Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 32.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 11 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Dars ishlanmalar
Fan Psixologiya

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

39 Sotish

Psixofiziologiyaning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi (psixologiya, nevrologiya, biologiya)

Sotib olish
1MUSTAQIL TA’LIM Mavzu: Psixofiziologiyaning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi (psixologiya, nevrologiya, biologiya) Fan: Psixofiziologiya Bajardi : Mamasharipova Xurshidabonu amaliy psixalogya 403 - gurh talabasi 2 REJA: KIRISH 1 . Psixofiziologiyaning umumiy nazariy asoslari 2 . Psixofiziologiyaning psixologiya fani bilan bog‘liqligi 3 . Psixofiziologiya va nevrologiya o‘rtasidagi integratsiya 4 . Psixofiziologiyaning biologiya bilan bog‘liqligi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 3 Kirish Zamonaviy ilm-fan taraqqiyoti inson tabiatini chuqurroq anglash, uning psixik va fiziologik jarayonlarini birgalikda tahlil qilish zaruratini yuzaga keltirmoqda. Ayniqsa, insonning ruhiy hayoti va tanadagi biologik jarayonlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganish har qachongidan dolzarb bo‘lib bormoqda. Shu nuqtai nazardan, psixofiziologiya fani inson organizmidagi fiziologik mexanizmlar bilan psixik jarayonlarning o‘zaro aloqasini o‘rganadigan muhim soha sifatida shakllandi. U biologiya, psixologiya, nevrologiya, pedagogika va hatto falsafa kabi fanlar bilan chambarchas bog‘langan holda rivojlanib bormoqda.Psixofiziologiya shunchaki alohida bir fan emas, balki turli sohalar chorrahasida joylashgan, integratsiyalashgan bir yo‘nalishdir. U insonning miyasi, asab tizimi, sezgi organlari va ichki fiziologik holatlari orqali ong, tafakkur, xotira, emotsiya kabi psixik jarayonlarni chuqur o‘rganishga intiladi. Bu esa uni psixologiya bilan bevosita bog‘laydi. Shu bilan birga, asab tizimi va markaziy miya tuzilmalarining ishlash mexanizmini tahlil qilishda psixofiziologiya nevrologiya fanining usul va nazariyalaridan faol foydalanadi. Biologik fanlar bilan bog‘liqlik esa irsiyat, genetik omillar, gormonlar va nerv tizimining biologik asoslari orqali namoyon bo‘ladi. Psixofiziologiya fanining bunday fanlararo xarakterga ega bo‘lishi uni keng ko‘lamli tadqiqotlar olib borishda asosiy yo‘nalishlardan biriga aylantiradi. Masalan, nevrologik kasalliklarni psixik belgilar orqali erta aniqlash, psixik buzilishlar sababli yuzaga kelgan fiziologik o‘zgarishlarni kuzatish, emotsional muvozanatni biologik omillar yordamida tiklash — bularning barchasi psixofiziologik yondashuvni talab qiladi. Ayniqsa, XXI asrda sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, stressga bardoshlilikni oshirish, psixologik salomatlikni ta'minlashda psixofiziologik tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etmoqda. 41. Psixofiziologiyaning umumiy nazariy asoslari Psixofiziologiya — bu inson psixikasining fiziologik asoslarini o‘rganuvchi fan bo‘lib, u psixik faoliyat va jismoniy (fiziologik) jarayonlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ilmiy asosda izohlaydi. Ushbu fan sohasi XIX asr oxiri va XX asr boshlarida shakllana boshlagan bo‘lib, bugungi kunda u nevrologiya, biologiya, psixologiya, pedagogika, hatto tibbiyot sohalari bilan chambarchas bog‘langan holda faol rivojlanmoqda. Psixofiziologiyaning asosiy maqsadi — inson miyasi va asab tizimi faoliyatining ruhiy holatlar bilan qanday bog‘liq ekanligini aniqlash, shuningdek, bu jarayonlarni eksperimental usullar bilan o‘rganishdan iborat. Psixofiziologiyaning ilmiy asoslari, avvalo, psixologiya va fiziologiya fanlarining yutuqlariga tayangan holda shakllanadi. Ivan Pavlovning shartli refleks nazariyasi, I.M. Sechenovning "Inson faoliyatining refleks asoslari" haqidagi ishlari psixofiziologiyaning nazariy poydevorini yaratgan. Bu ilmiy qarashlar insonning xatti-harakatlari, hissiyotlari, e’tibor va fikrlash kabi murakkab psixik hodisalarni miya va asab tizimi faoliyati bilan bog‘liq holda tushuntirishga imkon berdi. Psixofiziologiyaning predmeti — bu insonning ruhiy holatlari (masalan, emotsiyalar, ong, diqqat, xotira, idrok) va ularning miya, asab tizimi, sezgi organlari bilan o‘zaro aloqasini aniqlashdir. Bunda shaxsning psixik faoliyati fiziologik asosda izohlanadi. Bu esa uni nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham juda muhim fan sohasiga aylantiradi. Psixofiziologiya yordamida insonning stressga javobi, e’tiborning markazlanishi, xotira jarayonining shakllanishi kabi holatlar o‘rganiladi. Psixofiziologiya turli metodlardan foydalanadi. Bularga elektrofiziologik usullar (masalan, elektroensefalografiya – EEG), neyroximik tekshiruvlar, funktsional magnit-rezonans tomografiyasi (fMRT), kompyuterli tomografiya (KT), psixometrik testlar va kuzatish metodlari kiradi. Ushbu usullar insonning 5psixik faoliyatini aniqlik bilan o‘rganish, miyaning faollik darajasini baholash, turli holatlardagi emotsional va intellektual jarayonlarni tahlil qilish imkonini beradi. Shuningdek, psixofiziologiya fanining asosiy yo‘nalishlari ham mavjud. Ular orasida emotsional psixofiziologiya, kognitiv psixofiziologiya, sensor- motor psixofiziologiya, individual farqlar psixofiziologiyasi kabi sohalar bor. Har bir yo‘nalish o‘ziga xos ilmiy tadqiqot metodlari, nazariy yondashuvlar va amaliy qamrovga ega. Masalan, emotsional psixofiziologiya insonning hissiy javoblarini fiziologik o‘zgarishlar (yurak urishi, nafas olish, terlash) bilan bog‘liq holda tahlil qiladi. Kognitiv yo‘nalish esa fikrlash, idrok, qaror qabul qilish kabi faoliyatlarni neyrofiziologik jarayonlar bilan bog‘laydi. Psixofiziologiya ko‘p hollarda neyropsixologiya va neyrofiziologiya bilan adashtiriladi. Aslida esa bu fanlar bir-birini to‘ldiradi. Neyropsixologiya asosan miyaning tuzilmalari va psixik funksiyalar o‘rtasidagi aloqani o‘rganadi, psixofiziologiya esa bu jarayonlarning fiziologik mexanizmlarini tahlil qiladi. Shu sababli, psixofiziologiya — bu fanlararo ilmiy soha bo‘lib, unda nafaqat miyaning fizik tuzilmalari, balki ularning qanday qilib psixik holatlarga sabab bo‘lishi ham o‘rganiladi. Bugungi kunda psixofiziologiya sohasi kengayib bormoqda. U nafaqat ilmiy tadqiqotlarda, balki sog‘liqni saqlash, ta’lim, harbiy xizmat, sport va ishlab chiqarish sohalarida ham qo‘llaniladi. Masalan, psixofiziologik yondashuv yordamida stressga chidamlilikni oshirish, ishchi-xodimlarning ish unumdorligini baholash, sportchilarning emotsional barqarorligini aniqlash, o‘quvchilarning e’tiborini mustahkamlash kabi amaliy muammolar hal etiladi. Ayni vaqtda inson organizmining butun nerv tizimi va uning turli bosqichlari ham psixofiziologik tadqiqot obyekti hisoblanadi. Bu jarayonlar orqali insonning harakat qilish qobiliyati, sezgi, idrok, fikrlash va xulq-atvori chuqur o‘rganiladi. Demak, ushbu fan sohasi inson haqida kompleks tushuncha berishga xizmat qiladi.psixofiziologiya — bu zamonaviy ilm-fan kesishmasida joylashgan muhim fan sohasidir. Uning nazariy asoslarini chuqur o‘rganish, 6boshqa fanlar bilan bog‘liqligini anglash, o‘z navbatida, psixologik, tibbiy va ijtimoiy sohalarda samarali faoliyat olib borish uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu bob doirasida psixofiziologiyaning fan sifatida shakllanish bosqichlari, asosiy yo‘nalishlari va metodologik asoslari tahlil qilinib, uning o‘ziga xosligi chuqur ochib berildi. 2 . Psixofiziologiyaning psixologiya fani bilan bog‘liqligi Psixologiya va psixofiziologiya fanlari bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, inson psixikasining chuqur va keng ko‘lamli tahlilida o‘zaro to‘ldiruvchi rol o‘ynaydi. Psixologiya fani insonning ichki kechinmalari, ong jarayonlari, hissiyot, idrok, tafakkur, xulq-atvorini tushunishga qaratilgan bo‘lsa, psixofiziologiya bu jarayonlarning biologik, ya’ni asab tizimi, miya va sezgi organlari bilan bog‘liq mexanizmlarini izohlaydi. Shu bois psixologik hodisalarni to‘liq anglash uchun ularning fiziologik asoslarini ham bilish zarur bo‘ladi. Psixologiyaning asosiy predmeti insonning ruhiy hayoti, uning tuzilishi, shakllanishi va rivojlanish bosqichlaridan iborat. Psixologiyada emotsiya, diqqat, ong, xotira, idrok kabi tushunchalar ustuvor o‘rin tutadi. Aynan mana shu psixik jarayonlarni psixofiziologiya miya va asab tizimining faoliyati orqali o‘rganadi. Masalan, diqqatning bir joyga jamlanish jarayoni, psixologiya nuqtai nazaridan — ongning muayyan obyektga yo‘naltirilgan holati bo‘lsa, psixofiziologiya buni frontal korteksda yuzaga keladigan neyron faolliklar orqali izohlaydi. Shuningdek, hissiyotlar va emotsiyalar sohasida ham bu ikki fan bir-biriga tayanadi. Psixologiya emotsiyani insonning ichki kayfiyati, holati sifatida tushuntiradi, psixofiziologiya esa bu holatni yurak urishi tezlashuvi, nafas olishdagi o‘zgarishlar, teri qarshiligi va miya to‘lqinlari (EEG)dagi siljishlar bilan bog‘lab tahlil qiladi. Masalan, qo‘rquv holati faqat psixologik kechinma emas, balki fiziologik reaksiyalar jamlanmasi hamdir — bu holatda simpatik asab tizimi faollashadi, yurak tez uradi, terlash kuchayadi. Bu kabi holatlar psixofiziologiya doirasida chuqur tadqiq etiladi. 7Psixofiziologiyaning psixologiya bilan bog‘liqligi faqat nazariy emas, balki amaliy jihatdan ham muhimdir. Masalan, stress holatini psixologlar suhbat, testlar yordamida aniqlashga harakat qilishadi. Psixofiziologiya esa stressni yurak ritmi, qon bosimi, nafas olish chastotasi orqali o‘lchaydi. Bu ikki yondashuv birgalikda stress diagnostikasini aniq va ishonchli qiladi. Demak, psixofiziologik o‘lchovlar psixologik tahlilning obyektivligini ta’minlaydi. Psixologik yondashuvlarning fiziologik mexanizmlar bilan bog‘liqligini chuqur tushunish psixoterapiya, pedagogik psixologiya, ish psixologiyasi, sport psixologiyasi kabi yo‘nalishlarda ham juda muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, bolalarning e’tiborida kuzatiladigan nuqsonlar yoki autizm spektridagi buzilishlar faqat psixologik nuqtai nazardan emas, balki miya faoliyatining neyrofiziologik ko‘rsatkichlari asosida ham tahlil qilinadi. Bu esa sog‘lom tashxis qo‘yish va to‘g‘ri yondashuvni tanlash imkonini beradi. Bundan tashqari, psixologiyada keng qo‘llaniladigan testlar — masalan, Stroop testi, vizual e’tibor testlari, reaksiya vaqtini o‘lchovchi mashqlar — psixofiziologiyada ham foydalaniladi, lekin ular bilan bir qatorda miya faoliyatining o‘zgarishlari ham qayd etiladi. Bu esa inson psixikasini chuqurroq va kompleks tahlil qilish imkonini beradi. Psixofiziologiya shuningdek, psixik holatlarning miya strukturasi bilan bevosita aloqadorligini o‘rganadi. Masalan, g‘azab holatida amigdalaning, qaror qabul qilishda esa prefrontal korteksning, xotira jarayonlarida esa gipokampusning roli fiziologik jihatdan o‘rganiladi. Bu organlar va ularning faoliyati, psixik holatlar bilan qanday aloqador ekanligi psixofiziologiya orqali chuqur tahlil qilinadi. Psixofiziologiyaning psixologiya bilan aloqasi ayniqsa kognitiv yo‘nalishda yaqqol namoyon bo‘ladi. Kognitiv psixologiya insonning bilish jarayonlarini (idrok, fikrlash, eslab qolish, e’tibor, qaror qabul qilish) tahlil qiladi. Psixofiziologiya esa bu jarayonlarni miya to‘lqinlari (alfa, beta, delta, gamma), neyron faollik, sinapslar faolligi orqali ko‘rsatib beradi. Shu tariqa, kognitiv hodisalarning zamiridagi biologik mexanizmlar ochib beriladi. 8Yana bir muhim bog‘liqlik shundaki, psixologiyada ishlatiladigan shaxs tipologiyasi, xarakter, temperament haqidagi tushunchalar ham psixofiziologiyada o‘z ifodasini topadi. Masalan, ekstravert va introvert shaxs turlarining miya faoliyatidagi farqlari psixofiziologik tajribalar orqali tasdiqlangan. Ekstravertlar asosan kuchli va tez neyron reaksiyalarga ega bo‘lishi mumkin, introvertlar esa sekinroq, biroq chuqurroq qayta ishlov beruvchi miya faoliyatiga ega bo‘lishi mumkin. Bugungi kunda psixologiya va psixofiziologiya integratsiyasi asosida turli zamonaviy diagnostika usullari ishlab chiqilgan. Masalan, biofeedback (biologik aloqa) usuli orqali odam o‘zining yurak urishi, miya to‘lqinlari yoki nafas ritmini real vaqtda kuzatib borishi va bu orqali ruhiy holatini nazorat qilishni o‘rganadi. Bu usul stressni kamaytirish, uyqusizlikni bartaraf etish, diqqatni jamlashda katta natija bermoqda. psixofiziologiya psixologiyaning ilmiy asoslarini fiziologik dalillar bilan boyitadi. Bu ikki fan birgalikda ishlagandagina inson ruhiyatini to‘liq anglash mumkin bo‘ladi. Aynan fanlararo yondashuv psixologik muammolarni aniqlash, tahlil qilish va samarali hal qilishda eng muhim omil hisoblanadi. Shuning uchun ham psixofiziologiya psixologiya fanining zamonaviy, ilmiy asoslangan va texnologik rivojlangan yordamchisi sifatida e’tirof etiladi. Jadval 1. Psixologik va psixofiziologik yondashuvlarning taqqoslanishi Psixik hodisa Psixologik yondashuv Psixofiziologik yondashuv Diqqat Ongning muayyan obyektga yo‘naltirilganligi, psixik e’tibor Frontal korteksda neyron faollikning ortishi, EEGda beta to‘lqinlar kuchayishi Emotsiya (qo‘rquv, g‘azab) Subyektiv hissiy kechinma, ichki holat Adrenalin, kortizol ajralishi, yurak urishi 9 tezlashuvi, teri galvanik javobi Xotira Axborotni qabul qilish, saqlash va esga tushirish jarayoni Miya tuzilmalari (gipokampus, prefrontal korteks) faolligi, neyron bog‘lanishlar Fikrlash Muammolarni hal qilish, sabab-natijaviy bog‘liqlarni topish Miya to‘lqinlarining (alfa, gamma) faollashuvi, PET yoki fMRT orqali aniqlanadigan faol sohalar Stress Psixik bosim, emotsional zo‘riqish Simpatik tizim faollashuvi, kortizol darajasi, yurak urishi, nafas olish tezligi Jadval 2. Psixofiziologiyaning psixologiya fanida qo‘llanilish sohasi Yo‘nalish Psixologik faoliyat turi Psixofiziologik qo‘llanilishi Klinik psixologiya Depressiya, fobiya, stress holatlarini baholash EEG, MRT, yurak ritmi orqali diagnostika Ta’lim psixologiyasi O‘quvchilar e’tibori, diqqatni jamlash, xotira Diqqat testlari bilan birga fiziologik reaksiya (puls, ko‘z harakati) kuzatuvi Sport psixologiyasi Emotsional barqarorlik, motivatsiya, e’tibor Yurak urishi, mushak reaksiyasi, biofeedback treninglari orqali natija olish Mehnat Ishdagi stress, Stress darajasini fiziologik 10psixologiyasi charchash, ish unumdorligi o‘lchovlar bilan kuzatish, ish jarayonida EEG qo‘llash Psixoterapiya Muloqot muammolari, psixik salomatlik Terapiya oldi va keyingi miya faolligini solishtirish, emotsional javoblarni o‘lchash 3 . Psixofiziologiya va nevrologiya o‘rtasidagi integratsiya Psixofiziologiya va nevrologiya fanlari insonning ruhiy holatlari va miya faoliyatini o‘rganishda bir-birini to‘ldiruvchi, integratsiyalashgan yo‘nalishlar sifatida namoyon bo‘ladi. Har ikkala fan ham miya, asab tizimi, sezgi organlari va ularning funksional holatini chuqur tahlil qiladi. Nevrologiya — bu asosan markaziy va periferik asab tizimining anatomiyasi, patologiyalari va funksiyalarini tibbiy nuqtai nazardan o‘rganadigan sohaga kiradi. Psixofiziologiya esa bu tizimlarning psixik faoliyat bilan qanday aloqasi borligini aniqlashga qaratilgan fan hisoblanadi. Nevrologiya tibbiyot fani sifatida asosan kasalliklar va ularning simptomlariga e’tibor qaratadi: insult, Parkinson, Altsgeymer, epilepsiya, orqa miya shikastlanishi, bosh miya o‘smalari va boshqa ko‘plab holatlar tahlil qilinadi. Biroq ushbu kasalliklar nafaqat jismoniy buzilishlarga, balki psixik faoliyatda ham turli o‘zgarishlarga olib keladi. Masalan, Altsgeymer kasalligida xotira susayadi, Parkinson kasalligida esa hissiy holat va motivatsiya darajasi pasayadi. Bu holatlar nafaqat nevrologik, balki psixofiziologik jihatdan ham muhim tadqiqot obyektidir. Psixofiziologiya ushbu buzilishlarni ruhiy jarayonlar orqali izohlab berishga harakat qiladi. Masalan, epilepsiya xurujlari vaqtida miyada yuz beradigan to‘satdan elektr faollik portlashlari psixik funksiyalarning vaqtincha to‘xtab qolishiga olib keladi. Bunda psixofiziologik yondashuv yordamida xuruj vaqtida yuzaga keladigan emotsional o‘zgarishlar, aqliy pasayish, ongning 11o‘zgarishi chuqur o‘rganiladi. Bu nevrologik holatning psixik oqibatlarini tushunishga yordam beradi. Nevrologiya fani miya tuzilmalarining aniq joylashuvi, tuzilmasi va vazifalarini o‘rganadi. Masalan, frontal korteks — rejalashtirish, qaror qabul qilish va ijtimoiy xulqni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Temporallob — eshitish va xotira jarayonlarida ishtirok etadi, gipotalamus esa vegetativ funksiyalar va gormonlar ishlab chiqarish orqali organizmning umumiy holatini boshqaradi. Psixofiziologiya esa ushbu tuzilmalar faolligi va insonning psixik holati o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlaydi. Misol uchun, frontal korteks faoliyati pasayganda, inson impulslarni nazorat qilishda qiynaladi — bu nevrologik holat, lekin psixologik oqibatlarga ega. Nevrologik tekshiruvlarda foydalaniladigan elektroensefalografiya (EEG), magnit-rezonans tomografiyasi (MRT), positron emissiya tomografiyasi (PET) kabi usullar psixofiziologiyada ham keng qo‘llaniladi. Bu usullar yordamida miya qismlarining faolligi, neyronlararo aloqalar, qon aylanishining intensivligi, metabolik o‘zgarishlar aniqlanadi. Psixofiziologiyada esa bu ma’lumotlar yordamida emotsional reaksiyalar, xulq-atvorning o‘zgarishi, psixik stress holatlari baholanadi. Demak, usullar bir xil, ammo yondashuv turlicha — nevrologiyada fiziologik kasalliklar aniqlansa, psixofiziologiyada ruhiy faoliyatga ta’siri tahlil qilinadi. Nevrologik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlar ko‘pincha psixologik qo‘llab- quvvatlashga muhtoj bo‘ladi. Psixofiziologik tadqiqotlar ularning hissiy holati, depressiya, xavotirlik yoki kognitiv buzilishlarini tahlil qilishda muhim o‘rin tutadi. Masalan, insultdan keyingi reabilitatsiyada bemorning hissiy holatini baholash va uni tiklashda psixofiziologik stimulyatsiya metodlari (biofeedback, neyrofeedback, musiqiy terapiya) muvaffaqiyatli qo‘llaniladi. Shuningdek, nevrologik disfunktsiyalarning bolalar rivojlanishidagi roli ham psixofiziologik yondashuvda keng o‘rganiladi. Masalan, autizm spektridagi buzilishlar, DEHB (diqqat yetishmovchiligi va giperaktivlik sindromi), tike (noto‘g‘ri harakatlar) sindromlarining sabablari miyaning aniq qismlaridagi 12neyron faollik bilan bog‘liq ekani aniqlangan. Bu esa psixologik simptomlarni tushunish va ularni fiziologik asosda izohlash imkonini beradi. Psixofiziologiya orqali insonning harakat va sezgi tizimi bilan bog‘liq faoliyatlar ham chuqur tahlil qilinadi. Nevrologiyada mushaklarning harakati, reflekslar, motorik muvozanat o‘rganilsa, psixofiziologiyada bu holatlar ongli nazorat, reaksiya va emotsional fonda kuzatiladi. Masalan, Parkinson kasalligi nafaqat harakat buzilishiga, balki depressiya, apatiya va ijtimoiy izolyatsiyaga ham sabab bo‘ladi. Buni chuqur tahlil qilish uchun nevrologik va psixofiziologik yondashuvlar birgalikda qo‘llaniladi. Nevrologiya fanining so‘nggi yutuqlari psixofiziologiyaning ham metodik imkoniyatlarini boyitmoqda. Neyroplastiklik — ya’ni miya tuzilmalarining o‘zgaruvchanligi g‘oyasi psixofiziologik reabilitatsiya usullarida keng qo‘llanilmoqda. Bu yondashuvga ko‘ra, insonda yangi tajribalar, mashqlar va stimulyatsiyalar yordamida buzilgan funksiyalar tiklanishi mumkin. Bu borada psixofiziologik treninglar (masalan, biofeedback, neyrofeedback) ijobiy samara bermoqda. Shuningdek, psixofiziologiya va nevrologiyaning yaqin integratsiyasi ilmiy tadqiqotlarda ham o‘z aksini topmoqda. Ko‘plab neyropsixologik eksperimentlar aynan miya va ruhiyat o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni tahlil qilishga yo‘naltirilgan. Bu ilmiy hamkorlik yangi dori vositalarining sinovlari, reabilitatsiya texnologiyalarining ishlab chiqilishi, miya faoliyatini modulyatsiyalash usullarining rivoji uchun asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Xulosa qilib aytganda, psixofiziologiya va nevrologiya bir-birisiz to‘liq bo‘la olmaydi. Ularning o‘zaro integratsiyasi inson miya faoliyatini, psixik holatlarni va ularning fiziologik asoslarini chuqur o‘rganish imkonini beradi. Aynan shu yondashuv zamonaviy psixologiya, tibbiyot va pedagogika fanlarining ilmiy va amaliy rivojiga xizmat qilmoqda. Shunday ekan, psixofiziologiyaning nevrologiya bilan integratsiyasi bu ikki fanni yangi bosqichga olib chiqmoqda. 4 . Psixofiziologiyaning biologiya bilan bog‘liqligi 13Psixofiziologiya fanining biologiya bilan bog‘liqligi chuqur va murakkab bo‘lib, inson organizmining psixik faoliyatini to‘g‘ri tushunishda biologik jarayonlar asosiy o‘rin tutadi. Biologiya — bu tirik organizmlar, ularning tuzilishi, hayot faoliyati, o‘sishi, rivojlanishi va irsiyati haqidagi fan bo‘lib, psixofiziologiya esa ushbu biologik tizimlarning psixik faoliyat bilan qanday bog‘liq ekanini tahlil qiladi. Aynan shuning uchun ham psixofiziologiyaning nazariy va amaliy asoslari biologik bilimlar bilan chambarchas bog‘langan. Psixik holatlar inson organizmidagi biologik omillarning bevosita ta’sirida shakllanadi. Miya faoliyati, asab impulslari, gormonlar ajralishi, hujayralararo axborot almashinuvi — bularning barchasi biologiyaning o‘rganish sohasiga kiradi. Psixofiziologiya esa bu jarayonlar orqali inson ruhiyatining mexanizmlarini tushuntiradi. Masalan, stress holatida qon tarkibida adrenalin va kortizol gormonlarining darajasi oshadi. Bu holat yurak urishining tezlashishi, nafas olish chastotasining ortishi, e’tiborning markazlashuvi kabi fiziologik javoblarni yuzaga keltiradi. Shu bilan birga, bu psixik holatlarda tashvish, qo‘rquv, xavotir, hayajon singari emotsiyalar paydo bo‘ladi. Biologiyada irsiyat, ya’ni genetik uzatish masalasi alohida o‘rganiladi. Psixofiziologik yondashuvda esa insondagi temperament, qobiliyat, shaxsning ayrim xususiyatlari irsiy omillar bilan bog‘liq holda tahlil qilinadi. Masalan, introvert yoki ekstravert bo‘lish, psixik faoliyatning tezligi, emotsional barqarorlik kabi holatlar genetik tuzilmalar va neyrotransmitterlar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bu o‘z navbatida biologik bilimlarsiz psixik jarayonlarni tushunishni murakkablashtiradi. Psixofiziologiya biologiyada o‘rganiladigan nerv hujayralari (neyronlar) tuzilishi va faoliyatini ham asosiy o‘rganish obyekti sifatida ko‘radi. Neyronlar orasidagi bog‘lanishlar, sinapslar orqali impulslar o‘tishi, neyromediatorlarning roli — bularning barchasi psixik faoliyatga bevosita ta’sir qiladi. Masalan, dopamin neyromediatori motivatsiya, lazzatlanish va harakatga tayyorlik holatlarida faol rol o‘ynaydi. Serotonin esa kayfiyat va uyquni boshqarishda 14ishtirok etadi. Shu sababli ruhiy holatlarning tahlilida bu biologik moddalarning darajasi va ularning muvozanati alohida ahamiyatga ega. Biologiyada homeostaz — organizmning ichki muvozanatini saqlash tushunchasi mavjud. Psixofiziologiyada esa ruhiy barqarorlik, stressga chidamlilik, adaptatsiya singari holatlar aynan shu homeostatik jarayonlar bilan bog‘liq holda o‘rganiladi. Inson tashqi muhitga moslashganida, uning yurak urishi, qon bosimi, nafas olish ritmi kabi ko‘rsatkichlar barqarorlashadi. Psixik jihatdan esa odam o‘zini tinch, ishonchli, xotirjam his qiladi. Bu holat psixofiziologiyada emotsional barqarorlik sifatida talqin qilinadi. Psixofiziologiya biologik ritmlar — sirkad ritmlar (24 soatlik biologik tsikl) bilan ham bevosita bog‘liq. Insonning uyg‘oqlik va uyqu holatlari, ovqat hazm qilish, harorat o‘zgarishi, yurak urish chastotasi — bularning barchasi sutkalik biologik ritmlarga bo‘ysunadi. Psixofiziologiyada bu ritmlar insonning kayfiyati, e’tibori, xotirasi va umuman ruhiy faoliyatiga qanday ta’sir ko‘rsatishi nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Masalan, ertalabki soatlarda aqliy faoliyat kuchliroq bo‘lishi, kechqurun esa charchoq, tushkunlik, e’tibor tarqoqligi kuzatilishi biologik ritmlar asosida tushuntiriladi. Shuningdek, psixofiziologiya biologiyada o‘rganiladigan evolyutsion qonuniyatlarga ham tayanadi. Insonning psixik xususiyatlari — qo‘rquv, ehtiyotkorlik, ehtiyojga asoslangan harakatlar — millionlab yillar davomida shakllangan biologik omillarning natijasidir. Masalan, hayotiy xavf paytida organizmda "kurash yoki qochish" refleksi ishga tushadi. Bu esa yurak urishining tezlashishi, nafasning chuqurlashishi, mushaklarning taranglashishi, psixik faollikning kuchayishi bilan birga kechadi. Bu reflekslar psixofiziologiyada emotsional va instinktiv holatlar sifatida ko‘riladi. Biologiya fanida organizmning immun tizimi ham chuqur o‘rganiladi. So‘nggi yillarda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, ruhiy holatlar immunitetga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, stress holatida immun hujayralarining faolligi pasayadi, infeksiyalarga qarshi kurashish salohiyati 15susayadi. Bu holat psixonevroimmunologiya yo‘nalishining shakllanishiga sabab bo‘ldi. Psixofiziologiyada esa bu hodisalar ruhiy salomatlikning biologik mexanizmlari sifatida o‘rganiladi. Biologiyada gormonal tizim, ya’ni endokrin tizim muhim o‘rinni egallaydi. Psixofiziologiyada esa bu tizim emotsional holatlarni boshqarishda qanday rol o‘ynashini aniqlashda asosiy manba hisoblanadi. Masalan, kortizol — stress gormoni sifatida tanilgan bo‘lsa, oksitotsin — ijtimoiy aloqalarga moyillik va ishonchni kuchaytiruvchi gormon sifatida izohlanadi. Ushbu gormonlarning darajasi insonning ruhiy holatini o‘zgartirib, psixik faoliyatga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Psixofiziologiyaning biologiya bilan bog‘liqligi o‘zaro metodologik yondashuvlarda ham namoyon bo‘ladi. Biologik eksperimentlar, mikroskopik tekshiruvlar, biokimyoviy tahlillar, genetik diagnostika usullari psixofiziologik tadqiqotlarda ham foydalaniladi. Bu esa har ikki fan sohasining ilmiy natijalarini birlashtirib, chuqur integratsiyalashuvini ta’minlaydi. Xulosa 16Inson — bu nafaqat aql-idrok egasi, balki yurak, his, ong va tananing uyg‘un bir butunligidir. Har birimiz tashqi dunyoni his qilamiz, unga munosabat bildiramiz, quvonamiz, g‘am chekamiz, izlanamiz va o‘zligimizni anglashga harakat qilamiz. Ammo bu jarayonlarning asl manbai qaerda? Nega biz shunday his qilamiz? Nega hayajonlanamiz yoki xavotirga tushamiz? Aynan shu savollarga javob izlagan paytimizda psixofiziologiya fani bizni o‘ziga chorlaydi. Psixofiziologiya orqali men insonning psixik holatlari ortida nafaqat hissiyotlar, balki butun bir murakkab biologik va fiziologik tizim turganini angladim. Ruhiyat — bu faqat ichki kechinma emas, balki yurak urishi, nafas, miya to‘lqinlari, gormonlar va hujayralararo muloqot bilan chambarchas bog‘liq hodisadir. Shuni tushundimki, inson his qilgan har bir tuyg‘u — bu ichki tanamizning sezilar-sezilmas, ammo muhim javobidir. Hattoki bir necha soniyalik qo‘rquv yoki quvonch ham tanadagi yuzlab biologik jarayonlarni ishga soladi. Bugun odamlarning kayfiyati, salomatligi, ishdagi unumdorligi, o‘qishdagi muvaffaqiyati, hatto hayotga bo‘lgan munosabati ham psixofiziologik muvozanatga bog‘liq ekanini angladim. Shuning uchun ham bu fanni o‘rganish — bu shunchaki ilmiy izlanish emas, balki o‘z-o‘zimizni, atrofimizdagi insonlarni va hayotning ichki mexanizmlarini chuqurroq tushunishga intilishdir. Zero, odam degani — bu faqat go‘sht va suyakdan iborat jism emas. U — hayajon, orzu, tajriba, tushuncha va o‘zgarmas ruhiy kuchlar yig‘indisidir. Shunday ekan, insonni tushunmoqchi bo‘lsak, uning yuragini eshitish bilan birga, miyasi qanday ishlashini, tanasi qanday javob berishini ham bilishimiz zarur. Psixofiziologiya menga bu yo‘lda ko‘z ochdi, insonga chinakam hayrat va hurmat bilan qarashga o‘rgatdi. Endi angladimki, inson ruhining har bir titrashi — bu tananing musiqasidir. Uni faqat yurak emas, aql ham his qilishi kerak. 17Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxat 1) Jo‘rayev Sh. X. Psixofiziologiya. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: O‘zMU nashriyoti, 2021. – 212 b. 2) Allamurotova D. T., Inson psixofiziologiyasi asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. – 180 b. 3) Raximov A. Q. Psixofiziologik diagnostika. – Toshkent: Akademnashr, 2022. – 198 b. 4) Karimberdiyev M. H. Asab tizimi va ruhiy holatlar. – Nukus: Bilim, 2021. – 160 b. 5) Ramachandran V. S. The Emerging Mind. – London: BBC Books, 2019. 6) Kolb B., Whishaw I. Q. Fundamentals of Human Neuropsychology. – New York: Worth Publishers, 2020. 7) G‘aniyeva M. B. Biologiya va psixologiya integratsiyasi. – Samarqand: SamDU, 2021. 8) Sadullayeva Z. T. Psixologik bilimlarga kirish. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2023. – 144 b. 9) Damirqulov B. N. Biologik psixologiya. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. – 120 b. 10) Bear M. F., Connors B. W., Paradiso M. A. Neuroscience: Exploring the Brain. – USA: Wolters Kluwer, 2021. 11) O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi: Nevrologik kasalliklar diagnostikasi bo‘yicha metodik qo‘llanma. – Toshkent, 2020. 12) Kim Y. H. Clinical Neuroanatomy for Medical Students. – Seoul: Yonsei University Press, 2018. 13) Muhammadjonov O. A. Psixologiyada zamonaviy tadqiqotlar. – Toshkent: Akademnashr, 2022. – 168 b. 14) O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi: Psixofiziologik yondashuvlar bo‘yicha tavsiyalar. – Toshkent, 2023. 15) Golland I., Tsoy A. Kognitiv neyropsixologiya. – Moskva: Yurayt, 2019.

 Psixofiziologiyaning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi (psixologiya, nevrologiya, biologiya)     

                         KIRISH
1. Psixofiziologiyaning umumiy nazariy asoslari
2. Psixofiziologiyaning psixologiya fani bilan bog‘liqligi
3. Psixofiziologiya va nevrologiya o‘rtasidagi integratsiya
4. Psixofiziologiyaning biologiya bilan bog‘liqligi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

Sotib olish