Psixika haqida umumiy tushuncha - Psixologiya - Slaydlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	6.5MB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	21 Noyabr 2023
Kengaytma	pptx
Bo'lim	Slaydlar
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Nozimbek

Ro'yxatga olish sanasi 14 Noyabr 2023

14 Sotish

Psixika haqida umumiy tushuncha

Sotib olish

Psixika haqida umumiy tushuncha.
Tayyorladi: G’aniyeva Mahliyo

Barcha fanlar kabi psixologiya
fanining ham o‘ziga xos
predmeti bor. Masalan, fizika
fani harakatdagi materiyaning
fizik xossalarini, kimyo fani
kimyoviy xossalarni, biologiya
biologik xossalarni o‘rganadi.
Psixologiya o‘rganadigan
hodisalarning o‘ziga xos
xususiyatlarini aniqlash
murakkabroqdir.
Bu hodisalarni tushunish
psixologiya fanini o‘rganishni o‘z
oldiga maqsad qilib qo‘ygan
odamning dunyoqarashi va
qiziqishiga bog‘liqdir.
Psixologiya insoniyatga tanish
bo‘lgan eng murakkab ilm
haqidagi fandir.

Psixologiya bo‘yicha adabiyotlarda uning predmetini qisqacha qilib psixika deb ta’rif berishadi. Psixika – bu
inson ruhiyatining shunday holati-ki u tashqi olamni (ichki ruhiy olamni ham) ongli tarzda aks
ettirishimizni, ya’ni bilishimiz, anglashimizni ta’minlaydi. Psixologiyaning vazifalari boshqa fan
vazifalaridan ancha murakkabroq, chunki psixologiyada bilishning obyekti va subyekti o‘zaro bir-biriga
bog‘liq bo‘ladi.Har bir odam tevarak-atrofdagi narsalarni sezish va idrok qi lish qobiliyatiga ega.

Odam osmonning moviyligini, daraxt ba rg larining yashilligini ko‘radi, ko‘cha tomondan
quloqqa chalinuv chi har xil tovushlarni eshitadi, ba’zi narsalarning sovuqligini, boshqalarining
issiqligini sezadi. Odam o‘ylaydi va gaplashadi, ya’ni u tafakkur hamda nutqqa egadir. Biz ilgari
bo‘lib o‘tgan narsa va hodisalarni xotira va xayol tufayli esda saqlaymiz va kelajak haqida orzu
qilamiz. Bizning sezgilarimiz, idrokimiz, xoti ramiz, tafakkurimiz , nutqimiz, xayolimiz psixik
jarayonlardeb ataladi.

Ko‘pgina voqealar odamni
to‘lqinlantiradi, quvontiradi yoki uning
g‘azabini qo‘zg‘atadi, ya’ni odamda
ma’lum his-tuyg‘ular uyg‘otadi. Odam
nimagadir intiladi, o‘z oldiga qo‘ygan
maqsadlariga erishish yo‘lida sabot va
matonat ko‘rsatadi, irodasini ishga
soladi. Ba’zi hollarda psixik jarayonlar
ancha murakkab va barqaror ko‘rinishga
ega bo‘ladi, ularning aktivligi kuchaygan
yoki susaygan holda namoyon bo‘ladi,
ma’lum kechinmalarni maydonga
keltiradi. Bularpsixik holatlar deb ataladi.
Bunga darsga o‘quvchining diqqat-
e’tiborlilik yoki parishonlik holati,
odamlarda sodir bo‘lib turuvchi
quvnoqlik yoki achchiqlanish va shu kabi
psixik holatlar misol bo‘la oladi. Har bir
odam boshqalardan o‘zining ayrim
shaxsiy barqaror xususiyatlari, ma’lum
darajadagi barqaror psixik sifatlari bilan
ajralib turadi.

Ba’zi odamlarda qiziqishlar kuchli bo‘lsa, boshqa bir odam ulkan qobiliyatlari (matematika yoki musiqaga)
bilan undan farq qiladi. Ba’zi bir odam qiziqqonroq bo‘ladi, bunday odamni jo‘shqin temperamentli odam
deyiladi, boshqa odam haqida og‘ir, vazmin, yaxshi xarakterli odam deb o‘ylaymiz va hokazo. Qobiliyatlar,
temperament, xarakter odamning psixik xususiyatlaridir.

Psixik jarayonlar, psixik holatlar va
psixik xususiyatlar birbiri bilan o‘zaro
bog‘liq hodisalar bo‘lib, ularning
barchasi birgalikda psixika
hisoblanadi. Psixologiya fani psixik
jarayonlar, holatlar va shaxs
xususiyatlarini faqat tasvirlabgina
qolmay balki ularning yuzaga kelish
sabablarini ham tushuntiradi. Psixika
nima? Olamning taraqqiyoti tarixida
psixika va ong bo‘lmagan davr ham
bo‘lgan. Jonsiz tabiat va o‘simliklar dun
yosi hech qanday psixik hayotga ega
bo‘lmagan, chunki ular da se zish,
fikrlash va his qilish qobiliyati yo‘q edi.
Psixika moddiy olam taraqqiyotining
eng yuqori bosqichida – tirik
mavjudo е lar, hayvonlar va odamlar
paydo bo‘lgan bosqichida vujudga
kelgan.

Evolutsion taraqqiyot davomida psixikaning maxsus organlari – nerv sistemasi, keyinroq esa psixikaning
oliy bo‘limi – miya tarkib topgan. Yuksak taraqqiyot darajasiga erishgan hayvonlar va odamda psixikaning
taraqqiyoti bosh miya katta yarimsharlari po‘stlog‘ining rivojlanishi bilan uzviy bog‘langan. Psixik jarayonlar,
holatlar va xususiyatlar o‘zgarmas hodisalar emas, ular odamning hayoti va faoliyati davomida rivojlanadi
hamda o‘zgarib boradi. Bu o‘zgarishlar tabiat va jamiyatdagi barcha o‘zgarishlar singari muayyan
qonunlarga bo‘ysunadi. Tashqi olam , tevarak-atrofdagi narsa va hodisalar odamga ta’sir ko‘rsatadi.

Evolutsion taraqqiyot davomida psixikaning maxsus organlari – nerv sistemasi, keyinroq esa
psixikaning oliy bo‘limi – miya tarkib topgan. Yuksak taraqqiyot darajasiga erishgan hayvonlar va
odamda psixikaning taraqqiyoti bosh miya katta yarimsharlari po‘stlog‘ining rivojlanishi bilan uzviy
bog‘langan. Psixik jarayonlar, holatlar va xususiyatlar o‘zgarmas hodisalar emas, ular odamning
hayoti va faoliyati davomida rivojlanadi hamda o‘zgarib boradi. Bu o‘zgarishlar tabiat va jamiyatdagi
barcha o‘zgarishlar singari muayyan qonunlarga bo‘ysunadi. Tashqi olam , tevarak-atrofdagi narsa va
hodisalar odamga ta’sir ko‘rsatadi.

Obyektiv voqelikdagi narsa va hodisalar odam ning sezgi a’zolariga, nerv sistemasiga ta’sir etar
ekan, ular miyada aks ettiriladi. Psixik jarayonlar – sezgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol – mana
shular aks ettirish shakllaridir. Odamning obyektiv voqelikdagi narsa va hodisalarni aks ettirishi
shu voqelikni bilishi demakdir. Tashqi muhitning miyaga ta’siri orqali narsalarning shakli, rangi,
hajmi kabilarni bilib oladi. Voqelikni aks ettirish jarayoni natijasida odamning sezgilari, uning
intilishlari, ish-ha rakatlari, odam shaxsining sifatlari, ehtiyoji, qiziqish va havaslari, qobiliyatlari
va xarakteri vujudga keladi, uning turmush tajribasi hosil bo‘ladi. Demak, barcha psixik
jarayonlar, barcha aks ettirish jarayonlari odam bilan tashqi olamning bir-biriga aktiv ta’siri
tufayli yuzaga keladi.

Odam psixikasini ijtimoiy hayot
sharoitlari belgilaydi. Odam
amaliy faoliyatda, ya’ni o‘yin,
ta’lim, mehnat jarayonida aks
ettirishning to‘g‘ri yoki
noto‘g‘riligini tekshirib boradi va
shu yo‘sinda obyektiv haqiqatni
bilishga erishadi.Odamning aks
ettiruvchanlik faoliyati obyektiv
va subyektiv birlikdan
iboratdir.Birinchidan, aks ettirish
o‘z mazmuni jihatidan obyektiv,
chunki bu tashqi olam to‘g‘risida
odamga to‘g‘ri tasavvur va
bilimlar beradi. Ikkinchidan, aks
ettirish nerv-fiziologik
jarayondan iborat bo‘lib, odam
faoliyatining xilma-xil
ko‘rinishida ifodalanadi.Aks
ettirishning subyektiv tomoni
shundan iboratki , konkret odam
o‘ziga xos xususiyatlarga ega
bo‘lgan shaxsni aks ettiradi.

Rus fiziologi I.M. Sechenov o‘zining «Bosh miya ref lekslari» (1863) nomli kitobida psixik hodisalar inson
kelmasligini, nerv sistemasining ref lekslarini aks ettirish bosh miya faoliyatining natijasi ekanligini
ko‘rsatib berdi. Demak, odam organizmidagi boshqa hamma funksiyalar kabi tabiiy hodisa ekanligini,
biron-bir sababsiz yuzaga tevarak-atrofda-gi voqelikni faoliyat jarayo nida, tabiatga va odamlarga ta’sir
ko‘rsatish jarayonida bilib boradi. Ana shu jarayonda odamda sezgi va idrok sodir bo‘ladi, bular odamning
sezgi organlari orqali miyasiga ta’sir ko‘rsatib, ongida aks etgan narsa va hodisalarning (yoki ulardagi
ayrim xususiyat larning) obrazlaridir. Shaxsning aks ettirishi uning oldiga
qo‘ygan maqsadi va vazifasiga
bog‘liq bo‘ladi. Ikkinchidan odam
atrofdagi voqelikni bilib borar ekan
narsa va hodisalarga nisbatan
ma’lum munosabatini ifodalaydi.
Shuning uchun ham obyektiv
olamdagi narsalarni miyamizda aks
etishi obyektiv olamning subyektiv
obrazi bo‘lib qoladi.Biz psixikaning
falsafiy mohiyatidan tashqari uning
aks ettirish mexanizmlarini ham
bilishimiz kerak bo‘ladi. Buning
uchun psixikaning nerv-fiziologik
asoslaridan xabardor bo‘lishimiz
lozim.

Psixik aks ettirish obyektiv olamning subyektiv obrazi, voqelikning miyadagi aksidir. Odam psixikasini,
odam psixik faoliyatining qonuniyatla rini, uning kelib chiqish mexanizmlarini o‘rganuvchi fan psixologiya
deb ataladi. Kundalik turmush va ilmiy psixologiya. Har qanday fan negizida ma’lum darajada
odamlarning turmushi va amaliy tajribasi o‘z aksini topadi. Har qanday shaxs kundalik turmushning o‘ziga
xos psixologik bilimlarini egallagan bo‘lib, o‘z saviyasi, salohi yati bilan turlicha kamolot ko‘rsatkichiga
egadir, hatto uning turmush tajribasi va bilimlari ilmiy psixologik bilimlardan ustunroq bo‘lishi mumkin

Shuning uchun ham psixik holatlar, jarayonlar, xususiyatlar ilmiy predmetga
aylanishidan ancha ilgari kishilarda bir-birlari to‘g‘risida sodda psi xologik bilimlar to‘plana
boshlagan. Bu bilimlar avloddan avlodga o‘tgan holda tilda, xalq ijodiyoti yod gorliklarida,
san’at asarlarida o‘z ifodasini topa bordi. Jumladan, maqol va matallarda , «O‘n marta
eshitgandan bir marta ko‘rgan afzal», «Odat – kishining ikkinchi tabiati» va hokazolar.Kundalik muloqot davomida
boshqa odamlarni kuzatib
borgan kishilarning o‘zaro
birgalikda harakat qi-lishga
ehtiyoji, ularni tashqi xulq-atvor
ortida yashirinib yotgan psixik
jarayonlarni farqlay bilishga
majbur qilgan. Maqsadlar,
mayllar, u yoki bu voqeadan
ta’sirlanish zamirida esa
xarakteriga xos asosiy belgilar
tushunilgan.

Kishi ning shaxsiy hayot tajribasi ham unga psixika haqida muayyan tasavvur bera oladi; biron-bir
matnni qaytadan o‘qib chiqish kishi xotirasida yaxshiroq saqlanib qolishiga yordam berishini,
garchi «Takrorlash – ilmning onasi» degan maqol unga ta nish bo‘lmasa ham, o‘z shaxsiy
tajribasidan bilib oladi. Masalan, bola o‘z talabini qondirish istagida o‘z yaqinlariga turli uslubda
ta’sir o‘tkazadi, ya’ni katta yoshdagilarning individual-psixologik xususiyatlarini o‘zi anglamagan
holda hisobga olib ish tutadi.

Demak, kundalik turmushning
psixologik bilimlari farosatlilik,
sezgirlik, topqirlik intuitiv tarzda
namoyon bo‘ladi.Ilmiy psixologiya
ma’lum metodlar, vositalar,
operatsiyalar yordamida
ma’lumotlar to‘plash va ularni
umumlashtirishga intiladi.
Izlanayotgan obyektning
xususiyati, holati, munosabati,
bog‘lanishi kabilarni aks ettiruvchi
ilmiy tushunchalar, ta’riflar,
qonuniyatlar yordamida psixologik
mexanizmlarni kashf qiladi.
Insonning ichki imkoniyati,
iste’dodi, ishchanligi, qobiliyati, xa
rakteri yuzasidan umumiy
xulosalar chiqariladi. Bu ning
natijasida shaxs psixikasini
aniqlash, bashorat qilish, ayrim
nuqsonlarni tuzatish , noxush
kechinmalarning oldini olish
imkoniyati tug‘iladi.

Turmush
mashaqqatlarini,
jismoniy va ruhiy
zo‘riqishlarni
kamaytirish,
shaxslararo nizolarni
oldini olish, bartaraf
etish singari
harakatlar faqat ilmiy
psixologik
ma’lumotlarga
asoslangan holda
amalga oshiriladi.
Ijtimoiy va shaxsiy
tajribada yuzaga
kelgan sodda
psixologik ma’lumotlar
ilmiy psixologiyagacha
yaratilgan psixologik
bilimlarni tashkil
qiladi.

Ilmiy psixologiyaning predmeti deyil-ganda, avvalo, psixik hayotning aniq dalillari nazarda tutiladi. Turli
psixologik tajribalar juda muhim faktlarni aniqlagan. Masalan, qorong‘ida ham qog‘oz oppoq deb idrok
qilinadi. Ilmiy jihatdan bilish hodisalarni tasvirlashdan tushuntirib berishga o‘tishni ta lab qiladi. Shuning
uchun ham psixologik faktlar bilan birgalikda psixologik qonunlar psixologiyada o‘rganiladigan predmet
bo‘lib yuzaga chiqadi.

E’ TIBORIN GIZ UCHUN RA HMAT

Sotib olish