Psixik taraqqiyot nazariyalari va qonuniyatlari. - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	450000UZS
Hajmi	53.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	22 May 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

71 Sotish

Psixik taraqqiyot nazariyalari va qonuniyatlari.

Sotib olish

Mavzu: Psixik taraqqiyot nazariyalari va qonuniyatlari.
Reja:
I.KIRISH
II.ASOSIY QISM
2.1. Psixik rivojlanish haqidagi asosiy nazariyalar
2. 2 . L.S.Vegotskiyning madaniy-tarixiy konsepsiyasi
2.3. A.N.Leontyevning faoliyat nazariyasi
2.4.V.N.Myasishchevning ilmiy qarashlari.
2.5. D.B.Elkonining ta'lim nazariyasida psixik taraqqiyot qonuniyatlari
III.XULOSA
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Psixik rivojlanish va ta’limning o’zaro munosabati
masalalari hozirgi davrda ta’limda amalga oshirilayotgan islohatlar bilan
chambarchas bog’liqdir. Ushbu mavzuning dolzarbligi yosh avlodning tarbiyasi,
barkomol avlodni shakllantirish bilan uyg’undir. Bakomol yoshlarni tarbiyalash,
ularning mamlakatda ijtimoiy iqtisodiy yo’nalishda o’tkazilayotgan islohatlardagi
faol ishtirokiga qaratilgandir. Bu strategik masala maktab yoshidagi bolalarning
o’qib o’rganishlarini yanada takomillashtirshni talab qiladi.
Ta’kidlash lozimki, mamlakatimizda Ta’lim to’g’risidagi qonun va Kadrlar
tayyorlash milliy dasturining amalga oshirilish natijasida ta’lim jarayonida tub
o’zgarishlar ro’y berdi. Ta’limning barcha jabhalarida yangi pedagogik
texnologiyalar joriy qilindi. O’quvchilar psixologik rivojlanishidagi muhim
psixologik faktorlardan biri ularning yoshiga monand ta’lim berilishini tashkil
qilish masalasidir. Shuningdek ushbu ilmiy muammoning dolzarbligi ta’lim va
tarbiya jarayonida uchrayotgan, muammoli ta’limda foydalanilayotgan yangi
pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayoniga joriy qilish kabi psixologik
muammolarni chuqur ilmiy tahlil qilishni ham talab qiladi.
Tanlangan mavzuning dolzarbligi yana shu bilan xarakterlanadiki, chunki bu
masala maktab yoshdagi o’quvchilarning tarbiyasini yuksaltirish, ularning ta’lim
olishi, bevosita kelajagi, ya’ni jamiyatdagi o’rni bilan bog’liqdir.
Shuningdek, ta’limni modernizasiyalash davrida O’zbekistonda pedagogika
va psixologiya fani rivojlandi, natijada o’quvchilarni o’qib o’rgatishni
ta’minlashga qaratilgan psixologik ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi. Biz tanlagan
tadqiqot mavzusining dolzarbligi psixologik muammoli ta’limda qo’llanilayotgan
pedagogik texnologiyalarning amaliyotdagi ahamiyati bilan ham uyg’undir.
Ta’kidlash lozimki, talabalarning aqliy rivojida muammoli psixologik ta’lim
texnologiyalarini qo’llashning bevosita psixologik amaliyotning o’zgacha turi
2

sifatida, talabalarga psixologik yordam ko’rsatish jarayonining yaxlitligi,
mujassamlashganligini ham aks ettiradi.
Mavzuning dolzarbligi talabalar aqliy tarbiyasi mohiyatining hozirgi davr
ta’lim jarayoning o’ziga xos psixologik xususiyatilari bilan bog’liqligi, ushbu
ishning maksad va vazifalari aniklash bilan ham belgilanadi.
Ko’p yillik kuzatishlar va pedagogik tajribalar, ilmiy adabiyotlar tahlili shuni
ko’rsatadiki, talabaning aqliy rivojlanish darajasini pastligi yoki ularda ma’lum
o’quv malakalarining rivojlanmaganligi, past o’zlashtirishga, uning kasbga, ilmga
qiziqishining pasayishiga olib keladi. Shuning uchun talabaning intellektual
rivojlanish darajasini, ularda mavjud o’quv malakalarini o’rganish, kamchiliklarni
tuzatish, maxsus o’quv va mehnat malakalarni rivojlantirishga yo’naltirilgan ishlar
o’quv-tarbiya jarayonining samaradorligini oshiradi. Hozirgi vaqtda pedagoglar va
pedagogik psixologiya mutaxassislar oldida ikkita o’zaro uzviy bog’liq muammo-
talabaning ta’lim olishga bo’lgan qobiliyatini va o’zlashtirishning pastligi
sabablarini, ular orasidagi bog’liqlik o’rganish dolzarb bo’lib turibdi.
Diagnostikaning asosiy vazifasi faqatgina bir fandan emas, balki bir qancha
fanlardan o’zlashtirishni, yomon o’zlashtirish sabablarini (agar shunday hol ro’y
bergan bo’lsa) topishdangina iborat emas. Pedagog uchun talabaning haqqoniy
o’quv imkoniyatlarining barcha qirralarini iloji boricha ochib berishga xizmat
qiluvchi, har qanday sharoitda, qaysi predmetdan qanday mavzu o’tilganidan qa’ti
nazar qo’llash mumkin bo’lgan metodikalar zarur.
Avvalambor shuni ta’kidlab o’tish kerakki, talabalarning aqliy rivojlanish
darajasi ulardagi nazariy yoki amaliy bilmi olishga qobiliyat yoki bilimning
mavjudligi bilangina aniqlanmaydi. Talabaning aqliy rivojlanish darajsi tafakkur
jarayonlarining rivojlanganligi, o’quv materialining muhim va asosiylarni ajrata
olishi, olgan bilim yoki hosil qilingan, o’zlashtirilgan ko’nikmani boshqa
faoliyatga ko’chira olishi, turli nazariy bilimlarni amalda qo’llay olishi, mustaqil
fikrlashi, xulosa chiqara olishi, texnik vazifalarni yecha olishi (texnik tafakkur)
3

kabi bir qancha belgilar bilan aniqlanadi. Shu sababli pedagoglar talabaning
o’rganayotgan kasbi, qaysi o’quv predmetining muhimligidan kelib chiqqan holda
uni baholashlari osonroq bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyev “....shu nuqtai nazardan
qaraganda, jamiyatni modernizasyalash davrida jamiyat a’zolarining o’z salohiyati
va iste’dodini ro’yobga chiqarishi uchun ularga birinchi galda teng imkoniyat va
erkinlik muhitini, ham qonuniy, ham amaliy shart sharoitlarni yaratib berish
zarur” 1
. Prezidentimizning ushbu metodologik ahamiyatga ega bo’lgan tavsiya
ham kurs ishi mavzusining dolzarbligidan dalolat beradi.
Kurs ishining maqsadi: maktab yoshdagi o’quvchilar o’qib o’rganish
faoliyatiga qiziqishni shakllantirish motivasiyasi psixologik asoslari.
Kurs ishining ob’yekti: psixik rivojlanish va ta’lim jarayonida o’quv
faoliyatining psixologik mohiyati, uning muammoli ta’lim nuqtai nazaridan,
psixologik xususiyatlarini mustaqil tadqiqot sifatida bitiriuv malakaviy ish shaklida
o’rganish.
Kurs ishining predmeti: ta’limning psixologik jarayon ekanligi, talabalar
aqliy kamolotida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish masalalarining
mustaqil tahlili.
Kurs ishining vazifasi:
- komil inson tarbiyasining o’quvchilar psixologiyasi bilan uyg’unligininng
nazariy va amaliy ahamiyatini tahlil qilish ;
- psixik taraqqiyot va ta’limning o’zaro munosabati asosiy mezonlarini
o’rganish;
- ta’lim va tarbiya psixologiyasining samaradorligini oshirish mexanizmlari
shart sharoitlari ning tahlili;
- kichik maktab yoshidagi bolalar psixologiyasining xususiyatlarini aniqlash;
1
Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. Тошкент, “Маънавият”, 2021 , Б.68.
4

- maktab yoshidagi o’smirlarning intelektual rivojlanishi masalalarini tadqiq
qilish.
- ilk o’spirinlar o’qib o’rganishlarining psixologik jihatlarini o’rganish.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, asosiy qism, beshta paragraf, xulosa
hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’ yxatidan tashkil topgan.
II.ASOSIY QISM
2.1. Psixik rivojlanish haqidagi asosiy nazariyalar
Inson va hayvon psixikasi doimiy rivojlanish holatida bo‘ladi. Biroq hayvonot
dunyosidagi va insoniyatda bo‘ladigan rivojlanish jarayoni o‘z xarakteri va
mazmuni jihatidan bir-biridan tubdan farq qiladi. Hayvonot dunyosidagi psixik
taraqqiyot mexanizmlari – nasliy, biologik jihatdan mustahkamlangan tajribani
avloddan - avlodga uzatish bo‘lib, uning asosida hayvonlarning tashqi muhitga
individual moslashuvi ro‘y beradi. 2
Inson psixik funksiyalarining rivojlanish mohiyati shundan iboratki, ular
bolaning ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish jarayonida rivojlanadi. Bola
insonlar orasida, insoniy predmetlar hamda munosabatlar dunyosida olamga keladi
va yashaydi. Bu predmet va munosabatlarda esa ijtimoiy amaliyot tajribasi qayd
etilgan. Bolaning rivojlanishi esa mana shu tajribani o‘zlashtirish jarayonidir. Bu
jarayon kattalar tomonidan doimiy rahbarlik qilish sharoitlarida, ya’ni ta’lim,
tarbiya orqali amalga oshiriladi.
Psixik taraqqiyot muammosi, inson shaxsining tarkib topish muammosi
psixologiyaning eng murakkab masalalaridan biridir. Shu bilan birga bu muammo
markaziy muammo hisoblanadi. Uning hal qilinishi ayniqsa hozirgi sharoitlarda,
ya’ni o‘zida ma’naviy boylik axloqiy soflik va jismoniy kamolotni garmonik
ravishda mujassamlashtirgan yangi shaxsni tarbiyalash vazifasi birinchi o‘ringa
2
A.V. Petroshevskiy, M.T. Yaroshevskiy, Psixologiya. Oliy uchun darslik. Ped. Un. - 2-nashr. - M.: "Akademiya",
2022. - 512p
5

chiqarilishi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Psixik taraqqiyot jarayonining
qonuniyatlari, uning omillari hamda harakatlantiruvchi kuchlari haqidagi
bilimlarsiz insonni tarbiyalash ishini ham amalga oshirib bo‘lmaydi.
Insonda biologik va ijtimoiy tomonlar munosabati haqidagi masala
psixologiyada dialektik ta’limotga asosan hal qilinadi. Bu ta’limotga binoan inson
“barcha ijtimoiy munosabatlar majmuidan iborat”. Dialektik materializm insonga
ijtimoiy-tarixiy mavjudot sifatida, shu bilan bir vaqtda tabiatning bir bo‘lagi, deb
qaraydi. Inson – biosotsial mavjudot. Shuning uchun ham uning psixik
taraqqiyotga ikki asosiy omil:
1)Biologik, tabiiy.
2)Ijtimoiy – hayot sharoitlari, jamiyat tomonidan tashkil etiladigan ta’lim va
tarbiya ta’sir ko‘rsatadi.
Bu ikki omilning o‘zaro munosabati turli oqim namoyondalari, (ya’ni
biologik va sotsial) tomonidan turlicha talqin qilinadi. Biologik oqim
namoyondalari insondagi tug‘ma, hayotiy jarayonlarni uni rivojlanishiga hal
qiluvchi ta’sir qiladi, deb tan oladilar.
Sotsial oqim namoyondalari esa, aksincha, asosiy omil – tashqi ta’sir, deb
hisoblaydilar va biologik faktorning rolini inkor etadilar.
Bu ikkala yondoshuv ham antidialektik, metafizik xarakterdagi yondoshuv
bo‘lib, har ikkala oqim ham psixik taraqqiyotga ta’sir etuvchi bitta omilni tan
oladilar va ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabat ham o‘zaro ta’sirini ko‘rmaydilar.
Psixik taraqqiyot masalasini dialektik nuqtai - nazardan hal qilishi va ikkala omil
ta’sirini birlikda qarash to‘g‘ri yo‘nalish hisoblanadi.
Biologik omillarga irsiyat va tug‘ma, nasldan-naslga o‘tuvchi xususiyatlar
kiradi. Bola nasliy yo‘l bilan avvalom bor nerv sistemasi tuzilishini bosh miya,
sezgi organlarining insoniy xususiyatlarini; har bir kishi uchun xos bo‘lgan
jismoniy belgilar – ikki oyoqlab yurish, atrof-muhitni bilish va unga ta’sir etish
6

organi sifatida qo‘lga egalik, nutq harakat apparatining o‘ziga xos, insoniy
tuzilishini oladi. 3
Bulardan tashqari biologik, instiktiv ehtiyojlar – ovqatga, issiqlikka bo‘lgan
ehtiyojlarni, oliy nerv faoliyati tipi xususiyatlarini ham bola nasliy yo‘l bilan
qabul qiladi. Nerv sistemasi, sezgi organlari, bosh miyaning tabiiy, tug‘ma
psixofiziologik va anatomik xususiyatlari layoqat deb ataladi. Layoqat asosida esa
insoniy, intellektual xususiyatlar, qobiliyatlar shakllanadi va rivojlanadi. Demak,
biologik omillar shaxsning shakllanishida, psixik taraqqiyotning faqat tabiiy
xususiyatlari bola rivojlanishini belgilamaydi. Biologik xususiyatlar insonning
tabiiy asosini tashkil qiladi. Uning mohiyati esa sotsial, ijtimoiy ahamiyatga ega
bo‘lgan sifatlardan iborat. Inson shaxs sifatida ijtimoiy, sotsial muhitning hal
qiluvchi ta’siri ostida shakllanadi. Bolaning psixik taraqqiyotiga tabiiy muhit
muayyan ta’sir ko‘rsatadi. Ammo bolaning psixik taraqqiyotiga uning insoniy
jamiyatidagi hayoti asosiy turtki beradi. Boshqa kishilar bilan muloqotda bo‘lmasa,
bolada psixik taraqqiyot ham bo‘lmaydi. Bunga misol, hayvonlar orasida yashab,
tarbiyalangan bola: (nutqi rivojlanmagan, aqliy qobiliyatlari yo‘q, insoniy his-
tuyg‘u, o‘z-o‘zini anglash mavjud emas).
Hozirgi zamon biologiya fanining ta’kidlashicha, organizm bilan uni o‘rab
turgan atrof-muhit bir-butunlikni tashkil etadi.
Tabiiy va ijtimoiy muhit farqlanadi. Tabiiy muhitni iqlim, o‘simliklar hamda
geografik sharoitlar tashkil qiladi. Tabiiy sharoitlar bolaning rivojlanishiga ta’sir
qiladimi? Tabiiy muhit bolaning rivojlanishiga organizm sifatida ta’sir qiladi.
Masalan: issiq cho‘l zonasida yashovchi bola bilan shimolda, yoki dengiz bo‘yida
yashovchi bolalarning modda almashinuvida keskin farq qiladi. Biroq, tabiiy muhit
bolaning shaxs sifatida shakllanishiga bevosita ta’sir qilmaydi, balki sotsial muhit,
kishilarning ijtimoiy mehnat faoliyati orqali ta’sir etadi.
3
A.V. Petrovskiy, Madaniy-tarixiy nazariya. Psixologiya. Lug'at. - M.: AST, 2020. - 662 b.
7

Demak, bolaning psixik rivojlanishida sotsial muhit katta ahamiyatga ega.
Tajribaning ko‘rsatishicha insoniyat jamiyatidan tashqarida go‘dak haqiqiy,
taraqqiy etgan inson bo‘la olmaydi.
Har bir bola yashaydigan ijtimoiy muhit bir emas, balki bir necha qavatdan,
zonadan iborat. Eng yaqin zona – oilaviy muhitdir. Oilaga qaraganda kengroq
zonani bolaning o‘rtoqlari, tarbiyachilari tashkil etadi. Bundan tashqari yana bir
zonani bolaning qarindoshlari, qo‘shnilari tashkil qiladi va nihoyat, eng keng zona
– ijtimoiy muhit bo‘lib hisoblanadi. Uning ta’siri faqat bevosita xatti-harakat
namunalari, alohida kishilarning mulohazalari orqali emas, balki kitob va gazeta,
radio, kino, televideniya, jamiyatda o‘rnatilgan qonun, qoida va odatlar, axloq
talablari, estetika orqali amalga oshiriladi.
SHunday qilib, psixologiya fani odamning psixik xususiyatlari uning hayoti
davomida, ya’ni ontogenetik tarzda yuzaga keladi, bu xususiyatlarning tarkib
topishi va rivojlanishida odamning ijtimoiy tajribasi uning hayoti va faoliyat
sharoitlari, ta’lim va tarbiya etakchi, hal qiluvchi rol o‘ynaydi deb o‘rgatadi.
Biroq, agar bolaning shaxsiy aktivligi mavjud bo‘lmasa, muhit ham, irsiyat
ham shaxsga, uning psixik taraqqiyotiga ta’sir ko‘rsata olmaydi. Faqat o‘zining
faolligini ko‘rsatgandagina bola atrof muhitning ta’sirini his qilishi mumkin,
shundagina uning nasliy xususiyatlari namoyon bo‘lishi mumkin.
Bola faolligini hisobga olishni zarurligi psixologiyaning muhim prinsipi – ong
va faoliyatning birligi prinsipidan kelib chiqadi.
Ong faoliyatda namoyon bo‘ladi va rivojlanadi. Bolaning faolligi turli shaklda
bo‘lishi mumkin: taqliddan tortib, to ijodiy aktivlik, tashabbuskorlikkacha. Ammo
bolaning faolligi qaysi shaklda bo‘lmasin, u atrof muhitni, dunyoni bilish, uning
rivojlanishi uchun zarur hisoblanadi. Faollikda bola o‘zini namoyon qiladi va
rivojlanib boradi. Rivojlanishning samarali bo‘lishi bola faolligining kattalar
tomonidan boshqarilishiga bog‘liq bo‘ladi. Bola faolligini rivojlanishning barcha
8

bosqichlarida boshqarib borish muhimdir. Bola faolligini tashkil qilishning asosiy
formasi esa – ta’lim va tarbiyadir.
Rivojlanish jarayonida bola shaxsining o‘zgarishi ham ro‘y beradi. Bu
o‘zgarishlarni 3 ta guruhga bo‘lish mumkin.
1. SHaxs yo‘nalishining rivojlanishi.
2. Faoliyatning psixologik strukturasidagi xususiyatlar.
3. Ong mexanizmlarining rivojlanish darajasi.
Rivojlanish jarayonida bolalarda shakllanuvchi motivlar turli-tumandir.
Shunga muvofiq ularning yo‘nalishi ham harxil bo‘lishi mumkin. Ba’zi bolalarda
o‘qishga bo‘lgan yo‘nalish etakchilik qiladi: bu bolalar uchun yaxshi o‘qish,
o‘qituvchi talablarini bajarish muhimdir, ularni o‘zlashtirish baholari
tashvishlantiradi. Boshqa bolalar o‘zlarining bilishga bo‘lgan yo‘nalishlari bilan
ajralib turadilar. Ular masalalar echish, yangi bilimlar olishni yoqtiradilar. Biroq
barcha predmetlarga ham o‘quvchilar bir xilda munosabatda bo‘lmaydilar. Ular
uchun baho emas, darslarning qiziqarliligi muhimdir.
Ko‘pchilik bolalar uchun atrofdagilar bilan o‘zaro munosabatlar muhimroq.
Bu bolalarning xulq-atvori jamoada muayyan o‘rinni egallash, tengdoshlari,
kattalar bilan o‘zaro munosabatlarda o‘z o‘rnini aniqlash bilan belgilanadi. Biroq
shaxs yo‘nalishi doimo o‘zgarib turadi. Masalan: boshlang‘ich sinflarda o‘qishga
bo‘lgan yo‘nalish kuchli bo‘lsa, o‘smirlarda atrofdagilar bilan munosabatlar
ahamiyatliroq bo‘ladi.
Har qanday faoliyat bir necha elementlarni o‘z ichiga oladi. Ular faoliyatning
psixologik tuzilishini tashkil etadi.
Faoliyat – harakat.
Motiv – maqsad.
Operatsiya – usul.
9

Faoliyatda maqsad va uning motiv bilan aloqasi muhim hisoblanadi. Bola
psixik faoliyatining maqsadga yo‘nalganligi asta-sekin shakllanadi. Masalan: 3
yoshli bolalar o‘z harakatlarini ko‘zlagan maqsad bo‘yicha tashkil eta olmaydilar,
ular maqsadni unutib qo‘yishlari mumkin. 5 – 6 yoshli bolalar harakatlari
materialga bog‘liqligi bilan xarakterlanadi.
Kichik maktab yoshining oxirlariga kelib, o‘quvchilarda faoliyat maqsadi
bilan motivi o‘rtasida aloqa o‘rnatish malakasi shakllanadi. Shunday qilib, faoliyat
psixologik strukturasining rivojlanish jarayonida bola xatti-harakatining
xususiyatlari va faoliyatining tuzilishi o‘zgaradi. Maqsadga yo‘nalganlik,
ixtiyoriylik, uyushqoqlik rivojlanadi.
Ong rivojlanish jarayonida bola tomonidan voqelikni ideal ravishda aks
ettirish mexanizmlari, struktura va mazmuni o‘zgaradi. Bu ayniqsa, bola aqliy
faoliyati xususiyatlarining o‘zgarishida namoyon bo‘ladi.
Ong rivojlanishining muhim ko‘rsatkichi, o‘z-o‘zini, o‘zining “Men”ini
anglashdir. O‘zining “Men” ini anglash bola shaxsi rivojlanishining turli
tomonlarini xarakterlovchi asosiy mexanizmlardir.
Bola psixik rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchlari haqidagi masala ham
eng muhim masalalardan biridir.
Rivojlanish, taraqqiyot haqidagi bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan 2 ta
qonsepsiya mavjud. Bular: 4
1. Dialektik.
2. Metafizik.
Birinchi qonsepsiyaga muvofiq, taraqqiyot qarama-qarshiliklar birligidan
iborat bo‘lsa, ikkinchisiga binoan taraqqiyot ko‘payish va kamayish, o‘sish,
takrorlanish sifatida qaraladi. Taraqqiyotga metafizik qarashga ko‘ra, harakat
taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, uning manbalari, motivi chetda
4
A.V. Petroshevskiy, M.T. Yaroshevskiy, Psixologiya. Oliy uchun darslik. Ped. Un. - 2-nashr. - M.: "Akademiya",
2022. - 512p
10

qolib ketadi. Bu qonsepsiyaning mohiyati shundan iboratki, unga muvofiq
taraqqiyot – miqdoriy o‘zgarish, muayyan xususiyatning ko‘payishi yoki
kamayishidan iborat. Masalan: bolaning lug‘at boyligining ko‘payishi, ya’ni so‘z
boyligini to‘plash; nutq rivojlanishida xatolarning kamayishi; xotira, diqqat,
ko‘nikmalar hajmining kengayishi – bolaning psixik rivojlanishi, deb qaraladi.
Dialektik qarashga ko‘ra, jamiyat va tabiatdagi har qanday harakat singari
rivojlanish, taraqqiyot ham ichki qarama-qarshiliklar kurashidan iborat.
Har bir insonning, shu jumladan butun jamiyatning rivojlanish jarayonida eski
shakl, g‘oya, odat, qiziqishlar o‘zgaradi, ularning o‘rniga keluvchi yangi g‘oya,
odat, qiziqishlar ta’sirida qayta tuziladi. Demak, bu erda eskilik bilan yangilik
o‘rtasida kurash ketadi. Shunday qilib, rivojlanish jarayonida yangi bosqich
boshlanadi.
Bundan tashqari, dialektik qonsepsiya taraqqiyot deganda faqat miqdor
o‘zgarishlarni emas, sifat jihatdan yangi forma va xususiyat, sifatlarining vujudga
kelishini tushunadi.
Taraqqiyotning metafizik qonsepsiyasi rivojlanish manbalarini ochib
bermaydi, balki uni o‘z - o‘zidan, to‘satdan amalga oshadigan jarayon deb
hisoblaydi va Shuning uchun uning sabablarini bilish mumkin emas. Demak,
ularning fikricha, taraqqiyot jarayonini boshqarish imkoniyatlari haqidagi masala
ham o‘z-o‘zidan avtomatik ravishda yo‘q qilinadi. Bu qonsepsiyaga ko‘ra, bola –
bu kichkina katta odam. Psixik rivojlanish esa – dastlab berilgan xususiyatlarning
kengayishi holos.
Dialektik- materialistik nazariya rivojlanishni qarama - qarshiliklar kurashi;
eski, o‘lib borayotgan shakl bilan yangi, endi tug‘ilayotgan forma o‘rtasidagi
kurash sifatida qaraydi. Bu nazariya taraqqiyotning manbaini hayotiy jarayonning
o‘zida deb biladi. Shu hayot jarayonining o‘zida qarama-qarshiliklar vujudga
keladi, shu jarayonning o‘zida ular engib o‘tiladi va hal qilinadi.
11

Bola psixikasidagi eskilik bilan yangilik o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar,
ziddiyat ta’lim va tarbiya jarayonida namoyon bo‘ladi hamda bartaraf qilinadi.
Bola rivojlanishining har bir yosh bosqichida ziddiyatlar namoyon
bo‘lishining o‘ziga xos shakllari mavjud. Buni muloqotga bo‘lgan ehtiyojning
namoyon bo‘lishi va rivojlanishida ko‘rish ham mumkin. Masalan: go‘dak unga
yaqin bo‘lgan kishilar avvalo onasi bilan mimika, imo- ishora, alohida so‘zlar
yordamida muloqotda bo‘ladi, ammo ularning ma’nosini har doim ham
tushunavermaydi. Go‘daklik davrining oxirlariga kelib, atorofdagilar bilan
muloqatda bo‘lishning bunday vositalari uning kishilar bilan yanada kengroq
muloqatda bo‘lish va tashqi dunyoni bilish ehtiyojlarini qondirish uchun etarli
bo‘lmay qoladi. Potensial imkoniyatlar uni ancha keng va mazmunliroq muloqot
formasiga o‘tishga undaydi. Vujudga kelgan muloqotning yangi shakllariga
bo‘lgan ehtiyoj bilan ularni qondirishning eski usullari o‘rtasidagi qarama-qarshilik
taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi: bu qarama-qarshilik,
ziddiyatni engib o‘tish va bartaraf qilish muloqotning sifat jihatdan yangi, faol
shakli – nutqni tug‘diradi. 5
Kichik maktab yoshida psixik rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi
o‘qituvchi tomonidan o‘quvchi oldiga qo‘yiladigan yangi talablar bilan ularni
qondirishning eski usullari, bola psixik rivojlanish darajasi, uning bilim, ko‘nikma,
malakalari o‘rtasidagi ziddiyatdir. Vujudga kelgan yangi ehtiyojlarni qondirish
uchun, pedagog talablarini bajarish uchun o‘quvchiga faoliyat va xatti-harakatning
ancha murakkab usullarini o‘zlashtirish zarur bo‘ladi. Masalan: darsda o‘zini
yaxshi tutish, tanaffus vaqtida intizomli bo‘lish talabi bilan maktabga kelgunga
qadar bolada mavjud bo‘lgan odatlar (ya’ni ixtiyorsiz, impulsiv harakatlar qilish,
xohishiga qarab ish tutish, irodaviy zo‘r berishning kuchsiz, zaifligi) o‘rtasidagi
ziddiyatning bartaraf qilinishi natijasida bolada intizomlilik kabi ijobiy odat
rivojlanadi.
5
G. Kraig, D. Bockum, Rivojlanish psixologiyasi, 9-nashr. - Sankt-Peterburg: Pyotr, 2021. - 940 p.
12

Bunda bolaning potensial imkoniyatlari ham uning psixik taraqqiyotini
harakatlantiruvchi kuch sifatida chiqadi.
Demak, bola psixik taraqqiyotini ta’lim-tarbiya jarayonida boshqarib borish
uchun har bir Yosh davrining asosiy ziddiyatlari, qarama-qarshiliklarini yaxshi
bilish va ularni hisobga olish zarur.
2. 2 . L.S.Vegotskiyning madaniy-tarixiy konsepsiyasi
Bola ruhiyatining rivojlanishining madaniy -tarixiy nazariyasi o'zining asosini
L.S.Vigotskiy asarlarida oldi va uning shogirdlari va sheriklari - A. N. Leontiev,
D.B. Elkonin. Vigotskiy tarixiylik tamoyilini ruhiy voqelikni kelib chiqishi,
shakllanishi, shuningdek ma'lum bir tarixiy davr kontekstida ko'rib chiqishni,
rivojlanishning asosiy printsipi sifatida qabul qiladi. Psixika rivojlanishining
mohiyati insonning o'z xatti -harakatlari va psixikasini o'zlashtirish jarayonidan
iborat. Aqliy rivojlanishni o'rganish, inson ongi va insoniyat jamoasiga xos bo'lgan
madaniy vositalarning rivojlanishini o'rganishga muvofiq bo'lishi mumkin. 6
Vigotskiy - psixikaning rivojlanishidagi haqiqiy va ideal shakllar
o'rtasidagi munosabatlar g'oyasi. Ideal shakl, L. S. Vigotskiy fikricha,
insoniyatning tarixiy taraqqiyoti jarayonida shakllangan madaniy xulq -atvor
shakllarini aks ettiradi. Madaniyatda bola o'zini rivojlantirish jarayonida
o'zlashtirishi kerak bo'lgan xulq-atvor, qobiliyat va shaxsiyatning tayyor shakllari
mavjud. Madaniy (ideal) shakllar bilan o'zaro munosabatlardan mahrum bo'lgan,
o'sayotgan odam o'ziga xos insoniy fazilatlarni rivojlantira olmaydi.
Haqiqiy shakllar insonning aqliy fazilatlarini rivojlantirishning organik asosi
bo'lgan tabiiy xususiyatlarini ifodalaydi. Rivojlanish jarayonida boshlang'ich
("tabiiy") aqliy funktsiyalar yuqori ("madaniy") aqliy funktsiyalarga aylanadi.
Yuqori aqliy funktsiyalar, masalan, kontseptual fikrlash, aqlli nutq, mantiqiy
xotira, ixtiyoriy e'tibor, ixtiyoriy xatti -harakatlar, hissiy idrok va boshqalar. -
6
K.S. Xoll, G. Lindsay, shaxsiyat nazariyalari. Ingliz tilidan tarjima. - M.:2022
13

rivojlanish jarayonida bola ruhiyatining yangi shakllanishiga aylanadi, lekin ular
madaniyatda ruhiy tasvirlar, ijtimoiy me'yorlar, qadriyatli munosabatlar, faoliyat
usullari va boshqalar ko'rinishida bo'ladi. Shunday qilib, bola rivojlanishining
dastlabki bosqichlaridan boshlab, eng yuqori ideal shakl bola psixikasining
dastlabki shakllarining shakllanishiga ta'sir qiladi.
Voyaga etgan kishi bolaga madaniyatda mavjud bo'lgan aqliy vositalarni
taqdim etish orqali tabiiy ruhiy funktsiyalarni o'zlashtirishga yordam beradi. tabiiy
til, imo -ishora tizimlari, belgi, afsona). Moslashuv rivojlanishning asosiy shakli
bo lgan boshqa rivojlanish nazariyalaridan farqli o laroq, madaniy-tarixiy nazariyaʻ ʻ
rivojlanishni o zlashtirish sifatida ko radi. Rivojlanishning harakatlantiruvchi
ʻ ʻ
kuchlari, L.S.Vygotskiyning fikriga ko'ra, bola va kattalar o'rtasidagi maxsus
tashkil etilgan aloqa (o'rganish) va bolaning o'zi faoliyati (faoliyat).
L.S.Vygotskiy bolalik rivojlanishida heteroxromizm, notekislik va
metamorfoz qonunlari deb atash mumkin bo'lgan muayyan qonuniyatlarni aniqladi.
Bolalik rivojlanishi geteroxromdir, uning o'ziga xos ritmi bor, u o'zgaradi turli
yillar hayot, vaqt ritmiga to'g'ri kelmaydi. Inson ruhiyatining har bir tomoni
o'zining optimal rivojlanish davriga ega (notekislik qonuni). Rivojlanish - bu sifat
o'zgarishlarining ketma-ketligi, bola kattalar bilan solishtirganda uning qisqargan
nusxasi bo'lmagan holda sifat jihatidan farq qiladi (metamorfoz qonuni).
L.S.Vigotskiyning shogirdlari va hamkorlari. Vigotskiy o'z nazariyasini
rivojlantirishda davom etdi. Shunday qilib, A.N. Leontiev faoliyat yondashuvi
nuqtai nazaridan aqliy rivojlanish shartlarini batafsil ishlab chiqdi. Umumiy
printsip bu fikr ichki aqliy faoliyat amaliy faoliyatdan kelib chiqadi va bir xil
tuzilishga ega. Shuning uchun amaliy faoliyatni o'rganib, biz aqliy rivojlanish
qonuniyatlarini tushunamiz; amaliy faoliyatni tashkil qilishni boshqarish, biz ichki
aqliy faoliyatni boshqaramiz. Biroq, ongning dinamik tuzilishini barpo etishning
bunday yondashuvi muallif faoliyat tushunchasi orqali ongni ta'riflaganiga olib
keldi. Bir vaqtlar L.S. Vygotskiy inson psixikasining barcha murakkabligini
elementlarga (faoliyat tuzilishiga) kamaytiradigan hamma narsani tushuntirib
14

beradigan tamoyilni ishlab chiqishda boshi berk ko'chaga kirishi mumkinligini
bashorat qilgan. Faoliyat nazariyasiga muvofiq, shaxsning shakllanishi faqat
shaxsning motivatsion sohasini shakllantirish kabi ko'rinadi (bu masalani
batafsilroq ko'rib chiqish L.I. Bojovichning asarlarida mavjud). 7
Shaxsiy rivojlanish qonuniyatlarini o'rganib, A.N. Leontev asosiy
mexanizmni aniqladi - "maqsadning maqsadga o'tish" - maqsadlardan biri sifatida
ko'rinadigan narsani mustaqil motivga aylantirish.
A.N. Leontiev L.S.Vigotskiyning g'oyasini rivojlantirishni davom ettirdi.
Vigotskiy markaziy yoshdagi neoplazma shakllanadigan va rivojlanish yo'nalishini
belgilaydigan etakchi faoliyat turi haqida. A.N.ning asarlari tufayli. Leont'evning
etakchi faoliyati kontseptsiya sifatida belgilanadi va aqliy rivojlanish
davriyligining mezoni, ko'rsatkichi hisoblanadi. psixologik yosh bola Bu g'oyani
ijodiy rivojlantirib, D.B. Elkonin bolalik davrini davrlashtirishni taklif qildi, bu
hozirgi kungacha rus psixologiyasida asosiylaridan biri bo'lib qolmoqda.
Aqliy rivojlanish muammosiga faol yondashishga muvofiq P.Ya. Halperin
aqliy harakatlarning bosqichma-bosqich shakllanishi nazariyasini taklif qildi,
bunda tashqi faoliyatning ichki faoliyatga o'tishining o'ziga xos xususiyatlari,
ontogenezdagi interyerizatsiya jarayonining qonuniyatlari o'rganiladi.
V.P. Zinchenko, L.S.Vigotskiyning madaniy-tarixiy nazariyasi g'oyalarini
birlashtirib, inson genomini yaratishga urinishdi. Vigotskiy va A.N.ning faollik
nazariyasi. Leontyev. Muallif ongning rivojlanishini bir -biri bilan o'zaro
bog'langan 4 ta aqliy vertikal shakllanish orqali tekshiradi: "men", "faoliyat
turlari", "funktsional organlar" orqali voqelik qurilishi amalga oshadi, "ruhiy
uskunalar" - vositachilar, psixologik vositalar.
Madaniy-tarixiy nazariya g'oyalari hozirgi bosqich rivojlanish rivojlanish
psixologiyasi Psixologiya instituti xodimlarining tadqiqotlarida samarali ishlab
chiqilgan va takomillashtirilgan. L.S. Vigotskiy nomidagi Rossiya davlat
7
Kjell L., Ziegler D. Shaxsiyat nazariyalari (Asosiy qoidalar, tadqiqot va qo'llash). - Sankt-Peterburg: Pyotr, 2020.
15

gumanitar fanlar universiteti G.G boshchiligida. Kravtsova va E.E. Kravtsova;
ularning ontogenez qonuniyatlari haqidagi nuqtai nazari qo'llanmada N.N.
Noskova "Inson rivojlanish yoshi psixologiyasi".
L.S. Vigotskiy sovet psixologiyasining uslubiy asoslarini rivojlantirishga
ulkan hissa qo'shdi; u psixologiyada madaniy-tarixiy kontseptsiyani yaratdi, u A.N
tomonidan ishlab chiqilgan umumiy psixologik faoliyat nazariyasida yanada
rivojlandi. Leontiev, A.R. Luriya, P. Ya. Galperin, D.B. Elkonin va boshqalar1 1
Veraksa N. L.S. metodologiyasi. Vygotskiy va ta'limning rivojlanishi / "Madaniy-
tarixiy yondashuv: gumanitar fanlar va ta'limning rivojlanishi" xalqaro
konferentsiyasi. Tezislar to'plami. M, 1996. S. 35.
“L.S.Vigotskiyning talqini. Vygotskiy vositachiligidagi inson tuzilishi
psixologik jarayonlar va inson faoliyati sifatida aqliy, u tomonidan ishlab chiqilgan
butun ilmiy va psixologik nazariyaning asosi bo'lib xizmat qilgan - inson
ruhiyatining "tabiiy", tabiiy "ijtimoiy" tarixiy ("madaniy") nazariyasidan, "Deb
yozgan AN Leontiev L. S. Vigotskiyning nekrologiyasida. Bu erda A.N. Leont'ev
Vigotskiy asarining asosiy g'oyasi sifatida uning turli shakllarida naturalizmdan
farqli o'laroq, inson psixikasining ijtimoiy-tarixiy tabiati haqidagi pozitsiyani
ko'rsatdi.
Vygotskiy psixikaning konkret insoniy shakli sifatida oliy psixik funksiyalar
(tushunchalarda fikrlash, aqlli nutq, mantiqiy xotira, ixtiyoriy diqqat va boshqalar)
tushunchasini kiritdi va oliy psixik funksiyalarning rivojlanishi haqidagi ta’limotni
ishlab chiqdi. Ushbu ta'limotning birinchi taqdimoti "Bolaning madaniy
rivojlanishi muammosi" maqolasi edi.
Uning vafotigacha bo'lgan keyingi barcha yillar (1934) asosiy g'oyaning
tizimli eksperimental va nazariy rivojlanishi bilan bog'liq. L.S. rahbarligida.
Vygotskiy o'z shogirdlari va hamkorlarining kichik guruhidan (A.R.Luriya,
A.N.Leontyev, tez orada ularga A.V. Zaporojets, L.I. Bojovich, N.G. Morozova,
L.S. E.E. Levin qo'shildi) Psixologiya institutida maktab tashkil etilib, u
16

maktablardan biriga aylandi. sovet psixologiyasining eng yirik va nufuzli
maktablari. Vygotskiyning tadqiqotlari juda keng: bolalar psixologiyasi, umumiy
psixologiya, defektologiya, san'at psixologiyasi, metodologiya va psixologiya
tarixi va h.k. Ularning barchasini umumiy nazariy yondashuv va bitta muammo -
inson psixikasining genezisi, tuzilishi va vazifalari muammosi birlashtiradi.
1928 yilgi maqolada, yuqori ruhiy funktsiyalarning o'ziga xos xususiyati
sifatida mediatsiya g'oyasi mavjud edi: u birinchi marta yuqori ruhiy funktsiyalar
tuzilishini sxematik tarzda taqdim etdi.
"Har qanday xulq -atvor jarayoniga belgining kiritilishi" vositani mehnat
operatsiyasiga kiritish kabi psixologik operatsiyalarning butun tizimini qayta
tiklaydi. Bu individual jarayonlarni xulq -atvorning madaniy qurilmasiga
birlashtiradigan tuzilma, bu qurilmani psixologik funktsiyaga aylantiradi, bu
vazifani umuman xulq -atvorga nisbatan bajaradi ”, deb yozgan L.S. Vygotskiy
ushbu maqolada
Yuqori ruhiy funktsiyalarning kelib chiqishi haqidagi savol Vigotskiy
nazariyasining markazida edi.
Vygotskiy oliy aqliy funktsiyalarning rivojlanish qonuniyatlarini
shakllantirdi. “Ushbu qonunlarning birinchisi shundan iboratki, inson psixik
jarayonlari vositachilik tuzilmasi paydo bo‘lishining o‘zi uning ijtimoiy shaxs
sifatidagi faoliyati mahsulidir. Dastlab ijtimoiy va tashqi vositachilik, keyinchalik
faqat individual tuzilmani saqlab, individual psixologik va ichki tuzilishga aylanadi
”, deb yozgan A.N. Leontiev.
Marksistik "inson ongining ijtimoiy-tarixiy tabiati haqidagi ta'limotga"
tayanib, odamning yuqori ruhiy jarayonlari haqidagi mexanik g'oyalardan farqli
o'laroq, oddiy assotsiativ jarayonlar (masalan, E. Torndik) va idealistik
tushunchalar bilan bir xil. Vigotskiy yuqori ruhiy funktsiyalarni faqat mazmun
o'zgarishini ko'rgan madaniyatga aylandi (E. Spranger, V. Dilthey), Vigotskiy
17

shuni ko'rsatdiki, madaniy rivojlanish jarayonida yangi yuqori tarixiy faoliyat
shakllari va usullari - yuqori aqliy funktsiyalar shakllanadi.
Inson psixik funksiyalarining ijtimoiy genezisi haqidagi bu qoida oliy psixik
funksiyalarning rivojlanish qonuni deb ataladi. "Har bir yuqori aqliy funktsiya xulq
-atvorni rivojlantirish jarayonida ikki marta paydo bo'ladi: birinchidan, jamoaviy
xulq -atvor funktsiyasi, hamkorlik yoki o'zaro munosabat shakli, ijtimoiy
moslashuv vositasi sifatida, ya'ni. interpsixik toifa sifatida, so'ngra bolaning
individual xulq -atvori, shaxsiy moslashuv vositasi sifatida ichki jarayon xulq -
atvor, ya'ni. intrapsixologik toifa sifatida ". 8
Masalan, mantiqiy fikrlash bolalar jamoasida nizo paydo bo'lishidan oldin
paydo bo'lmaydi; ixtiyoriy jarayonlar shuningdek, jamoaviy xatti -harakatlar
qoidalariga bo'ysunishdan, masalan, o'yinda rivojlanadi; aloqa vositasi sifatida
tashqi nutq ichki sifatida aylanadi. fikrlash vositasi. Tarixiy jihatdan, yuqori
tafakkur funktsiyalarining inson tafakkuri va xulq -atvorining yangi shakllari
sifatida paydo bo'lishi mehnat faolligining rivojlanishi bilan bog'liq. Yuqori aqliy
funktsiyalar mahsulot emas biologik evolyutsiya ... Ularda .. bor ijtimoiy tarix ...
“Faqat jamoaviy jarayonda jamoat hayoti insonga xos bo'lgan intellektual
faoliyatning barcha yuqori shakllarini ishlab chiqdi va rivojlantirdi ».
Mehnat va oliy intellektual funktsiyalar o'rtasidagi munosabatlarning
pozitsiyasi "psixologik vositalar" haqida xulosa chiqarishga olib keldi, ular til,
raqam "yozuv va boshqalar" inson tomonidan yaratilgan, bu ma'noda sun'iy,
ijtimoiy va tabiatan individual emas. Psixologik vositalar mehnat qurollaridan farq
qiladi; agar ikkinchisi tabiat jarayonlarini o'zlashtirishga qaratilgan bo'lsa, unda
psixologik vositalar o'ziga ta'sir qilish vositasi vazifasini bajaradi va shu tufayli
ruhiy jarayonlarni ixtiyoriy va ongli qiladi. Tarkib jihatidan psixologik vositalar
ma'noga ega bo'lgan belgilardir. Asosiy belgi - nutq, so'z. Bolaning aqliy
8
Kirsheva N.V. Bolani rivojlantirish muammolari va bolani tuzatishning psixoterapevtik usullari RGAFK
olimlarining asarlari to'plami T:.2021.
18

rivojlanishida tilning rolini o'rganish bilan bog'liq bo'lgan tadqiqot yo'nalishi
shunday tuzilgan.
Ma'nolarni tadqiq qilish shuni ko'rsatdiki, rivojlanishning turli bosqichlarida
bo'lgan bola so'z ortida har xil ma'noga ega. Bu erdan bolalikdan so'z ma'nosini
rivojlantirish bo'yicha tadqiqotlar boshlandi. So'zning ma'nosi umumlashtirish
sifatida tushunilgan, bu ong rivojlanishining hujayrasi. Ilmiy va kundalik
kontseptsiyalarni o'rganishda "tushunchalarning shakllanishi, umumlashtirishning
rivojlanish bosqichlari belgilanadi: senkretik tasvirdan kompleksgacha
(ularning turli xil variantlar ) va ulardan tushunchalarga va shunga mos ravishda
L.S. Vygotskiy ma'no bilan ajralib turadi.
So'z ma'nosining rivojlanishi faktini o'rganish Vygotskiyni ongning tizimli va
semantik tuzilishi muammosiga olib keldi. "Bola so'zlarning ma'nosini
rivojlantirishda qanday darajaga etganiga qarab, uning aqliy funktsiyalarining
barcha asosiy tizimlari topilgani" ko'rsatildi. Vigotskiy alohida va bir-biridan
ajratilgan funktsiyalarning yoshga bog'liq o'zgarishlarini o'rgangan psixologiyadan
farqli o'laroq, ongning tizimli va semantik tuzilishi nazariyasini ishlab chiqdi
("Umumiy pedologiyadan ma'ruzalar. Fikrlash va nutq"). Bu nazariyaga ko'ra,
"ongning funktsional tuzilishining o'zgarishi butun aqliy rivojlanish jarayonining
asosiy va markaziy mazmunidir".
Umuman olganda, ongning yoshga bog'liq rivojlanishi tasviri turli sohalarning
izchil hukmronligi bilan ong tuzilishining o'zgarishi sifatida tasvirlangan. "Aqliy
bolaning rivojlanish tarixi bizga go'daklik davridagi ong rivojlanishining birinchi
bosqichi individual funktsiyalarning farqlanishi bilan tavsiflanganidan keyin yana
ikkitasi - erta bolalik va maktabgacha yosh birinchi bosqichda idrok farqlanadi va
ma'lum bir yoshdagi funktsional munosabatlar tizimida hukmronlik qiladigan va
markaziy dominant funktsiya sifatida qolgan ongning faolligi va rivojlanishini
belgilaydigan asosiy rivojlanish yo'lini yaratadi. ikkinchi bosqichda bunday
dominant funktsiya - xotira rivojlanishning birinchi pog'onasiga o'tadi. Bilan
19

boshlanadi Yoshlik fikrlash ustun vazifaga aylanadi. Ontogenezda yuqori ruhiy
funktsiyalarni rivojlantirishning asosiy mexanizmi interyerizatsiya hisoblanadi.
L.S. Vygotskiy shunga o'xshash fikrlarni ishlab chiqqan P. Janetga ishora
qiladi. Yuqori aqliy funktsiyalar tashqaridan paydo bo'ladi, ular "dastlab tashqi
xulq -atvor shakli sifatida qurilgan va tashqi belgiga asoslangan". Vigotskiy
boshlang'ich - quyi jarayonlarni ajratadi, ularni tabiiy psixologik funktsiyalar,
ba'zan psixofiziologik funktsiyalar va yuqori aqliy funktsiyalar deb ataydi.
Bolalikda pastki aqliy funktsiyalarning rivojlanishi kuzatilmaydi, ularning
mavjudligi ibtidoiy xarakterga ega, ya'ni. madaniy taraqqiyotni tugatmagan, tarixiy
taraqqiyot jarayonida yaratilgan madaniy-psixologik vositalarni o‘zlashtirmagan
shaxs uchun. Primitivlik asboblarni ishlata olmaslik va psixologik funktsiyalarning
tabiiy shakllarini kamaytirishga kamayadi.
1928 yilgi maqolada, L.S.ni yod olish misolidan foydalanib. Vygotskiy
alohida psixik funktsiya rivojlanishining to'rt bosqichini ta'riflagan:
1) ibtidoiy xulq-atvor bosqichi: yodlash tabiiy yo'l bilan sodir bo'ladi;
2) sodda psixologiya bosqichi: nomukammal ishlatilgan vosita beriladi;
3) tashqi vositachilik harakatlarining bosqichi: bola ma'lum bir operatsiyani
bajarish uchun tashqi vositadan to'g'ri foydalanadi;
4) belgi yordamida tashqi faoliyat ichki xususiyatga o'tadi, tashqi belgi
aylanib, ichki bo'ladi, harakat ichki vositachi bo'ladi.
Interpsixik funktsiyadan intrapsixik funktsiyaga o'tish boshqa bolalar bilan
hamkorlikda va bolaning kattalar bilan o'zaro munosabatlarida sodir bo'ladi.
Vygotskiy har bir yosh bosqichida bolaning shaxsiyati va uning atrofidagi
ijtimoiy muhit o'rtasidagi munosabatlarning muhim rolini ta'kidladi. Bu
munosabatlar yoshdan -yoshga o'zgarib turadi va "o'ziga xos, ma'lum bir yoshga
xos bo'lgan, bola va uning atrofidagi haqiqat, birinchi navbatda, ijtimoiy o'rtasidagi
eksklyuziv, o'ziga xos va takrorlanmas munosabatni tashkil qiladi. Bolaning aqliy
20

rivojlanishi bo'yicha olib borilgan tadqiqotlardan rivojlanish va o'rganish
o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganishga yangicha yondashuv paydo bo'ldi.
Yuqori psixik funktsiyalar o'zlarining hamkorlik va tarbiya manbalariga ega
bo'lganligi sababli, aqliy rivojlanishda o'qitishning etakchi roli haqida xulosa
qilindi. Bu shuni anglatadiki, o'rganish rivojlanishdan oldinda. Bola bilan
hamkorlikda foydalanish mumkin bo'lgan maydon proksimal rivojlanish zonasi
deb ataladi, o'zini o'zi bajarish sohasi-haqiqiy rivojlanish maydoni. "Proksimal
rivojlanish zonasi intellektual rivojlanish dinamikasi va ta'lim muvaffaqiyatining
haqiqiy rivojlanish darajasidan ko'ra muhimroqdir". 9
Vigotskiyning fikricha, bu tadqiqotlar pedagogik amaliyotning asosini tashkil
qilishi kerak. “Pedagogika kechagi kunga emas, balki bola rivojlanishining
kelajagiga asoslanishi kerak”, deb yozgan edi L.S. Vygotskiy. Psixik
jarayonlarning tarixiy shakllanishini tadqiq qilish birmuncha rivojlandi.
Yangi mavzuni o'rganish - yuqori aqliy funktsiyalarni ishlab chiqish yangi
usulni ishlab chiqishni talab qildi, chunki L.S. Vygotskiy, "texnika o'rganilayotgan
ob'ektning xususiyatiga mos kelishi kerak". Vygotskiy o'z usulini eksperimental
genetik yoki sababiy genetik deb atadi.
Ushbu usulning aniq ifodasi ikki tomonlama stimulyatsiya texnikasi bo'lib,
uning yordamida eksperimental tadqiqotlar xotira, e'tibor va h.k. Vygotskiy aqliy
rivojlanishdagi anomaliyalarning klinik va psixologik tahlilini inson psixikasi
genezisini, aqliy rivojlanish jarayonida ta'limning rolini tushunish uchun ularning
ahamiyatini hisobga olgan holda ko'rib chiqqan. U aqli zaif, kar-soqov, psixopatik
bolaning rivojlanishi va tarbiyasini o'rganishni "tabiatning o'zi qo'ygan tajribalar"
deb atadi. Shuning uchun L.S.ning asarlari. Vigotskiy defektologiyada uning
umumiy psixologik nazariyasining ajralmas qismini tashkil qiladi. 10
9
Rubinshtein SD Umumiy psixologiya asoslari. (Biogenetik muammo) M.. 2020 yil
10
Veraksa N. L.S. metodologiyasi. Vygotskiy va ta'limning rivojlanishi / "Madaniy-tarixiy yondashuv: gumanitar va
ta'limning rivojlanishi" xalqaro konferentsiyasi. Tezislar to'plami. M, 2022 , 36 -bet.
21

L.S. uslubining asosiy ma'nosi. Vygotskiy shuni ko'rsatdiki, u rivojlanish
muammosini faqat etarli darajada o'rganish, ya'ni. inson ruhiyatida vujudga
keladigan yangiliklarni o'rganish faqat o'rganilayotgan jarayonning genezisi va
rivojlanishini sun'iy ravishda tiklash usuli bo'lishi mumkin. Bu usul tubdan yangi
metodologiyaning boshlanishini ko'rsatdi psixologik tadqiqotlar keyinchalik sovet
psixologiyasida sezilarli rivojlanishga erishdi (P.Ya. Galperin, D.B. Elkonin,
V.V.Davydov va boshqalar).
L.S.ning barcha tadqiqotlarida. Vigotskiyning bola va kattalar o'rtasidagi
aloqasi aqliy rivojlanishning eng muhim sharti bo'lib xizmat qiladi. Muloqot so'zlar
yordamida sodir bo'lganligi sababli, nutq ularning paydo bo'lishi va
rivojlanishining asosiy sharti bo'lib, yuqori ruhiy funktsiyalar va umuman
shaxsiyatning rivojlanishini tushuntiradi. Bu erda aqliy rivojlanish manbalarini
cheklangan tushunish bilan bog'liq qiyinchiliklar mavjud. Bu qiyinchiliklar
Vigotskiy tomonidan ilgari surilgan insonning yuqori aqliy funktsiyalarini
rivojlantirish muammosini hal qilishning yangi istiqbollarini yaratdi. S.L.
Rubinshteyn va A.N. Leontev faolning ob'ektiv mazmuni bolaning aqliy
rivojlanishiga bog'liq bo'lgan g'oyani ilgari surdi. Shu bilan birga, muloqotning roli
inkor qilinmadi, balki o'z faoliyati bilan birlashtirildi.
Shunday qilib, Vigotskiydan kelib chiqib, sovet psixologiyasida faoliyat
doktrinasi rivojlana boshladi.
20-30 -yillarda ishlab chiqilgan inson aqliy rivojlanishi kontseptsiyasi. Sovet
psixologi L. S. Vygotskiy shogirdlari A. N. Leontiev va A. R. Luriya ishtirokida.
Uning shakllanishi davrida gestalt psixologiyasi tajribasi, frantsuz psixologik
maktabi, birinchi navbatda J.Pyaget, shuningdek, tilshunoslik va adabiy
tanqidchilik va hokazolarda strukturaviy-semiotik yo'nalish tanqidiy ko'rib
chiqildi.Teoriya marksistik falsafani boshqargan.
Ushbu nazariyaga ko'ra, psixikaning ontogenezining asosiy qonuniyati
bolaning o'zining tashqi, ijtimoiy-ramziy - kattalar bilan qo'shma va belgilar
22

vositasida - faoliyatining tuzilishini ichkilashtirishdan iborat. Natijada, psixik
funktsiyalarning avvalgi tuzilishi "tabiiy" o'zgarishlar sifatida - bu
interyerlashtirilgan belgilar bilan vositachilik qiladi, aqliy funktsiyalar
"tarbiyalanadi". Tashqi tomondan, bu ularning ongli va ixtiyoriy bo'lishlarida
namoyon bo'ladi. Shunday qilib, intererizatsiya ham sotsializatsiya vazifasini
bajaradi. İnteryerizatsiya jarayonida tashqi faoliyatning strukturasi o'zgarib, aqliy
funktsiya asosida "tashqi" ijtimoiy faoliyat qurilsa, eksteriorizatsiya jarayonida
yana o'zgarishi va "ochilishi" uchun "quladi". Lingvistik belgi - so'z - ruhiy
funktsiyalarni o'zgartiradigan universal vosita vazifasini bajaradi. Bu yerda
odamlarda kognitiv jarayonlarning og'zaki va ramziy (-> belgisi) xarakterini
tushuntirish imkoniyati ko'rsatilgan.
Nazariyaning asosiy qoidalarini sinab ko'rish uchun "ikki tomonlama
stimulyatsiya texnikasi" ishlab chiqildi, uning yordamida belgilar vositachiligi
jarayoni modellashtirildi, belgilarning aqliy funktsiyalar - diqqat, xotira, fikrlash -
tuzilishiga aylanish mexanizmi. kuzatildi.
2. 3 . A.N.Leontyevning faoliyat nazariyasi
A.N.Leontev (1903-1979) – mashhur rus psixologiya faoliyat nazariyasining
asoschilaridan biri. Faoliyat nazariyasi ong va faoliyat birligi tamoyili bilan
bog’liq. Ushbu nazariyaga ko’ra, faoliyat sub’ektning predmetli olam bilan bo’lgan
ta’sirlashishi jarayoni bo’lib, bu jarayon unga o’z ehtiyojlarini qondirishi uchun
imkoniyat beradi. 11
Faoliyat – bu faol maqsadga yo’naltirilgan jarayondir. Predmetli lik faoliyat
bilan bogliq ehtiyoj – individdan tashqarida bo’lgan, ammo individ normal hayot
kechirishi shaxsning rivojlanishi uchun kerak bo’lgan narsalarga nisbatan zaruratni
his etish xolati. Motivextiyojning namoyon bulish shakli insonni faoliyatga
undaydigan sabab ya’ni faoliyatning nima uchun amalga oshirilayotganligidir. U
11
Blum D. Shaxsning psixoanalitik nazariyalari. Ekaterinburg, 2021 yil.
23

yoki bu motiv insonni muayyan maqsadni qo’yishga undaydi. Maqsad - faoli-
yatning kutilayotgan natijasi. Faoliyat quyidagi darajalarga ega bo’ladi:
1. Maxsus faoliyat turlari darajasi;
2. Harakatlar darajasi;
3 . Operatsiyalar darajasi;
4. Psixofiziologik funksiyalar darajasi.
Har qanday faoliyat ma’lum xarakatlar ketma-ketligi shaklida amalga oshadi.
Harakat – ongli maqsadga erishish uchun yo’naltirilgan faollik, faoliyatning asosiy
tarkibiy birligidir. U sharoitga bog’liq ravishda turli usullar bilan amalga oshiriladi.
Harakatni amalga oshirish usullari operatsiyalar deb ataladi.
Operatsiyalar - avtomatlashgan, odatda aniqlanmaydigan harakatlardir.
Faoliyat o’z motivini yo’qotish va harakatga aylanishi, harakat esa maqsadi
o’zgarishi bilan operatsiyaga aylanishi mumkin. Muayyan sharoitda harakatdan
ko’zlangan maqsad butun faoliyat maqsadidan muhimroq ahamiyat kasb etishi va
natijada maqsad motivga aylanib qolishi kuzatiladi. Faoliyat nazariyasi nuqtai
nazaridan faol inson ongi shakllanishining sharti va omili ong faolligining
shaklidir. A.N.Leontev o’z izlanishlarida faoliyatning bala taraqqiyotiga ta’siri
muammosini ham chuqur o’rgangan.
Tadqiqot natijasida faoliyat nazariyasi doirasida «yetakchi faoliyat»
tushunchasi shakllandi. Yetakchi faoliyat deganda taraqqiyotning muayyan davrida
bola shaxsidagi asosiy psixologik o’zgarishlarga sabab bo’luvchi faoliyat
tushuniladi. Maktabgacha yosh davrida yetakchi faoliyat o’yin faoliyatidir. Bir
yosh davridan ikkinchisiga o’tishda yetakchi faoliyat turi o’zgaradi, bunda bola
faoliyatida maqsadining motivga aylanishi, A.N. Leontev ta’biri bilan aytganda
«motivning maqsadga ko’chishi» kuzatiladi. Yangi faoliyat turi yangi motivlar
paydo bo’lgach, vujudga keladi. A.N.Leontev fikricha shaxs ikki marta tug’iladi.
Shaxsning birinchi tug’ilishi maktabgacha yosh davriga to’g’ri keladi. Bu hodisa
24

insonning o’z impulsiv xatti-xarakatlarini ijtimoiy me’yorlarga bo’ysundirishga ilk
bora urinishi, motivlar o’rtasida ierarxik munosabatlarning tarkib topa boshlashi
bilan bog’liq bo’ladi. Shaxsning ikkinchi tug’ilishi o’smirlik davrida yuz beradi.
Bu xodisa insonning o’z motivlarini va intilishlarini anglashi va ularni
bo’ysundirishi bilan bog’liqdir. Har bir tirik organizmning faolligi uning
ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan bo‘ladi. Anglab bo‘ladigan va anglab
bo‘lmaydigan, tabiiy yoki madaniy, moddiy yoki ma’naviy, shaxsiy yoki ijtimoiy-
shaxsiy ehtiyojlar odamlar har turli faollik tug‘diradi. Agar hayvonlarni xatti-
harakatlari bevosita tevarak-atrofdagi muhit bilan belgilansa odamning faolligi esa
ilk yoshlik davridan boshlaboq butun insonning tajribasi va jamiyat talabi bilan
boshqariladi. Xatti-harakatning bu tipi shunchalik o‘ziga xoski, uni atash uchun
psixologiyada «faoliyat» degan maxsus termin qabul qilingan. Faoliyat deb,
shaxsning o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun ko‘rsatadigan jismoniy va psixik
(ruhiy) faolligiga aytiladi. Faoliyat – bir tomondan, shaxsning rivojlanishi va
sifatlarining namoyon bo‘lish sharoiti, ikkinchi tomondan shu faoliyat sub’ekti
bo‘lgan shaxsning taraqqiyot darajasiga bag‘liqdir. Inson faolligining o‘ziga xos
xususiyati shundan iboratki, faoliyatni mazmuni, ana shu faoliyatni yuzaga
keltirgan ehtiyojning bir o‘zi bilangina belgilanmaydi. Agar ehtiyoj faoliyatga
motiv sifatida madad berib, uni rag‘batlantirib tursa, faoliyatning shakli va
mazmuni ijtimoiy sharoitlar, ijtimoiy talablar hamda tajribalar bilan belgilanadi.
Odamni ishlashga majbur qiluvchi motiv uning ovqatlanish ehtiyoji bo‘lishi
mumkin. Biroq odam, masalan, dastgohni ochlik ehtiyojini qondirish uchun
boshqarmaydi. Inson faoliyatining mazmuni jamiyat talab qiladigan biron
mahsulotni tayyorlash maqsadi bilan belgilanadi. Faollikning manbai bo‘lgan
faoliyat faollikni yaxshi anglab olingan maqsad bilan belgilanadi.
Yuqoridagi jadvalda inson faoliyati bilan hayvonlar xatti- harakati o‘rtasidagi
farqda aks ettirilgan. Faoliyat faollikni yaxshi anglab olingan maqsad bilan
boshqariladi. Faoliyatni anglash qanday darajada bo‘lmasin, maqsadni anglash
hamma vaqt ham zaruriy belgi sifatida qolaveradi.
25

Inson faoliyati juda xilma-xildir: mehnat, pedagogik, badiiy- ijod, ilmiy-
tadqiqot faoliyatlarini kiritish mumkin. Inson faoliyati tarkibini tahlil qilish.
Shuni ko‘rsatadiki, faoliyat tashqi ongli dunyoni ongli psixik aks ettirishida
namoyon bo‘ladi. "har qanday faoliyatda inson o‘z harakatlarini maqsadini
anglaydi, kutiladigan natijani tasavvur qiladi, sharoitni idrok qiladi va baholaydi,
bajariladigan harakat tartibini o‘ylaydi, irodaviy zo‘r beradi, faoliyatning borishini
kuzatadi, muvaffaqiyat va mag‘lubiyatni o‘ylaydi.
Maqsad – inson faoliyati so‘nggi natijasining obrazi sifatida namoyon bo‘ladi
va ehtiyojlarni amalga oshirilishidir. Motiv – kishini faoliyatga undaydi va unga
mazmun baxsh etadi. Ish-harakat – galdagi bitta oddiy vazifani bajarishga
qaratilgan nisbatan tugallangan faoliyatning tarkibi. Faoliyatga qaratilgan maqsad
ozmi-ko‘pmi uzoq yoki yaqin bo‘lishi mumkin. Shuning uchun bu maqsadga
erishish odam tomonidan ana shu maqsad sari harakat qilish davomida uning
oldida tug’iladigan qator juz’iy maqsadlar izchillik bilan hosil qilishdan iborat
bo‘ladi. Tashqi olamdagi narsalarning holatini va xossalarini o‘zgartirishga
qaratilgan harakatlarnish-harakat (sa’i-harakat) deb yuritiladi. Narsalar bilan
qilinadigan istagan bir ish makon va zamon bilan bog‘liq bo‘lgan ma’lum
harakatlardan tashkil topadi. Masalan, "A", "I" harflarini yozishdagi harakatlar bir-
biridan farq qiladi. Odamning narsalar bilan qiladigan harakatlari tahlili shuni
ko‘rsatadiki, bu harakatlar tashqi jihatdan juda ko‘p va rang-barangdir. Shunday
bo‘lsa ham, odatda ular uchta sodda elementlardan tashkil topgandir: "olmoq",
"joyini o‘zgartirmoq", "qo‘yib yubormoq", bu harakatlar odamning tanasi, oyoqlari
va boshi bilan qilinadigan yordamchi harakatlar bilan birgalikda amalga oshiriladi.
Narsalar bilan qilinadigan ish-harakatdan tashqari, odamning faoliyatini badanning
ma’lum vaziyatini va qiyofasini saqlab turishi ta’minlaydigan harakatlar, (turish,
o‘tirish) organizmning bir joydan ikkinchi joyga o‘rin almashtirishi (yugurish,
sakrash), kommunikatsiyani ta’minlaydigan harakatlar, ifodali harakatlar (mimika
va pantomimika) va nutq harakatlari mavjud. Narsalar bilan qilinadigan ishlarni
bajarish ma’lum tizimdagi harakatlarni amalga oshirishdan iborat. Harakatlar
26

tizimi va maqsadi bilan, bu maqsad yo‘naltirilgan narsalar xususiyati va ish
sharoiti bilan bog’liqdir. Masalan, stakan va qalamni olish, piyoda va chang’ida
yurish, og‘ir va yengil narsani boshqa joyga olib qo‘yish, mayda va katta mixni
qoqish, gantel va shtangani ko‘tarish harakatlari bir-biridan farq qiladi.
Shunday qilib, A.N.Leon’tevning ilmiy qarashlari jahon psixologi fani
taraqqiyotiga ulkan xissa bo’lib qo’shildi, ular bolalar psixologiyasi soxasidagi
ko’plab nazariy va amaliy muammolarni hal etish uchun ham zamin bulib xizmat
qilib kelmoqda.
2.4. V.N.Myasishchevning ilmiy qarashlari.
V.N.Myasishchev (1892-1973)-rus psixologi, shaxs munosabatlari kon -
sepsiyasining ijodkori. Mazkur konsepsiyaga ko’ra, shaxsning asosini uning atrof
olamga va o’z-o’ziga bo’lgan munosabatlar tizimi tashkil etadi. Munosabatlar
tizimi inson ongida atrof voqelikning aks etti rilishi natijasida paydo bo’ladi, uning
o’zi xam voqelikni aks etti rishning shakllaridan biridir. V.N.Myasishchev
insonning rivojlani shida faoliyatning rolini kamsitmagan holda odamlar o’rtasida
hamkorlik, o’zaro yordamni talab qiluvchi munosabatlar tarkib topmagan taqdirda
faoliyatning o’zi asosiy psixik sifatlarining shakllanishida neytral jarayon bo’lib
qolishi mumkin, degan xulosaga keladi. Psixo loglar o’rtasidagi shaxs-munozaralar
natijasida shu narsa ma’lum bo’ldiki, munosabatni faoliyat yoki xarakat sifatida
talqin etib bo’lmaydi, hatto, munosabat ko’p jihatdan harakatga teskaridir. 12
Birinchidan, munosabat maqsadga ega bo’lmaydi va u ixtiyoriy bo’lishi
mumkin emas; ikkinchidan, munosabat jarayon emas, u fazo va vaqtga chegaralan -
magan; uchinchidan, munosabat maxsus tashqi madaniy vositalar bilan amalga
oshirilmaydi, uumumlashma shaklda o’zlashtirilishi mumkin emas. Munosabat h ar
doim individualdir. Biro q munosabat xarakat bi lan chambarchas bog ’ li q dir. U
xarakatni keltirib chikaradi, o’ zi h am h arakat davomida shakllanishi va o’ zgarishi
12
Greenson R. Psixoanaliz texnikasi va amaliyoti. Voronej, 2020 yil.
27

mumkin. Munosabat xarakat manbai ham, natijasi ham bo’lishi mumkin, ammo
bo’lmasligi xam mum kin. Chunki munosabat xar doim ham tashqi faollikda
namoyon bo’lmaydi. Qolaversa, inson ayni damda yoki umuman mavjud
bo’lmagan faqat uning o’z ongida mavjud narsalarga ham qandaydir munosabatda
bo’lishi mum kin.
V.N.Myasishchevning ta’kidlashicha, munosabat sub’ekt va ob’ekt mavjud
bo’lgan joyda vujudga keladi. Odamning psixologik munosa batlari uning ob’ektiv
vo q elik bilan b o’ lgan ongli aloqalarini ifo dalydi. B.N.Myasishchev mazkur
voqelikning 3 kategoriyasini ajratib ko’rsatdi;
1) tabiat xodisalari va narsa-buyumlar olami;
2) odamlar va ijtimoiy hodisalar;
3 ) sub’ektning o’zi.
Tabiatni idrok etish ko’p jihatdan ijtimoiy tajriba ta’siriga tobe bo’ladi,
odamning o’ziga bulgan munosabat uning boshqalarga bo’lgan munosabati va
boshqalarning unga bo’lgan munosabati bilan belgilanadi. Shu sababli psixologik
munosabatlar tizimida V.N.Myasishchev odamning boshqa odamlar bilan bulgan
munosabatlari birinchi darajali axamiyatga ega deb xisoblaydi.
V.N.Myasishchevning ta’kidlashicha, odamning atrof voqelikka bulgan
munosabatining turlariga extiyojlar, emotsiyalar, qiziqish va e’tiqod kiradi.
V.N.Myasishchev o’z ilmiy qarashlarida munosabatning bilish jara yonlari
bilan bo’lgan aloqasini yoritib berishga uringan. Idrok voqelikni xissiy aks ettirish
shaklidir. Idrokning mustahkamligi faol ijobiy munosabatni talab qiladi, ob’ektga
nisbatan befarq mu nosabat xukmron bo’lgan sharoitda idrok jarayoni ham beqaror
bo’ladi. Idrokning tanlovchanligi h am turli ob’ektlarga nisbatan inson tur licha
munosabatda b o’ lishi bilan bog ’ li q dir. Biron ma’lumotni mustahkam eslab qolish
xam unga bo’lgan qizikish va emotsional munosa batga bog’liqligi ko’plab
tajribalarda o’z tasdigini topgan. Tafakkur voqelikni bilvosita aks ettiradi, ammo
tafakkurning mantiqiy shak li bo’lgan hukmlarda ham shaxsiy munosabat
28

ifodalanadi. Shu tufayli aynan bir h odisa h aqidagi h ar xil insonlarning h ukmlari
bir biridan farqlanishi mumkin.
Insonning rivojlanishi masalasini h am V.N.Myasishchev munosa batlarning
shakllanishi bilan chambarchas bog ’ laydi. Kuzatishlar va ta biiy eksperimentlarning
k o’ rsatishicha, shartsiz reflektor reaktivlik paydo b o’ ladi. Ikki yoshdayoq hali
unchalik beqaror bo’lmasa-da, bolada uning muayyan narsa va hodisalarga bo’lgan
munosabatini ifodalovchi «xohlayman-xohlamayman», «kerak-kerak emas»,
"qiziq-qiziq emas» ka bi so’zlar jo’rligida amalga oshiriladigan reaksiyalarni
kuzatish mum kin. Eng mu h imi, bola reaksiyasining mazmuni ishlatayotgan
s o’ zlarining mazmuni bilan h amo h angdir. Ikki-uch yoshdan boshlab bola lar ancha
ani q namoyon b o’ luvchi tanlovchan munosabatlarni namoyon eta dilar. Bu
munosabatlar orasida ota-onasiga, bolalarga, tarbiyachilarga, o’ yinlarga b o’ lgan
munosabat, ayniqsa, yor q in namoyon b o’ ladi. Munosa batlarning ayrim
xususiyatlari bu yoshdayoq xarakterning sifatlari mustaqillik, tashabbuskorlik,
muloqotchanlik va boshqalarda namoyon bo’ladi. Ushbu yosh davrida
munosabatlar vaziyat bilan bog’liqligi va tez uzgaruvchanligi bilan ajralib turadi.
Munosabatlarning xarakteri va rivojlanish darajasi mazkur yosh davrida birinchi
navbatda kattalar tomonidan belgilanadi. Maktab yoshi davrida bolaning vo q elik
bilan bulgan munosabatlari yanada murakkablashadi va turli – tuman b o’ la
boshlaydi. Munosabatlar tizimida yangilik – oiladan tashqari majbu riyatlar va
majburiy o’quv faoliyatining paydo bulishi yuz beradi. Bu davrda munosabatlar
tizimi ob’ektiv zarurat talablari bilan belgi lanadi. Shu tariqa nazariy qarashlariga
ko’ra, V.N.Myasishchev inson ning psixik rivojlanishi uning atrof voqelik va eng
avvalo boshqa odamlar bilan bo’lgan munosabatlari tizimining murakkablashib,
ken gayib borishiga bog’liq, bo’ladi, degan g’oyani ilgari suradi.
Shunday qilib, rus psixologlari - L.S..Vigotskiy, A.N.Leontev,
V.N.Myasishchev ilmiy qarashlarining qisqacha taxlili shuni ko’rsatadiki, ushbu
olimlarning izlanishlaridan son psixik ta raqqiyoti masalasi markaziy o’rnni
egallagan. Har bir olim o’z ilmiy yondashuviga ega bulgan bo’lsa-da, ularning
29

barchasini psixik ta raqqiyotning manbalari va qonuniyatlari bilan bog’lik
muammolarni o’rganish rus psixologlarining ushbu muammolarni o’rganish
sohasida qo’lga kiritgan yutuqlari psixologiya fanining, shu jumladan, bolalar
psixologiyasining taraqqiyoti uchun hizmat qildi va qilib kel moqda.
2.5. D.B.Elkonining ta'lim nazariyasida psixik taraqqiyot qonuniyatlari
D. B. Elkonin o'zining psixologik chuqurligi va idroki bilan ajralib turadigan
faraz qildi. Uning gipotezasiga ko'ra, bolaning rivojlanishi jarayonida birinchi
navbatda faoliyatning motivatsion tomonini o'zlashtirish kerak (aks holda ob'ektiv
harakatlar hech qanday ma'noga ega bo'lmaydi!), keyin esa operatsion-
texnik; rivojlanishda ushbu faoliyat turlarining almashinishini kuzatish mumkin. D.
B. Elkonin kontseptsiyasida xorijiy psixologiyaning jiddiy kamchiliklaridan biri
bartaraf etilgan, bu erda doimiy ravishda ikki dunyoni ajratish muammosi paydo
bo'ladi: ob'ektlar dunyosi va odamlar dunyosi. D. B. Elkonin bu bo'linish yolg'on,
sun'iy ekanligini ko'rsatdi. Darhaqiqat, inson harakati ikki yuzli: unda tegishli
insoniy ma'no va operatsion tomon mavjud. Har bir ob'ekt ijtimoiy ob'ektni o'z
ichiga oladi. Inson harakatining har doim ikki tomoni bor: bir tomondan, u
jamiyatga, boshqa tomondan, ijro uslubiga qaratilgan. Inson harakatining bu
mikrotuzilmasi, D. B. Elkonin gipotezasiga ko'ra, aqliy rivojlanish davrlarining
makrostrukturasida ham o'z aksini topadi. 13
D. B. Elkonin turli faoliyat turlarining almashinish qonunini, davriyligini
kashf etdi: bir turdagi faoliyat, munosabatlar tizimidagi orientatsiya boshqa turdagi
faoliyat bilan birga keladi, bunda orientatsiya ob'ektlardan foydalanish usullarida
sodir bo'ladi. Har safar bu ikki turdagi orientatsiya o'rtasida qarama-qarshiliklar
mavjud. Ular rivojlanish uchun sababdir. Bola rivojlanishining har bir davri bir xil
printsip asosida qurilgan. U insoniy munosabatlar sohasidagi yo'nalish bilan
ochiladi. Agar bolaning jamiyat bilan munosabatlarining yangi tizimiga
13
Psixoanaliz amaliyotidan mashhur holatlar. Shanba. M., 2022 yil.
30

kiritilmasa, harakat yanada rivojlana olmaydi. Aql ma'lum darajaga
ko'tarilmaguncha, yangi motivlar bo'lishi mumkin emas.
L. S. Vygotskiyning g'oyalarini ishlab chiqishda D. B. Elkonin har bir
psixologik yoshni quyidagi mezonlar asosida ko'rib chiqishni taklif qildi:
ü Rivojlanishning ijtimoiy holati. Bu bolaning jamiyatga kiradigan
munosabatlar tizimi. U ijtimoiy munosabatlar tizimida o'zini shunday yo'naltiradi,
jamiyat hayotining qaysi sohalariga kiradi.
ü Bu davrda bolaning asosiy yoki etakchi faoliyati turi. Shu bilan birga,
nafaqat faoliyat turini, balki tegishli yoshdagi faoliyatning tuzilishini ham ko'rib
chiqish va nima uchun ushbu muayyan faoliyat turi etakchilik qilayotganini tahlil
qilish kerak.
üRivojlanishning asosiy neoplazmalari. Taraqqiyotdagi yangi yutuqlar
ijtimoiy vaziyatdan qanday oshib, uning “portlashi” – inqirozga olib kelishini
ko‘rsatish muhim. Inqirozlar bir yoshni boshqasidan ajratib turadigan bolaning
rivojlanish egri chizig'idagi burilish nuqtalari. D. B. Elkoninning gipotezasi bola
rivojlanishidagi davriylik qonunini hisobga olgan holda, rivojlanish inqirozlarining
mazmunini yangicha tushuntiradi. Shunday qilib, 3 yil va 11 yil -
munosabatlardagi inqirozlar, ulardan keyin insoniy munosabatlarda yo'nalish
mavjud; 1 yil, 7 yil - narsalar dunyosida yo'nalishni ochadigan dunyoqarash
inqirozlari. D. B. Elkoninning gipotezasi L. S. Vygotskiy ta'limotini ijodiy
rivojlantiradi, u ongning tizimli va semantik tuzilishi haqidagi ta'limotining
intellektualligini engadi. Bu bolada shaxsiyatning motivatsion-ehtiyoj sohasining
paydo bo'lishi va rivojlanishini tushuntiradi.
31

XULOSA
Bolaning aqliy jarayonlari va kattalarning aqliy jarayonlari o'rtasida faqat
sifatli rivojlanish borligiga, bola bir xil tana nisbatlariga va bir xil ruhiy
xususiyatlarga ega bo'lgan kichik kattalar ekanligiga ishonadigan vaqt allaqachon
keldi. kattalar bor, lekin bu nisbatlar faqat qisqartirilgan, miniatyura shaklida
namoyon bo'ladi.
Inson shaxsi psixikasining rivojlanishi shartli va ayni paytda faol o'zini o'zi
boshqarish jarayonidir. Bu ichki zaruriy harakat, hayotiy faoliyatning quyi
bosqichlaridan yuqori darajaga "o'z-o'zini harakati" bo'lib, unda tashqi sharoitlar,
ta'lim va tarbiya doimo ichki sharoitlar orqali harakat qiladi; yoshi o'tishi bilan
shaxsning aqliy rivojlanishida, shaxs sifatida shakllanishida o'z faoliyatining roli
asta-sekin o'sib boradi.
Inson psixikasining ontogenezi bosqichma-bosqich xarakterga ega. Uning
bosqichlari ketma-ketligi qaytarilmas va oldindan aytib bo'lmaydigan. Filogenez
ontogenezni uning uchun zarur bo'lgan tabiiy shart-sharoitlar va ijtimoiy
sharoitlarni yaratib belgilaydi. Shaxs inson psixik rivojlanishining tabiiy
imkoniyatlari bilan tug`iladi, bu imkoniyatlar uning hayotining ijtimoiy sharoitida
jamiyat tomonidan yaratilgan vositalar yordamida amalga oshiriladi.
Shunga ko'ra, ba'zi nazariyotchilar inson hayotidagi o'sish va rivojlanish
bosqichlarini tushunish uchun bosqichli modelni taklif qildilar. Misol tariqasida,
Erikson E. tomonidan tuzilgan Ego rivojlanishining sakkiz bosqichi
kontseptsiyasini yoki bolalarning dunyo haqidagi g'oyalarining bir qator
xususiyatlarini, turli davrlarda bolalar mantig'ining xususiyatlarini kashf etgan
Piaget J. nazariyasini keltirishimiz mumkin. rivojlantirish, shuningdek,
intellektning bosqichli rivojlanishi konsepsiyasini yaratdi.
Tanlangan mavzuning dolzarbligi bolaning psixologik rivojlanishi uning
funktsional tizimlarning sifat jihatidan o'zgarishi bilan bog'liqligi bilan bog'liq, bu
32

endi shubhasizdir. Psixologik rivojlanishning asosiy harakatlantiruvchi kuchlarini
tushuntirish ham, uning asosiy bosqichlarini tavsiflash ham turli mualliflar
tomonidan turlicha yoritilgan; va chet el fanida keng tarqalgan psixologik
rivojlanishning asosiy tushunchalari alohida e'tiborga loyiq va o'rganish uchun
qiziqarli.
Yuqorida keltirilgan tushunchalarga ko‘ra, butun bir asr davomida
psixikaning rivojlanishiga qarashlar qanday o‘zgarganini kuzatish mumkin:
ibtidoiy va sodda nazariyalardan tortib, hozirgi zamon etuk g‘oya va
qarashlarigacha. Albatta, har bir yondashuv, har bir tushunchaning ijobiy va salbiy
tomonlari bor, lekin ularning barchasi nafaqat rivojlanish psixologiyasi, balki
umuman, barcha psixologiya va xususan uning har bir sohasi uchun katta
ahamiyatga ega.
Shunday qilib, V.Preyerning ishi, u bolaning psixologik rivojlanishini
biologikning o'ziga xos versiyasi deb hisoblagan, uning cheklanganligi va
soddaligiga qaramay, psixika introspektiv emas, balki ob'ektiv ko'rib chiqilgan
birinchi ishdir. Aynan uning “Bolaning ruhi” asari, shuningdek, N. Menchinskaya
va V. Sternning shu kabi asarlari bolalar psixologiyasiga asos solgan.
Biroz vaqt o'tgach, biogenetik qonuniyatlar asosida psixikaning rivojlanish
qonuniyatlarini tushunishga urinishlar mavjud; va parallel ravishda qarama-qarshi,
sotsiogenetik nazariyalarni yaratadilar. Biogenetik nazariya izdoshlari
rivojlanishning ijtimoiy omillarini kam baholadilar. Sotsiogenetik nazariya odatda
haddan tashqari mavhumdir, chunki u ijtimoiy jarayonlarni ta'kidlab,
rivojlanishning umumiy va biologik sharoitlarini soyada qoldiradi. Biroq, barcha
kamchiliklarga qaramay, biogenetik tamoyil qiziqki, bular rivojlanish faktlarini
ilmiy jihatdan tushunishga, ularni ma'lum biologik ketma-ketlikka qo'yishga,
rivojlanish ma'lum qonuniyatlarga bo'ysunishini tasdiqlashga qaratilgan birinchi
urinishlar edi. Agar bu to'g'ri bo'lmasa-da, lekin hali ham nazariy tushuncha
bo'lmaganida edi - uzoq vaqt davomida boshqa nazariy tushunchalar bo'lmas edi.
33

Z. Freyd inson ruhiy hayotining instinktiv sohasi bilan jamiyat talablari
o rtasidagi ziddiyatga asoslangan shaxsiyat nazariyasi bilan o sha davrdagi insonʻ ʻ
psixikasi haqidagi butun tushunchani o z boshiga qaratdi.
ʻ Freydning fikricha, har
bir inson tug'ma jinsiy istaklar bilan tug'iladi. Hozirgacha ko'plab tanqidlarga
qaramay, Z. Freyd g'oyalarining zamonaviy psixologiyaga ta'siri juda katta. Uning
nazariyasi birinchi bo'lib insonning rivojlanishi uchun uni o'rab turgan ob'ektlar
emas, balki boshqa shaxs asosiy narsa ekanligini ko'rsatdi, shuningdek, uning
kontseptsiyasi rivojlanishning birinchi dinamik kontseptsiyasidir. Z. Freyd
psixika, psixik jarayonlar va inson xulq-atvorini o‘rganish uchun keng va hali
o‘rganilmagan hududni ochdi.
E.Erikson - Z.Freydning shogirdi, Freyd tushunchasini kengaytirdi, undan
tashqariga chiqdi. Uning nazariyasining Freyd nazariyasidan farqi va afzalliklari
shundaki, Erikson nafaqat bolalikni, balki butun umrini hisobga olgan, shuningdek,
Erikson inson rivojlanishini somatik rivojlanish, ongli "men"ning rivojlanishi va
ijtimoiy rivojlanish bilan bog'lagan, bu esa uning qarashlaridan ajralib turadi. Z.
Freydning panseksual qarashlari. E.Eriksonning asarlari psixikani o'rganishning
yangi usuli - tarixga psixoanalizni qo'llashdan iborat psixotarixiy usulning
boshlanishini ko'rsatadi.
J. Piagetning ta'limoti, ko'plab psixologlarning fikriga ko'ra, XX asr
psixologiyasining eng yuqori yutug'idir. Piagetning ishidan oldin bolalar
psixologiyasida bo'lgan narsa va uning ishi tufayli hozirgi nazariyaning rivojlanish
darajasi o'rtasida katta tafovut mavjud. U yangi usullarni yaratdi, unga noma'lum
bo'lgan bolaning ruhiy hayotining qonunlarini kashf etdi.
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .
1. A.V. Petroshevskiy, M.T. Yaroshevskiy, Psixologiya. Oliy uchun darslik.
Ped. Un. - 2-nashr. - M.: "Akademiya", 2022 . - 512p
2. A.V. Petroshevskiy, M.T. Yaroshevskiy, Psixologiya. Oliy uchun darslik.
Ped. Un. - 2-nashr. - M.: "Akademiya", 2022 . - 512p
3. A.V. Petrovskiy, Madaniy-tarixiy nazariya. Psixologiya. Lug'at. - M.: AST,
2020 . - 662 b.
4. G. Kraig, D. Bockum, Rivojlanish psixologiyasi, 9-nashr. - Sankt-
Peterburg: Pyotr, 2021 . - 940 p.
5. K.S. Xoll, G. Lindsay, shaxsiyat nazariyalari. Ingliz tilidan tarjima. -
M.:2022
6. Kjell L., Ziegler D. Shaxsiyat nazariyalari (Asosiy qoidalar, tadqiqot va
qo'llash). - Sankt-Peterburg: Pyotr, 2020.
7. Kirsheva N.V. Bolani rivojlantirish muammolari va bolani tuzatishning
psixoterapevtik usullari // RGAFK olimlarining asarlari to'plami T:.2021.
8. Rubinshtein SD Umumiy psixologiya asoslari. (Biogenetik muammo) M..
2020 yil
9. Blum D. Shaxsning psixoanalitik nazariyalari. Ekaterinburg, 2021 yil.
10. Greenson R. Psixoanaliz texnikasi va amaliyoti. Voronej, 2020 yil.
11. Psixoanaliz amaliyotidan mashhur holatlar. Shanba. M., 2022 yil.
12. Kehele X. X jild. Zamonaviy psixoanaliz. M., 2021 yil.
13. Kreyg G. Rivojlanish psixologiyasi, Sankt-Peterburg, 2020 yil.
14. Piaget J. Bolaning nutqi va fikrlashi. Sankt-Peterburg, 2022 yil.
15. Rivojlanishdagi psixoanaliz: Sat. Tarjimalar, Yekaterinburg, 2021 yil.
35

16. Tayson F. Tayson R. Rivojlanishning psixoanalitik nazariyalari.
Ekaterinburg, 2020 yil.
17. Freyd 3. Behushlik psixologiyasi. M., 2022 yil.
18. Freyd A. Nevrotik himoya. M., 2020 yil.
19. Erikson E. Bolalik va jamiyat. SPb., 2021 yil
36

35

Sotib olish