  bilan o‘zaro munosabatlar  muhimroq.
Bu   bolalarning   xulq-atvori   jamoada   muayyan   o‘rinni   egallash,   tengdoshlari,
kattalar   bilan   o‘zaro  munosabatlarda   o‘z  o‘rnini  aniqlash  bilan  belgilanadi.  Biroq
shaxs   yo‘nalishi   doimo   o‘zgarib   turadi.   Masalan:   boshlang‘ich   sinflarda   o‘qishga
bo‘lgan   yo‘nalish   kuchli   bo‘lsa,   o‘smirlarda   atrofdagilar   bilan   munosabatlar
ahamiyatliroq bo‘ladi.
Har qanday faoliyat bir necha elementlarni o‘z ichiga oladi. Ular faoliyatning
psixologik tuzilishini tashkil etadi. 
Faoliyat – harakat.
Motiv – maqsad. 
Operatsiya – usul.
9 Faoliyatda   maqsad   va   uning   motiv   bilan   aloqasi   muhim   hisoblanadi.   Bola
psixik   faoliyatining   maqsadga   yo‘nalganligi   asta-sekin   shakllanadi.   Masalan:   3
yoshli bolalar o‘z harakatlarini ko‘zlagan maqsad bo‘yicha tashkil eta olmaydilar,
ular   maqsadni   unutib   qo‘yishlari   mumkin.       5   –   6   yoshli   bolalar   harakatlari
materialga bog‘liqligi bilan xarakterlanadi.
Kichik   maktab   yoshining   oxirlariga   kelib,   o‘quvchilarda   faoliyat   maqsadi
bilan motivi o‘rtasida aloqa o‘rnatish malakasi shakllanadi. Shunday qilib, faoliyat
psixologik   strukturasining   rivojlanish   jarayonida   bola   xatti-harakatining
xususiyatlari   va   faoliyatining   tuzilishi   o‘zgaradi.   Maqsadga   yo‘nalganlik,
ixtiyoriylik, uyushqoqlik rivojlanadi.
Ong   rivojlanish   jarayonida   bola   tomonidan   voqelikni   ideal   ravishda   aks
ettirish   mexanizmlari,   struktura   va   mazmuni   o‘zgaradi.   Bu   ayniqsa,   bola   aqliy
faoliyati xususiyatlarining o‘zgarishida namoyon bo‘ladi.
Ong   rivojlanishining   muhim   ko‘rsatkichi,   o‘z-o‘zini,   o‘zining   “Men”ini
anglashdir.   O‘zining   “Men”   ini   anglash   bola   shaxsi   rivojlanishining   turli
tomonlarini xarakterlovchi asosiy mexanizmlardir. 
Bola psixik rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchlari haqidagi masala ham
eng muhim masalalardan biridir.
Rivojlanish,   taraqqiyot   haqidagi   bir-biriga   qarama-qarshi   bo‘lgan   2   ta
qonsepsiya mavjud. Bular: 4
1. Dialektik.
2. Metafizik.
Birinchi   qonsepsiyaga   muvofiq,   taraqqiyot   qarama-qarshiliklar   birligidan
iborat   bo‘lsa,   ikkinchisiga   binoan   taraqqiyot   ko‘payish   va   kamayish,   o‘sish,
takrorlanish   sifatida   qaraladi.   Taraqqiyotga   metafizik   qarashga   ko‘ra,   harakat
taraqqiyotning   harakatlantiruvchi   kuchi   bo‘lib,   uning   manbalari,   motivi   chetda
4
A.V. Petroshevskiy, M.T. Yaroshevskiy, Psixologiya.   Oliy uchun darslik. Ped. Un. - 2-nashr. - M.: "Akademiya",
2022. - 512p
10 qolib   ketadi.   Bu   qonsepsiyaning   mohiyati   shundan   iboratki,   unga   muvofiq
taraqqiyot   –   miqdoriy   o‘zgarish,   muayyan   xususiyatning   ko‘payishi   yoki
kamayishidan   iborat.   Masalan:   bolaning   lug‘at   boyligining   ko‘payishi,   ya’ni   so‘z
boyligini   to‘plash;   nutq   rivojlanishida   xatolarning   kamayishi;   xotira,   diqqat,
ko‘nikmalar hajmining kengayishi – bolaning psixik rivojlanishi, deb qaraladi. 
Dialektik   qarashga   ko‘ra,   jamiyat   va   tabiatdagi   har   qanday   harakat   singari
rivojlanish, taraqqiyot ham ichki qarama-qarshiliklar kurashidan iborat.
Har bir insonning, shu jumladan butun jamiyatning rivojlanish jarayonida eski
shakl,     g‘oya,   odat,   qiziqishlar   o‘zgaradi,   ularning   o‘rniga   keluvchi   yangi   g‘oya,
odat,   qiziqishlar   ta’sirida   qayta   tuziladi.   Demak,   bu   erda   eskilik   bilan   yangilik
o‘rtasida   kurash   ketadi.   Shunday   qilib,   rivojlanish   jarayonida   yangi   bosqich
boshlanadi.
Bundan   tashqari,   dialektik   qonsepsiya   taraqqiyot   deganda   faqat   miqdor
o‘zgarishlarni emas, sifat jihatdan yangi forma va xususiyat, sifatlarining vujudga
kelishini tushunadi.
Taraqqiyotning   metafizik   qonsepsiyasi   rivojlanish   manbalarini   ochib
bermaydi,   balki   uni   o‘z   -   o‘zidan,   to‘satdan   amalga   oshadigan   jarayon   deb
hisoblaydi   va   Shuning   uchun   uning   sabablarini   bilish   mumkin   emas.   Demak,
ularning   fikricha,   taraqqiyot   jarayonini   boshqarish   imkoniyatlari   haqidagi   masala
ham o‘z-o‘zidan avtomatik ravishda yo‘q qilinadi. Bu qonsepsiyaga ko‘ra, bola –
bu kichkina katta odam. Psixik rivojlanish esa – dastlab berilgan xususiyatlarning
kengayishi holos.
Dialektik-   materialistik   nazariya   rivojlanishni   qarama   -   qarshiliklar   kurashi;
eski,   o‘lib   borayotgan   shakl   bilan   yangi,   endi   tug‘ilayotgan   forma   o‘rtasidagi
kurash sifatida qaraydi. Bu nazariya taraqqiyotning manbaini hayotiy jarayonning
o‘zida   deb   biladi.   Shu   hayot   jarayonining   o‘zida   qarama-qarshiliklar   vujudga
keladi, shu jarayonning o‘zida ular engib o‘tiladi va hal qilinadi.
11 Bola   psixikasidagi   eskilik   bilan   yangilik   o‘rtasidagi   qarama-qarshiliklar,
ziddiyat ta’lim va tarbiya jarayonida namoyon bo‘ladi hamda bartaraf qilinadi.
Bola   rivojlanishining   har   bir   yosh   bosqichida   ziddiyatlar   namoyon
bo‘lishining   o‘ziga   xos   shakllari   mavjud.   Buni   muloqotga   bo‘lgan   ehtiyojning
namoyon   bo‘lishi   va   rivojlanishida   ko‘rish   ham   mumkin.     Masalan:   go‘dak   unga
yaqin   bo‘lgan   kishilar   avvalo   onasi   bilan   mimika,   imo-   ishora,   alohida   so‘zlar
yordamida   muloqotda   bo‘ladi,   ammo   ularning   ma’nosini   har   doim   ham
tushunavermaydi.   Go‘daklik   davrining   oxirlariga   kelib,   atorofdagilar   bilan
muloqatda   bo‘lishning   bunday   vositalari   uning   kishilar   bilan   yanada   kengroq
muloqatda   bo‘lish   va   tashqi   dunyoni   bilish   ehtiyojlarini   qondirish   uchun   etarli
bo‘lmay   qoladi.   Potensial   imkoniyatlar   uni   ancha   keng   va   mazmunliroq   muloqot
formasiga   o‘tishga   undaydi.   Vujudga   kelgan   muloqotning   yangi   shakllariga
bo‘lgan ehtiyoj bilan ularni qondirishning eski usullari o‘rtasidagi qarama-qarshilik
taraqqiyotning   harakatlantiruvchi   kuchi   hisoblanadi:   bu   qarama-qarshilik,
ziddiyatni   engib   o‘tish   va   bartaraf   qilish   muloqotning   sifat   jihatdan   yangi,   faol
shakli – nutqni tug‘diradi.  5
Kichik   maktab   yoshida   psixik   rivojlanishning   harakatlantiruvchi   kuchi
o‘qituvchi   tomonidan   o‘quvchi   oldiga   qo‘yiladigan   yangi   talablar   bilan   ularni
qondirishning eski usullari, bola psixik rivojlanish darajasi, uning bilim, ko‘nikma,
malakalari   o‘rtasidagi   ziddiyatdir.   Vujudga   kelgan   yangi   ehtiyojlarni   qondirish
uchun, pedagog talablarini bajarish uchun o‘quvchiga faoliyat va xatti-harakatning
ancha   murakkab   usullarini   o‘zlashtirish   zarur   bo‘ladi.   Masalan:   darsda   o‘zini
yaxshi   tutish,   tanaffus   vaqtida   intizomli   bo‘lish   talabi   bilan   maktabga   kelgunga
qadar bolada mavjud bo‘lgan odatlar   (ya’ni ixtiyorsiz, impulsiv harakatlar qilish,
xohishiga   qarab   ish   tutish,   irodaviy   zo‘r   berishning   kuchsiz,   zaifligi)   o‘rtasidagi
ziddiyatning   bartaraf   qilinishi   natijasida   bolada   intizomlilik   kabi   ijobiy   odat
rivojlanadi.
5
G. Kraig, D. Bockum, Rivojlanish psixologiyasi, 9-nashr. - Sankt-Peterburg: Pyotr, 2021. - 940 p.
12 Bunda   bolaning   potensial   imkoniyatlari   ham   uning   psixik   taraqqiyotini
harakatlantiruvchi kuch sifatida chiqadi.
Demak,   bola   psixik   taraqqiyotini   ta’lim-tarbiya   jarayonida   boshqarib   borish
uchun   har   bir   Yosh   davrining   asosiy   ziddiyatlari,   qarama-qarshiliklarini   yaxshi
bilish va ularni hisobga olish zarur.
2. 2 . L.S.Vegotskiyning madaniy-tarixiy konsepsiyasi
Bola ruhiyatining rivojlanishining madaniy -tarixiy nazariyasi o'zining asosini
L.S.Vigotskiy   asarlarida   oldi   va   uning  shogirdlari   va   sheriklari   -   A.   N.  Leontiev,
D.B.   Elkonin.   Vigotskiy   tarixiylik   tamoyilini   ruhiy   voqelikni   kelib   chiqishi,
shakllanishi,   shuningdek   ma'lum   bir   tarixiy   davr   kontekstida   ko'rib   chiqishni,
rivojlanishning   asosiy   printsipi   sifatida   qabul   qiladi.   Psixika   rivojlanishining
mohiyati   insonning   o'z   xatti   -harakatlari   va   psixikasini   o'zlashtirish   jarayonidan
iborat. Aqliy rivojlanishni o'rganish, inson ongi va insoniyat jamoasiga xos bo'lgan
madaniy vositalarning rivojlanishini o'rganishga muvofiq bo'lishi mumkin. 6
Vigotskiy   -   psixikaning   rivojlanishidagi   haqiqiy   va   ideal   shakllar
o'rtasidagi   munosabatlar   g'oyasi.   Ideal   shakl,   L.   S.   Vigotskiy   fikricha,
insoniyatning   tarixiy   taraqqiyoti   jarayonida   shakllangan   madaniy   xulq   -atvor
shakllarini   aks   ettiradi.   Madaniyatda   bola   o'zini   rivojlantirish   jarayonida
o'zlashtirishi  kerak bo'lgan  xulq-atvor, qobiliyat  va shaxsiyatning  tayyor  shakllari
mavjud.   Madaniy   (ideal)   shakllar   bilan   o'zaro   munosabatlardan   mahrum   bo'lgan,
o'sayotgan odam o'ziga xos insoniy fazilatlarni rivojlantira olmaydi.
Haqiqiy shakllar  insonning aqliy fazilatlarini rivojlantirishning organik asosi
bo'lgan   tabiiy   xususiyatlarini   ifodalaydi.   Rivojlanish   jarayonida   boshlang'ich
("tabiiy")   aqliy   funktsiyalar   yuqori   ("madaniy")   aqliy   funktsiyalarga   aylanadi.
Yuqori   aqliy   funktsiyalar,   masalan,   kontseptual   fikrlash,   aqlli   nutq,   mantiqiy
xotira,   ixtiyoriy   e'tibor,   ixtiyoriy   xatti   -harakatlar,   hissiy   idrok   va   boshqalar.   -
6
K.S. Xoll, G. Lindsay, shaxsiyat nazariyalari. Ingliz tilidan tarjima. - M.:2022
13 rivojlanish   jarayonida   bola   ruhiyatining   yangi   shakllanishiga   aylanadi,   lekin   ular
madaniyatda   ruhiy   tasvirlar,   ijtimoiy   me'yorlar,   qadriyatli   munosabatlar,   faoliyat
usullari   va   boshqalar   ko'rinishida   bo'ladi.   Shunday   qilib,   bola   rivojlanishining
dastlabki   bosqichlaridan   boshlab,   eng   yuqori   ideal   shakl   bola   psixikasining
dastlabki shakllarining shakllanishiga ta'sir qiladi.
Voyaga   etgan   kishi   bolaga   madaniyatda   mavjud   bo'lgan   aqliy   vositalarni
taqdim etish orqali tabiiy ruhiy funktsiyalarni o'zlashtirishga yordam beradi. tabiiy
til,   imo   -ishora   tizimlari,   belgi,   afsona).   Moslashuv   rivojlanishning   asosiy   shakli
bo lgan boshqa rivojlanish nazariyalaridan farqli o laroq, madaniy-tarixiy nazariyaʻ ʻ
rivojlanishni   o zlashtirish   sifatida   ko radi.   Rivojlanishning   harakatlantiruvchi	
ʻ ʻ
kuchlari,   L.S.Vygotskiyning   fikriga   ko'ra,   bola   va   kattalar   o'rtasidagi   maxsus
tashkil etilgan aloqa (o'rganish) va bolaning o'zi faoliyati (faoliyat).
L.S.Vygotskiy   bolalik   rivojlanishida   heteroxromizm,   notekislik   va
metamorfoz qonunlari deb atash mumkin bo'lgan muayyan qonuniyatlarni aniqladi.
Bolalik   rivojlanishi   geteroxromdir,   uning   o'ziga   xos   ritmi   bor,   u   o'zgaradi   turli
yillar   hayot,   vaqt   ritmiga   to'g'ri   kelmaydi.   Inson   ruhiyatining   har   bir   tomoni
o'zining optimal rivojlanish davriga ega (notekislik qonuni). Rivojlanish - bu sifat
o'zgarishlarining   ketma-ketligi,   bola   kattalar   bilan   solishtirganda   uning   qisqargan
nusxasi bo'lmagan holda sifat jihatidan farq qiladi (metamorfoz qonuni).
L.S.Vigotskiyning   shogirdlari   va   hamkorlari.   Vigotskiy   o'z   nazariyasini
rivojlantirishda   davom   etdi.   Shunday   qilib,   A.N.   Leontiev   faoliyat   yondashuvi
nuqtai   nazaridan   aqliy   rivojlanish   shartlarini   batafsil   ishlab   chiqdi.   Umumiy
printsip   bu   fikr   ichki   aqliy   faoliyat   amaliy   faoliyatdan   kelib   chiqadi   va   bir   xil
tuzilishga   ega.   Shuning   uchun   amaliy   faoliyatni   o'rganib,   biz   aqliy   rivojlanish
qonuniyatlarini tushunamiz; amaliy faoliyatni tashkil qilishni boshqarish, biz ichki
aqliy   faoliyatni   boshqaramiz.   Biroq,   ongning   dinamik   tuzilishini   barpo   etishning
bunday   yondashuvi   muallif   faoliyat   tushunchasi   orqali   ongni   ta'riflaganiga   olib
keldi.   Bir   vaqtlar   L.S.   Vygotskiy   inson   psixikasining   barcha   murakkabligini
elementlarga   (faoliyat   tuzilishiga)   kamaytiradigan   hamma   narsani   tushuntirib
14 beradigan   tamoyilni   ishlab   chiqishda   boshi   berk   ko'chaga   kirishi   mumkinligini
bashorat   qilgan.   Faoliyat   nazariyasiga   muvofiq,   shaxsning   shakllanishi   faqat
shaxsning   motivatsion   sohasini   shakllantirish   kabi   ko'rinadi   (bu   masalani
batafsilroq ko'rib chiqish L.I. Bojovichning asarlarida mavjud). 7
Shaxsiy   rivojlanish   qonuniyatlarini   o'rganib,   A.N.   Leontev   asosiy
mexanizmni aniqladi - "maqsadning maqsadga o'tish" - maqsadlardan biri sifatida
ko'rinadigan narsani mustaqil motivga aylantirish.
A.N.   Leontiev   L.S.Vigotskiyning   g'oyasini   rivojlantirishni   davom   ettirdi.
Vigotskiy markaziy yoshdagi neoplazma shakllanadigan va rivojlanish yo'nalishini
belgilaydigan   etakchi   faoliyat   turi   haqida.   A.N.ning   asarlari   tufayli.   Leont'evning
etakchi   faoliyati   kontseptsiya   sifatida   belgilanadi   va   aqliy   rivojlanish
davriyligining   mezoni,   ko'rsatkichi   hisoblanadi.   psixologik   yosh   bola   Bu   g'oyani
ijodiy   rivojlantirib,   D.B.   Elkonin   bolalik   davrini   davrlashtirishni   taklif   qildi,   bu
hozirgi kungacha rus psixologiyasida asosiylaridan biri bo'lib qolmoqda.
Aqliy   rivojlanish   muammosiga   faol   yondashishga   muvofiq   P.Ya.   Halperin
aqliy   harakatlarning   bosqichma-bosqich   shakllanishi   nazariyasini   taklif   qildi,
bunda   tashqi   faoliyatning   ichki   faoliyatga   o'tishining   o'ziga   xos   xususiyatlari,
ontogenezdagi interyerizatsiya jarayonining qonuniyatlari o'rganiladi.
V.P.   Zinchenko,   L.S.Vigotskiyning   madaniy-tarixiy   nazariyasi   g'oyalarini
birlashtirib,   inson   genomini   yaratishga   urinishdi.   Vigotskiy   va   A.N.ning   faollik
nazariyasi.   Leontyev.   Muallif   ongning   rivojlanishini   bir   -biri   bilan   o'zaro
bog'langan   4   ta   aqliy   vertikal   shakllanish   orqali   tekshiradi:   "men",   "faoliyat
turlari",   "funktsional   organlar"   orqali   voqelik   qurilishi   amalga   oshadi,   "ruhiy
uskunalar" - vositachilar, psixologik vositalar.
Madaniy-tarixiy   nazariya   g'oyalari   hozirgi   bosqich   rivojlanish   rivojlanish
psixologiyasi   Psixologiya   instituti   xodimlarining   tadqiqotlarida   samarali   ishlab
chiqilgan   va   takomillashtirilgan.   L.S.   Vigotskiy   nomidagi   Rossiya   davlat
7
  Kjell L., Ziegler D. Shaxsiyat nazariyalari (Asosiy qoidalar, tadqiqot va qo'llash). - Sankt-Peterburg: Pyotr, 2020. 
15 gumanitar   fanlar   universiteti   G.G   boshchiligida.   Kravtsova   va   E.E.   Kravtsova;
ularning   ontogenez   qonuniyatlari   haqidagi   nuqtai   nazari   qo'llanmada   N.N.
Noskova "Inson rivojlanish yoshi psixologiyasi".
L.S.   Vigotskiy   sovet   psixologiyasining   uslubiy   asoslarini   rivojlantirishga
ulkan hissa qo'shdi; u psixologiyada madaniy-tarixiy kontseptsiyani yaratdi, u A.N
tomonidan   ishlab   chiqilgan   umumiy   psixologik   faoliyat   nazariyasida   yanada
rivojlandi. Leontiev, A.R. Luriya, P. Ya. Galperin, D.B. Elkonin va boshqalar1 1
Veraksa N. L.S. metodologiyasi. Vygotskiy va ta'limning rivojlanishi / "Madaniy-
tarixiy   yondashuv:   gumanitar   fanlar   va   ta'limning   rivojlanishi"   xalqaro
konferentsiyasi. Tezislar to'plami. M, 1996. S. 35.
“L.S.Vigotskiyning   talqini.   Vygotskiy   vositachiligidagi   inson   tuzilishi
psixologik jarayonlar va inson faoliyati sifatida aqliy, u tomonidan ishlab chiqilgan
butun   ilmiy   va   psixologik   nazariyaning   asosi   bo'lib   xizmat   qilgan   -   inson
ruhiyatining   "tabiiy",   tabiiy   "ijtimoiy"   tarixiy   ("madaniy")   nazariyasidan,   "Deb
yozgan AN Leontiev L. S. Vigotskiyning nekrologiyasida. Bu erda A.N. Leont'ev
Vigotskiy   asarining   asosiy   g'oyasi   sifatida   uning   turli   shakllarida   naturalizmdan
farqli   o'laroq,   inson   psixikasining   ijtimoiy-tarixiy   tabiati   haqidagi   pozitsiyani
ko'rsatdi.
Vygotskiy psixikaning konkret insoniy shakli sifatida oliy psixik funksiyalar
(tushunchalarda fikrlash, aqlli nutq, mantiqiy xotira, ixtiyoriy diqqat va boshqalar)
tushunchasini kiritdi va oliy psixik funksiyalarning rivojlanishi haqidagi ta’limotni
ishlab   chiqdi.   Ushbu   ta'limotning   birinchi   taqdimoti   "Bolaning   madaniy
rivojlanishi muammosi" maqolasi edi.
Uning   vafotigacha   bo'lgan   keyingi   barcha   yillar   (1934)   asosiy   g'oyaning
tizimli   eksperimental   va   nazariy   rivojlanishi   bilan   bog'liq.   L.S.   rahbarligida.
Vygotskiy   o'z   shogirdlari   va   hamkorlarining   kichik   guruhidan   (A.R.Luriya,
A.N.Leontyev,   tez   orada   ularga   A.V.   Zaporojets,   L.I.   Bojovich,   N.G.   Morozova,
L.S.   E.E.   Levin   qo'shildi)   Psixologiya   institutida   maktab   tashkil   etilib,   u
16 maktablardan   biriga   aylandi.   sovet   psixologiyasining   eng   yirik   va   nufuzli
maktablari.   Vygotskiyning   tadqiqotlari   juda   keng:   bolalar   psixologiyasi,   umumiy
psixologiya,   defektologiya,   san'at   psixologiyasi,   metodologiya   va   psixologiya
tarixi va h.k. Ularning barchasini  umumiy nazariy yondashuv va bitta muammo -
inson psixikasining genezisi, tuzilishi va vazifalari muammosi birlashtiradi.
1928   yilgi   maqolada,   yuqori   ruhiy   funktsiyalarning   o'ziga   xos   xususiyati
sifatida mediatsiya g'oyasi  mavjud edi:  u birinchi marta yuqori  ruhiy funktsiyalar
tuzilishini sxematik tarzda taqdim etdi.
"Har   qanday   xulq   -atvor   jarayoniga   belgining   kiritilishi"   vositani   mehnat
operatsiyasiga   kiritish   kabi   psixologik   operatsiyalarning   butun   tizimini   qayta
tiklaydi.   Bu   individual   jarayonlarni   xulq   -atvorning   madaniy   qurilmasiga
birlashtiradigan   tuzilma,   bu   qurilmani   psixologik   funktsiyaga   aylantiradi,   bu
vazifani   umuman   xulq   -atvorga   nisbatan   bajaradi   ”,   deb   yozgan   L.S.   Vygotskiy
ushbu maqolada
Yuqori   ruhiy   funktsiyalarning   kelib   chiqishi   haqidagi   savol   Vigotskiy
nazariyasining markazida edi.
Vygotskiy   oliy   aqliy   funktsiyalarning   rivojlanish   qonuniyatlarini
shakllantirdi.   “Ushbu   qonunlarning   birinchisi   shundan   iboratki,   inson   psixik
jarayonlari   vositachilik   tuzilmasi   paydo   bo‘lishining   o‘zi   uning   ijtimoiy   shaxs
sifatidagi faoliyati mahsulidir. Dastlab ijtimoiy va tashqi vositachilik, keyinchalik
faqat individual tuzilmani saqlab, individual psixologik va ichki tuzilishga aylanadi
”, deb yozgan A.N. Leontiev.
Marksistik   "inson   ongining   ijtimoiy-tarixiy   tabiati   haqidagi   ta'limotga"
tayanib,   odamning   yuqori   ruhiy   jarayonlari   haqidagi   mexanik   g'oyalardan   farqli
o'laroq,   oddiy   assotsiativ   jarayonlar   (masalan,   E.   Torndik)   va   idealistik
tushunchalar   bilan   bir   xil.   Vigotskiy   yuqori   ruhiy   funktsiyalarni   faqat   mazmun
o'zgarishini   ko'rgan   madaniyatga   aylandi   (E.   Spranger,   V.   Dilthey),   Vigotskiy
17 shuni   ko'rsatdiki,   madaniy   rivojlanish   jarayonida   yangi   yuqori   tarixiy   faoliyat
shakllari va usullari - yuqori aqliy funktsiyalar shakllanadi.
Inson psixik funksiyalarining ijtimoiy genezisi  haqidagi bu qoida oliy psixik
funksiyalarning rivojlanish qonuni deb ataladi. "Har bir yuqori aqliy funktsiya xulq
-atvorni   rivojlantirish   jarayonida   ikki   marta   paydo   bo'ladi:   birinchidan,   jamoaviy
xulq   -atvor   funktsiyasi,   hamkorlik   yoki   o'zaro   munosabat   shakli,   ijtimoiy
moslashuv   vositasi   sifatida,   ya'ni.   interpsixik   toifa   sifatida,   so'ngra   bolaning
individual   xulq   -atvori,   shaxsiy   moslashuv   vositasi   sifatida   ichki   jarayon   xulq   -
atvor, ya'ni. intrapsixologik toifa sifatida ". 8
Masalan,   mantiqiy   fikrlash   bolalar   jamoasida   nizo   paydo   bo'lishidan   oldin
paydo   bo'lmaydi;   ixtiyoriy   jarayonlar   shuningdek,   jamoaviy   xatti   -harakatlar
qoidalariga   bo'ysunishdan,   masalan,   o'yinda   rivojlanadi;   aloqa   vositasi   sifatida
tashqi   nutq   ichki   sifatida   aylanadi.   fikrlash   vositasi.   Tarixiy   jihatdan,   yuqori
tafakkur   funktsiyalarining   inson   tafakkuri   va   xulq   -atvorining   yangi   shakllari
sifatida paydo bo'lishi  mehnat  faolligining rivojlanishi  bilan bog'liq. Yuqori aqliy
funktsiyalar   mahsulot   emas   biologik   evolyutsiya ...   Ularda   ..   bor   ijtimoiy   tarix ...
“Faqat   jamoaviy   jarayonda   jamoat   hayoti   insonga   xos   bo'lgan   intellektual
faoliyatning barcha yuqori shakllarini ishlab chiqdi va rivojlantirdi ».
Mehnat   va   oliy   intellektual   funktsiyalar   o'rtasidagi   munosabatlarning
pozitsiyasi   "psixologik   vositalar"   haqida   xulosa   chiqarishga   olib   keldi,   ular   til,
raqam   "yozuv   va   boshqalar"   inson   tomonidan   yaratilgan,   bu   ma'noda   sun'iy,
ijtimoiy va tabiatan individual emas. Psixologik vositalar mehnat qurollaridan farq
qiladi;   agar   ikkinchisi   tabiat   jarayonlarini   o'zlashtirishga   qaratilgan   bo'lsa,   unda
psixologik   vositalar   o'ziga   ta'sir   qilish   vositasi   vazifasini   bajaradi   va   shu   tufayli
ruhiy   jarayonlarni   ixtiyoriy   va   ongli   qiladi.   Tarkib   jihatidan   psixologik   vositalar
ma'noga   ega   bo'lgan   belgilardir.   Asosiy   belgi   -   nutq,   so'z.   Bolaning   aqliy
8
  Kirsheva   N.V.   Bolani   rivojlantirish   muammolari   va   bolani   tuzatishning   psixoterapevtik   usullari     RGAFK
olimlarining asarlari to'plami T:.2021.  
18 rivojlanishida   tilning   rolini   o'rganish   bilan   bog'liq   bo'lgan   tadqiqot   yo'nalishi
shunday tuzilgan.
Ma'nolarni   tadqiq   qilish   shuni   ko'rsatdiki,   rivojlanishning   turli   bosqichlarida
bo'lgan   bola   so'z   ortida   har   xil   ma'noga   ega.   Bu   erdan   bolalikdan   so'z   ma'nosini
rivojlantirish   bo'yicha   tadqiqotlar   boshlandi.   So'zning   ma'nosi   umumlashtirish
sifatida   tushunilgan,   bu   ong   rivojlanishining   hujayrasi.   Ilmiy   va   kundalik
kontseptsiyalarni   o'rganishda   "tushunchalarning   shakllanishi,   umumlashtirishning
rivojlanish   bosqichlari   belgilanadi:   senkretik   tasvirdan   kompleksgacha
(ularning   turli   xil   variantlar )   va   ulardan   tushunchalarga   va   shunga   mos   ravishda
L.S. Vygotskiy ma'no bilan ajralib turadi.
So'z ma'nosining rivojlanishi faktini o'rganish Vygotskiyni ongning tizimli va
semantik   tuzilishi   muammosiga   olib   keldi.   "Bola   so'zlarning   ma'nosini
rivojlantirishda   qanday   darajaga   etganiga   qarab,   uning   aqliy   funktsiyalarining
barcha   asosiy   tizimlari   topilgani"   ko'rsatildi.   Vigotskiy   alohida   va   bir-biridan
ajratilgan funktsiyalarning yoshga bog'liq o'zgarishlarini o'rgangan psixologiyadan
farqli   o'laroq,   ongning   tizimli   va   semantik   tuzilishi   nazariyasini   ishlab   chiqdi
("Umumiy   pedologiyadan   ma'ruzalar.   Fikrlash   va   nutq").   Bu   nazariyaga   ko'ra,
"ongning   funktsional   tuzilishining   o'zgarishi   butun   aqliy   rivojlanish   jarayonining
asosiy va markaziy mazmunidir".
Umuman olganda, ongning yoshga bog'liq rivojlanishi tasviri turli sohalarning
izchil   hukmronligi   bilan   ong   tuzilishining   o'zgarishi   sifatida   tasvirlangan.   "Aqliy
bolaning   rivojlanish   tarixi   bizga   go'daklik   davridagi   ong   rivojlanishining   birinchi
bosqichi  individual  funktsiyalarning farqlanishi  bilan tavsiflanganidan keyin yana
ikkitasi   -   erta  bolalik   va   maktabgacha  yosh   birinchi   bosqichda  idrok farqlanadi  va
ma'lum   bir   yoshdagi   funktsional   munosabatlar   tizimida   hukmronlik   qiladigan   va
markaziy   dominant   funktsiya   sifatida   qolgan   ongning   faolligi   va   rivojlanishini
belgilaydigan   asosiy   rivojlanish   yo'lini   yaratadi.   ikkinchi   bosqichda   bunday
dominant   funktsiya   -   xotira   rivojlanishning   birinchi   pog'onasiga   o'tadi.   Bilan
19 boshlanadi   Yoshlik   fikrlash   ustun   vazifaga   aylanadi.   Ontogenezda   yuqori   ruhiy
funktsiyalarni rivojlantirishning asosiy mexanizmi interyerizatsiya hisoblanadi.
L.S.   Vygotskiy   shunga   o'xshash   fikrlarni   ishlab   chiqqan   P.   Janetga   ishora
qiladi.   Yuqori   aqliy   funktsiyalar   tashqaridan   paydo   bo'ladi,   ular   "dastlab   tashqi
xulq   -atvor   shakli   sifatida   qurilgan   va   tashqi   belgiga   asoslangan".   Vigotskiy
boshlang'ich   -   quyi   jarayonlarni   ajratadi,   ularni   tabiiy   psixologik   funktsiyalar,
ba'zan   psixofiziologik   funktsiyalar   va   yuqori   aqliy   funktsiyalar   deb   ataydi.
Bolalikda   pastki   aqliy   funktsiyalarning   rivojlanishi   kuzatilmaydi,   ularning
mavjudligi ibtidoiy xarakterga ega, ya'ni. madaniy taraqqiyotni tugatmagan, tarixiy
taraqqiyot   jarayonida   yaratilgan   madaniy-psixologik   vositalarni   o‘zlashtirmagan
shaxs uchun. Primitivlik asboblarni ishlata olmaslik va psixologik funktsiyalarning
tabiiy shakllarini kamaytirishga kamayadi.
1928   yilgi   maqolada,   L.S.ni   yod   olish   misolidan   foydalanib.   Vygotskiy
alohida psixik funktsiya rivojlanishining to'rt bosqichini ta'riflagan:
1) ibtidoiy xulq-atvor bosqichi: yodlash tabiiy yo'l bilan sodir bo'ladi;
2) sodda psixologiya bosqichi: nomukammal ishlatilgan vosita beriladi;
3)   tashqi   vositachilik   harakatlarining   bosqichi:   bola   ma'lum   bir   operatsiyani
bajarish uchun tashqi vositadan to'g'ri foydalanadi;
4)   belgi   yordamida   tashqi   faoliyat   ichki   xususiyatga   o'tadi,   tashqi   belgi
aylanib, ichki bo'ladi, harakat ichki vositachi bo'ladi.
Interpsixik   funktsiyadan   intrapsixik   funktsiyaga   o'tish   boshqa   bolalar   bilan
hamkorlikda va bolaning kattalar bilan o'zaro munosabatlarida sodir bo'ladi.
Vygotskiy   har   bir   yosh   bosqichida   bolaning   shaxsiyati   va   uning   atrofidagi
ijtimoiy   muhit   o'rtasidagi   munosabatlarning   muhim   rolini   ta'kidladi.   Bu
munosabatlar   yoshdan   -yoshga   o'zgarib   turadi   va   "o'ziga   xos,   ma'lum   bir   yoshga
xos bo'lgan, bola va uning atrofidagi haqiqat, birinchi navbatda, ijtimoiy o'rtasidagi
eksklyuziv, o'ziga xos va takrorlanmas munosabatni  tashkil qiladi. Bolaning aqliy
20 rivojlanishi   bo'yicha   olib   borilgan   tadqiqotlardan   rivojlanish   va   o'rganish
o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganishga yangicha yondashuv paydo bo'ldi.
Yuqori   psixik   funktsiyalar   o'zlarining   hamkorlik   va   tarbiya   manbalariga   ega
bo'lganligi   sababli,   aqliy   rivojlanishda   o'qitishning   etakchi   roli   haqida   xulosa
qilindi.   Bu   shuni   anglatadiki,   o'rganish   rivojlanishdan   oldinda.   Bola   bilan
hamkorlikda   foydalanish   mumkin   bo'lgan   maydon   proksimal   rivojlanish   zonasi
deb   ataladi,   o'zini   o'zi   bajarish   sohasi-haqiqiy   rivojlanish   maydoni.   "Proksimal
rivojlanish   zonasi   intellektual   rivojlanish   dinamikasi   va   ta'lim   muvaffaqiyatining
haqiqiy rivojlanish darajasidan ko'ra muhimroqdir". 9
Vigotskiyning fikricha, bu tadqiqotlar pedagogik amaliyotning asosini tashkil
qilishi   kerak.   “Pedagogika   kechagi   kunga   emas,   balki   bola   rivojlanishining
kelajagiga   asoslanishi   kerak”,   deb   yozgan   edi   L.S.   Vygotskiy.   Psixik
jarayonlarning tarixiy shakllanishini tadqiq qilish birmuncha rivojlandi.
Yangi   mavzuni   o'rganish   -   yuqori   aqliy   funktsiyalarni   ishlab   chiqish   yangi
usulni ishlab chiqishni talab qildi, chunki L.S. Vygotskiy, "texnika o'rganilayotgan
ob'ektning   xususiyatiga   mos   kelishi   kerak".   Vygotskiy   o'z   usulini   eksperimental
genetik yoki sababiy genetik deb atadi.
Ushbu   usulning   aniq   ifodasi   ikki   tomonlama   stimulyatsiya   texnikasi   bo'lib,
uning   yordamida   eksperimental   tadqiqotlar   xotira,   e'tibor   va   h.k.   Vygotskiy   aqliy
rivojlanishdagi   anomaliyalarning   klinik   va   psixologik   tahlilini   inson   psixikasi
genezisini,  aqliy rivojlanish jarayonida ta'limning rolini  tushunish  uchun ularning
ahamiyatini hisobga olgan holda ko'rib chiqqan. U aqli zaif, kar-soqov, psixopatik
bolaning rivojlanishi   va tarbiyasini   o'rganishni   "tabiatning o'zi  qo'ygan  tajribalar"
deb   atadi.   Shuning   uchun   L.S.ning   asarlari.   Vigotskiy   defektologiyada   uning
umumiy psixologik nazariyasining ajralmas qismini tashkil qiladi. 10
9
Rubinshtein SD Umumiy psixologiya asoslari. (Biogenetik muammo) M.. 2020 yil
10
 Veraksa N. L.S. metodologiyasi. Vygotskiy va ta'limning rivojlanishi / "Madaniy-tarixiy yondashuv: gumanitar va
ta'limning rivojlanishi" xalqaro konferentsiyasi.  Tezislar to'plami. M,  2022 , 36 -bet.
21 L.S.   uslubining   asosiy   ma'nosi.   Vygotskiy   shuni   ko'rsatdiki,   u   rivojlanish
muammosini   faqat   etarli   darajada   o'rganish,   ya'ni.   inson   ruhiyatida   vujudga
keladigan   yangiliklarni   o'rganish   faqat   o'rganilayotgan   jarayonning   genezisi   va
rivojlanishini  sun'iy ravishda tiklash usuli  bo'lishi  mumkin. Bu usul  tubdan yangi
metodologiyaning   boshlanishini   ko'rsatdi   psixologik   tadqiqotlar   keyinchalik   sovet
psixologiyasida   sezilarli   rivojlanishga   erishdi   (P.Ya.   Galperin,   D.B.   Elkonin,
V.V.Davydov va boshqalar).
L.S.ning   barcha   tadqiqotlarida.   Vigotskiyning   bola   va   kattalar   o'rtasidagi
aloqasi aqliy rivojlanishning eng muhim sharti bo'lib xizmat qiladi. Muloqot so'zlar
yordamida   sodir   bo'lganligi   sababli,   nutq   ularning   paydo   bo'lishi   va
rivojlanishining   asosiy   sharti   bo'lib,   yuqori   ruhiy   funktsiyalar   va   umuman
shaxsiyatning   rivojlanishini   tushuntiradi.   Bu   erda   aqliy   rivojlanish   manbalarini
cheklangan   tushunish   bilan   bog'liq   qiyinchiliklar   mavjud.   Bu   qiyinchiliklar
Vigotskiy   tomonidan   ilgari   surilgan   insonning   yuqori   aqliy   funktsiyalarini
rivojlantirish   muammosini   hal   qilishning   yangi   istiqbollarini   yaratdi.   S.L.
Rubinshteyn   va   A.N.   Leontev   faolning   ob'ektiv   mazmuni   bolaning   aqliy
rivojlanishiga bog'liq bo'lgan g'oyani ilgari surdi. Shu bilan birga, muloqotning roli
inkor qilinmadi, balki o'z faoliyati bilan birlashtirildi.
Shunday   qilib,   Vigotskiydan   kelib   chiqib,   sovet   psixologiyasida   faoliyat
doktrinasi rivojlana boshladi.
20-30 -yillarda ishlab chiqilgan inson aqliy rivojlanishi kontseptsiyasi. Sovet
psixologi L. S. Vygotskiy shogirdlari A. N. Leontiev va A. R. Luriya ishtirokida.
Uning   shakllanishi   davrida   gestalt   psixologiyasi   tajribasi,   frantsuz   psixologik
maktabi,   birinchi   navbatda   J.Pyaget,   shuningdek,   tilshunoslik   va   adabiy
tanqidchilik   va   hokazolarda   strukturaviy-semiotik   yo'nalish   tanqidiy   ko'rib
chiqildi.Teoriya marksistik falsafani boshqargan.
Ushbu   nazariyaga   ko'ra,   psixikaning   ontogenezining   asosiy   qonuniyati
bolaning   o'zining   tashqi,   ijtimoiy-ramziy   -   kattalar   bilan   qo'shma   va   belgilar
22 vositasida   -   faoliyatining   tuzilishini   ichkilashtirishdan   iborat.   Natijada,   psixik
funktsiyalarning   avvalgi   tuzilishi   "tabiiy"   o'zgarishlar   sifatida   -   bu
interyerlashtirilgan   belgilar   bilan   vositachilik   qiladi,   aqliy   funktsiyalar
"tarbiyalanadi".   Tashqi   tomondan,   bu   ularning   ongli   va   ixtiyoriy   bo'lishlarida
namoyon   bo'ladi.   Shunday   qilib,   intererizatsiya   ham   sotsializatsiya   vazifasini
bajaradi.   İnteryerizatsiya   jarayonida   tashqi   faoliyatning   strukturasi   o'zgarib,   aqliy
funktsiya   asosida   "tashqi"   ijtimoiy   faoliyat   qurilsa,   eksteriorizatsiya   jarayonida
yana   o'zgarishi   va   "ochilishi"   uchun   "quladi".   Lingvistik   belgi   -   so'z   -   ruhiy
funktsiyalarni   o'zgartiradigan   universal   vosita   vazifasini   bajaradi.   Bu   yerda
odamlarda   kognitiv   jarayonlarning   og'zaki   va   ramziy   (->   belgisi)   xarakterini
tushuntirish imkoniyati ko'rsatilgan.
Nazariyaning   asosiy   qoidalarini   sinab   ko'rish   uchun   "ikki   tomonlama
stimulyatsiya   texnikasi"   ishlab   chiqildi,   uning   yordamida   belgilar   vositachiligi
jarayoni modellashtirildi, belgilarning aqliy funktsiyalar - diqqat, xotira, fikrlash -
tuzilishiga aylanish mexanizmi. kuzatildi.
2. 3 . A.N.Leontyevning faoliyat nazariyasi
A.N.Leontev  (1903-1979)  – mashhur  rus  psixologiya faoliyat  nazariyasining
asoschilaridan   biri.   Faoliyat   nazariyasi   ong   va   faoliyat   birligi   tamoyili   bilan
bog’liq. Ushbu nazariyaga ko’ra, faoliyat sub’ektning predmetli olam bilan bo’lgan
ta’sirlashishi   jarayoni   bo’lib,   bu   jarayon   unga   o’z   ehtiyojlarini   qondirishi   uchun
imkoniyat beradi. 11
Faoliyat   –   bu  faol   maqsadga   yo’naltirilgan  jarayondir.  Predmetli   lik  faoliyat
bilan bogliq ehtiyoj  – individdan tashqarida  bo’lgan,  ammo individ normal  hayot
kechirishi shaxsning rivojlanishi uchun kerak bo’lgan narsalarga nisbatan zaruratni
his   etish   xolati.   Motivextiyojning   namoyon   bulish   shakli   insonni   faoliyatga
undaydigan   sabab   ya’ni   faoliyatning   nima   uchun   amalga   oshirilayotganligidir.   U
11
Blum D. Shaxsning psixoanalitik nazariyalari. Ekaterinburg, 2021 yil.
23 yoki   bu   motiv   insonni   muayyan   maqsadni   qo’yishga   undaydi.   Maqsad   -   faoli-
yatning kutilayotgan natijasi. Faoliyat quyidagi darajalarga ega bo’ladi: 
1. Maxsus faoliyat turlari darajasi; 
2. Harakatlar darajasi; 
3 . Operatsiyalar darajasi; 
4. Psixofiziologik funksiyalar darajasi.
Har qanday faoliyat ma’lum xarakatlar ketma-ketligi shaklida amalga oshadi.
Harakat – ongli maqsadga erishish uchun yo’naltirilgan faollik, faoliyatning asosiy
tarkibiy birligidir. U sharoitga bog’liq ravishda turli usullar bilan amalga oshiriladi.
Harakatni amalga oshirish usullari operatsiyalar deb ataladi. 
Operatsiyalar   -   avtomatlashgan,   odatda   aniqlanmaydigan   harakatlardir.
Faoliyat   o’z   motivini   yo’qotish   va   harakatga   aylanishi,   harakat   esa   maqsadi
o’zgarishi   bilan   operatsiyaga   aylanishi   mumkin.   Muayyan   sharoitda   harakatdan
ko’zlangan maqsad butun faoliyat maqsadidan muhimroq ahamiyat  kasb etishi  va
natijada   maqsad   motivga   aylanib   qolishi   kuzatiladi.   Faoliyat   nazariyasi   nuqtai
nazaridan   faol   inson   ongi   shakllanishining   sharti   va   omili   ong   faolligining
shaklidir.   A.N.Leontev   o’z   izlanishlarida   faoliyatning   bala   taraqqiyotiga   ta’siri
muammosini ham chuqur o’rgangan. 
Tadqiqot   natijasida   faoliyat   nazariyasi   doirasida   «yetakchi   faoliyat»
tushunchasi shakllandi. Yetakchi faoliyat deganda taraqqiyotning muayyan davrida
bola   shaxsidagi   asosiy   psixologik   o’zgarishlarga   sabab   bo’luvchi   faoliyat
tushuniladi.   Maktabgacha   yosh   davrida   yetakchi   faoliyat   o’yin   faoliyatidir.   Bir
yosh   davridan   ikkinchisiga   o’tishda   yetakchi   faoliyat   turi   o’zgaradi,   bunda   bola
faoliyatida   maqsadining   motivga   aylanishi,   A.N.   Leontev   ta’biri   bilan   aytganda
«motivning   maqsadga   ko’chishi»   kuzatiladi.   Yangi   faoliyat   turi   yangi   motivlar
paydo   bo’lgach,   vujudga   keladi.   A.N.Leontev   fikricha   shaxs   ikki   marta   tug’iladi.
Shaxsning   birinchi   tug’ilishi   maktabgacha   yosh   davriga   to’g’ri   keladi.   Bu   hodisa
24 insonning o’z impulsiv xatti-xarakatlarini ijtimoiy me’yorlarga bo’ysundirishga ilk
bora   urinishi,   motivlar   o’rtasida   ierarxik   munosabatlarning   tarkib   topa   boshlashi
bilan   bog’liq   bo’ladi.   Shaxsning   ikkinchi   tug’ilishi   o’smirlik   davrida   yuz   beradi.
Bu   xodisa   insonning   o’z   motivlarini   va   intilishlarini   anglashi   va   ularni
bo’ysundirishi   bilan   bog’liqdir.   Har   bir   tirik   organizmning   faolligi   uning
ehtiyojlarini   qondirishga   qaratilgan   bo‘ladi.   Anglab   bo‘ladigan   va   anglab
bo‘lmaydigan, tabiiy yoki madaniy, moddiy yoki ma’naviy, shaxsiy yoki ijtimoiy-
shaxsiy   ehtiyojlar   odamlar   har   turli   faollik   tug‘diradi.   Agar   hayvonlarni   xatti-
harakatlari bevosita tevarak-atrofdagi muhit bilan belgilansa odamning faolligi esa
ilk   yoshlik   davridan   boshlaboq   butun   insonning   tajribasi   va   jamiyat   talabi   bilan
boshqariladi.   Xatti-harakatning   bu   tipi   shunchalik   o‘ziga   xoski,   uni   atash   uchun
psixologiyada   «faoliyat»   degan   maxsus   termin   qabul   qilingan.   Faoliyat   deb,
shaxsning   o‘z   ehtiyojlarini   qondirish   uchun   ko‘rsatadigan   jismoniy   va   psixik
(ruhiy)   faolligiga   aytiladi.   Faoliyat   –   bir   tomondan,   shaxsning   rivojlanishi   va
sifatlarining   namoyon   bo‘lish   sharoiti,   ikkinchi   tomondan   shu   faoliyat   sub’ekti
bo‘lgan   shaxsning   taraqqiyot   darajasiga   bag‘liqdir.   Inson   faolligining   o‘ziga   xos
xususiyati   shundan   iboratki,   faoliyatni   mazmuni,   ana   shu   faoliyatni   yuzaga
keltirgan   ehtiyojning   bir   o‘zi   bilangina   belgilanmaydi.   Agar   ehtiyoj   faoliyatga
motiv   sifatida   madad   berib,   uni   rag‘batlantirib   tursa,   faoliyatning   shakli   va
mazmuni ijtimoiy sharoitlar, ijtimoiy talablar hamda tajribalar bilan belgilanadi. 
Odamni   ishlashga   majbur   qiluvchi   motiv   uning   ovqatlanish   ehtiyoji   bo‘lishi
mumkin.   Biroq   odam,   masalan,   dastgohni   ochlik   ehtiyojini   qondirish   uchun
boshqarmaydi.   Inson   faoliyatining   mazmuni   jamiyat   talab   qiladigan   biron
mahsulotni   tayyorlash   maqsadi   bilan   belgilanadi.   Faollikning   manbai   bo‘lgan
faoliyat faollikni yaxshi anglab olingan maqsad bilan belgilanadi. 
Yuqoridagi jadvalda inson faoliyati bilan hayvonlar xatti- harakati o‘rtasidagi
farqda   aks   ettirilgan.   Faoliyat   faollikni   yaxshi   anglab   olingan   maqsad   bilan
boshqariladi.   Faoliyatni   anglash   qanday   darajada   bo‘lmasin,   maqsadni   anglash
hamma vaqt ham zaruriy belgi sifatida qolaveradi.
25 Inson   faoliyati   juda   xilma-xildir:   mehnat,   pedagogik,   badiiy-   ijod,   ilmiy-
tadqiqot faoliyatlarini kiritish mumkin. Inson faoliyati tarkibini tahlil qilish.
Shuni   ko‘rsatadiki,   faoliyat   tashqi   ongli   dunyoni   ongli   psixik   aks   ettirishida
namoyon   bo‘ladi.   "har   qanday   faoliyatda   inson   o‘z   harakatlarini   maqsadini
anglaydi,   kutiladigan   natijani   tasavvur   qiladi,   sharoitni   idrok   qiladi   va   baholaydi,
bajariladigan harakat tartibini o‘ylaydi, irodaviy zo‘r beradi, faoliyatning borishini
kuzatadi, muvaffaqiyat va mag‘lubiyatni o‘ylaydi.
Maqsad – inson faoliyati so‘nggi natijasining obrazi sifatida namoyon bo‘ladi
va   ehtiyojlarni   amalga   oshirilishidir.   Motiv   –   kishini   faoliyatga   undaydi   va   unga
mazmun   baxsh   etadi.   Ish-harakat   –   galdagi   bitta   oddiy   vazifani   bajarishga
qaratilgan nisbatan tugallangan faoliyatning tarkibi. Faoliyatga qaratilgan maqsad
ozmi-ko‘pmi   uzoq   yoki   yaqin   bo‘lishi   mumkin.   Shuning   uchun   bu   maqsadga
erishish   odam   tomonidan   ana   shu   maqsad   sari   harakat   qilish   davomida   uning
oldida   tug’iladigan   qator   juz’iy   maqsadlar   izchillik   bilan   hosil   qilishdan   iborat
bo‘ladi.   Tashqi   olamdagi   narsalarning   holatini   va   xossalarini   o‘zgartirishga
qaratilgan   harakatlarnish-harakat   (sa’i-harakat)   deb   yuritiladi.   Narsalar   bilan
qilinadigan   istagan   bir   ish   makon   va   zamon   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   ma’lum
harakatlardan tashkil topadi. Masalan, "A", "I" harflarini yozishdagi harakatlar bir-
biridan   farq   qiladi.   Odamning   narsalar   bilan   qiladigan   harakatlari   tahlili   shuni
ko‘rsatadiki,   bu   harakatlar   tashqi   jihatdan   juda   ko‘p   va   rang-barangdir.   Shunday
bo‘lsa   ham,   odatda   ular   uchta   sodda   elementlardan   tashkil   topgandir:   "olmoq",
"joyini o‘zgartirmoq", "qo‘yib yubormoq", bu harakatlar odamning tanasi, oyoqlari
va boshi bilan qilinadigan yordamchi harakatlar bilan birgalikda amalga oshiriladi.
Narsalar bilan qilinadigan ish-harakatdan tashqari, odamning faoliyatini badanning
ma’lum   vaziyatini   va   qiyofasini   saqlab   turishi   ta’minlaydigan   harakatlar,   (turish,
o‘tirish)   organizmning   bir   joydan   ikkinchi   joyga   o‘rin   almashtirishi   (yugurish,
sakrash), kommunikatsiyani  ta’minlaydigan harakatlar, ifodali  harakatlar (mimika
va   pantomimika)   va   nutq   harakatlari   mavjud.   Narsalar   bilan   qilinadigan   ishlarni
bajarish   ma’lum   tizimdagi   harakatlarni   amalga   oshirishdan   iborat.   Harakatlar
26 tizimi   va   maqsadi   bilan,   bu   maqsad   yo‘naltirilgan   narsalar   xususiyati   va   ish
sharoiti   bilan   bog’liqdir.   Masalan,   stakan   va   qalamni   olish,   piyoda   va   chang’ida
yurish,   og‘ir   va   yengil   narsani   boshqa   joyga   olib   qo‘yish,   mayda   va   katta   mixni
qoqish, gantel va shtangani ko‘tarish harakatlari bir-biridan farq qiladi. 
Shunday   qilib,   A.N.Leon’tevning   ilmiy   qarashlari   jahon   psixologi   fani
taraqqiyotiga   ulkan   xissa   bo’lib   qo’shildi,   ular   bolalar   psixologiyasi   soxasidagi
ko’plab nazariy va amaliy muammolarni hal etish uchun ham zamin bulib xizmat
qilib kelmoqda.
2.4. V.N.Myasishchevning   ilmiy   qarashlari.
V.N.Myasishchev   (1892-1973)-rus   psixologi,   shaxs   munosabatlari   kon -
sepsiyasining  ijodkori. Mazkur  konsepsiyaga  ko’ra, shaxsning  asosini  uning atrof
olamga   va   o’z-o’ziga   bo’lgan   munosabatlar   tizimi   tashkil   etadi.   Munosabatlar
tizimi inson ongida atrof voqelikning aks etti rilishi natijasida paydo bo’ladi, uning
o’zi   xam   voqelikni   aks   etti rishning   shakllaridan   biridir.   V.N.Myasishchev
insonning   rivojlani shida   faoliyatning   rolini   kamsitmagan   holda   odamlar   o’rtasida
hamkorlik, o’zaro yordamni talab qiluvchi munosabatlar tarkib topmagan taqdirda
faoliyatning   o’zi   asosiy   psixik   sifatlarining   shakllanishida   neytral   jarayon   bo’lib
qolishi mumkin, degan xulosaga keladi. Psixo loglar o’rtasidagi shaxs-munozaralar
natijasida   shu   narsa   ma’lum   bo’ldiki,   munosabatni   faoliyat   yoki   xarakat   sifatida
talqin etib bo’lmaydi, hatto, munosabat ko’p jihatdan harakatga teskaridir.  12
Birinchidan,   munosabat   maqsadga   ega   bo’lmaydi   va   u   ixtiyoriy   bo’lishi
mumkin emas; ikkinchidan, munosabat jarayon emas, u fazo va vaqtga chegaralan -
magan;   uchinchidan,   munosabat   maxsus   tashqi   madaniy   vositalar   bilan   amalga
oshirilmaydi, uumumlashma shaklda o’zlashtirilishi mumkin emas. Munosabat  h ar
doim   individualdir.   Biro q   munosabat   xarakat   bi lan   chambarchas   bog ’ li q dir.   U
xarakatni   keltirib   chikaradi,   o’ zi   h am   h arakat   davomida   shakllanishi   va   o’ zgarishi
12
Greenson R. Psixoanaliz texnikasi va amaliyoti. Voronej, 2020 yil.
27 mumkin.   Munosabat   xarakat   manbai   ham,   natijasi   ham   bo’lishi   mumkin,   ammo
bo’lmasligi   xam   mum kin.   Chunki   munosabat   xar   doim   ham   tashqi   faollikda
namoyon   bo’lmaydi.   Qolaversa,   inson   ayni   damda   yoki   umuman   mavjud
bo’lmagan faqat uning o’z ongida mavjud narsalarga ham qandaydir munosabatda
bo’lishi mum kin.
V.N.Myasishchevning   ta’kidlashicha,   munosabat   sub’ekt   va   ob’ekt   mavjud
bo’lgan joyda vujudga keladi. Odamning   psixologik   munosa batlari   uning   ob’ektiv
vo q elik   bilan   b o’ lgan   ongli   aloqalarini   ifo dalydi.   B.N.Myasishchev   mazkur
voqelikning 3 kategoriyasini ajratib ko’rsatdi; 
1) tabiat xodisalari va narsa-buyumlar olami; 
2) odamlar va ijtimoiy hodisalar; 
3 ) sub’ektning o’zi. 
Tabiatni   idrok   etish   ko’p   jihatdan   ijtimoiy   tajriba   ta’siriga   tobe   bo’ladi,
odamning   o’ziga   bulgan   munosabat   uning   boshqalarga   bo’lgan   munosabati   va
boshqalarning  unga bo’lgan munosabati  bilan  belgilanadi.  Shu  sababli  psixologik
munosabatlar   tizimida   V.N.Myasishchev   odamning   boshqa   odamlar   bilan   bulgan
munosabatlari   birinchi   darajali   axamiyatga   ega   deb   xisoblaydi.
V.N.Myasishchevning   ta’kidlashicha,   odamning   atrof   voqelikka   bulgan
munosabatining turlariga extiyojlar, emotsiyalar, qiziqish va e’tiqod kiradi.
V.N.Myasishchev   o’z   ilmiy   qarashlarida   munosabatning   bilish   jara yonlari
bilan bo’lgan aloqasini yoritib berishga uringan. Idrok voqelikni xissiy aks ettirish
shaklidir. Idrokning mustahkamligi  faol  ijobiy munosabatni  talab qiladi, ob’ektga
nisbatan befarq mu nosabat xukmron bo’lgan sharoitda idrok jarayoni ham beqaror
bo’ladi.   Idrokning   tanlovchanligi   h am   turli   ob’ektlarga   nisbatan   inson   tur licha
munosabatda   b o’ lishi   bilan   bog ’ li q dir. Biron ma’lumotni mustahkam  eslab qolish
xam   unga   bo’lgan   qizikish   va   emotsional   munosa batga   bog’liqligi   ko’plab
tajribalarda   o’z   tasdigini   topgan.   Tafakkur   voqelikni   bilvosita   aks   ettiradi,   ammo
tafakkurning   mantiqiy   shak li   bo’lgan   hukmlarda   ham   shaxsiy   munosabat
28 ifodalanadi.   Shu   tufayli   aynan   bir   h odisa   h aqidagi   h ar   xil   insonlarning   h ukmlari
bir biridan   farqlanishi   mumkin.
Insonning   rivojlanishi   masalasini   h am   V.N.Myasishchev   munosa batlarning
shakllanishi   bilan   chambarchas   bog ’ laydi. Kuzatishlar   va   ta biiy   eksperimentlarning
k o’ rsatishicha,   shartsiz   reflektor   reaktivlik   paydo   b o’ ladi.   Ikki   yoshdayoq   hali
unchalik beqaror bo’lmasa-da, bolada uning muayyan narsa va hodisalarga bo’lgan
munosabatini   ifodalovchi   «xohlayman-xohlamayman»,   «kerak-kerak   emas»,
"qiziq-qiziq   emas»   ka bi   so’zlar   jo’rligida   amalga   oshiriladigan   reaksiyalarni
kuzatish   mum kin.   Eng   mu h imi,   bola   reaksiyasining   mazmuni   ishlatayotgan
s o’ zlarining   mazmuni   bilan  h amo h angdir. Ikki-uch   yoshdan   boshlab   bola lar   ancha
ani q   namoyon   b o’ luvchi   tanlovchan   munosabatlarni   namoyon   eta dilar.   Bu
munosabatlar   orasida   ota-onasiga,   bolalarga,   tarbiyachilarga,   o’ yinlarga   b o’ lgan
munosabat,   ayniqsa,   yor q in   namoyon   b o’ ladi.   Munosa batlarning   ayrim
xususiyatlari   bu   yoshdayoq   xarakterning   sifatlari mustaqillik,   tashabbuskorlik,
muloqotchanlik   va   boshqalarda   namoyon   bo’ladi.   Ushbu   yosh   davrida
munosabatlar  vaziyat  bilan  bog’liqligi   va  tez  uzgaruvchanligi  bilan  ajralib  turadi.
Munosabatlarning   xarakteri   va   rivojlanish   darajasi   mazkur   yosh   davrida   birinchi
navbatda   kattalar   tomonidan   belgilanadi.   Maktab   yoshi   davrida   bolaning   vo q elik
bilan   bulgan   munosabatlari   yanada   murakkablashadi   va   turli   –   tuman   b o’ la
boshlaydi.   Munosabatlar   tizimida   yangilik   –   oiladan   tashqari   majbu riyatlar   va
majburiy   o’quv   faoliyatining   paydo   bulishi   yuz   beradi.   Bu   davrda   munosabatlar
tizimi   ob’ektiv   zarurat   talablari   bilan   belgi lanadi.   Shu   tariqa   nazariy   qarashlariga
ko’ra,   V.N.Myasishchev   inson ning   psixik   rivojlanishi   uning   atrof   voqelik   va   eng
avvalo   boshqa   odamlar   bilan   bo’lgan   munosabatlari   tizimining   murakkablashib,
ken gayib borishiga bog’liq, bo’ladi, degan g’oyani ilgari suradi.
Shunday   qilib,   rus   psixologlari   -   L.S..Vigotskiy,   A.N.Leontev,
V.N.Myasishchev   ilmiy   qarashlarining   qisqacha   taxlili   shuni   ko’rsatadiki,   ushbu
olimlarning   izlanishlaridan   son   psixik   ta raqqiyoti   masalasi   markaziy   o’rnni
egallagan.   Har   bir   olim   o’z   ilmiy   yondashuviga   ega   bulgan   bo’lsa-da,   ularning
29 barchasini   psixik   ta raqqiyotning   manbalari   va   qonuniyatlari   bilan   bog’lik
muammolarni   o’rganish   rus   psixologlarining   ushbu   muammolarni   o’rganish
sohasida   qo’lga   kiritgan   yutuqlari   psixologiya   fanining,   shu   jumladan,   bolalar
psixologiyasining taraqqiyoti uchun hizmat qildi va qilib kel moqda.
2.5. D.B.Elkonining ta'lim nazariyasida psixik taraqqiyot qonuniyatlari
D. B. Elkonin o'zining psixologik chuqurligi va idroki bilan ajralib turadigan
faraz   qildi.   Uning   gipotezasiga   ko'ra,   bolaning   rivojlanishi   jarayonida   birinchi
navbatda faoliyatning motivatsion tomonini o'zlashtirish kerak (aks holda ob'ektiv
harakatlar   hech   qanday   ma'noga   ega   bo'lmaydi!),   keyin   esa   operatsion-
texnik;   rivojlanishda ushbu faoliyat turlarining almashinishini kuzatish mumkin.   D.
B.   Elkonin   kontseptsiyasida   xorijiy   psixologiyaning   jiddiy   kamchiliklaridan   biri
bartaraf   etilgan,   bu   erda   doimiy   ravishda   ikki   dunyoni   ajratish   muammosi   paydo
bo'ladi: ob'ektlar dunyosi va odamlar dunyosi.   D. B. Elkonin bu bo'linish yolg'on,
sun'iy   ekanligini   ko'rsatdi.   Darhaqiqat,   inson   harakati   ikki   yuzli:   unda   tegishli
insoniy   ma'no   va   operatsion   tomon   mavjud.   Har   bir   ob'ekt   ijtimoiy   ob'ektni   o'z
ichiga   oladi.   Inson   harakatining   har   doim   ikki   tomoni   bor:   bir   tomondan,   u
jamiyatga,   boshqa   tomondan,   ijro   uslubiga   qaratilgan.   Inson   harakatining   bu
mikrotuzilmasi,   D.   B.   Elkonin   gipotezasiga   ko'ra,   aqliy   rivojlanish   davrlarining
makrostrukturasida ham o'z aksini topadi. 13
D.   B.   Elkonin   turli   faoliyat   turlarining   almashinish   qonunini,   davriyligini
kashf etdi: bir turdagi faoliyat, munosabatlar tizimidagi orientatsiya boshqa turdagi
faoliyat   bilan   birga   keladi,   bunda   orientatsiya   ob'ektlardan   foydalanish   usullarida
sodir   bo'ladi.   Har   safar   bu   ikki   turdagi   orientatsiya   o'rtasida   qarama-qarshiliklar
mavjud.   Ular rivojlanish uchun sababdir.   Bola rivojlanishining har bir davri bir xil
printsip   asosida   qurilgan.   U   insoniy   munosabatlar   sohasidagi   yo'nalish   bilan
ochiladi.   Agar   bolaning   jamiyat   bilan   munosabatlarining   yangi   tizimiga
13
Psixoanaliz amaliyotidan mashhur holatlar. Shanba.  M., 2022 yil.
30 kiritilmasa,   harakat   yanada   rivojlana   olmaydi.   Aql   ma'lum   darajaga
ko'tarilmaguncha, yangi motivlar bo'lishi mumkin emas.
L.   S.   Vygotskiyning   g'oyalarini   ishlab   chiqishda   D.   B.   Elkonin   har   bir
psixologik yoshni quyidagi mezonlar asosida ko'rib chiqishni taklif qildi:
ü   Rivojlanishning   ijtimoiy   holati.   Bu   bolaning   jamiyatga   kiradigan
munosabatlar tizimi.   U ijtimoiy munosabatlar  tizimida o'zini shunday yo'naltiradi,
jamiyat hayotining qaysi sohalariga kiradi.
ü   Bu   davrda   bolaning   asosiy   yoki   etakchi   faoliyati   turi.   Shu   bilan   birga,
nafaqat   faoliyat   turini,   balki   tegishli   yoshdagi   faoliyatning   tuzilishini   ham   ko'rib
chiqish va nima uchun ushbu muayyan faoliyat turi etakchilik qilayotganini  tahlil
qilish kerak.
üRivojlanishning   asosiy   neoplazmalari.   Taraqqiyotdagi   yangi   yutuqlar
ijtimoiy   vaziyatdan   qanday   oshib,   uning   “portlashi”   –   inqirozga   olib   kelishini
ko‘rsatish   muhim.   Inqirozlar   bir   yoshni   boshqasidan   ajratib   turadigan   bolaning
rivojlanish   egri   chizig'idagi   burilish   nuqtalari.   D.   B.   Elkoninning   gipotezasi   bola
rivojlanishidagi davriylik qonunini hisobga olgan holda, rivojlanish inqirozlarining
mazmunini   yangicha   tushuntiradi.   Shunday   qilib,   3   yil   va   11   yil   -
munosabatlardagi   inqirozlar,   ulardan   keyin   insoniy   munosabatlarda   yo'nalish
mavjud;   1   yil,   7   yil   -   narsalar   dunyosida   yo'nalishni   ochadigan   dunyoqarash
inqirozlari.   D.   B.   Elkoninning   gipotezasi   L.   S.   Vygotskiy   ta'limotini   ijodiy
rivojlantiradi,   u   ongning   tizimli   va   semantik   tuzilishi   haqidagi   ta'limotining
intellektualligini   engadi.   Bu   bolada   shaxsiyatning   motivatsion-ehtiyoj   sohasining
paydo bo'lishi va rivojlanishini tushuntiradi.
31 XULOSA
Bolaning   aqliy   jarayonlari   va   kattalarning   aqliy   jarayonlari   o'rtasida   faqat
sifatli   rivojlanish   borligiga,   bola   bir   xil   tana   nisbatlariga   va   bir   xil   ruhiy
xususiyatlarga ega bo'lgan kichik kattalar  ekanligiga ishonadigan  vaqt allaqachon
keldi.   kattalar   bor,   lekin   bu   nisbatlar   faqat   qisqartirilgan,   miniatyura   shaklida
namoyon bo'ladi.
Inson   shaxsi   psixikasining   rivojlanishi   shartli   va   ayni   paytda   faol   o'zini   o'zi
boshqarish   jarayonidir.   Bu   ichki   zaruriy   harakat,   hayotiy   faoliyatning   quyi
bosqichlaridan   yuqori   darajaga   "o'z-o'zini   harakati"   bo'lib,   unda   tashqi   sharoitlar,
ta'lim   va   tarbiya   doimo   ichki   sharoitlar   orqali   harakat   qiladi;   yoshi   o'tishi   bilan
shaxsning   aqliy   rivojlanishida,   shaxs   sifatida   shakllanishida   o'z   faoliyatining   roli
asta-sekin o'sib boradi.
Inson   psixikasining   ontogenezi   bosqichma-bosqich   xarakterga   ega.   Uning
bosqichlari   ketma-ketligi   qaytarilmas   va   oldindan   aytib   bo'lmaydigan.   Filogenez
ontogenezni   uning   uchun   zarur   bo'lgan   tabiiy   shart-sharoitlar   va   ijtimoiy
sharoitlarni   yaratib   belgilaydi.   Shaxs   inson   psixik   rivojlanishining   tabiiy
imkoniyatlari bilan tug`iladi, bu imkoniyatlar uning hayotining ijtimoiy sharoitida
jamiyat tomonidan yaratilgan vositalar yordamida amalga oshiriladi.
Shunga   ko'ra,   ba'zi   nazariyotchilar   inson   hayotidagi   o'sish   va   rivojlanish
bosqichlarini   tushunish   uchun   bosqichli   modelni   taklif   qildilar.   Misol   tariqasida,
Erikson   E.   tomonidan   tuzilgan   Ego   rivojlanishining   sakkiz   bosqichi
kontseptsiyasini   yoki   bolalarning   dunyo   haqidagi   g'oyalarining   bir   qator
xususiyatlarini,   turli   davrlarda   bolalar   mantig'ining   xususiyatlarini   kashf   etgan
Piaget   J.   nazariyasini   keltirishimiz   mumkin.   rivojlantirish,   shuningdek,
intellektning bosqichli rivojlanishi konsepsiyasini yaratdi.
Tanlangan   mavzuning   dolzarbligi   bolaning   psixologik   rivojlanishi   uning
funktsional tizimlarning sifat jihatidan o'zgarishi bilan bog'liqligi bilan bog'liq, bu
32 endi   shubhasizdir.   Psixologik   rivojlanishning   asosiy   harakatlantiruvchi   kuchlarini
tushuntirish   ham,   uning   asosiy   bosqichlarini   tavsiflash   ham   turli   mualliflar
tomonidan   turlicha   yoritilgan;   va   chet   el   fanida   keng   tarqalgan   psixologik
rivojlanishning   asosiy   tushunchalari   alohida   e'tiborga   loyiq   va   o'rganish   uchun
qiziqarli.
Yuqorida   keltirilgan   tushunchalarga   ko‘ra,   butun   bir   asr   davomida
psixikaning   rivojlanishiga   qarashlar   qanday   o‘zgarganini   kuzatish   mumkin:
ibtidoiy   va   sodda   nazariyalardan   tortib,   hozirgi   zamon   etuk   g‘oya   va
qarashlarigacha.   Albatta, har bir yondashuv, har bir tushunchaning ijobiy va salbiy
tomonlari   bor,   lekin   ularning   barchasi   nafaqat   rivojlanish   psixologiyasi,   balki
umuman,   barcha   psixologiya   va   xususan   uning   har   bir   sohasi   uchun   katta
ahamiyatga ega.
Shunday   qilib,   V.Preyerning   ishi,   u   bolaning   psixologik   rivojlanishini
biologikning   o'ziga   xos   versiyasi   deb   hisoblagan,   uning   cheklanganligi   va
soddaligiga   qaramay,   psixika   introspektiv   emas,   balki   ob'ektiv   ko'rib   chiqilgan
birinchi ishdir.   Aynan uning “Bolaning ruhi” asari, shuningdek, N. Menchinskaya
va V. Sternning shu kabi asarlari bolalar psixologiyasiga asos solgan.
Biroz   vaqt   o'tgach,   biogenetik   qonuniyatlar   asosida   psixikaning   rivojlanish
qonuniyatlarini tushunishga urinishlar mavjud;   va parallel ravishda qarama-qarshi,
sotsiogenetik   nazariyalarni   yaratadilar.   Biogenetik   nazariya   izdoshlari
rivojlanishning ijtimoiy omillarini kam baholadilar.   Sotsiogenetik nazariya odatda
haddan   tashqari   mavhumdir,   chunki   u   ijtimoiy   jarayonlarni   ta'kidlab,
rivojlanishning   umumiy   va   biologik   sharoitlarini   soyada   qoldiradi.   Biroq,   barcha
kamchiliklarga   qaramay,   biogenetik   tamoyil   qiziqki,   bular   rivojlanish   faktlarini
ilmiy   jihatdan   tushunishga,   ularni   ma'lum   biologik   ketma-ketlikka   qo'yishga,
rivojlanish   ma'lum   qonuniyatlarga   bo'ysunishini   tasdiqlashga   qaratilgan   birinchi
urinishlar   edi.   Agar   bu   to'g'ri   bo'lmasa-da,   lekin   hali   ham   nazariy   tushuncha
bo'lmaganida edi - uzoq vaqt davomida boshqa nazariy tushunchalar bo'lmas edi.
33   Z.   Freyd   inson   ruhiy   hayotining   instinktiv   sohasi   bilan   jamiyat   talablari
o rtasidagi   ziddiyatga   asoslangan   shaxsiyat   nazariyasi   bilan   o sha   davrdagi   insonʻ ʻ
psixikasi   haqidagi   butun  tushunchani   o z   boshiga   qaratdi.	
ʻ   Freydning   fikricha,   har
bir   inson   tug'ma   jinsiy   istaklar   bilan   tug'iladi.   Hozirgacha   ko'plab   tanqidlarga
qaramay, Z. Freyd g'oyalarining zamonaviy psixologiyaga ta'siri juda katta.   Uning
nazariyasi   birinchi   bo'lib   insonning   rivojlanishi   uchun   uni   o'rab   turgan   ob'ektlar
emas,   balki   boshqa   shaxs   asosiy   narsa   ekanligini   ko'rsatdi,   shuningdek,   uning
kontseptsiyasi   rivojlanishning   birinchi   dinamik   kontseptsiyasidir.     Z.   Freyd
psixika,   psixik   jarayonlar   va   inson   xulq-atvorini   o‘rganish   uchun   keng   va   hali
o‘rganilmagan hududni ochdi.
E.Erikson   -   Z.Freydning   shogirdi,   Freyd   tushunchasini   kengaytirdi,   undan
tashqariga   chiqdi.   Uning   nazariyasining   Freyd   nazariyasidan   farqi   va   afzalliklari
shundaki, Erikson nafaqat bolalikni, balki butun umrini hisobga olgan, shuningdek,
Erikson   inson   rivojlanishini   somatik   rivojlanish,   ongli   "men"ning   rivojlanishi   va
ijtimoiy   rivojlanish   bilan   bog'lagan,   bu   esa   uning   qarashlaridan   ajralib   turadi.   Z.
Freydning   panseksual   qarashlari.   E.Eriksonning   asarlari   psixikani   o'rganishning
yangi   usuli   -   tarixga   psixoanalizni   qo'llashdan   iborat   psixotarixiy   usulning
boshlanishini ko'rsatadi.
J.   Piagetning   ta'limoti,   ko'plab   psixologlarning   fikriga   ko'ra,   XX   asr
psixologiyasining   eng   yuqori   yutug'idir.   Piagetning   ishidan   oldin   bolalar
psixologiyasida bo'lgan narsa va uning ishi tufayli hozirgi nazariyaning rivojlanish
darajasi   o'rtasida   katta   tafovut   mavjud.   U   yangi   usullarni   yaratdi,   unga   noma'lum
bo'lgan bolaning ruhiy hayotining qonunlarini kashf etdi.
34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .
1. A.V.   Petroshevskiy,   M.T.   Yaroshevskiy,   Psixologiya.   Oliy   uchun   darslik.
Ped. Un. - 2-nashr. - M.: "Akademiya",  2022 . - 512p
2. A.V.   Petroshevskiy,   M.T.   Yaroshevskiy,   Psixologiya.   Oliy   uchun   darslik.
Ped. Un. - 2-nashr. - M.: "Akademiya",  2022 . - 512p
3. A.V. Petrovskiy, Madaniy-tarixiy nazariya. Psixologiya. Lug'at. - M.: AST,
2020 . - 662 b.
4. G.   Kraig,   D.   Bockum,   Rivojlanish   psixologiyasi,   9-nashr.   -   Sankt-
Peterburg: Pyotr,  2021 . - 940 p.
5. K.S.   Xoll,   G.   Lindsay,   shaxsiyat   nazariyalari.   Ingliz   tilidan   tarjima.   -
M.:2022
6. Kjell   L.,   Ziegler   D.   Shaxsiyat   nazariyalari   (Asosiy   qoidalar,   tadqiqot   va
qo'llash). - Sankt-Peterburg: Pyotr, 2020. 
7. Kirsheva   N.V.   Bolani   rivojlantirish   muammolari   va   bolani   tuzatishning
psixoterapevtik usullari // RGAFK olimlarining asarlari to'plami T:.2021. 
8. Rubinshtein   SD  Umumiy  psixologiya   asoslari.   (Biogenetik   muammo)  M..
2020  yil
9. Blum D. Shaxsning psixoanalitik nazariyalari. Ekaterinburg,  2021  yil. 
10. Greenson R. Psixoanaliz texnikasi va amaliyoti. Voronej,  2020  yil.
11. Psixoanaliz amaliyotidan mashhur holatlar. Shanba. M.,  2022  yil.
12. Kehele X. X jild. Zamonaviy psixoanaliz. M.,  2021  yil.
13. Kreyg G. Rivojlanish psixologiyasi, Sankt-Peterburg,  2020  yil.
14. Piaget J. Bolaning nutqi va fikrlashi. Sankt-Peterburg,  2022  yil.
15. Rivojlanishdagi psixoanaliz: Sat. Tarjimalar, Yekaterinburg,  2021  yil.
35 16. Tayson   F.   Tayson   R.   Rivojlanishning   psixoanalitik   nazariyalari.
Ekaterinburg,  2020  yil.
17. Freyd 3. Behushlik psixologiyasi. M.,  2022  yil.
18. Freyd A. Nevrotik himoya. M.,  2020  yil.
19. Erikson E. Bolalik va jamiyat. SPb.,  2021  yil
36

35

Купить
  • Похожие документы

  • Dizartriyali bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ish metodikalari
  • Dizartriyali bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ish metodikalari
  • Dislaliyali bolalar shaxs va shaxslararo munosabati xususiyatlari
  • Konfliktli vaziyatda qahr va g’azab
  • Diqqatning neyrofiziologik mexanizmi

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha