Psixolodiagnostikada kompyuter o’yinlarida foydalanishning ijobiy va salbiy tomonlari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	181.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

12 Sotish

Psixolodiagnostikada kompyuter o’yinlarida foydalanishning ijobiy va salbiy tomonlari

Sotib olish

MUNDАRIJА:
KIRISH ................................................................................................................... 2
I BOB. PSIXOLODIAGNOSTIKA VA KOMPYUTER O'YINLARI:
NAZARIY ASOSLAR ........................................................................................... 5
1.1. Psixolodiagnostikaning zamonaviy yo'nalishlari va usullari ........................... 5
1.2. Kompyuter o'yinlarining psixologik xususiyatlari va imkoniyatlari ............. 11
II BOB. PSIXOLODIAGNOSTIKADA KOMPYUTER O'YINLARIDAN
FOYDALANISHNING IJOBIY TOMONLARI ................................................. 20
2.1. Motivatsiya va qiziqish darajasini oshirishda kompyuter o'yinlarining roli . 20
2.2. Kognitiv qobiliyatlarni baholashda interaktiv usullarning samaradorligi ..... 27
III BOB. PSIXOLODIAGNOSTIKADA KOMPYUTER O'YINLARIDAN
FOYDALANISHNING SALBIY TOMONLARI VA MUAMMOLARI ........... 42
3.1. Texnologik cheklovlar va xavf-xatarlar ........................................................ 42
3.2. Etik va metodologik muammolar .................................................................. 45
8-SINF TADQIQOT NATIJALARI (15 o'quvchi) .............................................. 54
.............................................................................................................................. 56
9-SINF TADQIQOT NATIJALARI (15 o'quvchi) .............................................. 56
XULOSA .............................................................................................................. 62
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: ........................................ 64
ILOVALAR .......................................................................................................... 66
1

KIRISH
О ’zbеkist о n Rеsрublikаsi Рrеzidеnti Shаvkаt Mirziy о yеv о ’z nutqlаridа
"Bugungi kundа hаyоtimizning bаrchа sоhаlаri tez sur’аtlаr bilаn rivоjlаnmоqdа.
Bu j а r а y о nd а ilm-f а n yutuql а ri, inn о v а tsi о n g’ о y а l а r v а texn о l о giy а l а r muhim
о ’rin tut а di. Shu b о is ilmiy t а dqiq о tl а rning met о d о l о gik а s о sl а rini
t а k о mill а shtirish, z а m о n а viy t а dqiq о t usull а rini riv о jl а ntirish h а md а ilmiy f ао liy а t
s а m а r а d о rligini о shirish d а vr t а l а bidir. А yniqs а , ins о n о mili, uning р six о l о giy а si,
m а ’n а viy-ruhiy h о l а ti bil а n b о g’liq t а dqiq о tl а r bugun h а r q а ch о ngid а n h а m muhim
а h а miy а t k а sb etm о qd а . Zer о , j а miy а td а gi b а rch а isl о h о tl а r, birinchi n а vb а td а ,
ins о n uchun, uning f а r о v о nligi v а kel а j а gi uchun xizm а t qilishi l о zim." deyа
zаmоnаviy dunyоning tez sur’аtlаrdаgi о’zgаrishlаri vа rivоjlаnishi shаrоitidа ilm-
fаn, innоvаtsiоn g’оyаlаr vа texnоlоgiyаlаrning о’rni аlоhidа tа’kidlаngаn.
XXI asr axborot texnologiyalari asri bo'lib, bu davrda kompyuter o'yinlari
jamiyatning barcha qatlamlariga chuqur kirib borgan. Bugungi kunda kompyuter
o'yinlari nafaqat ko'ngilochar vosita sifatida, balki ta'lim, tibbiyot, psixologiya va
boshqa sohalarda ham faol qo'llanilmoqda. Psixologiya fanida esa kompyuter
o'yinlari yangi diagnostik imkoniyatlar yaratib, an'anaviy psixodiagnostik
metodlarni to'ldiruvchi vosita sifatida e'tiborni jalb qilmoqda.
Zamonaviy psixodiagnostika sohasida kompyuter o'yinlarining qo'llanilishi
bir qator afzalliklarni taqdim etadi. Birinchidan, o'yinlar virtual muhitda real
hayotga yaqin vaziyatlarni yaratish imkonini beradi, bu esa shaxsning tabiiy
reaktsiyalarini kuzatish uchun qulay sharoitlar yaratadi. Ikkinchidan, kompyuter
o'yinlari orqali shaxsning kognitiv qobiliyatlari, emotsional holati, ijtimoiy
ko'nikmalari va shaxsiy xususiyatlarini kompleks tarzda baholash mumkin.
Biroq, kompyuter o'yinlarining psixodiagnostikada qo'llanilishi bir qator
muammolar va xavflarni ham o'z ichiga oladi. Jumladan, o'yin qaramiligi, virtual
2

va real muhit o'rtasidagi chegaraning yo'qolishi, noto'g'ri diagnostik xulosalar
chiqarish xavfi kabi masalalar mavjud.
M а vzuning d о lz а rbligi. Zamonaviy psixodiagnostika sohasida kompyuter
o'yinlarining qo'llanilishi bir qator muhim afzalliklarni taqdim etadi. O'yinlar
virtual muhitda real hayotga maksimal darajada yaqin vaziyatlarni yaratish
imkonini beradi, bu esa shaxsning tabiiy reaktsiyalarini kuzatish uchun qulay va
xavfsiz sharoitlar yaratadi. Kompyuter o'yinlari orqali shaxsning kognitiv
qobiliyatlari, emotsional holati, ijtimoiy ko'nikmalari, stress bardoshligi, qaror
qabul qilish uslubi va shaxsiy xususiyatlarini kompleks tarzda, real vaqt rejimida
baholash mumkin.
Kompyuter o'yinlari katta hajmdagi ma'lumotlarni yig'ish va tahlil qilish
imkonini beradi. O'yinchi har bir harakati, reaktsiya vaqti, xatolar va
muvaffaqiyatlar avtomatik ravishda qayd etiladi, bu esa diagnostik aniqlikni
sezilarli darajada oshiradi. To'rtinchidan, o'yinlar stress, qo'rquv yoki ijtimoiy
bezovtalik kabi omillarni kamaytiradi, chunki test sinovchisi o'zini o'yin
o'ynayotganini his qiladi, na esa baholanayotganini.
Zamonaviy kompyuter o'yinlari sun'iy intellekt va mashina o'rganish
algoritmlarini o'z ichiga oladi, bu esa har bir foydalanuvchiga individual
yondashuv yaratish va diagnostik jarayonni personallashtirishga imkon beradi.
Oltinchidan, o'yinlar orqali uzoq muddatli kuzatish va rivojlanish dinamikasini
nazorat qilish mumkin.
Hozirgi vaqtda psixodiagnostika sohasida kompyuter o'yinlarining
qo'llanilishi to'g'risida yetarli tadqiqotlar mavjud emas. Ayniqsa, O'zbekistonda bu
masala kam o'rganilgan bo'lib, kompyuter o'yinlarining psixodiagnostik vosita
sifatida ishlatilishining ilmiy-nazariy asoslari va amaliy jihatlari to'liq
yoritilmagan.
Shu bilan birga, kompyuter o'yinlarining shaxsga ta'sirining ijobiy va salbiy
tomonlarini ajratib ko'rsatish, ularning psixodiagnostik samaradorligini baholash,
qo'llash chegaralarini belgilash zarurati mavjud. Bu muammolar tadqiqotning
dolzarbligini va zarurligini asoslaydi.
3

Kurs ishining mаqsаdi Psixodiagnostikada kompyuter o'yinlaridan
foydalanishning ijobiy va salbiy tomonlarini tahlil qilish va ularning samarali
qo'llanilish yo'llarini aniqlash.
Kurs ishining v а zif а l а ri:
 Kompyuter o'yinlarining psixodiagnostik vosita sifatida nazariy
asoslarini o'rganish;
 Kompyuter o'yinlarining psixodiagnostikada qo'llanilishining ijobiy
tomonlarini aniqlash;
 Kompyuter o'yinlarining psixodiagnostikada ishlatilishining salbiy
oqibatlari va xavflarini tahlil qilish;
 Psixodiagnostikada kompyuter o'yinlaridan samarali foydalanish
yo'llarini ishlab chiqish;
 Kompyuter o'yinlarining psixodiagnostik potentsialini baholash va
istiqbollarini aniqlash.
Kurs ishining о b’ е kti Psixodiagnostika jarayonida kompyuter o'yinlarining
qo'llanilishi., р r е dm е ti е s а K ompyuter o'yinlarining psixodiagnostik vosita sifatida
ishlatilishining ijobiy va salbiy jihatlari
Tаdqiqоt bаzаsi: T о shk е nt shahri Shayhontoxur tumani 41-umumiy o’rta
ta’lim m а kt а ning 8-sinf о ’quvchil а rining 15 nаfаri, 9-sinf о ’quvchil а rining 15
nаfаri tаnlаb оlindi.
Tаdqiqоt metоdlаri :
"Kompyuter O'yinlarining Psixologik Ta'siri Baholash Shkala" (KPTBS)
Kurs ishining аmаliy аhаmiyаti Tadqiqot natijalari psixologlar,
psixoterapevtlar, ta'lim muassasalari xodimlari va boshqa mutaxassislar tomonidan
kompyuter o'yinlarini psixodiagnostik vosita sifatida to'g'ri va samarali qo'llash
uchun foydalanilishi mumkin.
Kurs ishi mundаrijа, uch bоb, xulоsа hаmdа fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr
r о ’yxаtidаn ibоrаt.
4

I BOB. PSIXOLODIAGNOSTIKA VA KOMPYUTER O'YINLARI:
NAZARIY ASOSLAR
1.1. Psixolodiagnostikaning zamonaviy yo'nalishlari va usullari
Psixolodiagnostika - bu shaxsning psixologik xususiyatlari, qobiliyatlari,
holati va rivojlanish darajasini aniqlash, o'lchash va baholash bo'yicha
psixologiyaning amaliy yo'nalishi hisoblanadi. Bu soha XX asrning boshlarida
Francis Galton, Alfred Binet va boshqa olimlarning ishlari natijasida shakllana
boshlagan bo'lib, bugungi kunda psixologiyaning eng rivojlangan va keng
qo'llaniladigan sohalaridan biriga aylangan.
Zamonaviy psixolodiagnostika nafaqat individual shaxsning psixologik
profilini aniqlashga qaratilgan, balki turli sohalarda - ta'lim, tibbiyot, sport, kasbiy
faoliyat, sud-huquq tizimi va boshqa ko'plab sohalarda muhim ahamiyat kasb etadi.
Bu sohaning rivojlanishi zamonaviy texnologiyalar, statistik usullar va psixologiya
nazariyasining yutuqlari bilan chambarchas bog'liq.
Psixolodiagnostikaning samarali va ishonchli bo'lishi uchun bir qator asosiy
printsiplarga amal qilish zarur. Bu printsiplar butun dunyo bo'ylab tan olingan va
psixologik baholashning sifatini ta'minlash uchun muhim ahamiyatga ega. 1
Ob'ektivlik prinsipi psixolodiagnostikaning poydevori hisoblanadi. Bu
printsip bo'yicha, diagnostika natijalari mutaxassisning shaxsiy qarashlaridan, his-
tuyg'ularidan va oldindan shakllangan fikrlaridan mustaqil bo'lishi kerak.
Ob'ektivlikni ta'minlash uchun standartlashtirilgan metodikalar, aniq ko'rsatmalar
va baholash mezonlari ishlab chiqilgan. Mutaxassis o'zining subyektiv ta'sirini
1
Abdullayev A.A. Kompyuter texnologiyalari va ularning psixologik ta'siri. – Toshkent: Fan, 2019. –
142-158 bet.
5

minimal darajada ushlab turishi va natijalarni faqat empirik ma'lumotlar asosida
talqin qilishi kerak.
Ishonchlilik prinsipi diagnostika vositalarining barqarorlik va izchilligini
ta'minlaydi. Ishonchli test bir xil sharoitlarda turli vaqtlarda o'tkazilganda bir xil
yoki juda yaqin natijalarni berishi kerak. Bu prinsip ichki muvofiqlik, test-retest
ishonchliligi va parallel shakllar ishonchliligi kabi turli yo'llar bilan ta'minlanadi.
Ishonchlilik koeffitsienti odatda 0.7 dan yuqori bo'lishi kerak, eng yaxshi testlar
uchun bu ko'rsatkich 0.9 dan yuqori bo'ladi.
Yaroqlilik prinsipi test haqiqatan ham o'lchash uchun mo'ljallangan
xususiyatni o'lchayotganini bildiradi. Yaroqlilik turli turlarga bo'linadi: mazmun
yaroqliligi, kriteriy yaroqliligi va konstrukt yaroqliligi. Mazmun yaroqliligi test
materiallarining o'lchaniladigan xususiyatni to'liq qamrab olishini nazarda tutadi.
Kriteriy yaroqliligi test natijalari bilan tashqi mezonlar o'rtasidagi bog'lanishni
ko'rsatadi. Konstrukt yaroqliligi esa test nazariy kontsepsiyaga qanchalik mos
kelishini aniqlaydi.
Standartlashtirish prinsipi barcha testni topshiruvchilar uchun bir xil
sharoitlarni ta'minlashni nazarda tutadi. Bu ko'rsatmalar berish uslubi, vaqt
chegaralari, muhit sharoitlari, baholash mezonlari va boshqa barcha jihatlarni o'z
ichiga oladi. Standartlashtirish natijalarni taqqoslash va umumlashtirish imkonini
beradi.
Tabiiylik prinsipi diagnostika jarayonining iloji boricha tabiiy sharoitlarda
o'tkazilishini ta'kidlaydi. Sun'iy va majburiy vaziyatlar bemorning haqiqiy
xususiyatlarini namoyish etishiga to'sqinlik qilishi mumkin. Shuning uchun
zamonaviy psixolodiagnostika bemorlar uchun qulay va tabiiy muhit yaratishga
harakat qiladi.
Kognitiv diagnostika insoning aqliy jarayonlari va qobiliyatlarini o'rganishga
qaratilgan eng muhim yo'nalishlardan biridir. Bu soha intellektual qobiliyatlar,
xotira, diqqat, fikrlash, nutq va boshqa kognitiv funktsiyalarni baholash bilan
shug'ullanadi.
6

Intellektual qobiliyatlarni baholash kognitiv diagnostikaning markaziy
qismi hisoblanadi. Bugungi kunda eng keng qo'llaniladigan intellekt testlari orasida
Veksler shkalasi (WAIS-IV kattalar uchun va WISC-V bolalar uchun) alohida o'rin
tutadi. Bu testlar verbal va nonaverbal intellektni alohida baholash imkonini beradi
va umumiy IQ ko'rsatkichini hisoblab chiqadi. Veksler testlari to'rtta asosiy
indeksni o'lchaydi: verbal tushunish, pertseptiv fikrlash, ish xotirasi va ishlov
berish tezligi.
Raven Progressive Matrices testi madaniyatdan ozod intellekt testlarining eng
yaxshi namunalaridan biri hisoblanadi. Bu test mantiqiy fikrlash va naqshlarni tan
olish qobiliyatini baholaydi. Testning turli versiyalari mavjud bo'lib, bolalar,
o'smirlar va kattalar uchun mo'ljallangan variantlari ishlab chiqilgan. 2
Xotira funktsiyalarini baholash kognitiv diagnostikaning muhim qismidir.
Xotira turli turlarga bo'linadi: qisqa muddatli va uzoq muddatli, verbal va vizual,
deklarativ va protsedural xotira. Har bir xotira turi uchun maxsus testlar ishlab
chiqilgan. Masalan, Auditory Verbal Learning Test (AVLT) verbal xotira
qobiliyatini baholaydi, Rey-Osterrieth Complex Figure Test esa vizual-fazoviy
xotira va konstruktiv qobiliyatlarni o'rganadi.
Diqqat va konsentratsiya qobiliyatlarini baholash zamonaviy hayotda
tobora muhimroq bo'lib bormoqda. Diqqatning turli jihatlarini o'rganish uchun Test
of Variables of Attention (TOVA), Continuous Performance Test (CPT) va boshqa
maxsus metodikalar qo'llaniladi. Bu testlar tanlangan diqqat, barqaror diqqat va
ijroiya diqqat funktsiyalarini alohida baholash imkonini beradi.
Ijroiya funktsiyalar - bu maqsadga yo'naltirilgan xulq-atvorni boshqarish,
rejalashtirish, qaror qabul qilish va o'z faoliyatini nazorat qilish qobiliyatlaridir.
Wisconsin Card Sorting Test, Trail Making Test, Stroop Test kabi metodikalar
ijroiya funktsiyalarning turli jihatlarini baholash uchun qo'llaniladi.
Shaxsiy diagnostika insonning individual psixologik xususiyatlarini, xarakter
belgilarini, temperamentini, motivatsion sferasini va qiymat orientatsiyalarini
2
Asadov R.M. Zamonaviy axborot texnologiyalarining shaxsga ta'siri. – Toshkent: Yangi asr avlodi,
2020. – 78-95 bet.
7

o'rganishga qaratilgan. Bu yo'nalish psixolodiagnostikaning eng rivojlangan va
keng qo'llaniladigan sohalaridan biridir.
Temperament va xarakter xususiyatlarini baholash uchun ko'plab
metodikalar ishlab chiqilgan. Eysenk shaxsiyat testi (EPI) ekstroversiya-
introversiya va neyrotizm o'lchovlari bo'yicha shaxsni baholaydi. Bu test oddiy va
tez o'tkaziladigan bo'lib, keng amaliy qo'llanishga ega. Cattell 16PF testi esa
shaxsiyatning 16 ta asosiy faktorini o'lchaydi va yanada chuqur tahlil imkonini
beradi. Big Five modeli asosida ishlab chiqilgan testlar beshta asosiy shaxsiyat
o'lchovini baholaydi: ochiqlik, vijdonlilik, ekstroversiya, rozi bo'lish va neyrotizm.
Klinik diagnostika sohasida Minnesota Ko'p Fazali Shaxsiyat Inventori
(MMPI-2) eng nufuzli vosita hisoblanadi. Bu test 567 ta savoldan iborat bo'lib,
shaxsiyatning patologik va normal xususiyatlarini aniqlaydi. MMPI-2 klinik
shkalalar va yaroqlilik shkalalarini o'z ichiga oladi, bu esa natijalarning
ishonchliligini ta'minlaydi.
Proyektiv testlar shaxsiyatning chuqurlashgan tahlili uchun qo'llaniladi.
Rorshah testi qora-oq va rangli dog'lar orqali shaxsning idrok xususiyatlarini,
hissiy holatini va psixodinamik xususiyatlarini o'rganadi. Tematik Appersetsiya
Testi (TAT) tasvirlar asosida hikoyalar tuzish orqali shaxsning motivatsiyasini,
ehtiyojlarini va konfliktlarini aniqlaydi. Draw-A-Person testi, Rotter Incomplete
Sentences Blank va boshqa proyektiv metodikalar ham keng qo'llaniladi.
Motivatsiya va qiymat tizimlarini o'rganish uchun maxsus metodikalar
ishlab chiqilgan. Rokeach Value Survey qiymatlar ierarxiyasini aniqlaydi,
Achievement Motivation Test muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasini o'lchaydi.
Schwartz Values Survey universal qiymatlar nazariyasi asosida shaxsning qiymat
orientatsiyalarini baholaydi.
Hissiy diagnostika insonning hissiy holati, kayfiyati, hissiy barqarorligi va
hissiy intellekti kabi jihatlarini o'rganishga qaratilgan. Zamonaviy psixologiyada
hissiy omillarning ahamiyati tobora ortib bormoqda, chunki ular shaxsning
umumiy farovonligi va hayot sifatiga bevosita ta'sir ko'rsatadi.
8

Tashvish va depressiya diagnostikasi eng keng tarqalgan hissiy
buzilishlarni aniqlash uchun muhimdir. Beck Depression Inventory (BDI-II)
depressiya simptomlarini baholashning eng ishonchli vositalaridan biri
hisoblanadi. Bu test depressiyaning kognitiv, hissiy va somatik belgilarini
o'lchaydi. Hamilton Depression Rating Scale klinik amaliyotda shifokorlar
tomonidan qo'llaniladi va depressiyaning og'irlik darajasini aniqlaydi.
Tashvish holati uchun State-Trait Anxiety Inventory (STAI) keng qo'llaniladi.
Bu test situatsion tashvish va shaxsiy tashvishchonlikni alohida o'lchaydi.
Generalized Anxiety Disorder 7-item scale (GAD-7) umumiy tashvish buzilishini
tez skrining qilish uchun ishlab chiqilgan.
Stress va moslashuv qobiliyatini baholash zamonaviy hayotda juda
muhimdir. Perceived Stress Scale stress darajasini subyektiv baholash imkonini
beradi. Holmes-Rahe Social Readjustment Rating Scale hayotiy o'zgarishlar va
ularning stress ta'sirini baholaydi. Coping Strategies Inventory stress bilan
kurashish usullarini aniqlaydi.
Hissiy intellekt tushunchasi son yillarda katta e'tiborni tortdi. Mayer-
Salovey-Caruso Emotional Intelligence Test (MSCEIT) hissiy intellektning to'rtta
sohasi bo'yicha ob'ektiv baholash o'tkazadi: hissiyotlarni idrok etish, hissiyotlardan
foydalanish, hissiyotlarni tushunish va hissiyotlarni boshqarish. Emotional
Quotient Inventory (EQ-i 2.0) hissiy-ijtimoiy qobiliyatlarning keng spektrini
o'lchaydi.
Ijtimoiy-psixologik diagnostika shaxsning ijtimoiy muhitdagi xulq-atvori,
kommunikatsiya qobiliyatlari, liderlik xususiyatlari va guruh jarayonlaridagi roli
kabi jihatlarni o'rganadi. Bu yo'nalish tashkiliy psixologiya, ta'lim va ijtimoiy ishda
keng qo'llaniladi.
Liderlik xususiyatlarini baholash uchun turli modellar va testlar ishlab
chiqilgan. Leadership Behavior Description Questionnaire (LBDQ) liderning xulq-
atvori xususiyatlarini baholaydi. Multifactor Leadership Questionnaire (MLQ)
transformatsion va tranzaksion liderlik uslublarini o'rganadi. Fiedler Contingency
Model situatsion liderlik nazariyasi asosida lider samaradorligini bashorat qiladi.
9

Kommunikatsiya ko'nikmalari va ijtimoiy qobiliyatlar diagnostikasi
uchun Social Skills Inventory, Interpersonal Reactivity Index va boshqa
metodikalar qo'llaniladi. Bu testlar empatiya, ijtimoiy sezgirlik, assertivlik va
konfliktlarni hal qilish qobiliyatlarini baholaydi. 3
Jamoa dinamikasi va guruh jarayonlari diagnostikasi tashkiliy muhitda
muhim ahamiyatga ega. Team Diagnostic Survey jamoa samaradorligini aniqlaydi,
Belbin Team Roles jamoa a'zolarining rollarini o'rganadi. Group Environment
Scale guruh muhitining psixologik xususiyatlarini baholaydi.
Psixolodiagnostika sohasida texnologik inqilob davom etmoqda. Kompyuter
va internet texnologiyalari diagnostika jarayonlarini tubdan o'zgartirmoqda va
yangi imkoniyatlar yaratmoqda.
Kompyuter asosida diagnostika (Computer-Based Testing) ko'plab
afzalliklarga ega. Avtomatik ball berish, xatoliklarni kamaytirish, natijalarni tez
qayta ishlash, standartlashtirilgan sharoitlarni ta'minlash va katta miqdordagi
ma'lumotlarni saqlash imkoniyatlari mavjud. Adaptiv testlash (Computer Adaptive
Testing) shaxsning qobilyat darajasiga qarab savollar qiyinchiligini o'zgartiradi, bu
esa aniqlik va samaradorlikni oshiradi.
Virtual reallik va gamifikatsiya psixodiagnostikaga yangi dimensiya
qo'shmoqda. Virtual muhitlarda xulq-atvorni kuzatish, o'yin elementlari orqali
motivatsiyani oshirish va tabiiy sharoitlarda diagnostika o'tkazish imkoniyatlari
paydo bo'ldi. Bu yondashuvlar, ayniqsa, bolalar va o'smirlar bilan ishlashda
samarali.
Sun'iy intellekt va mashina o'rganishi algoritmlar katta ma'lumotlar
massivini tahlil qilish va naqshlarni aniqlash imkonini beradi. Nutq tahlili, yuzni
tanib olish, matn tahlili va boshqa AI texnologiyalari psixodiagnostikada
qo'llanilmoqda.
Mobil diagnostika smartfon va planshetlar orqali har qanday joyda va vaqtda
diagnostika o'tkazish imkonini beradi. Mobil ilovalar orqali doimiy monitoring,
3
Ibragimov S.B. Kompyuter o'yinlari va ularning pedagogik-psixologik jihatlari. – Toshkent:
Ma'naviyat, 2021. – 123-145 bet.
10

kun davomida kayfiyat o'zgarishini kuzatish va real vaqt rejimida ma'lumot
to'plash mumkin.
Neyrodiagnostika miya faoliyatini bevosita o'rganish orqali psixologik
jarayonlarni tushunishga yordam beradi. EEG, fMRI, PET va boshqa
neyroimaging usullari kognitiv va hissiy jarayonlarning neyron asoslarini ochib
beradi.
Zamonaviy psixolodiagnostika dinamik rivojlanayotgan soha bo'lib, yangi
nazariyalar, texnologiyalar va metodikalar bilan doimo boyib bormoqda. Bu
rivojlanish jarayoni psixologik yordam sifatini oshirish va insonlarning hayot
sifatini yaxshilashga xizmat qiladi.
1.2. Kompyuter o'yinlarining psixologik xususiyatlari va imkoniyatlari
Kompyuter o'yinlari XXI asrning eng muhim madaniy hodisalaridan biri
bo'lib, nafaqat ko'ngilochar vosita sifatida, balki insonning psixologik
jarayonlariga kuchli ta'sir ko'rsatuvchi mexanizm sifatida ham e'tiborni tortmoqda.
Zamonaviy psixologiya fani kompyuter o'yinlarini insonning kognitiv, hissiy,
ijtimoiy va motivatsion sferalariga ta'sirini chuqur o'rganmoqda.
Kompyuter o'yinlari - bu kompyuter texnologiyalari asosida yaratilgan
interaktiv dasturlar bo'lib, foydalanuvchi bilan real vaqt rejimida o'zaro ta'sir qilish
imkonini beradi. Bu o'yinlar turli platformalarda - kompyuter, konsol, mobil
qurilmalar orqali mavjud bo'lib, milyardlab odamning kundalik hayotiga kirish
qilgan.
Psixologik nuqtai nazardan kompyuter o'yinlari noyob xususiyatlarga ega.
Ular an'anaviy o'yinlardan farqli ravishda, yuqori darajadagi interaktivlik,
immersiya (chuqur botish), doimiy feedback va moslashuvchan qiyinchilik
darajasini taklif etadi. Bu xususiyatlar kompyuter o'yinlarini psixologik tadqiqotlar
va amaliy psixologiya uchun juda qiziqarli ob'ektga aylantiradi. 4
4
Nazarov A.S. Psixologik diagnostika va zamonaviy texnologiyalar. – Andijon: AnDU, 2020. – 134-
156 bet.
11

Immersiya - bu o'yinchi o'zini virtual muhitda to'liq his qilish va tashqi
dunyodan ajralib qolish holati hisoblanadi. Bu hodisa psixologik jihatdan juda
murakkab va ko'p qirrali jarayon bo'lib, bir nechta komponentlardan iborat.
Pertseptiv immersiya o'yinchining sensorli tizimlarining to'liq jalb
qilinishini anglatadi. Yuqori sifatli grafika, surround tovush, haptik feedback
(titroq va boshqa his qilish) orqali o'yinchi virtual muhitni deyarli haqiqiy kabi his
qiladi. Zamonaviy VR va AR texnologiyalar bu jarayonni yanada
chuqurlashtirmoqda.
Kognitiv immersiya o'yinchining barcha aqliy resurslarini o'yinga qaratish
holatini ifodalaydi. Bu holat o'yinchi o'yin jarayoni haqida chuqur fikrlash,
strategiya ishlab chiqish va muammolarni hal qilishga to'liq konsentratsiya qilgan
vaqtda yuzaga keladi. Murakkab strategik o'yinlar va jumboqlar bu turdagi
immersiyani yaratishda ayniqsa samarali.
Hissiy immersiya o'yinchining o'yin personajlari va voqealar bilan hissiy
bog'lanish yaratish jarayonini anglatadi. O'yinchi o'z qahramoni uchun
xavotirlanish, uning muvaffaqiyatlaridan quvonish, muvaffaqiyatsizliklardan
qayg'urish kabi his-tuyg'ularni boshdan kechiradi. Bu hissiy bog'lanish
o'yinchining o'yinga bo'lgan qiziqishini sezilarli darajada oshiradi.
Ijtimoiy immersiya multiplayer o'yinlarda boshqa o'yinchilar bilan o'zaro
ta'sir qilish orqali yuzaga keladi. O'yinchi o'zini virtual jamiyatning bir qismi
sifatida his qiladi va boshqa o'yinchilar bilan haqiqiy munosabatlar o'rnatadi. Bu
turdagi immersiya ayniqsa MMORPG (Massively Multiplayer Online Role-
Playing Games) o'yinlarida kuchli namoyon bo'ladi.
Kompyuter o'yinlarining eng muhim xususiyatlaridan biri bu yuqori
darajadagi interaktivlik va doimiy feedback tizimi hisoblanadi. An'anaviy media
(kitob, film, musiqa) bilan taqqoslaganda, o'yinlar foydalanuvchining faol ishtiroki
va doimiy qaror qabul qilishini talab qiladi.
Tez javob berish (Real-time feedback) o'yinlarda har bir harakat darhol
natijaga olib keladi. O'yinchi tugmani bosganda, ekranda darhol o'zgarish ro'y
beradi. Bu tez feedback insonning dopamin tizimini faollashtiradi va o'yinni
12

davom ettirishga undaydi. Psixologik jihatdan bu operant conditioning (operant
shartlanish) mexanizmiga asoslangan bo'lib, ijobiy harakatlar mukofotlanadi,
salbiy harakatlar esa oqibatlarga olib keladi.
Adaptiv qiyinchilik zamonaviy o'yinlarning muhim xususiyati hisoblanadi.
O'yin o'yinchining mahorat darajasini tahlil qiladi va qiyinchilik darajasini shunga
mos ravishda sozlaydi. Bu mexanizm Csikszentmihalyi tomonidan tavsiflanilgan
"oqim holati" (flow state) yaratishga yordam beradi, bu holat o'yinchi o'zini to'liq
boshqaruvda his qiladi va optimal qiyinchilik darajasiga duch keladi.
Tanlov va oqibatlar tizimi o'yinlarda o'yinchi doimiy tanlov qilishga majbur
bo'ladi va har bir tanlov ma'lum oqibatlarga olib keladi. Bu jarayon haqiqiy
hayotdagi qaror qabul qilish jarayonini taqlid qiladi va o'yinchining javobgarlik
hissini rivojlantiradi. Ayniqsa RPG (Role-Playing Games) o'yinlarida bu tizim
murakkab moral tanlovlarni o'z ichiga oladi.
Kompyuter o'yinlari insonning ichki va tashqi motivatsiya mexanizmlarini
juda samarali faollashtiradi. Bu mexanizmlar Self-Determination Theory (O'z-
o'zini belgilash nazariyasi) va boshqa motivatsiya nazariyalariga asoslangan.
Yutuq tizimi (Achievement System) o'yinlarda eng keng tarqalgan
motivatsiya vositasi hisoblanadi. O'yinchilar turli vazifalarni bajarib, yutuqlarga
erishib, darajalarini oshirish orqali o'z-o'zini tasdig'lash ehtiyojini qondiradi. Bu
tizim odamning kompetensiya hissini (competence) qondiradi va davom ettirishga
undaydi.
Reytinglar va raqobat o'yinchining ijtimoiy tan olinish ehtiyojini qondiradi.
Leaderboard, reytinglar jadvali, turnirlar va boshqa raqobat elementlari o'yinchini
boshqalar bilan taqqoslash va o'z mavqeini yaxshilashga undaydi. Bu mexanizm
ijtimoiy psixologiyaning raqobat va ijtimoiy taqqoslash nazariyalariga asoslangan.
Rivojlanish va o'rganish o'yinlarda o'yinchi doimiy yangi ko'nikmalarni
o'zlashtirishga majbur bo'ladi. Skill tree, karakterni rivojlantirish, yangi uskunalar
olish kabi elementlar o'yinchining o'sish ehtiyojini qondiradi. Bu jarayon Maslow
ehtiyojlar ierarxiyasidagi o'z-o'zini amalga oshirish (self-actualization) ehtiyojiga
to'g'ri keladi.
13

Ijtimoiy bog'lanish multiplayer o'yinlarda o'yinchilar o'rtasida haqiqiy
do'stlik va hamkorlik munosabatlari shakllanadi. Gildiya, klan, jamoa tizimi orqali
o'yinchilar o'zlarini katta jamiyatning bir qismi sifatida his qiladi. Bu mexanizm
insonning ijtimoiy bog'lanish (relatedness) ehtiyojini qondiradi.
Mihaly Csikszentmihalyi tomonidan tavsiflanilgan "oqim holati" - bu inson
o'z faoliyatiga to'liq sho'ng'igan, vaqt o'tishini sezmaydigan va maksimal qoniqish
his qiladigan psixologik holat hisoblanadi. Kompyuter o'yinlari bu holatni
yaratishda juda samarali hisoblanadi.
Aniq maqsadlar va ko'rsatmalar o'yinlarda o'yinchi har doim nimani qilish
kerakligini biladi. Missiyalar, vazifalar, maqsadlar aniq belgilanadi va o'yinchi o'z
harakatlarini shu yo'nalishda qaratadi. Noaniqlik va chalg'itish omillari minimal
darajada ushlab turiladi.
Tez va aniq feedback o'yinchi o'z harakatlarining natijasini darhol ko'radi.
Ballar, darajalar, yutuqlar, vizual va audial signallar orqali o'yinchi o'z
rivojlanishini kuzatib boradi. Bu feedback o'yinchining o'z samaradorligiga
ishonchini mustahkamlaydi.
Qiyinchilik va qobilyat o'rtasidagi muvozanat oqim holatining eng muhim
shartlaridan biridir. Agar o'yin juda oson bo'lsa, o'yinchi zerikadi; juda qiyin bo'lsa,
stress va frustratsiya paydo bo'ladi. Eng yaxshi o'yinlar o'yinchining qobilyat
darajasini doimiy kuzatib boradi va qiyinchilikni shunga mos ravishda sozlaydi.
Nazorat hissi o'yinchi o'z harakatlarini to'liq nazorat qilayotganini his qilishi
kerak. O'yinning javob berish tezligi, boshqaruv elementlarining sezgirligi va aniq
ishlashi bu nazorat hissini ta'minlaydi. Texnik nosozliklar yoki kechikishlar oqim
holatini buzadi.
Harakat o'yinlari tez sur'atli o'yin jarayoni, vizual-harakat koordinatsiyasi va
tez qaror qabul qilishni talab qiladi. Bu o'yinlar o'yinchining turli kognitiv
qobiliyatlariga sezilarli ta'sir ko'rsatadi.
Diqqat va konsentratsiya harakat o'yinlari o'yinchining diqqat qobiliyatlarini
sezilarli darajada yaxshilaydi. Tadqiqot natijalariga ko'ra, harakat o'yinlarini
muntazam o'ynaydigan odamlar vizual diqqat vazifalarida yaxshiroq natija
14

ko'rsatadi. Ular bir vaqtning o'zida bir nechta ob'ektni kuzatib borish (Multiple
Object Tracking) qobiliyatida ustunlik qiladi.
Vizual-fazoviy qobiliyatlar harakat o'yinlari orqali sezilarli darajada
rivojlanadi. O'yinchilar fazoviy orientatsiya, mental rotatsiya va vizual qidirish
vazifalarida yaxshiroq natija ko'rsatadi. Bu qobiliyatlar STEM sohalari (Science,
Technology, Engineering, Mathematics) uchun juda muhimdir.
Reaktsiya vaqti harakat o'yinlari o'yinayotganlar oddiy va murakkab
reaktsiya vazifalarida tezroq javob beradi. Bu ko'nikma avtomobil haydash, sport
va boshqa faoliyat turlarida foydali bo'ladi.
Qaror qabul qilish tezligi harakat o'yinlari o'yinchilarni tez va aniq qaror
qabul qilishga o'rgatadi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, harakat o'yinlari o'yinchilari
pertseptiv qaror qabul qilish vazifalarida 25% tezroq va aniqroq javob beradi.
Strategik o'yinlar murakkab rejalashtirish, resurslarni boshqarish va uzoq
muddatli fikrlashni talab qiladi. Bu o'yinlar ijroiya funktsiyalar (executive
functions) va yuqori darajadagi kognitiv qobiliyatlarni rivojlantiradi.
Rejalashtirish qobiliyati strategik o'yinlar o'yinchilarni uzoq muddatli
maqsadlar qo'yish va ularga erishish uchun bosqichma-bosqich reja tuzishga
o'rgatadi. Tower Defense, Civilization, Chess kabi o'yinlar ayniqsa bu qobiliyatni
rivojlantiradi.
Resurslarni boshqarish strategik o'yinlarda o'yinchi cheklangan resurslarni
optimal taqsimlash va ulardan samarali foydalanishni o'rganadi. Bu ko'nikma
haqiqiy hayotda moliyaviy rejalashtirish va vaqtni boshqarish uchun foydali.
Tizimli fikrlash strategik o'yinlar o'yinchilarni murakkab tizimlarni tushunish
va turli elementlar o'rtasidagi bog'lanishlarni ko'rishga o'rgatadi. Cause-and-effect
bog'lanishlarini tushunish va uzoq muddatli oqibatlarni bashorat qilish qobiliyati
rivojlanadi.
Sabr-toqat va uzoq muddatli motivatsiya strategik o'yinlar o'yinchilarni
darhol natija kutmaslik va uzoq muddatli maqsadlar uchun harakat qilishga
o'rgatadi. Bu psixologik jihatdan juda muhim ko'nikma bo'lib, hayotning ko'p
sohalarida qo'llaniladi.
15

Rol o'ynash o'yinlari o'yinchiga boshqa shaxsiyat rolini o'ynash, hikoyani
shakllantirish va ijtimoiy o'zaro ta'sir qilish imkonini beradi. Bu o'yinlar shaxsiy
rivojlanish va ijtimoiy ko'nikmalar uchun juda foydali.
Empatiya va ijtimoiy tushunish RPG o'yinlari o'yinchilarni turli xil
karakterlar rolini o'ynashga undaydi. Bu jarayon boshqa odamlarning nuqtai
nazarini tushunish, ularning his-tuyg'ularini his qilish qobiliyatini rivojlantiradi.
Narrative RPG o'yinlari ayniqsa bu jihatdan samarali.
Moral fikrlash va qaror qabul qilish ko'plab RPG o'yinlari murakkab
axloqiy dilemmalar bilan to'la. O'yinchilar o'z qiymat tizimi asosida qaror qabul
qilishga majbur bo'ladi va bu qarorlarning oqibatlarini ko'radi. Bu jarayon moral
fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi.
O'z-o'zini ifoda etish va identifikatsiya RPG o'yinlari o'yinchiga o'z
shaxsiyatini yaratish, uni rivojlantirish va o'z qiymatlarini aks ettirish imkonini
beradi. Character customization, skill development, story choices orqali o'yinchi
o'z "ideal o'zini" yaratadi.
Ijtimoiy ko'nikmalar multiplayer RPG o'yinlari o'yinchilarni boshqalar bilan
hamkorlik qilish, liderlik qilish, konfliktlarni hal qilish va muzokaralar olib
borishga o'rgatadi. Guild management, raid leadership kabi faoliyatlar haqiqiy
hayotda foydali ko'nikmalarni rivojlantiradi.
Jumboq o'yinlari mantiqiy fikrlash, muammolarni hal qilish va sabr-toqat
qobiliyatlarini rivojlantiradi. Bu o'yinlar ayniqsa kognitiv faoliyat va stress
kamaytirish uchun foydali.
Mantiqiy fikrlash jumboq o'yinlari o'yinchilarni analitik fikrlash, naqshlarni
tanib olish va mantiqiy xulosa chiqarish qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam
beradi. Sudoku, Tetris, Portal kabi o'yinlar ayniqsa bu jihatdan samarali.
Muammolarni hal qilish strategiyalari jumboq o'yinlari o'yinchilarni turli
yondashuv usullarini sinab ko'rish, xato qilish va ulardan o'rganishga o'rgatadi.
Trial-and-error, systematic approach, creative thinking kabi strategiyalar
rivojlanadi.
16

Stress kamaytirish va relaksatsiya ko'plab jumboq o'yinlari meditativ
ta'sirga ega. Takroriy harakatlar, musiqiy fon, yorqin ranglar stress darajasini
kamaytiradi va ruhiy tinchlik beradi. Candy Crush, Bejeweled kabi o'yinlar ayniqsa
bu maqsadda qo'llaniladi.
Konsentratsiya va fokus jumboq o'yinlari o'yinchining diqqatini bir nuqtaga
qaratish qobiliyatini rivojlantiradi. Mindfulness va hozirgi lahzada bo'lish
ko'nikmalari rivojlanadi.
Simulyatsiya o'yinlari haqiqiy hayot jarayonlarini taqlid qiladi va o'yinchiga
turli rollar va faoliyat turlarini sinab ko'rish imkonini beradi. Bu o'yinlar ta'lim va
kasbiy tayyorgarlik uchun juda foydali.
Haqiqiy hayot ko'nikmalari simulyatsiya o'yinlari o'yinchilarni boshqaruv,
moliyaviy rejalashtirish, vaqtni boshqarish va resurslarni taqsimlash kabi hayotiy
ko'nikmalarga o'rgatadi. SimCity, The Sims, Cities: Skylines kabi o'yinlar bu
jihatdan samarali.
Tizim tushunchasi simulyatsiya o'yinlari o'yinchilarni murakkab tizimlarning
qanday ishlashini tushunishga yordam beradi. Iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va
boshqa tizimlar o'rtasidagi bog'lanishlar aniq ko'rinadi.
Eksperiment va sinov simulyatsiya o'yinlari xavfsiz muhitda turli
strategiyalar va yondashuvlarni sinab ko'rish imkonini beradi. "What if"
scenariylarini o'rganish va natijalarga qarab o'z yondashuvini o'zgartirish mumkin.
Javobgarlik va mas'uliyat simulyatsiya o'yinlarida o'yinchining qarorlari
uzoq muddatli oqibatlarga olib keladi. Virtual jamiyat yoki tizimga mas'ul bo'lish
hissi haqiqiy hayotdagi javobgarlik hissini rivojlantiradi.
Kompyuter o'yinlari psixodiagnostika uchun noyob ma'lumotlar to'plash
imkoniyatlarini taqdim etadi. An'anaviy psixologik testlardan farqli o'laroq,
o'yinlar o'yinchining xulq-atvori haqida doimiy va batafsil ma'lumotlar to'playdi.
Xulq-atvor naqshlari o'yinlar o'yinchining turli vaziyatlardagi xulq-atvorini
yozib oladi. Qaror qabul qilish tezligi, risk qabul qilish darajasi, stress ostidagi
17

xulq-atvor, muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizlikka reaktsiya kabi parametrlar
avtomatik ravishda qayd etiladi. 5
Kognitiv ishlash ko'rsatkichlari o'yinlar o'yinchining kognitiv qobiliyatlari
haqida keng qamrovli ma'lumotlar beradi. Reaktsiya vaqti, diqqat konsentratsiyasi
davomiyligi, xotira qobiliyati, multitasking samaradorligi va boshqa ko'rsatkichlar
real vaqt rejimida o'lchanadi.
Hissiy reaktsiyalar o'yinlar o'yinchining turli vaziyatlardagi hissiy
reaktsiyalarini kuzatish imkonini beradi. Frustrasiya bardoshligi, muvaffaqiyat
quvonchi, raqobat ruhiyati, ijtimoiy o'zaro ta'sir uslubi kabi parametrlar tahlil
qilinadi.
Longitudinal ma'lumotlar o'yinlar o'yinchining vaqt davomidagi
o'zgarishlarini kuzatish imkonini beradi. Skill progression, xulq-atvor o'zgarishi,
motivatsiya dinamikasi kabi uzoq muddatli jarayonlar qayd etiladi.
Kompyuter o'yinlari psixodiagnostika uchun naturalistik baholash muhitini
yaratadi. Bu muhit an'anaviy test vaziyatlaridan ancha tabiiy va o'yinchining
haqiqiy xulq-atvorini ko'rsatadi.
Tabiiy xulq-atvor o'yinlar o'yinchining o'zini test qilinayotganini his
qilmagan holda tabiiiy xulq-atvorini namoyon etish imkonini beradi. Bu esa
natijalarning aniqligini sezilarli darajada oshiradi.
Motivatsiya yuqoriligi o'yinlar o'yinchining ichki motivatsiyasini
faollashtiradi, natijada u maksimal darajada harakat qiladi va o'z qobiliyatlarini
to'liq namoyish etadi.
Uzoq muddatli kuzatish o'yinlar o'yinchining uzoq vaqt davomidagi xulq-
atvorini kuzatish imkonini beradi. Qisqa muddatli testlardan farqli o'laroq, o'yinlar
barqaror xulq-atvor naqshlarini aniqlash imkonini beradi.
Kontekstual baholash o'yinlar turli kontekst va vaziyatlarda o'yinchining
xulq-atvorini baholash imkonini beradi. Bir o'yinchi stresssiz vaziyatda bir xil,
stress ostida esa boshqacha xulq-atvor namoyish etishi mumkin.
5
Xolmatov S.S. Raqamli psixologiya asoslari. – Toshkent: Yangi nashr, 2021. – 123-145 bet.
18

Kompyuter o'yinlari har bir o'yinchiga individual yondashuv imkonini beradi
va uning xususiyatlariga moslashadi. Bu xususiyat psixodiagnostika uchun juda
muhimdir.
Qiyinchilik darajasini sozlash o'yinlar o'yinchining qobilyat darajasini
aniqlash va unga mos ravishda vazifalar berish imkonini beradi. Bu optimal
challenge zone yaratadi va eng aniq natijalarni olish imkonini beradi.
Shaxsiy o'rganish profili o'yinlar har bir o'yinchining o'rganish uslubi, afzal
ko'rgan strategiyalar va kuchli tomonlarini aniqlash imkonini beradi. Bu
ma'lumotlar individual ta'lim rejasi tuzish uchun ishlatiladi.
Real vaqt moslashuv o'yinlar o'yinchining joriy holatiga qarab real vaqt
rejimida moslashadi. Agar o'yinchi charchagan yoki zerikkan bo'lsa, o'yin uni
rag'batlantirish uchun o'z formatini o'zgartiradi.
Multimodal baholash o'yinlar turli modalliklar (vizual, audial, kinestik)
orqali o'yinchini baholash imkonini beradi. Bu neyrodiverslik va individual
farqlarni hisobga olish uchun muhim.
19

II BOB. PSIXOLODIAGNOSTIKADA KOMPYUTER O'YINLARIDAN
FOYDALANISHNING IJOBIY TOMONLARI
2.1. Motivatsiya va qiziqish darajasini oshirishda kompyuter o'yinlarining roli
Zamonaviy dunyoda kompyuter o'yinlari nafaqat ko'ngilochar vosita sifatida,
balki motivatsiya va qiziqishni oshirishning kuchli mexanizmi sifatida ham keng
qo'llanilmoqda. O'yinlarning psixologik ta'siri va ularning insonlarning ichki
motivatsiyasiga ijobiy ta'sirini o'rganish bugungi kunda ko'plab tadqiqotchilar
e'tiborini jalb etmoqda. Bu sohadagi tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, to'g'ri tashkil
etilgan o'yin jarayonlari nafaqat qiziqish uyg'otadi, balki o'rganish, rivojlanish va
maqsadlarga erishish uchun kuchli motivatsiya manbai bo'lishi mumkin. 6
Kompyuter o'yinlarining motivatsiyaga ta'siri turli yo'nalishlarda namoyon
bo'ladi. Birinchidan, o'yinlar odamlarning tabiiy raqobatbardoshlik va yutuqqa
intilish xususiyatlarini faollashtiradi. Ikkinchidan, ular o'yinchilarga darhol natija
ko'rishga imkon beradi, bu esa qisqa muddatli maqsadlarga erishish orqali uzoq
muddatli motivatsiyani mustahkamlaydi. Uchinchidan, o'yinlar ijtimoiy o'zaro
ta'sir va hamkorlik imkoniyatlarini yaratadi, bu esa inson psixologiyasining muhim
ehtiyojlarini qondiradi.
Kompyuter o'yinlarining motivatsiyaga ta'siri bir necha psixologik nazariyalar
bilan izohlanadi. Eng muhimi, o'z-o'zini aniqlash nazariyasi (Self-Determination
Theory) bo'lib, u uchta asosiy psixologik ehtiyojni ajratib ko'rsatadi: avtonomiya,
malaka va bog'lanish. Kompyuter o'yinlari ana shu ehtiyojlarni qondirish uchun
ideal muhitni yaratadi.
6
Ziyodullayev F.F. Psixodiagnostikada innovatsion texnologiyalar. – Termiz: TermizDU, 2020. –
156-178 bet.
20

Avtonomiya - bu o'yinchining o'z qarorlarini qabul qilish va o'yin jarayonini
nazorat qilish imkoniyatidir. Zamonaviy o'yinlar ko'pincha ochiq dunyo (open
world) yoki ko'p variantli hikoya yo'llarini taklif etadi, bu esa o'yinchilarga
o'zlarining yo'lini tanlash erkinligini beradi. Masalan, RPG (role-playing games)
janridagi o'yinlarda o'yinchi o'z personajini rivojlantirish, missiyalarni tanlash va
dunyoni o'rganish bo'yicha mustaqil qarorlar qabul qiladi.
Malaka hissi o'yinlarda darajalar, ko'nikmalar va yutuqlar tizimi orqali
ta'minlanadi. Progressiv qiyinchilik darajasi o'yinchining doimiy rivojlanish hissini
uyg'otadi. O'yinlar odatda "flow" holatini yaratishga harakat qiladi - bu psixolog
Mihaly Csikszentmihalyi tomonidan tavsiflan ган holat bo'lib, unda inson o'z
faoliyatiga to'liq berilib ketadi va vaqt hissini yo'qotadi.
Bog'lanish ehtiyoji ko'p o'yinchili o'yinlar (multiplayer games) orqali
qondiriladi. Jamoaviy o'yinlar, gildiyalar va onlayn hamjamiyatlar orqali
o'yinchilar ijtimoiy aloqalar o'rnatadilar. Bu, ayniqsa, MMORPG (Massively
Multiplayer Online Role-Playing Games) janrida yaqqol namoyon bo'ladi, bu
yerda minglab o'yinchilar birgalikda virtual dunyoda yashaydilar va o'zaro
munosabatda bo'ladilar.
Gamifikatsiya - bu o'yin elementlarini o'yin bo'lmagan kontekstlarda qo'llash
usuli bo'lib, motivatsiya va jalb etishni oshirish maqsadida ishlatiladi. Bu
yondashuv ta'lim, biznes, sog'liqni saqlash va boshqa ko'plab sohalarda
muvaffaqiyatli qo'llanilmoqda.
Ta'lim sohasida gamifikatsiya o'quvchilarning o'rganishga bo'lgan qiziqishini
sezilarli darajada oshiradi. Ochko to'plash, darajalar, yulduzlar va boshqa
mukofotlar tizimi orqali o'quvchilar o'rganish jarayonini o'yinga o'xshatishadi.
Masalan, til o'rganish dasturlari Duolingo kabi ilovalar gamifikatsiya prinsiplarini
qo'llab, millionlab foydalanuvchini doimiy ta'lim jarayonida ushlab turishga
muvaffaq bo'lmoqda.
Ishlab chiqarish sohasida gamifikatsiya xodimlarning ish samaradorligini
oshirish uchun ishlatiladi. Kompaniyalar KPI (Key Performance Indicators)
ko'rsatkichlarini o'yin shakliga keltirish orqali xodimlar o'rtasida sog'lom raqobatni
21

rag'batlantiradi. Bu nafaqat mahsuldorlikni oshiradi, balki ish joyidagi muhitni
ham yaxshilaydi.
Sog'liqni saqlash sohasida fitness ilovalar va sog'liq monitoring tizimlari
gamifikatsiya elementlarini faol qo'llaydi. Kundalik qadamlar soni, mashqlar
bajarish, to'g'ri ovqatlanish kabi faoliyatlar o'yin shakliga keltiriladi. Bu
odamlarning sog'lom turmush tarzini saqlash motivatsiyasini sezilarli darajada
oshiradi.
Kompyuter o'yinlari kognitiv qobiliyatlarni rivojlantirishda ham muhim rol
o'ynaydi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, muntazam ravishda o'yin o'ynash
miyaning turli qismlarini faollashtiradi va kognitiv funktsiyalarni yaxshilaydi.
Strategik o'yinlar (masalan, shaxmat, Age of Empires, Civilization) analitik
fikrlash, rejalashtirish va muammolarni hal qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi. Bu
turdagi o'yinlar o'yinchidan uzoq muddatli strategiya ishlab chiqishni, resurslarni
boshqarishni va turli xil vaziyatlarga moslashishni talab qiladi.
Tez harakat talab qiladigan o'yinlar (action games) reaktsiya tezligini, ko'z-
qo'l koordinatsiyasini va ko'p vazifani bir vaqtda bajarish qobiliyatini yaxshilaydi.
Tadqiqotlarga ko'ra, bunday o'yinlar o'ynaydigan odamlar oddiy odamlarga
qaraganda tezroq qaror qabul qilish va vizual ma'lumotlarni qayta ishlashda
ustunlik ko'rsatadilar.
Jumboqlar va mantiqiy o'yinlar (puzzle games) xotira, diqqat va mantiqiy
fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi. Tetris, Sudoku, Portal kabi o'yinlar miyaning
turli qismlarini mashq qildirib, kognitiv elastiklikni oshiradi.
Ijodiy o'yinlar (Minecraft, LittleBigPlanet, Mario Maker) fazoviy tasavvur,
muhandislik fikrlash va ijodiy muammolarni hal qilish qobiliyatlarini
rivojlantiradi. Bu o'yinlar o'yinchilarni virtual dunyoda qurilish va yaratish
imkoniyatini beradi, bu esa real hayotda ham foydali bo'lishi mumkin.
Zamonaviy ta'lim tizimida kompyuter o'yinlarining roli tobora ortib
bormoqda. An'anaviy o'qitish usullariga qaraganda, o'yinlar asosidagi ta'lim (game-
based learning) ko'proq samarali ekanligini ko'plab tadqiqotlar tasdiqlaydi.
22

O'yinlar o'quvchilarning faol ishtirokini ta'minlaydi. Passiv ma'lumot qabul
qilish o'rniga, o'quvchilar faol ravishda bilimlarni qo'llaydilar va tajriba orqali
o'rganadilar. Bu amaliy ta'lim usuli bilimlarning chuqurroq o'zlashtirilishiga olib
keladi.
Xatolarga nisbatan munosabat ham o'yinlarda boshqacha. An'anaviy ta'limda
xato ko'pincha jazo bilan bog'liq bo'lsa, o'yinlarda xato o'rganish jarayonining
tabiiy qismi hisoblanadi. O'yinchilar xato qilganda, ular uni tuzatish va qaytadan
urinish imkoniyatiga ega bo'ladilar, bu esa o'rganish jarayonini stress va
qo'rquvdan xoli qiladi. 7
Individuallashtirilgan ta'lim imkoniyati ham o'yinlarning katta afzalligi
hisoblanadi. Zamonaviy ta'lim o'yinlari o'quvchining darajasi va o'rganish tezligiga
moslashadi. Algoritm o'quvchining harakatlarini tahlil qilib, unga mos keladigan
qiyinchilik darajasini va o'rganish materiallarini taqdim etadi.
Darhol qayta aloqa (immediate feedback) o'yinlarning yana bir muhim
xususiyatidir. O'quvchi har bir harakati natijasini darhol ko'radi, bu esa o'rganish
jarayonini tezlashtiradi va samaradorligini oshiradi. An'anaviy ta'limda qayta aloqa
ko'pincha kechikish bilan beriladi, bu esa o'rganish samaradorligini pasaytiradi.
Kompyuter o'yinlari zamonaviy ijtimoiy hayotning ajralmas qismi bo'lib
qoldi. Ko'p o'yinchili o'yinlar (multiplayer games) orqali odamlar dunyo bo'ylab
bir-birlari bilan aloqa o'rnatadilar, do'stlik quradilar va hamkorlik qiladilar.
Jamoaviy o'yinlar (team-based games) hamkorlik, liderlik va muloqot
qobiliyatlarini rivojlantiradi. Masalan, Overwatch, League of Legends, Dota 2 kabi
o'yinlarda muvaffaqiyat jamoaviy ishlash va strategik hamkorlikka bog'liq.
O'yinchilar o'z rollarini tushunishlari, bir-birini qo'llab-quvvatlashlari va umumiy
maqsadga erishish uchun birga ishlashlari kerak.
Onlayn hamjamiyatlar (online communities) o'yinchilar uchun ijtimoiy
qo'llab-quvvatlash va o'z-o'zini ifodalash imkoniyatini yaratadi. Forum, Discord
serverlari, Reddit hamjamiyatlari orqali o'yinchilar tajriba almashadi, yordam
7
Otajonov R.R. Kompyuter o'yinlari va shaxsning kognitiv rivojlanishi. – Toshkent: Turon, 2021. –
89-112 bet.
23

beradi va do'stlik quradilar. Ba'zi odamlar uchun bu virtual hamjamiyatlar real
hayotdagi ijtimoiy aloqalardan ham muhimroq bo'lishi mumkin.
Mentorlik va o'qitish kultirasi ko'plab o'yin hamjamiyatlarida keng tarqalgan.
Tajribali o'yinchilar yangi boshlovchilarga yordam berish, ularga o'yin
mexanikasini va strategiyalarini o'rgatish orqali hamjamiyatni rivojlantirishga hissa
qo'shadilar. Bu nafaqat yangi o'yinchilarga foyda keltiradi, balki mentor rolini
o'ynayotgan odamlarning o'z-o'ziga bo'lgan ishonchini ham oshiradi.
Kompyuter o'yinlari zamonaviy ish joyida talab qilinadigan ko'plab "yumshoq
ko'nikmalar" (soft skills) ni rivojlantirishda samarali vosita hisoblanadi. Bu
ko'nikmalar texnik bilimlar bilan bir qatorda, zamonaviy kasbiy muhitda
muvaffaqiyat qozonish uchun zarur.
Liderlik qobiliyatlarini rivojlantirish MMO (Massively Multiplayer Online)
o'yinlarda yaqqol namoyon bo'ladi. Gildiya rahbarlari yoki raid guruh rahbarlari
real liderlik tajribasini oladi: jamoani tashkil etish, maqsadlarni belgilash, nizolarni
hal qilish, motivatsiya berish kabi vazifalarni bajaradi. Bu tajriba real ish hayotida
ham qo'llanilishi mumkin.
Muloqot qobiliyatlari onlayn o'yinlarda doimiy rivojlanadi. O'yinchilar turli
madaniyat va tillardan bo'lgan odamlar bilan muloqot qilish zaruriyatiga duch
keladi. Bu til o'rganish, madaniyatlararo muloqot va diplomatik ko'nikmalarni
rivojlantirishga yordam beradi.
Muammolarni hal qilish qobiliyati deyarli barcha o'yin turlarida rivojlanadi.
O'yinchilar doimiy ravishda yangi qiyinchiliklar va muammolar bilan duch keladi
va ularni hal qilish uchun ijodiy yechimlar topish zarur. Bu analitik fikrlash va
ijodiy yondashuvni rivojlantiradi.
Stressni boshqarish qobiliyati, ayniqsa, raqobatbardosh o'yinlarda rivojlanadi.
Yuqori bosim ostida samarali qaror qabul qilish, xatolardan keyin tez tiklanish va
to'xtovsiz o'rganish qobiliyati real hayotda ham foydali bo'ladi.
Vaqtni boshqarish ko'nikmasi ko'plab o'yinlarda muhim rol o'ynaydi.
Resurslarni samarali taqsimlash, ustuvorliklarni belgilash va cheklangan vaqt
ichida maksimal natijaga erishish qobiliyati kasbiy faoliyatda ham zarur.
24

Kompyuter o'yinlarining salomatlik va psixologik farovonlikka ta'siri
murakkab mavzu bo'lib, ijobiy va salbiy tomonlari mavjud. To'g'ri
foydalanilganda, o'yinlar ruhiy salomatlik uchun foydali bo'lishi mumkin.
Stressni kamaytirish va dam olish maqsadida o'yinlar samarali vosita
hisoblanadi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, o'yinlar stress gormonlari (kortizol)
darajasini pasaytirish va endorfin ishlab chiqarishni oshirish orqali ruhiy holatni
yaxshilaydi. Yengilgina, quvnoq o'yinlar (casual games) ish stressidan keyin dam
olish uchun ideal hisoblanadi.
Depressiya va anksiyete bilan kurashishda o'yinlar qo'shimcha yordam
vositasi bo'lishi mumkin. Ba'zi o'yinlar maxsus terapevtik maqsadlar uchun ishlab
chiqilgan. Masalan, "Journey" o'yini o'yinchilarga tinchlik va introspeksiya hissini
berish uchun yaratilgan.
Ijtimoiy izolatsiya muammosi, ayniqsa, pandemiya davrida keng tarqaldi.
Online o'yinlar odamlar uchun ijtimoiy aloqa o'rnatish va hamjamiyat hissini
saqlash imkoniyatini yaratdi. Keksa odamlar uchun ham o'yinlar kognitiv faollikni
saqlash va ijtimoiy aloqalarni davom ettirish vositasi bo'ldi.
Fizik faollik ham zamonaviy o'yinlarda o'z o'rnini topmoqda. Nintendo Wii,
PlayStation Move, Xbox Kinect kabi motion-sensing texnologiyalar orqali
o'yinchilar fizik harakatlarni o'yin bilan birlashtirish imkoniyatiga ega bo'ldi. VR
(Virtual Reality) texnologiyasi esa yanada immersiv va fizik faol o'yin tajribasini
taklif etmoqda.
Uyqu sifati va kundalik tartibga ham o'yinlarning ta'siri bo'lishi mumkin.
Noto'g'ri vaqtda va haddan tashqari o'yin o'ynash uyqu buzilishiga olib kelishi
mumkin, ammo tartibli o'yin o'ynash kundalik hayotga tuzilma berish va dam olish
rejimini yaratishga yordam beradi.
Kompyuter o'yinlari sohasidagi texnologik rivojlanish yangi imkoniyatlar
yaratmoqda. Virtual Reality (VR) va Augmented Reality (AR) texnologiyalari
o'yinlar va real hayot o'rtasidagi chegarani yanada yo'q qilmoqda.
Sun'iy intellekt (AI) ning rivojlanishi o'yinlarda personallashtirish darajasini
oshirmoqda. AI o'yinchining xatti-harakatlarini tahlil qilib, unga mos keladigan
25

o'yin tajribasini yaratish imkoniyatiga ega. Bu nafaqat o'yinni qiziqarliroq qiladi,
balki ta'lim va rivojlanish maqsadlari uchun ham foydali.
Blockchain texnologiyasi o'yinlarda virtual mulk va yutuqlarning haqiqiy
qiymatini yaratmoqda. NFT (Non-Fungible Token) lar orqali o'yinchilar o'z virtual
aktivlarini haqiqiy dunyoda sotish va sotib olish imkoniyatiga ega.
5G tarmoqlarining rivojlanishi mobil o'yinlar uchun yangi imkoniyatlar
yaratmoqda. Yuqori tezlik va past kechikish bilan murakkab o'yinlarni mobil
qurilmalarda o'ynash mumkin bo'ladi.
Neyrotexnologiyalar va brain-computer interfeyslari kelajakda o'yinlar bilan
o'zaro ta'sir qilish usullarini butunlay o'zgartirishi mumkin. Bu texnologiyalar
orqali o'yinlar miyaning holatini o'qish va unga mos ravishda o'yin tajribasini
o'zgartirish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Kompyuter o'yinlarining motivatsiya va qiziqish darajasini oshirishdagi roli
inkor etib bo'lmaydigan darajada katta. O'yinlar shunchaki ko'ngilochar vosita
emas, balki zamonaviy ta'lim, kasbiy rivojlanish, ijtimoiy o'zaro ta'sir va shaxsiy
o'sishning muhim qismidir.
O'yinlar insonning tabiiy o'rganish va rivojlanish ehtiyojlarini qondirish
uchun ideal muhitni yaratadi. Ular avtonomiya, malaka va ijtimoiy bog'lanish kabi
asosiy psixologik ehtiyojlarni qondirish orqali ichki motivatsiyani kuchaytiradi.
Gamifikatsiya prinsiplari turli sohalarda qo'llanilganda, an'anaviy yondashuvlarga
qaraganda yuqori samaradorlik ko'rsatadi.
Kognitiv rivojlanish nuqtai nazaridan, o'yinlar miyaning turli qismlarini
faollashtirish va kognitiv qobiliyatlarni yaxshilash uchun samarali mashq vositasi
hisoblanadi. Ular analitik fikrlash, ijodiylik, muammolarni hal qilish va ijtimoiy
ko'nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi.
Ta'lim sohasida o'yinlar an'anaviy o'qitish usullarini to'ldirish va ba'zan
almashtirish imkoniyatiga ega. Ular o'quvchilarning faol ishtirokini ta'minlaydi,
xatolarga ijobiy munosabat yaratadi va individual ta'lim imkoniyatlarini
kengaytiradi.
26

Ijtimoiy jihatdan, o'yinlar global hamjamiyat yaratish, madaniyatlararo
muloqotni rivojlantirish va ijtimoiy ko'nikmalarni mashq qilish uchun platforma
vazifasini o'taydi. Ular odamlarni birlashtirib, umumiy maqsadlar sari birga
harakat qilishga undaydi.
Kasbiy rivojlanish nuqtai nazaridan, o'yinlar zamonaviy ish muhitida zarur
bo'lgan soft skills larni rivojlantirish uchun qimmatli tajriba beradi. Liderlik,
muloqot, jamoaviy ish, muammolarni hal qilish kabi ko'nikmalar o'yinlar orqali
amaliy ravishda o'rganiladi.
Shuningdek, o'yinlar ruhiy salomatlik va farovonlik uchun ham foydali
bo'lishi mumkin. Ular stressni kamaytirish, ijtimoiy izolatsiyani engish va kognitiv
faollikni saqlash uchun vosita bo'la oladi.
Texnologiyaning rivojlanishi bilan o'yinlarning imkoniyatlari yanada keng
bo'ladi. VR, AR, AI va boshqa ilg'or texnologiyalar o'yinlar va real hayot
o'rtasidagi chegarani yo'q qilib, yangi ta'lim, rivojlanish va o'zaro ta'sir
imkoniyatlarini yaratadi.
Shu bilan birga, o'yinlardan foydalanishda muvozanat muhim. Haddan
tashqari o'yin o'ynash salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun
o'yinlarni to'g'ri, maqsadli va o'lchovli ravishda ishlatish zarur.
2.2. Kognitiv qobiliyatlarni baholashda interaktiv usullarning samaradorligi
Zamonaviy psixologiya va ta'lim sohasida kognitiv qobiliyatlarni baholash
metodlari sezilarli o'zgarishlarga duch kelmoqda. An'anaviy qog'oz-qalam testlari
o'rnini asta-sekin interaktiv va texnologiyaga asoslangan baholash usullari
egallamoqda. Bu o'zgarish tasodufiy emas - interaktiv usullar nafaqat aniqroq va
keng qamrovli natijalar beradi, balki baholash jarayonini o'zi ham ta'lim
jarayonining bir qismiga aylantiradi.
Kognitiv qobiliyatlar - bu inson miyasining ma'lumotlarni qayta ishlash,
o'rganish, eslab qolish, diqqatni qaratish, muammolarni hal qilish va qaror qabul
qilish kabi asosiy funktsiyalaridir. Bu qobiliyatlarni to'g'ri baholash ta'lim, kasbiy
27

tanlov, tibbiy diagnostika va shaxsiy rivojlanish kabi ko'plab sohalarda muhim
ahamiyat kasb etadi.
An'anaviy baholash usullari, asosan, statik va bir tomonlama bo'lib, kognitiv
jarayonlarning dinamik tabiatini to'liq aks ettira olmaydi. Interaktiv usullar esa real
vaqtda kognitiv jarayonlarni kuzatish, turli vaziyatlardagi kognitiv ishlashni
baholash va individual xususiyatlarni hisobga olish imkoniyatini beradi. Bu yangi
yondashuv kognitiv qobiliyatlar haqida chuqurroq va aniqroq ma'lumot olish
imkoniyatini yaratadi. 8
Interaktiv baholash usullarining asosiy afzalligi shundaki, ular kognitiv
jarayonlarni dinamik ravishda, turli kontekstlarda va real hayot vaziyatlariga yaqin
sharoitlarda baholash imkoniyatini beradi. Bu nafaqat aniqroq natijalar olishga
yordam beradi, balki baholanayotgan shaxsning motivatsiyasini ham oshiradi.
An'anaviy kognitiv baholash usullari, asosan, standartlashtirilgan testlar,
anketa so'rovlari va kuzatuvlarga asoslanadi. Bu usullarning asosiy xususiyati -
ular statik bo'lib, ma'lum bir vaqt oralig'ida qat'iy tartibda o'tkaziladi. Masalan, IQ
testlari, Raven matritsalari yoki Stroop testi kabi klassik usullar baholanayotgan
shaxsdan ma'lum vazifalarni bajarishni talab qiladi va natijalarni oldindan
belgilangan mezonlar asosida baholaydi.
Interaktiv usullar esa dinamik va moslashuvchi xususiyatga ega. Ular
baholanayotgan shaxsning javoblariga qarab, test sharoitlarini, qiyinchilik
darajasini va vazifalar turini o'zgartirishi mumkin. Kompyuter adaptiv testlari
(CAT - Computer Adaptive Testing) buning yaqqol misoli bo'lib, har bir javobdan
so'ng keyingi savolning qiyinchilik darajasini shaxsning qobiliyat darajasiga qarab
sozlaydi.
Natijalar tahlili jihatidan ham katta farq mavjud. An'anaviy usullar odatda
yakuniy natijaga e'tibor beradi - to'g'ri javoblar soni, bajarilgan vazifalar miqdori
kabi. Interaktiv usullar esa jarayonning o'zini tahlil qiladi: javob berish vaqti,
8
Salimov G.A. Axborot texnologiyalari va psixologik tadqiqotlar. – Qo'qon: Qo'qon universiteti,
2020. – 145-167 bet.
28

xatolarning turi, strategiya o'zgarishi, o'rganish dinamikasi kabi ko'rsatkichlarni
hisobga oladi.
Motivatsiya va jalb etish jihatidan ham interaktiv usullar ustunroq. An'anaviy
testlar ko'pincha monoton va charchatkichdir, bu esa natijalarning aniqligiga salbiy
ta'sir qilishi mumkin. Interaktiv usullar esa ko'pincha o'yinsimon elementlarni o'z
ichiga oladi, bu baholanayotgan shaxsning qiziqishini ushlab turadi va eng yaxshi
natijani ko'rsatishga undaydi.
Vaqt samaradorligi ham muhim farqlardan biri. An'anaviy testlar odatda
belgilangan vaqt davomida o'tkaziladi, baholanayotgan shaxsning qobiliyat
darajasiga qaramay. Interaktiv usullar esa adaptiv xususiyati tufayli, yuqori
qobiliyatli shaxslar uchun testni qisqartirishi, past qobiliyatli shaxslar uchun esa
ko'proq vaqt ajratishi mumkin.
Natijalarning aniqlik darajasi ham interaktiv usullarda yuqoriroq. An'anaviy
testlarda bir necha to'g'ri javob tasodufan berilgan bo'lishi mumkin, bu esa
natijalarning ishonchliligini pasaytiradi. Interaktiv usullar esa ko'p o'lchovli
baholash orqali bunday xatolarni minimallashtiradi.
Virtual va kengaytirilgan haqiqat (VR/AR) texnologiyalari kognitiv baholash
sohasida inqilob yaratmoqda. Bu texnologiyalar nafaqat immersiv muhit yaratadi,
balki real hayot vaziyatlariga maksimal darajada yaqin sharoitlar yaratish
imkoniyatini beradi. Masalan, avtomobil haydovchisining diqqat va reaktsiya
qobiliyatlarini baholash uchun virtual haydash simulyatori ishlatilishi mumkin.
VR muhitida fazoviy xotira, navigatsiya qobiliyatlari va uch o'lchovli fikrlash
qobiliyatlarini baholash ancha samarali. Baholanayotgan shaxs virtual labirintda
yo'nalishni topish, ob'ektlarning fazoviy joylashuvini eslab qolish yoki murakkab
fazoviy masalalarni hal qilish vazifalarini bajaradi. Bu jarayon real hayot
sharoitlariga juda yaqin bo'lib, laboratoriya sharoitlariga qaraganda ancha ishonchli
natijalar beradi.
Shuningdek, VR texnologiyasi stress holatida kognitiv qobiliyatlarni baholash
imkoniyatini beradi. Virtual muhitda stressli vaziyatlar yaratilishi va shaxsning
29

bunday sharoitlarda qanday qaror qabul qilishi, diqqatni qanday taqsimlashi va
muammolarni qanday hal qilishi kuzatilishi mumkin.
Eye-tracking (ko'z harakatini kuzatish) texnologiyasi kognitiv jarayonlarning
eng nozik tomonlarini baholash imkoniyatini beradi. Ko'zning qaysi nuqtalarda
to'xtashi, qancha vaqt bir joyga qarab turishi, diqqatni qanday taqsimlashi kabi
ma'lumotlar kognitiv yuklanish, diqqat qobiliyatlari va ma'lumotni qayta ishlash
strategiyalari haqida qimmatli ma'lumot beradi.
Neyrofeedback tizimlari miyaning real vaqtdagi faoliyatini kuzatish orqali
kognitiv qobiliyatlarni baholaydi. EEG (elektroensefalografiya) signallari orqali
miyaning turli qismlarining faolligi, diqqat darajasi, stress holati va kognitiv
yuklanish darajasi real vaqtda o'lchanishi mumkin. Bu ma'lumotlar subjektiv
baholash usullariga qaraganda ancha obyektiv va aniq.
Mobil ilovalar va smartfonlar ham kognitiv baholashda muhim rol o'ynaydi.
Kundalik faoliyat davomida kognitiv qobiliyatlarni baholash, xotira mashqlari,
diqqat treninglari va boshqa kognitiv vazifalar uchun mobil platformalar juda
qulay. Bu ilovalar foydalanuvchining har kungi faoliyatini kuzatib, kognitiv
qobiliyatlardagi o'zgarishlarni uzoq muddatda tahlil qilishi mumkin.
Sun'iy intellekt va mashinani o'rganish algoritmlari kognitiv baholashda yangi
imkoniyatlar yaratmoqda. Bu texnologiyalar katta hajmdagi ma'lumotlarni tahlil
qilib, insonlar uchun sezilmaydigan naqshlarni aniqlashi mumkin. Masalan,
klaviatura ustida yozish tezligi va ritmi, sichqoncha harakatlari, ovozning
intonatsiyasi kabi parametrlar kognitiv holat haqida ma'lumot berishi mumkin.
Xotira qobiliyatlari kognitiv faoliyatning asosiy komponentlaridan biri
hisoblanadi. Interaktiv usullar orqali qisqa muddatli xotira, uzoq muddatli xotira,
ishchi xotira va turli turdagi xotira (vizual, eshitish, kinetik) alohida-alohida va
murakkab sharoitlarda baholanishi mumkin. Masalan, virtual muhitda
ob'ektlarning joylashuvini eslab qolish vazifasi fazoviy xotir ани baholaydi, audio-
vizual materiallarni eslab qolish vazifasi esa multimodal xotira qobiliyatlarini
tekshiradi.
30

Diqqat qobiliyatlari zamonaviy hayotda tobora muhim bo'lib bormoqda.
Interaktiv usullar orqali selektiv diqqat (keraksiz ma'lumotlarni filterlash),
bo'lingan diqqat (bir vaqtda bir necha vazifaga e'tibor berish), barqaror diqqat
(uzoq muddat davomida fokusni saqlash) va diqqatni boshqarish qobiliyatlari
baholanishi mumkin. Masalan, Stroop testining interaktiv versiyalari nafaqat javob
aniqligini, balki javob berish vaqtining dinamikasini ham tahlil qiladi.
Ijro etuvchi funktsiyalar - bu yuqori darajadagi kognitiv jarayonlar bo'lib,
rejalashtirish, qaror qabul qilish, muammolarni hal qilish va kognitiv
moslashuvchanlikni o'z ichiga oladi. Interaktiv baholash usullari orqali bu
funktsiyalar real hayot vaziyatlariga yaqin sharoitlarda tekshirilishi mumkin.
Wisconsin Card Sorting testining zamonaviy versiyalari, Tower of London kabi
vazifalarning virtual versiyalari bu qobiliyatlarni keng qamrovli baholash
imkoniyatini beradi.
Til va nutq qobiliyatlari ham interaktiv usullar orqali samarali baholanishi
mumkin. Ovozni aniqlash texnologiyalari, til korpuslari va sun'iy intellekt
algoritmlari orqali til boyligini, grammatik to'g'rilikni, nutq ravonligini va til
tushunish qobiliyatlarini avtomatik baholash mumkin. Bu usullar an'anaviy til
testlariga qaraganda ancha aniq va har tomonlama natijalar beradi.
Vizual-fazoviy qobiliyatlar injinerlik, arxitektura, san'at kabi sohalarda
muhim ahamiyatga ega. 3D modellashtirish, virtual konstruktor o'yinlari, fazoviy
navigationdan foydalanish kabi interaktiv vazifalar orqali bu qobiliyatlar samarali
baholanishi mumkin. Shaxsning uch o'lchovli ob'ektlarni tasavvur qilish,
aylantirish va o'zgartirish qobiliyatlari virtual muhitda aniq o'lchanishi mumkin.
Tezlik va aniqlik o'rtasidagi muvozanat kognitiv samaradorlikning muhim
ko'rsatkichidir. Interaktiv testlar orqali shaxsning turli qiyinchilik darajasidagi
vazifalarni qanday tezlikda va qanday aniqlik bilan bajarishi kuzatilishi mumkin.
Bu ma'lumotlar shaxsning kognitiv strategiyasi va samaradorligi haqida qimmatli
ma'lumot beradi.
Formativ baholash (davom etayotgan baholash) interaktiv usullarning eng
kuchli tomonlaridan biri hisoblanadi. An'anaviy summativ baholash (yakuniy
31

baholash)dan farqli ravishda, formativ baholash o'qish jarayoni davomida doimiy
ravishda amalga oshiriladi. Interaktiv platformalar orqali o'quvchining har bir
harakati, xatosi va muvaffaqiyati real vaqtda tahlil qilinadi.
Adaptiv o'rganish tizimlari o'quvchining kognitiv qobiliyatlari va o'rganish
tezligiga qarab ta'lim materialini avtomatik ravishda sozlaydi. Masalan, agar
o'quvchi ma'lum mavzuni tez o'zlashtirsa, tizim unga qiyinroq vazifalar taklif
qiladi. Aksincha, qiyinchilik bilan duch kelsa, qo'shimcha tushuntirish va mashq
imkoniyatlari taqdim etiladi.
Gamifikatsiya elementlari ta'lim jarayonida kognitiv baholashni qiziqarli va
motivatsiyalashtirishga yordam beradi. Ochko to'plash, darajalar, mukofotlar va
raqobat elementlari o'quvchilarning faol ishtirokini ta'minlaydi. Bu nafaqat
baholash aniqligini oshiradi, balki o'rganish jarayonini ham samarali qiladi.
Individual ta'lim yo'llari (personalized learning paths) har bir o'quvchining
unikal kognitiv profiliga asoslanadi. Interaktiv baholash orqali o'quvchining kuchli
va zaif tomonlari aniqlanib, unga mos ta'lim strategiyasi ishlab chiqiladi. Bu
yondashuv har bir o'quvchining o'z imkoniyatlarini maksimal darajada ro'yobga
chiqarish imkoniyatini beradi.
Real vaqtda qayta aloqa (real-time feedback) o'rganish samaradorligini
sezilarli darajada oshiradi. O'quvchi xato qilganda darhol tuzatish imkoniyatiga ega
bo'ladi, to'g'ri javob berganda esa darhol tasdiqlash oladi. Bu jarayon o'rganishni
tezlashtiradi va xatolarning mustahkamlanishiga yo'l qo'ymaydi.
Kollaborativ baholash (hamkorlikda baholash) o'quvchilarning jamoa bo'lib
ishlash qobiliyatlarini ham baholash imkoniyatini beradi. Interaktiv platformalar
orqali o'quvchilar birgalikda muammolarni hal qiladi, bir-biridan o'rganadi va
o'zaro yordam beradi. Bu jarayon nafaqat kognitiv qobiliyatlarni, balki ijtimoiy va
hamkorlik ko'nikmalarini ham rivojlantiradi.
Nevrologik kasalliklarni diagnostika qilishda interaktiv usullar an'anaviy
usullarga qaraganda ancha samarali. Alzheimer kasalligi, dementsiya, miyaning
shikastlanishi kabi holatlarni erta aniqlashda kognitiv testlarning interaktiv
32

versiyalari yuqori aniqlikka ega. Bu testlar xotira, diqqat, ijro etuvchi funktsiyalar
va boshqa kognitiv sohalarning nozik o'zgarishlarini aniqlash imkoniyatini beradi.
Reabilitatsiya jarayonida interaktiv usullar nafaqat baholash, balki davolash
vositasi ham hisoblanadi. Miyaning shikastlanishidan keyin kognitiv funktsiyalarni
tiklash uchun maxsus interaktiv mashqlar va o'yinlar ishlatiladi. Bu mashqlar
bemorning rivojlanish dinamikasini doimiy kuzatish va dasturni mos ravishda
sozlash imkoniyatini beradi.
Psixiatrik kasalliklarni diagnostika qilishda ham interaktiv usullar foydali.
Depressiya, anksiyete, ADHD (diqqat defitsiti va giperaktivlik buzilishi) kabi
holatlar kognitiv qobiliyatlarga turlicha ta'sir qiladi. Interaktiv testlar orqali bu
ta'sirlarni aniq baholash va tegishli davolash strategiyasini tanlash mumkin.
Dori vositalarining kognitiv funktsiyalarga ta'sirini baholash ham muhim
amaliy masala. Interaktiv platformalar orqali bemorning dori qabul qilishdan oldin
va keyin kognitiv holati taqqoslanishi mumkin. Bu ma'lumotlar davolash
samaradorligini baholash va nojo'ya ta'sirlarni aniqlash uchun zarur.
Yoshga bog'liq kognitiv o'zgarishlarni kuzatish ham interaktiv usullar orqali
samarali amalga oshiriladi. Keksa odamlarning kognitiv holatini muntazam
baholash, normal qarish jarayoni va patologik o'zgarishlarni ajratish muhim tibbiy
vazifa hisoblanadi. 9
Operatsiyadan oldin va keyin kognitiv holatni baholash ham zamonaviy
tibbiyotda muhim o'rin tutadi. Ba'zi operatsiyalar, ayniqsa miya operatsiyalari,
kognitiv funktsiyalarga ta'sir qilishi mumkin. Interaktiv baholash usullari orqali bu
ta'sirlarni aniq o'lchash va reabilitatsiya rejasini tuzish mumkin.
Zamonaviy kadrlar tanlovi jarayonida kognitiv qobiliyatlarni baholash tobora
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Interaktiv baholash usullari nafaqat nomzodning
bilim darajasini, balki amaliy vaziyatlarda kognitiv qobiliyatlarini qo'llash
qobiliyatini ham baholash imkoniyatini beradi.
9
Rahimov B.B. Psixodiagnostika nazariyasi va amaliyoti. – Toshkent: O'qituvchi, 2019. – 267-289
bet.
33

Liderlik qobiliyatlarini baholash uchun interaktiv simulyatsiyalar ishlatiladi.
Nomzodlar virtual muhitda jamoani boshqarish, qiyin qarorlar qabul qilish,
mojarolarni hal qilish kabi vaziyatlar bilan duch keladi. Ularning bu vaziyatlardagi
harakatlari real vaqtda tahlil qilinadi va liderlik potentsiali baholanadi.
Muhandislik va texnik kasblarda fazoviy fikrlash, mantiqiy tahlil va
muammolarni hal qilish qobiliyatlari muhim. Interaktiv 3D modellashtirish
vazifalar, virtual laboratoriya tajribalari va texnik muammolarni hal qilish
simulyatsiyalari orqali bu qobiliyatlar samarali baholanadi.
Moliya va biznes sohasida tahliliy fikrlash, tezkor qaror qabul qilish va
raqamli ma'lumotlarni qayta ishlash qobiliyatlari muhim. Interaktiv biznes
simulyatsiyalari, moliyaviy modellashtirish vazifalar va real vaqtdagi bozor
ma'lumotlari bilan ishlash orqali nomzodlarning bu sohadagi qobiliyatlari
baholanadi.
Tibbiyot sohasida diagnostik fikrlash, naqsh tanish va tezkor qaror qabul
qilish qobiliyatlari hayotiy muhim. Virtual bemorlar, tibbiy simulyatsiyalar va
interaktiv diagnostik vazifalar orqali tibbiyot xodimlarining kognitiv qobiliyatlari
aniq baholanishi mumkin.
Ta'lim sohasida pedagogik fikrlash, moslashuvchanlik va kreativ
muammolarni hal qilish qobiliyatlari muhim. Interaktiv sinf boshqaruvi
simulyatsiyalari, virtual o'quvchilar bilan ishlash va ta'lim vaziyatlarini hal qilish
orqali o'qituvchilarning qobiliyatlari baholanadi.
Xizmat ko'rsatish sohasida mijozlar bilan muloqot, muammo hal qilish va
stress ostida ishlash qobiliyatlari muhim. Interaktiv mijoz xizmati simulyatsiyalari
orqali xodimlarning bu qobiliyatlari real sharoitlarga yaqin muhitda baholanadi.
Kompyuter adaptiv testlash (CAT) kognitiv baholashda inqilob yaratdi. Bu
texnologiya har bir savol yoki vazifadan keyin nomzodning qobiliyat darajasini
qayta hisoblab, keyingi savolning qiyinchilik darajasini mos ravishda sozlaydi.
Natijada test vaqti qisqaradi, aniqlik oshadi va nomzod uchun optimal qiyinchilik
darajasi ta'minlanadi.
34

Item Response Theory (IRT) - bu zamonaviy test nazariyasi bo'lib, har bir test
savoli yoki vazifasining qiyinchilik darajasi, diskriminatsiya qobiliyati va taxmin
ehtimolligini hisobga oladi. Bu nazariya asosida yaratilgan algoritmlar har bir
nomzod uchun eng informativ savollarni tanlaydi va aniq baholash ta'minlaydi.
Bayesian yangilanish algoritmlari nomzodning har bir javobiidan keyin uning
qobiliyat darajasi haqidagi taxminni yangilaydi. Bu yondashuv nafaqat yakuniy
natijani, balki natija haqidagi ishonch darajasini ham hisobga oladi. Agar biror
qobiliyat haqida yetarli ma'lumot to'planmasa, test shu sohada ko'proq savollar
beradi.
Multi-dimensional adaptive testing bir vaqtda bir necha kognitiv qobiliyatni
baholash imkoniyatini beradi. Masalan, matematik fikrlash, fazoviy tasavvur va
mantiqiy tahlil qobiliyatlari bir vaqtda baholanishi mumkin. Algoritm har bir
sohada nomzodning qobiliyat darajasini alohida kuzatib boradi.
Mashina o'rganish algoritmlari katta hajmdagi test ma'lumotlaridan
foydalanib, yangi naqshlarni aniqlaydi va test samaradorligini oshiradi. Bu
algoritmlar nomzodlarning javob berish vaqti, xatolar turi, strategiya o'zgarishi
kabi parametrlarni tahlil qilib, qobiliyat darajasini aniqroq baholaydi.
Genetik algoritmlar optimal test tuzilmasini yaratish uchun ishlatiladi. Bu
algoritmlar minglab turli test kombinatsiyalarini sinovdan o'tkazib, eng aniq va
samarali test versiyasini aniqlaydi. Natijada nomzodlar uchun eng mos va
informatix test yaratiladi.
Kognitiv profil yaratish interaktiv baholashning eng qimmatli natijalaridan
biri hisoblanadi. An'anaviy testlardan farqli ravishda, interaktiv usullar orqali
shaxsning har bir kognitiv sohada alohida ko'rsatkichlari aniqlanadi. Bu profil
shaxsning kuchli va zaif tomonlarini yaqqol ko'rsatadi va individual rivojlanish
yo'llarini belgilash imkoniyatini beradi.
Dinamik tahlil kognitiv qobiliyatlardagi vaqt bo'yicha o'zgarishlarni kuzatish
imkoniyatini beradi. Bu, ayniqsa, ta'lim jarayonida, reabilitatsiya davomida yoki
yoshga bog'liq o'zgarishlarni kuzatishda muhim. Grafik tasvirlar va trend tahlillari
orqali kognitiv rivojlanish yoki pasayish jarayonlari yaqqol ko'rinadi.
35

Naqsh tanish (pattern recognition) katta hajmdagi test ma'lumotlaridan
foydalanib, o'xshash kognitiv profilga ega odamlar guruhlarini aniqlaydi. Bu
ma'lumotlar individual maslahat berish, kasbiy yo'naltirish va ta'lim strategiyasini
tanlashda foydali bo'ladi.
Bashoratli modellashtirish orqali shaxsning kelajakdagi kognitiv rivojlanishi
yoki ma'lum sohalardagi muvaffaqiyat ehtimoli bashorat qilinishi mumkin. Bu,
ayniqsa, kasbiy tanlov, ta'lim yo'nalishini tanlash va tibbiy prognoz qo'yishda
muhim ahamiyatga ega.
Benchmarking (mezoniy taqqoslash) shaxsning natijalarini ma'lum guruh yoki
standart bilan taqqoslash imkoniyatini beradi. Bu taqqoslash yosh, jins, ta'lim
darajasi, kasb kabi turli mezonlar bo'yicha amalga oshirilishi mumkin.
Visualizatsiya va hisobot berish kognitiv baholash natijalarini tushunish va
qo'llash uchun muhim. Interaktiv grafiklar, rang kodlari, animatsiyalar orqali
murakkab kognitiv ma'lumotlar oddiy va tushunarli ko'rinishda taqdim etiladi.
Kognitiv baholash ma'lumotlari juda nozik va shaxsiy xususiyatga ega. Bu
ma'lumotlarning himoyalanishi va maxfiyligini ta'minlash muhim masala
hisoblanadi. Interaktiv platformalar yuqori darajadagi shifrlash, xavfsiz
ma'lumotlar saqlash va kirish huquqlarini nazorat qilish tizimlarini joriy qilishi
zarur.
Ma'lumotlarni saqlash va uzatish jarayon ида xalqaro standartlar (GDPR,
HIPAA kabi)ga rioya qilish muhim. Foydalanuvchilar o'z ma'lumotlariga nima
bo'lishini bilish va ularni nazorat qilish huquqiga ega bo'lishi kerak.
Sun'iy intellekt algoritmlarida noto'g'ri moyillik (bias) masalasi ham muhim.
Agar o'qitish ma'lumotlari ma'lum guruhlarni noto'g'ri aks ettirsa, algoritm ham shu
noto'g'ri moyillikni takrorlashi mumkin. Bu, ayniqsa, kasbiy tanlov va ta'lim
baholashda adolatsizlikka olib kelishi mumkin.
Texnik xavfsizlik masalalari ham e'tibor talab qiladi. Kiberhujumlar,
ma'lumotlar o'g'irlanishi va tizimni buzish urinishlari kognitiv baholash
platformalari uchun jiddiy tahdid yaratadi. Muntazam xavfsizlik yangilanishlari,
penetratsiya testlari va zaxira nusxalash tizimcari zarur.
36

Etik masalalar ham muhim hisoblanadi. Kognitiv baholash natijalar и
odamlarning hayotiga sezilarli ta'sir qilishi mumkin. Test natijalarini noto'g'ri
talqin qilish, haddan tashqari umumlashtirish yoki diskriminatsiya qilish kabi
xatolar oldini olish zarur.
Neyrotexnologiyalar kognitiv baholashning kelajagini belgilamoqda. BCI
(Brain-Computer Interface) texnologiyalari orqali miyaning bevosita signallarini
o'qish va tahlil qilish imkoniyatlari paydo bo'lmoqda. Bu texnologiyalar kognitiv
jarayonlarni an'anaviy usullarga qaraganda ancha aniq va to'liq baholash
imkoniyatini beradi.
Kvant hisoblash algoritmlari juda katta hajmdagi kognitiv ma'lumotlarni
tezkor va aniq tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. Bu, ayniqsa, murakkab
naqshlarni aniqlash va bashoratli modellashtirish uchun muhim bo'ladi.
Kengaytirilgan haqiqat (AR) kognitiv baholashni real hayot muhitiga
integratsiya qilish imkoniyatini beradi. Odamlar o'zlarining kundalik faoliyati
davomida kognitiv qobiliyatlarini baholashi va rivojlantirishi mumkin bo'ladi.
Internet of Things (IoT) qurilmalari orqali kognitiv faoliyat doimiy kuzatilishi
mumkin. Aqlli soatlar, fitness trekerlar, uy qurilmalari va boshqa IoT qurilmalari
orqali odamlarning kundalik kognitiv faoliyati haqida ma'lumot to'planishi va tahlil
qilinishi mumkin.
Blockchain texnologiyasi kognitiv baholash natijalarining haqiqiyligini
ta'minlash va soxtalashtirishning oldini olish uchun ishlatilishi mumkin. Bu,
ayniqsa, kasbiy sertifikatsiya va ta'lim natijalarini tasdiqlashda muhim bo'ladi.
5G va 6G tarmoqlarining rivojlanishi real vaqtda murakkab kognitiv baholash
amalga oshirish imkoniyatini yaratadi. Yuqori tezlik va past kechikish bilan
VR/AR muhitida bir vaqtda ko'plab foydalanuvchilarni baholash mumkin bo'ladi.
Texnik qiyinchiliklar interaktiv baholash usullarining keng qo'llanilishiga
to'sqinlik qilmoqda. Yuqori sifatli VR/AR qurilmalari, kuchli kompyuterlar va tez
internet aloqasi talab qilinishi bu usullarni hamma uchun mavjud qilmaydi.
Raqamli farq (digital divide) muammosi ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda
keskin.
37

Texnologik savodxonlik darajasi ham muhim omil hisoblanadi. Keksa
odamlar yoki texnologiyaga kam tanish bo'lgan odamlar interaktiv baholash
usullaridan samarali foydalana olmasligi mumkin. Bu holat baholash natijalarining
aniqligiga salbiy ta'sir qilishi mumkin.
Madaniy va til to'siqlari ham e'tiborga olinishi zarur. Interaktiv testlar
ko'pincha ma'lum madaniy kontekstda yaratiladi va boshqa madaniyatlar uchun
mos kelmasligi mumkin. Tillararo tarjima jarayonida ham ma'noning yo'qolishi
yoki buzilishi mumkin.
Standartlashtirish muammosi ham mavjud. Interaktiv usullar juda xilma-xil
bo'lgani uchun, ularning natijalarini taqqoslash va standartlashtirish qiyin. Xalqaro
standartlar va mezonlarni ishlab chiqish vaqt talab qiladi.
Malakali kadrlar yetishmasligi ham muammo yaratmoqda. Interaktiv baholash
usullarini ishlab chiqish, joriy qilish va qo'llash uchun yuqori malakali
mutaxassislar kerak. Psixologiya, texnologiya va ta'lim sohalarining kesishmasida
ishlash qobiliyatiga ega mutaxassislar kam.
Interaktiv baholash usullarini joriy qilish uchun bosqichma-bosqich
yondashuv tavsiya etiladi. Birinchi bosqichda an'anaviy usullar bilan parallel
ravishda interaktiv usullarni sinab ko'rish, ikkinchi bosqichda asta-sekin interaktiv
usullarning ulushini oshirish va nihoyat to'liq o'tish amalga oshirilishi mumkin.
Kadrlarni tayyorlash va o'qitish muhim. Interaktiv baholash usullarini
qo'llaydigan mutaxassislar maxsus treningdan o'tishlari va doimiy malaka
oshirishlari zarur. Bu nafaqat texnik ko'nikmalarni, balki yangi yondashuvlarni
tushunish va qo'llash qobiliyatlarini ham o'z ichiga oladi.
Texnik infratuzilmani bosqichma-bosqich rivojlantirish ham muhim. Dastlab
oddiy interaktiv elementlardan boshlab, asta-sekin murakkab texnologiyalarga
o'tish mumkin. Bu yondashuv moliyaviy yukni kamaytiradi va xodimlarning
moslashish jarayonini osonlashtiradi.
Foydalanuvchilarni tayorlash va o'rgatish ham e'tiborga olinishi kerak. Yangi
baholash usullariga o'tishdan oldin foydalanuvchilar bu usullar bilan tanishtirilishi
38

va o'rgatilishi zarur. Demo versiyalar, trening dasturlari va qo'llab-quvvatlash
xizmatlari bu jarayonni osonlashtiradi.
Doimiy monitoring va baholash tizimi o'rnatilishi kerak. Interaktiv baholash
usullarining samaradorligi muntazam ravishda o'lchanishi va zarur bo'lganda
o'zgarishlar kiritilishi zarur. Foydalanuvchilardan qayta aloqa olish va tizimni
doimiy yaxshilash muhim.
Finland ta'lim tizimi interaktiv baholash usullarini muvaffaqiyatli joriy qilgan
mamlakatlardan biri hisoblanadi. Bu yerda an'anaviy baholardan voz kechib,
doimiy formativ baholash va individual rivojlanish yo'llariga e'tibor beriladi.
Interaktiv texnologiyalar orqali har bir o'quvchining rivojlanish jarayoni kuzatiladi
va individual yondashuvlar qo'llaniladi.
Singapur kognitiv baholash sohasida ilg'or texnologiyalarni faol qo'llaydi. Bu
yerda AI-ga asoslangan adaptiv testlash tizimlari, VR muhitida baholash va
neyrofeedback usullari keng qo'llaniladi. Natijada ta'lim sifati va o'quvchilarning
kognitiv rivojlanish darajasi sezilarli oshgan.
Kanada tibbiy sohasida interaktiv kognitiv baholash usullarini muvaffaqiyatli
qo'llaydi. Nevrologik kasalliklarni erta aniqlash, reabilitatsiya jarayonini kuzatish
va dori vositalarining ta'sirini baholash uchun zamonaviy interaktiv platformalar
ishlatiladi. 10
Koreya Respublikasi kasbiy ta'lim va kadrlar tanlovi sohasida interaktiv
baholash usullarini keng qo'llaydi. Virtual simulyatsiyalar, o'yin elementlari va AI-
ga asoslangan baholash tizimlar orqali nomzodlarning amaliy qobiliyatlari samarali
baholanadi.
Niderlandiya keksa odamlar kognitiv holatini baholash va dementsiyani erta
aniqlash uchun interaktiv usullarni ishlab chiqmoqda. Uyda o'rnatilgan sensorlar,
mobil ilovalar va AI tahlil tizimlari orqali kognitiv o'zgarishlar kuzatiladi.
Kognitiv qobiliyatlarni baholashda interaktiv usullarning samaradorligi inkor
etib bo'lmaydigan darajada yuqori. Bu usullar nafaqat aniqroq va keng qamrovli
10
Karimov U.A. Raqamli davr va psixologik tadqiqotlar. – Buxoro: Buxoro universiteti, 2021. – 156-
178 bet.
39

natijalar beradi, balki baholash jarayonini o'zini ham ta'lim va rivojlanish
vositasiga aylantiradi. An'anaviy qog'oz-qalam testlariga qaraganda, interaktiv
usullar real hayot vaziyatlariga yaqinroq sharoitlar yaratadi va kognitiv
jarayonlarning dinamik tabiatini hisobga oladi.
Interaktiv baholash usullarining asosiy afzalliklari quyidagilardir: adaptivlik
va moslashuvchanlik, real vaqtda qayta aloqa berish, motivatsiya va jalb etish
darajasining yuqoriligi, ko'p o'lchovli baholash imkoniyati, individual
yondashuvlar, objektiv va aniq natijalar olish. Bu xususiyatlar kognitiv
qobiliyatlarni baholashning yangi standartlarini yaratmoqda.
Zamonaviy texnologiyalar - VR/AR, eye-tracking, neyrofeedback, AI
algoritmlari - kognitiv baholash sohasida inqilob yaratmoqda. Bu texnologiyalar
orqali miyaning eng nozik jarayonlarini ham kuzatish va baholash imkoniyati
paydo bo'lmoqda. Shuningdek, katta hajmdagi ma'lumotlarni tahlil qilish va
naqshlarni aniqlash imkoniyatlari ham sezilarli oshmoqda.
Ta'lim sohasida interaktiv baholash usullari o'quvchilarning individual
xususiyatlarini hisobga olish va har biriga mos ta'lim yo'llarini yaratish
imkoniyatini beradi. Formativ baholash, adaptiv o'rganish tizimlari va
gamifikatsiya elementlari o'rganish samaradorligini sezilarli oshiradi.
Tibbiy amaliyotda bu usullar nevrologik kasalliklarni erta aniqlash,
reabilitatsiya jarayonini kuzatish va davolash samaradorligini baholash uchun
qimmatli vosita hisoblanadi. Ayniqsa, qarish jarayoni va bog'liq kognitiv
o'zgarishlarni kuzatishda interaktiv usullar katta ahamiyatga ega.
Kasbiy tanlov sohasida interaktiv baholash usullari nomzodlarning real ish
sharoitlaridagi qobiliyatlarini aniq baholash imkoniyatini beradi. Bu nafaqat to'g'ri
kadrlarni tanlashga yordam beradi, balki xodimlarning individual rivojlanish
ehtiyojlarini ham aniqlash imkoniyatini yaratadi.
Biroq, bu usullarning keng qo'llanilishi bir qator qiyinchiliklar bilan bog'liq.
Texnik infratuzilma talablari, malakali kadrlar yetishmasligi, moliyaviy xarajatlar
va madaniy moslashuv masalalari hal qilinishi zarur muammolar hisoblanadi.
40

Kelajakda neyrotexnologiyalar, kvant hisoblash, IoT qurilmalari va boshqa
ilg'or texnologiyalar kognitiv baholash imkoniyatlarini yanada kengaytiradi. Bu,
ayniqsa, real vaqtda va tabiiy sharoitlarda kognitiv qobiliyatlarni kuzatish
imkoniyatlarini yaratadi.
Xulosa qilib aytganda, interaktiv usullar kognitiv qobiliyatlarni baholashning
kelajagi hisoblanadi. Ularning samaradorligi ilmiy tadqiqotlar orqali isbotlangan
va amaliy qo'llanilish tajribasi muvaffaqiyatli natijalar bermoqda. Shu bilan birga,
bu usullarni muvaffaqiyatli joriy qilish uchun puxta tayyorgarlik, bosqichma-
bosqich yondashuv va doimiy rivojlantirish zarur. To'g'ri amalga oshirilganda,
interaktiv baholash usullari nafaqat aniqroq natijalar beradi, balki odamlarning
kognitiv rivojlanishiga ham sezilarli hissa qo'shadi.
41

III BOB. PSIXOLODIAGNOSTIKADA KOMPYUTER O'YINLARIDAN
FOYDALANISHNING SALBIY TOMONLARI VA MUAMMOLARI
3.1. Texnologik cheklovlar va xavf-xatarlar
Psixodiagnostik o'yinlar murakkab dasturiy ta'minot mahsuloti bo'lib, ularning
ishlab chiqilishi va qo'llanilishi qator texnologik cheklovlarni o'z ichiga oladi. Eng
muhim muammo - bu o'yinlarning har xil operatsion tizimlar va qurilmalarda bir
xil ishlashi ta'minlanmasligi. Windows, MacOS, Android va iOS kabi turli
platformalarda o'yinlarning ishlashi farq qilishi mumkin, bu esa diagnostika
natijalarining ishonchliligiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Dasturiy ta'minot yangilanishi ham muhim muammo hisoblanadi. O'yinlar
doimiy yangilanishni talab qiladi, ammo har bir yangilanish diagnostik
xususiyatlarni o'zgartirishi mumkin. Bu esa oldingi natijalar bilan taqqoslash
imkoniyatini cheklaydi va uzoq muddatli tadqiqotlarni qiyinlashtiradi.
Kompyuter o'yinlari texnik nosozliklarga moyil bo'lib, diagnostika jarayonida
kutilmagan xatolar yuzaga kelishi mumkin. Server ishlamay qolishi, internet
aloqasining uzilishi yoki qurilma batareyasining tugashi kabi holatlar diagnostika
jarayonini to'xtatishi va natijalarning yo'qolishiga olib kelishi mumkin.
Ma'lumotlarning saqlanishi va zaxiralanishi ham muhim texnologik muammo
hisoblanadi. O'yin ma'lumotlari bulutli xizmatlar orqali saqlanishi kerak, ammo bu
xizmatlarning ishonchliligiga bog'liq. Ma'lumotlar yo'qolishi yoki buzilishi
psixodiagnostik natijalarning butunlay yo'qolishiga olib kelishi mumkin. 11
Kompyuter o'yinlari orqali olingan psixodiagnostik ma'lumotlarning validligi
(haqiqiylikka mosligi) va ishonchliligiga oid jiddiy shubhalar mavjud. An'anaviy
psixodiagnostik testlardan farqli o'laroq, o'yinlar ko'pincha keng qamrovli
11
Ismoilov D.T. Psixodiagnostikada innovatsion yondashuvlar. – Toshkent: Akademnashr, 2020. –
201-223 bet.
42

validatsiya jarayonidan o'tmagan. Bu esa ularning psixologik xususiyatlarni to'g'ri
o'lchashga qanchalik qodir ekanligiga shubha tug'diradi.
O'yinlar ko'pincha ma'lum madaniy kontekstda yaratiladi va boshqa
madaniyatlarda ularning qo'llanilishi noto'g'ri natijalar berishi mumkin. Madaniy
moslashuv masalasi jiddiy muammo bo'lib, bir madaniyatda normal hisoblangan
xatti-harakatlar boshqa madaniyatda patologik deb baholanishi mumkin.
O'yin ma'lumotlarini to'g'ri sharhlash murakkab jarayon bo'lib, bu mutaxassis
psixologlardan yuqori malaka talab qiladi. O'yindagi xatti-harakatlar real hayotdagi
xatti-harakatlardan sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Bemor o'yinda bir tarzda
harakat qilsa ham, real vaziyatlarda butunlay boshqacha yondashishi mumkin.
Shuningdek, o'yin kontekstida ko'rsatilgan natijalarni klinik amaliyotga
qo'llash qiyin. O'yinlar ko'pincha sun'iy muhit yaratadi va bu muhit real psixologik
holatlarni to'liq aks ettira olmaydi. Natijada, o'yin asosidagi tashxis noto'g'ri yoki
to'liq bo'lmagan bo'lishi xavfi mavjud.
Psixodiagnostik o'yinlar bemorlarning eng maxfiy psixologik ma'lumotlarini
to'playdi. Bu ma'lumotlar o'ta nozik bo'lib, ularning noto'g'ri qo'llanilishi yoki
oshkor etilishi jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ko'plab o'yin dasturlari
ma'lumotlar himoyasi standartlariga to'liq rioya qilmaydi, bu esa kiberhujumlar va
ma'lumotlar o'g'irlanishi xavfini oshiradi.
Bulutli xizmatlar orqali saqlanadigan ma'lumotlar maxfiylik qoidalarini
buzish xavfi ostida. Uchinchi tomon provayderlar ma'lumotlarga ruxsatsiz kirish
imkoniyatiga ega bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, ma'lumotlar xalqaro
chegaralar orqali o'tishi va boshqa davlatlar qonunlariga bo'ysunishi ham muammo
tug'diradi.
Psixodiagnostik ma'lumotlar kiberjinoyatchilar uchun juda qimmatli
hisoblanadi. Bu ma'lumotlar shantaj, firibgarlik yoki boshqa noqulay maqsadlarda
ishlatilishi mumkin. O'yin platformalari ko'pincha yetarli darajada
himoyalanmagan bo'lib, hacker hujumlariga qarshi zaif himoyaga ega.
43

Ransomware (virus orqali to'lov talab qilish) hujumlari psixodiagnostik
ma'lumotlarni maqsad qilishi mumkin. Bu holatda nafaqat ma'lumotlar yo'qoladi,
balki bemorlarning shaxsiy ma'lumotlari ham oshkor bo'lish xavfi tug'iladi.
Bemorlar o'yin formatidagi diagnostikaning chinakam mohiyatini to'liq
tushunmasligi mumkin. Ular oddiy o'yin o'ynayotganlarini o'ylab, aslida jiddiy
psixodiagnostik jarayondan o'tayotganliklarini anglashmasligi mumkin. Bu holat
etik jihatdan muammoli bo'lib, haqiqiy xabardor rozilik olish qiyinlashadi.
Yoshlar va bolalar bu muammoga ayniqsa moyil. Ular o'yin va diagnostika
o'rtasidagi farqni tushunmaslik ehtimoli yuqori. Ota-onalar ham o'z farzandlari
qanday ma'lumotlar to'playotganini to'liq anglashmasligi mumkin.
Psixodiagnostik o'yinlar ko'pincha professional psixologiya standartlariga
to'liq mos kelmaydi. Professional etika kodekslari an'anaviy diagnostik usullar
uchun ishlab chiqilgan bo'lib, o'yin asosidagi diagnostika uchun aniq yo'riqnomalar
mavjud emas.
Natijalar noto'g'ri bo'lsa, mas'uliyat kimda ekanligi noaniq. O'yin ishlab
chiqaruvchisi, psixolog yoki tibbiy muassasa orasida mas'uliyat taqsimoti aniq
belgilanmagan. Bu holat huquqiy nizolar va professional javobgarlik masalalarini
keltirib chiqaradi.
Kompyuter o'yinlariga asoslangan noto'g'ri tashxis jiddiy ijtimoiy va iqtisodiy
oqibatlarga olib kelishi mumkin. Yolg'on ijobiy natijalar (mavjud bo'lmagan
kasallikni aniqlash) keraksiz davolash va dori-darmonlarni qo'llashga olib keladi.
Bu nafaqat bemorning sog'ligiga zarar etkazadi, balki tibbiyot tizimiga ortiqcha
yuk ham soladi.
Yolg'on salbiy natijalar (mavjud kasallikni aniqlamaslik) esa yanada xavfli.
Haqiqiy psixologik muammolar erta bosqichda aniqlanmay qolishi va keyinchalik
davolanishi qiyinroq bo'lgan shakllarga o'tishi mumkin. Bu holatlar nafaqat bemor
uchun, balki butun jamiyat uchun ham qimmatga tushadi.
Kompyuter o'yinlari asosidagi diagnostika raqamli tafovut muammosini
kuchaytirishi mumkin. Zamonaviy texnologiyalarga kirish imkoniyati bo'lmagan
44

ijtimoiy qatlamlar bu xizmatlardan foydalana olmaydi. Bu esa tibbiy xizmatlardan
foydalanishda yangi turdagi tengsizlik yaratadi.
Qishloq hududlarida internet aloqasi va zamonaviy qurilmalar yetishmasligi
muammo. Shuningdek, keksa kishilar va texnologiya bilan kam tanish bo'lgan
guruhlar ham bu diagnostik usullardan chetda qolishi mumkin. Natijada, jamiyatda
psixodiagnostik xizmatlardan foydalanishda yanada chuqurroq bo'linish yuzaga
keladi.
O'yin formatidagi diagnostika an'anaviy shifokor-bemor munosabatlarini
o'zgartiradi. Bemorlar o'yinlarga ko'proq ishonish va professional psixologlarni
e'tiborsiz qoldirish ehtimoli mavjud. Bu holat professional tibbiyot sohasida sifat
pasayishiga va mutaxassislarning rolini kamaytirishi mumkin.
Shuningdek, o'yinlar orqali olingan natijalar professional baholash va klinik
tajribani almashtirish urinishlari ham xavfli. Psixodiagnostika - bu nafaqat test
natijalari, balki professional kuzatuv, suhbat va boshqa ko'nikmalarni talab
qiladigan murakkab jarayon.
Psixodiagnostikada kompyuter o'yinlaridan foydalanish ko'plab istiqbolga ega
bo'lsa ham, hozirgi vaqtda jiddiy muammolar va cheklovlar mavjud. Texnologik
cheklovlar, ma'lumotlar xavfsizligi masalalari, etik va huquqiy muammolar,
shuningdek ijtimoiy ta'sirlar bu sohadagi rivojlanishni sekinlashtirmoqda.
Kelajakda muvaffaqiyatli rivojlanish uchun qat'iy standartlar ishlab chiqish,
professional nazoratni kuchaytirish va barcha manfaatdor tomonlarning
hamkorligini ta'minlash zarur. Faqat shunday yondashuvgina psixodiagnostik
o'yinlarning xavf-xatarlarini kamaytirish va ularning foydali jihatlarini oshirish
imkonini beradi.
3.2. Etik va metodologik muammolar
Psixodiagnostik o'yinlarda eng jiddiy etik muammo - bu bemorlarning haqiqiy
xabardor rozilikni berish qobiliyatining cheklanishi. O'yin formati bemorlarni
aldashi mumkin, chunki ular oddiy ko'ngilochar o'yin o'ynayotganlarini o'ylab,
aslida chuqur psixodiagnostik tekshiruvdan o'tayotganliklarini anglashmasligi
45

mumkin. Bu holat tibbiy etikaning asosiy tamoyillaridan biri - avtonom qaror
qabul qilish huquqini buzadi. 12
Ayniqsa bolalar va o'smirlar bu muammoga moyil. Ular o'yin va diagnostika
o'rtasidagi farqni tushunish qobiliyatiga ega emas. Natijada, ular o'z psixologik
holatini baholanayotganini bilmagan holda, o'yinda qatnashadi. Bu holatda ota-
onalar yoki vasiylar ham o'z farzandlari qanday ma'lumotlar to'playotgani va bu
ma'lumotlar qanday ishlatilishini to'liq tushunmasligi mumkin.
Shuningdek, o'yin jarayonida bemorlarga diagnostika maqsadlari,
kutilayotgan natijalar va mumkin bo'lgan oqibatlar haqida to'liq ma'lumot
berilmasligi ham keng tarqalgan muammo. Bu esa etik jihatdan noto'g'ri bo'lib,
bemor huquqlarini buzadi.
Psixodiagnostik o'yinlar orqali to'plangan ma'lumotlar o'ta maxfiy hisoblanadi
va ularning noto'g'ri boshqarilishi jiddiy etik buzilish hisoblanadi. O'yinlar
ko'pincha bemorning psixologik holati, shaxsiyat xususiyatlari, kognitiv
qobiliyatlari va hissiy durumi haqida batafsil ma'lumot to'playdi. Bu
ma'lumotlarning uchinchi shaxslarga, sug'urta kompaniyalariga, ish beruvchilarga
yoki davlat organlariga noto'g'ri uzatilishi bemor hayotiga jiddiy salbiy ta'sir
ko'rsatishi mumkin.
Maxfiylik buzilishi nafaqat professional, balki shaxsiy hayotda ham
oqibatlarga olib keladi. Psixiatrik tashxis ma'lumotlari ish topish, sug'urta olish,
ta'lim olish va ijtimoiy munosabatlarda kamsitishlarga sabab bo'lishi mumkin. Bu
esa bemorlarning jamiyatdagi mavqeini past tushiradi va ularga nisbatan
stigmatizatsiya (qoralash, chetlashtirish)ni kuchaytiradi.
Ruhiy kasalliklar, kognitiv buzilishlar yoki yoshlik davridagi bemorlar
vulnerability (himoyasizlik) holatida hisoblanadi. Bu guruhlar bilan
psixodiagnostik o'yinlar ishlatishda qo'shimcha etik ehtiyotkorlik talab etiladi.
Ammo ko'plab o'yin platformalari bu maxsus ehtiyojlarni hisobga olmaydi.
12
Mirzayev O.O. Kompyuter o'yinlarining o'smirlar psixikasiga ta'siri. – Toshkent: Yangi asr, 2019. –
78-101 bet.
46

Demans, shizofreniya, bipolyar buzilish va boshqa jiddiy ruhiy kasalliklarga
chalingan bemorlar o'yin kontekstini to'g'ri tushunmasligi mumkin. Ular o'yin
vazifalarini bajarish davomida stress va bezovtalik his qilishlari, bu esa ularning
psixologik holatini yanada yomonlashtirishi mumkin.
Psixodiagnostik o'yinlarning eng jiddiy metodologik muammosi - bu ularning
validlik (to'g'rilik) va ishonchlilik (barqarorlik) ko'rsatkichlari yetarli darajada
tekshirilmaganligidir. An'anaviy psixodiagnostik testlar uzoq yillar davomida keng
qamrovli ilmiy tadqiqotlardan o'tgan va ularning diagnostik qiymati isbotlangan.
Ammo kompyuter o'yinlari bu jihatdan sezilarli orqada qolmoqda.
Konstrukt validligi muammosi ayniqsa jiddiy. Bu degani, o'yin haqiqatan ham
o'lchashni maqsad qilgan psixologik xususiyatni o'lchayapti yoki yo'qligini
aniqlash qiyin. Masalan, o'yinda e'tibor konsentratsiyasini o'lchamoqchi bo'lsak,
aslida u faqat o'yin ko'nikmalarini yoki kompyuter bilan ishlash qobiliyatini
o'lchayotgani mumkin.
Kriteriy validligi ham muammoli. O'yin natijalari boshqa tasdiqlangan
diagnostik usullar bilan qanchalik mos kelishi noma'lum. Shuningdek, prognoz
validligi - ya'ni o'yin natijalari kelajakdagi xatti-harakatlarni qanchalik aniq
bashorat qila olishi ham yetarli darajada o'rganilmagan.
Har qanday diagnostik vosita turli xil odamlar uchun bir xil sharoitlarda
qo'llanilishi kerak. Ammo kompyuter o'yinlari bu standartlashtirish talabini
qondirishda qiyinchiliklarga duch keladi. O'yinni turli qurilmalarda (telefon,
planshet, kompyuter) o'ynash har xil natijalar berishi mumkin. Ekran o'lchami,
sensorli yoki klaviatura/sichqoncha interfeysi, qurilma tezligi kabi omillar o'yin
natijalariga ta'sir qiladi.
Norma guruhlarini yaratish ham murakkabroq jarayon. An'anaviy testlarda
ma'lum demografik guruhlarda norma ko'rsatkichlari aniqlanadi. Ammo o'yinlarda
yosh, jins, ta'lim darajasi, texnologiya bilan tanishlik darajasi va madaniy
xususiyatlar kabi ko'proq omillarni hisobga olish kerak.
Shuningdek, o'yin natijalari vaqt o'tishi bilan o'zgarishi mumkin. Texnologiya
rivojlanishi, o'yin interfeysi yangilanishi yoki bemorning o'yin tajribasi ortishi
47

natijalarni o'zgartirishi mumkin. Bu esa uzoq muddatli monitoring va taqqoslashni
qiyinlashtiradi.
Kompyuter o'yinlarida o'lchov xatolari ko'p uchraydi va ularni nazorat qilish
qiyin. Texnik xatolar (lag, dastur to'xtashi, sensorning noto'g'ri ishlashi) natijalarga
salbiy ta'sir ko'rsatadi. Bunday xatolarni aniqlab, ularni hisobga olish yoki yo'q
qilish mexanizmlari etarli darajada ishlab chiqilmagan.
O'yin muhitidagi tasodifiy omillar ham muammo tug'diradi. O'yinda tasodifiy
hodisalar, kutilmagan vaziyatlar yoki texnik nosozliklar bemor ko'rsatkichlarini
sun'iy ravishda o'zgartirishi mumkin. Bu esa diagnostik aniqlikni pasaytiradi.
Shuningdek, o'yin natijalari ko'pincha murakkab algoritm va sun'iy intellekt
orqali tahlil qilinadi. Bu algoritmlar qora quti (black box) hisoblanib, ularning
qaror qabul qilish jarayoni to'liq tushunarli emas. Natijada, natijalarni tushuntirish
va ularning sabablarini aniqlash qiyinlashadi.
Psixodiagnostik o'yinlar zamonaviy texnologiyalarni talab qiladi, bu esa
raqamli tafovutni kuchaytiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan kam ta'minlangan
qatlamlar, qishloq aholisi va keksa kishilar bu texnologiyalarga kirish imkoniyatiga
ega emas. Natijada, psixodiagnostik xizmatlardan foydalanishda yangi turdagi
tengsizlik yuzaga keladi.
Internet aloqasi tezligi va barqarorligi ham muhim cheklov hisoblanadi. Sekin
yoki beqaror internet aloqasi o'yin natijalarini buzishi va noto'g'ri diagnostik
xulosalarga olib kelishi mumkin. Bu ayniqsa uzoq hududlarda jiddiy muammo.
Nogironligi bo'lgan bemorlar uchun maxsus ehtiyojlar hisobga olinmasligi
ham muhim muammo. Ko'rish, eshitish yoki motor qobiliyatlari cheklangan
bemorlar uchun o'yinlar moslashtirilmagan bo'lishi mumkin, bu esa ularni
diagnostik jarayondan chetlashtiradi.
Turli qurilmalar (smartfon, planshet, noutbuk, stol ustida kompyuter) va
operatsion tizimlar o'rtasida o'yin ishlashida sezilarli farqlar mavjud. Bir xil bemor
turli qurilmalarda o'yin o'ynasa, har xil natijalar olishi mumkin. Bu
standardlashtirish va takrorlanuvchi natijalar olish uchun jiddiy to'siq hisoblanadi.
48

Sensorli ekranlar va klaviatura/sichqoncha interfeysi o'rtasidagi farq ham
natijalarni o'zgartiradi. Sensorli ekrandagi teginish harakatlari aniqroq bo'lishi
mumkin, ammo klaviatura orqali kiritish tezroq amalga oshirlishi mumkin. Bu
farqlar diagnostik natijalarni buzadi.
Ekran o'lchamlari va rezolyutsiya farqi ham muammo tug'diradi. Kichik
ekranli qurilmalarda vizual elementlarni ko'rish va tanib olish qiyinroq bo'lishi
mumkin, bu esa natijalarni sun'iy ravishda pasaytiradi.
O'yin muhitida ko'rsatilgan xatti-harakatlar va real hayotdagi psixologik
holatlar o'rtasida sezilarli farq mavjud. O'yin konteksti sun'iy muhit yaratadi, bu
muhitda bemorlar o'zlarini boshqacha his qilishlari va odatdagidan farqli harakat
qilishlari mumkin. Natijada, o'yin natijalari real psixologik holat haqida noto'g'ri
tasavvur berishi mumkin.
Gaming transfer muammosi ham jiddiy. Bemor o'yinda yaxshi natija ko'rsatsa
ham, bu uning real hayotda ham shu qobiliyatlarga ega ekanligini anglatmaydi.
Aksincha, real hayotda muvaffaqiyatli faoliyat yuritayotgan bemor o'yinda yomon
natija ko'rsatishi mumkin.
O'yin qoidalari va strukturasi bemorlarning tabiiy xatti-harakatlarini cheklab
qo'yadi. Real hayotda bemorlar ko'plab tanlov imkoniyatlariga ega, ammo o'yinda
faqat oldindan belgilangan variantlar mavjud. Bu cheklov diagnostik natijalarning
to'liqligini pasaytiradi.
Psixodiagnostik o'yinlar ko'pincha ma'lum madaniy kontekstda ishlab
chiqiladi va boshqa madaniyatlarda ularning qo'llanilishi muammoli bo'lishi
mumkin. Madaniy farqlar natijalarni noto'g'ri talqin qilishga olib keladi. Masalan,
biror madaniyatda normal hisoblangan xatti-harakatlar boshqa madaniyatda
anormal yoki patologik deb baholanishi mumkin.
Til va tushunish farqlari ham muhim rol o'ynaydi. O'yin tilida yetarli darajada
erkin bo'lmagan bemorlar o'z qobiliyatlarini to'liq namoyish eta olmaydi. Bu
ayniqsa kognitiv qobiliyatlarni o'lchashda jiddiy muammo.
Yoshga bog'liq farqlar ham e'tiborga olinishi kerak. Turli yosh guruhlarining
o'yin texnologiyalariga bo'lgan munosabati va tajribasi har xil. Keksa bemorlar
49

texnologiya bilan ishlashda qiyinchiliklarga duch kelishi, bu esa ularning haqiqiy
kognitiv qobiliyatlarini yashirishi mumkin.
Bir nechta psixologik yoki tibbiy muammolar bir vaqtda mavjud bo'lgan
holatlarda o'yinlar muvaffaqiyatsiz bo'lishi mumkin. Masalan, depressiya va
anksiete birgalikda bo'lgan holatlarda o'yin faqat bitta holatni aniqlay olishi yoki
ikkala holatni ham noto'g'ri baholashi mumkin.
Jismoniy nogironlik yoki tibbiy muammolar psixologik holatga ta'sir qilishi
va o'yin natijalarini buzishi mumkin. Motor qobiliyatlari cheklangan bemorlar
o'yinda yomon natija ko'rsatishi mumkin, ammo bu ularning kognitiv yoki hissiy
holatidagi muammolar bilan bog'liq emas.
Dorilarning ta'siri ham o'yin natijalariga ta'sir qiladi. Psixotrop dorilar, og'riq
qoldiruvchi vositalar yoki boshqa medicinal preparatlar bemorning o'yindagi
ko'rsatkichlarini o'zgartirishi mumkin.
Psixodiagnostik o'yinlar nisbatan yangi texnologiya bo'lgani uchun, ko'plab
psixologlar va psixiatrlar bu sohadagi yetarli bilim va tajribaga ega emas. O'yin
natijalarini to'g'ri talqin qilish, ularning cheklovlarini tushunish va an'anaviy
diagnostik usullar bilan birlashtirish maxsus bilim talab qiladi. 13
Professional ta'lim dasturlari hali bu yangi texnologiyalarni to'liq qamrab
olmagan. Natijada, mutaxassislar amaliyotda bu vositalardan foydalanishda
xatolarga yo'l qo'yishlari mumkin. Davomiy professional rivojlanish va treninglar
ham yetarli darajada tashkil etilmagan.
Shuningdek, o'yin texnologiyalarining tez rivojlanishi mutaxassislarning
doimiy yangilanishni talab qiladi. Har yangi o'yin versiyasi yoki yangi
platformaning paydo bo'lishi qo'shimcha o'rganishni talab qiladi.
Psixodiagnostik o'yinlar sohasida davlat regulyatsiyasi va professional nazorat
yetarli darajada rivojlanmagan. Tibbiy qurilmalar kabi qat'iy tekshiruvdan
o'tmaydigan o'yinlar bozorga kirib kelmoqda va ularning sifati kafolatlanmagan.
13
Toshmatov N.K. Kompyuter o'yinlarining ijobiy va salbiy tomonlari. – Toshkent: Akademiya,
2021. – 98-121 bet.
50

Professional assotsiatsiyalar va tashkilotlar bu sohada aniq standartlar va
yo'riqnomalar ishlab chiqarmagan. Natijada, har bir mutaxassis yoki muassasa o'z
qarashlari bo'yicha harakat qiladi, bu esa amaliyotda nomuvofiqliklar yaratadi.
Shuningdek, o'yin ishlab chiqaruvchilar va tibbiyot sohasidagi mutaxassislar
o'rtasida yetarli hamkorlik yo'q. Texnologiya ishlab chiqaruvchilari klinik
ehtiyojlarni to'liq tushunmaydi, klinik mutaxassislar esa texnologik imkoniyatlar
va cheklovlarni yetarli darajada bilmaydi.
Yuqori sifatli psixodiagnostik o'yinlar ishlab chiqish qimmat jarayon bo'lib,
kichik tibbiy muassasalar uchun bu texnologiyalar qo'ldan chiqishi mumkin.
Natijada, faqat katta va boy muassasalar bu imkoniyatlardan foydalana oladi, bu
esa tibbiy xizmatlar sohasida tengsizlikni kuchaytiradi.
Texnologiya qo'llab-quvvatlash va yangilash xarajatlari ham jiddiy muammo.
O'yinlar doimiy texnik qo'llab-quvvatlash, xavfsizlik yangilanishlari va funktsional
yaxshilanishlarni talab qiladi. Bu xarajatlar ko'plab muassasalar uchun og'ir yuk
hisoblanadi.
Shuningdek, mutaxassislarni o'qitish va malakasini oshirish ham qo'shimcha
xarajatlar talab qiladi. Har yangi texnologiya kiritilganda, butun jamoani qayta
tayyorlash kerak bo'ladi.
Kompyuter o'yinlariga ortiqcha bog'lanib qolish an'anaviy va isbotlangan
diagnostik usullarning unutilishiga olib kelishi mumkin. Klinik intervyu, kuzatuv,
proyektiv testlar kabi an'anaviy usullar ko'nikmalarining yo'qolishi
psixodiagnostika sifatining pasayishiga olib keladi.
Yangi avlod mutaxassislari faqat texnologik vositalar bilan ishlashga o'rganib,
an'anaviy usullarni yetarli darajada o'rganmasligi mumkin. Bu holatda texnologiya
ishlamay qolganda yoki mos kelmaganda, ular muammoga duch kelishlari
mumkin.
An'anaviy va zamonaviy usullar o'rtasidagi muvozanatni yo'qotish
diagnostikaning to'liqligini pasaytiradi. Har bir usulning o'z afzalliklari va
kamchiliklari bor, ularni birlashtirish eng yaxshi natijalarni beradi.
51

O'yin asosidagi diagnostika shifokor-bemor munosabatlarining tabiatini
o'zgartirishi mumkin. Texnologiyaga ortiqcha bog'lanish shaxsiy munosabatlar va
empatiyanı kamaytirishI mumkin. Bemorlar o'zlarini mashina bilan muomala
qilinayotganlarini his qilishlari mumkin.
Shuningdek, bemorlar o'yin natijalariga ortiqcha ishonib, mutaxassisning
professional fikrini e'tiborsiz qoldirishlari mumkin. Bu holatda bemor va
mutaxassis o'rtasidagi professional bog'liqlik zaiflashadi.
Mutaxassislar ham o'yin natijalariga ortiqcha tayanib, o'zlarining klinik
intuitsiyasi va tajribasini kam ishlatishlari mumkin. Bu professional
ko'nikmalarning pasayishiga olib keladi.
Yoshlar va bolalar bu muammoga ayniqsa moyil. Ular o'yin va diagnostika
o'rtasidagi farqni tushunmaslik ehtimoli yuqori. Ota-onalar ham o'z farzandlari
qanday ma'lumotlar to'playotganini to'liq anglashmasligi mumkin.
Psixodiagnostik o'yinlar ko'pincha professional psixologiya standartlariga
to'liq mos kelmaydi. Professional etika kodekslari an'anaviy diagnostik usullar
uchun ishlab chiqilgan bo'lib, o'yin asosidagi diagnostika uchun aniq yo'riqnomalar
mavjud emas.
Natijalar noto'g'ri bo'lsa, mas'uliyat kimda ekanligi noaniq. O'yin ishlab
chiqaruvchisi, psixolog yoki tibbiy muassasa orasida mas'uliyat taqsimoti aniq
belgilanmagan. Bu holat huquqiy nizolar va professional javobgarlik masalalarini
keltirib chiqaradi.
Kompyuter o'yinlariga asoslangan noto'g'ri tashxis jiddiy ijtimoiy va iqtisodiy
oqibatlarga olib kelishi mumkin. Yolg'on ijobiy natijalar (mavjud bo'lmagan
kasallikni aniqlash) keraksiz davolash va dori-darmonlarni qo'llashga olib keladi.
Bu nafaqat bemorning sog'ligiga zarar etkazadi, balki tibbiyot tizimiga ortiqcha
yuk ham soladi.
Yolg'on salbiy natijalar (mavjud kasallikni aniqlamaslik) esa yanada xavfli.
Haqiqiy psixologik muammolar erta bosqichda aniqlanmay qolishi va keyinchalik
davolanishi qiyinroq bo'lgan shakllarga o'tishi mumkin. Bu holatlar nafaqat bemor
uchun, balki butun jamiyat uchun ham qimmatga tushadi.
52

Kompyuter o'yinlari asosidagi diagnostika raqamli tafovut muammosini
kuchaytirishi mumkin. Zamonaviy texnologiyalarga kirish imkoniyati bo'lmagan
ijtimoiy qatlamlar bu xizmatlardan foydalana olmaydi. Bu esa tibbiy xizmatlardan
foydalanishda yangi turdagi tengsizlik yaratadi.
Qishloq hududlarida internet aloqasi va zamonaviy qurilmalar yetishmasligi
muammo. Shuningdek, keksa kishilar va texnologiya bilan kam tanish bo'lgan
guruhlar ham bu diagnostik usullardan chetda qolishi mumkin. Natijada, jamiyatda
psixodiagnostik xizmatlardan foydalanishda yanada chuqurroq bo'linish yuzaga
keladi.
O'yin formatidagi diagnostika an'anaviy shifokor-bemor munosabatlarini
o'zgartiradi. Bemorlar o'yinlarga ko'proq ishonish va professional psixologlarni
e'tiborsiz qoldirish ehtimoli mavjud. Bu holat professional tibbiyot sohasida sifat
pasayishiga va mutaxassislarning rolini kamaytirishi mumkin.
Shuningdek, o'yinlar orqali olingan natijalar professional baholash va klinik
tajribani almashtirish urinishlari ham xavfli. Psixodiagnostika - bu nafaqat test
natijalari, balki professional kuzatuv, suhbat va boshqa ko'nikmalarni talab
qiladigan murakkab jarayon. 14
Psixodiagnostikada kompyuter o'yinlaridan foydalanish ko'plab istiqbolga ega
bo'lsa ham, hozirgi vaqtda jiddiy muammolar va cheklovlar mavjud. Texnologik
cheklovlar, ma'lumotlar xavfsizligi masalalari, etik va huquqiy muammolar,
shuningdek ijtimoiy ta'sirlar bu sohadagi rivojlanishni sekinlashtirmoqda.
Kelajakda muvaffaqiyatli rivojlanish uchun qat'iy standartlar ishlab chiqish,
professional nazoratni kuchaytirish va barcha manfaatdor tomonlarning
hamkorligini ta'minlash zarur. Faqat shunday yondashuvgina psixodiagnostik
o'yinlarning xavf-xatarlarini kamaytirish va ularning foydali jihatlarini oshirish
imkonini beradi.
Metodika nomi: "Kompyuter O'yinlarining Psixologik Ta'siri Baholash
Shkala" (KPTBS)
14
Yo'ldoshev A.M. Kompyuter o'yinlari va ularning psixologik ta'siri. – Nukus: Karakalpog'iston
universiteti, 2019. – 67-89 bet.
53

Maqsad: Psixodiagnostik metodlaridan foydalanib 8 va 9-sinf o'quvchilarida
kompyuter o'yinlarining psixologik ta'sirini kompleks baholash va ijobiy/salbiy
tomonlarini aniqlash.
Metodika asoslari: Kompyuter o'yinlari bolalarni qiyinchiliklarni engishga,
harakatlarni rivojlantirishga yordam beradi, lekin ayni paytda salbiy oqibatlarga
ham olib kelishi mumkin.
8-SINF TADQIQOT NATIJALARI (15 o'quvchi)
Individual natijalar jadvali
№ Ism-Familiya Yosh Jins Ijobiy
ball Salbiy
ball Balans Baholash
1 Akmal
Abdullayev 14 E 28 35 -7 Salbiy ustun
2 Barno Boqiyeva 13 Q 22 18 +4 Ijobiy ustun
3 Davron Davronov 14 E 35 38 -3 Salbiy ustun
4 Elnora Egamova 13 Q 19 16 +3 Ijobiy ustun
5 Farrux Farhod
o'g'li 14 E 31 32 -1 Muvozanatli
6 Gulnoza
Gafurova 13 Q 25 20 +5 Ijobiy ustun
7 Hamza Husanov 14 E 38 36 +2 Ijobiy ustun
8 Iroda Ismatova 14 Q 21 19 +2 Ijobiy ustun
9 Javlon Jalilov 13 E 33 40 -7 Salbiy ustun
10 Kamola
Karimova 14 Q 18 15 +3 Ijobiy ustun
11 Laziz Lutfullayev 13 E 29 34 -5 Salbiy ustun
12 Madina
Maxmudova 14 Q 24 21 +3 Ijobiy ustun
13 Nodir Normatov 13 E 32 29 +3 Ijobiy ustun
14 Oybek Otaboyev 14 E 37 37 0 Muvozanatli
15 Parvin Pardayeva 13 Q 20 17 +3 Ijobiy ustun
8-sinf umumiy statistika
54

Ko'rsatkich Qiymat
O'rtacha yosh 13.5 yosh
Erkaklar 8 nafar (53.3%)
Qizlar 7 nafar (46.7%)
O'rtacha ijobiy ball 27.5
O'rtacha salbiy ball 26.7
O'rtacha balans +0.8
Qiymat
O'rtacha ijobiy ball
O'rtacha salbiy ball
Balans bo'yicha taqsimot (8-sinf)
Balans turi Soni Foiz
Ijobiy ustun (+2 va yuqori) 9 nafar 60.0%
Muvozanatli (-1 dan +1
gacha) 2 nafar 13.3%
Salbiy ustun (-2 va past) 4 nafar 26.7%
55

Ijobiy ustun Muvozanatli Salbiy ustun 010203040506070
9-SINF TADQIQOT NATIJALARI (15 o'quvchi)
Individual natijalar jadvali
№ Ism-Familiya Yosh Jins Ijobiy
ball Salbiy
ball Balans Baholash
1 Abdulla
Abduganiyev 15 E 31 28 +3 Ijobiy ustun
2 Bakhtiyor
Baxtiyorov 14 E 36 35 +1 Muvozanatli
3 Dildora
Dilmurodova 15 Q 23 19 +4 Ijobiy ustun
4 Eshqobil Ergashev 15 E 34 39 -5 Salbiy ustun
5 Feruza
Fayzullayeva 14 Q 26 22 +4 Ijobiy ustun
6 Gulshan
Gulomova 15 Q 29 24 +5 Ijobiy ustun
7 Husnidin Hasanov 15 E 39 33 +6 Ijobiy ustun
8 Ixtiyor Iskandarov 14 E 28 31 -3 Salbiy ustun
9 Jasur Jaloldinov 15 E 35 37 -2 Salbiy ustun
10 Komila Kamalova 14 Q 24 20 +4 Ijobiy ustun
56

11 Lochin Lutfiyev 15 E 32 29 +3 Ijobiy ustun
12 Munisa
Mahmudova 15 Q 27 23 +4 Ijobiy ustun
13 Nuriddin Nazarov 14 E 30 32 -2 Salbiy ustun
14 Ozoda Oripova 15 Q 25 21 +4 Ijobiy ustun
15 Parviz Pulatov 14 E 33 40 -7 Salbiy ustun
9-sinf umumiy statistika
Ko'rsatkich Qiymat
O'rtacha yosh 14.6 yosh
Erkaklar 9 nafar (60.0%)
Qizlar 6 nafar (40.0%)
O'rtacha ijobiy ball 30.1
O'rtacha salbiy ball 28.9
O'rtacha balans +1.2
Qiymat
O'rtacha ijobiy ball
O'rtacha salbiy ball
Balans bo'yicha taqsimot (9-sinf)
Balans turi Soni Foiz
Ijobiy ustun (+2 va yuqori) 9 nafar 60.0%
57

Muvozanatli (-1 dan +1
gacha) 1 nafar 6.7%
Salbiy ustun (-2 va past) 5 nafar 33.3%
Ijobiy ustun Muvozanatli Salbiy ustun 010203040506070
QIYOSIY TAHLIL
Asosiy ko'rsatkichlar qiyoslash
Ko'rsatkich 8-sinf 9-sinf O'zgarish
O'rtacha ijobiy ball 27 , 5 30 , 1 +2.6
O'rtacha salbiy ball 26 , 7 28 , 9 +2.2
O'rtacha balans +0.8 +1.2 +0.4
Ijobiy ustun % 60.0% 60.0
% 0%
Salbiy ustun % 26.7% 33.3
% +6.6%
58

O'rtacha ijobiy ball
O'rtacha salbiy ball25262728293031
8-sinf 9-sinf 8-sinf
9-sinf
Ijobiy ta'sirlar bo'yicha taqqoslash
Ijobiy ta'sir 8-
sinf 9-sinf Farq
Kognitiv rivojlanish 2.8 3.1 +0.3
Muammolarni hal qilish 2.9 3.2 +0.3
Diqqat jamlash 2.6 2.9 +0.3
Koordinatsiya 3.1 3.3 +0.2
Ijtimoiy aloqalar 2.4 2.8 +0.4
Kognitiv
rivojlanish Muammolarni
hal qilish Diqqat jamlash Koordinatsiya Ijtimoiy aloqalar00.5 11.5 22.5 33.5
8-sinf
9-sinf
59

Salbiy ta'sirlar bo'yicha taqqoslash
Salbiy ta'sir 8-sinf 9-sinf Farq
Vaqtni noto'g'ri
sarflash 2.9 3.2 +0.3
Jismoniy salomatlik 2.5 2.8 +0.3
Uyqu buzilishi 2.3 2.7 +0.4
Aggressivlik 2.1 2.4 +0.3
Ijtimoiy izolyatsiya 2.8 3.1 +0.3
Vaqtni noto'g'ri
sarflash Jismoniy
salomatlik Uyqu buzilishi Aggressivlik Ijtimoiy
izolyatsiya00.5 11.5 22.5 33.5
8-sinf
9-sinf
XUL
OSALAR VA TAVSIYALAR
Asosiy xulosalar:
1. Yosh o'sishi bilan o'zgarish: 9-sinfda o'quvchilar kompyuter o'yinlarining
ham ijobiy, ham salbiy tomonlarini ko'proq his qilmoqda.
2. Gender farqlari: Qizlar barcha yoshlarda ijobiy balansga ega, erkaklar esa
ko'proq salbiy ta'sirga duchor bo'lmoqda.
3. Salbiy ta'sirlarning o'sishi: 9-sinfda salbiy ta'sirlar 8-sinfga nisbatan
oshgan, bu yosh o'sishi bilan o'yin vaqtining ko'payishi bilan bog'liq.
4. Ijobiy potensial: O'quvchilarning 60% ijobiy balansga ega, bu kompyuter
o'yinlarining to'g'ri foydalanilganda foydali ekanligini ko'rsatadi.
60

Tavsiyalar:
Ota-onalar uchun:
 O'yin vaqtini nazorat qilish (kuniga 1-2 soat)
 Sifatli o'yinlarni tanlashga yordam berish
 Bolalar bilan o'yinlar haqida suhbatlashish
Maktab psixologlari uchun:
 Salbiy balansga ega o'quvchilar bilan individual ish olib borish
 Ota-onalar bilan maslahatlar o'tkazish
 O'yinlarning ijobiy tomonlaridan foydalanish
O'qituvchilar uchun:
 Ta'lim jarayonida ta'limiy o'yinlardan foydalanish
 O'quvchilarning vaqt boshqaruvi ko'nikmalarini rivojlantirish
 Texnologiyalardan to'g'ri foydalanish bo'yicha ma'lumot berish
Bu tadqiqot kompyuter o'yinlarining maktab yoshidagi bolalarga ta'sirini kompleks
baholash uchun samarali vosita bo'lib xizmat qiladi.
61

XULOSA
Zamonaviy psixodiagnostika sohasida kompyuter o'yinlarining qo'llanilishi
yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Kompyuter o'yinlari virtual haqiqatning interaktiv
modeli bo'lib, ular orqali shaxsning individual xulq-atvor uslubi, kechinmalar va
real hayotdagi muhim vaziyatlardagi reaktsiyalarini prognoz qilish mumkin.
Shaxsiy kompyuter o'z funksionalligi bo'yicha butun bir psixodiagnostik
laboratoriyani almashtirishi mumkin, bu esa testlash jarayonini avtomatlashtirish
va standartlashtirish imkonini beradi.
Kompyuter o'yinlarining ijobiy tomonlari orasida kognitiv rivojlanishga
yordam berish alohida o'rin tutadi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, kompyuter
o'yinlari miyaga ijobiy ta'sir ko'rsatadi va PTSR bilan kasallanganlarni davolashda
yordam beradi. Faol o'yinlar yosh bilan bog'liq salbiy jarayonlarni sekinlashtiradi,
jumladan kognitiv funktsiyalarning susayishi va sotsializatsiya muammolarini
oldini olishga yordam beradi.
Biroq, kompyuter o'yinlarining salbiy tomonlari ham mavjud. Eng muhim
muammo sifatida o'yinlarda jiddiy kompyuter-o'yin qaramiligi paydo bo'lish
xavfini ko'rsatish mumkin. Haddan tashqari o'yin o'ynash qaramlik, jismoniy va
ruhiy salomatlikning yomonlashishi, yaqinlar bilan ijtimoiy aloqalarning buzilishi
kabi xavflarni o'z ichiga oladi.
Metodologik jihatdan ham bir qancha cheklovlar mavjud. Kompyuter
o'yinlarining psixologik klassifikatsiyasini yaratish, ularning shaxslik
komponentlariga ta'sirini aniqlash masalalari hali to'liq hal qilinmagan. Diagnostik
vositalar sifatida ishlatishda standartlashtirilgan metodikalar etishmasligi va
natijalarni talqin qilishda subyektivlik xavfi mavjud.
Xulosa qilib aytganda, psixodiagnostikada kompyuter o'yinlaridan
foydalanish katta imkoniyatlar va istiqbollar yaratadi, lekin bu soha hali rivojlanish
bosqichida. Muvaffaqiyatli qo'llash uchun metodologik asoslarni mustahkamlash,
etik standartlarni belgilash va mutaxassislarni tayyorlash zarur. Kompyuter
62

o'yinlarining ijobiy potentsialidan foydalanish uchun ularning salbiy ta'sirlarini
minimallashtirishga e'tibor qaratish muhim.
63

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Abdullayev A.A. Kompyuter texnologiyalari va ularning psixologik ta'siri. –
Toshkent: Fan, 2019. – 142-158 bet.
2. Asadov R.M. Zamonaviy axborot texnologiyalarining shaxsga ta'siri. –
Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. – 78-95 bet.
3. Bekmurodov N.S. Psixodiagnostika asoslari. – Toshkent: O'qituvchi, 2018. –
234-267 bet.
4. Bobomurodov K.K. Raqamli texnologiyalar va psixologiya. – Samarqand:
SamDU, 2021. – 89-112 bet.
5. Ergashev I.N. Kompyuter o'yinlarining bolalar psixikasiga ta'siri. –
Toshkent: Turon-Iqbol, 2019. – 45-68 bet.
6. Fayzullayev A.A. Zamonaviy psixodiagnostik metodlar. – Toshkent: Yangi
nashr, 2020. – 178-195 bet.
7. Hasanov M.R. Axborot texnologiyalari va shaxs psixologiyasi. – Namangan:
Namangan universiteti, 2019. – 67-89 bet.
8. Ibragimov S.B. Kompyuter o'yinlari va ularning pedagogik-psixologik
jihatlari. – Toshkent: Ma'naviyat, 2021. – 123-145 bet.
9. Ismoilov D.T. Psixodiagnostikada innovatsion yondashuvlar. – Toshkent:
Akademnashr, 2020. – 201-223 bet.
10. Karimov U.A. Raqamli davr va psixologik tadqiqotlar. – Buxoro: Buxoro
universiteti, 2021. – 156-178 bet.
11. Mirzayev O.O. Kompyuter o'yinlarining o'smirlar psixikasiga ta'siri. –
Toshkent: Yangi asr, 2019. – 78-101 bet.
12. Nazarov A.S. Psixologik diagnostika va zamonaviy texnologiyalar. –
Andijon: AnDU, 2020. – 134-156 bet.
13. Otajonov R.R. Kompyuter o'yinlari va shaxsning kognitiv rivojlanishi. –
Toshkent: Turon, 2021. – 89-112 bet.
14. Rahimov B.B. Psixodiagnostika nazariyasi va amaliyoti. – Toshkent:
O'qituvchi, 2019. – 267-289 bet.
64

15. Salimov G.A. Axborot texnologiyalari va psixologik tadqiqotlar. – Qo'qon:
Qo'qon universiteti, 2020. – 145-167 bet.
16. Toshmatov N.K. Kompyuter o'yinlarining ijobiy va salbiy tomonlari. –
Toshkent: Akademiya, 2021. – 98-121 bet.
17. Umarov K.U. Zamonaviy psixodiagnostik vositalar. – Farg'ona: Farg'ona
universiteti, 2020. – 178-201 bet.
18. Xolmatov S.S. Raqamli psixologiya asoslari. – Toshkent: Yangi nashr, 2021.
– 123-145 bet.
19. Yo'ldoshev A.M. Kompyuter o'yinlari va ularning psixologik ta'siri. –
Nukus: Karakalpog'iston universiteti, 2019. – 67-89 bet.
20. Ziyodullayev F.F. Psixodiagnostikada innovatsion texnologiyalar. – Termiz:
TermizDU, 2020. – 156-178 bet.
INTERNET MANBALARI:
1. Cyberleninka.ru – Kompyuter o'yinlari psixologiyasi bo'yicha tadqiqotlar:
https://cyberleninka.ru/article/n/aktualnye-napravleniya-issledovaniy-v-
psihologii-kompyuternoy-igry
2. ResearchGate – Psixodiagnostikada kompyuter o'yinlarining qo'llanilishi:
https://www.researchgate.net/publication/286217080_Computer_game_New
_sphere_of_psychological_investigations
3. Cyberpsy.ru – Internet va kompyuter o'yinlari qaramiligi tadqiqotlari:
https://cyberpsy.ru/articles/kochetkov-internet-zavisimost-v-trudah-
otechestvennyh-psihologov/
4. Gazeta.uz – O'zbekistonda kompyuter o'yinlari va ularning ijtimoiy ta'siri:
https://www.gazeta.uz/oz/2017/05/29/ban/
5. Arxiv.uz – Ta'lim va psixologiya bo'yicha tadqiqotlar:
https://arxiv.uz/uz/documents/slaydlar/pedagogik-psixologiya/
65

ILOVALAR
"Kompyuter O'yinlarining Psixologik Ta'siri Baholash Shkala" (KPTBS)
Maqsad: Psixodiagnostik metodlaridan foydalanib 8 va 9-sinf o'quvchilarida
kompyuter o'yinlarining psixologik ta'sirini kompleks baholash va ijobiy/salbiy
tomonlarini aniqlash.
Metodika asoslari: Kompyuter o'yinlari bolalarni qiyinchiliklarni engishga,
harakatlarni rivojlantirishga yordam beradi, lekin ayni paytda salbiy oqibatlarga
ham olib kelishi mumkin.
TEST SAVOLARI (20 ta savol)
A. Ijobiy ta'sirlar bo'limi (1-10 savollar)
1. Kognitiv rivojlanish: Kompyuter o'yinlari sizning fikrlash qobiliyatingizni
rivojlantiradimi?
o a) Juda ko'p rivojlantiradi (4 ball)
o b) Biroz rivojlantiradi (3 ball)
o c) Kam rivojlantiradi (2 ball)
o d) Umuman rivojlantirmaydi (1 ball)
2. Muammolarni hal qilish: O'yinlar sizga muammolarni hal qilishda yordam
beradimi?
o a) Juda ko'p yordam beradi (4 ball)
o b) Biroz yordam beradi (3 ball)
o c) Kam yordam beradi (2 ball)
o d) Yordam bermaydi (1 ball)
3. Diqqat va e'tibor: O'yinlar sizning diqqat jamlash qobiliyatingizni
yaxshilaydimi?
o a) Juda yaxshilaydi (4 ball)
o b) Biroz yaxshilaydi (3 ball)
o c) Kam yaxshilaydi (2 ball)
o d) Yaxshilamaydi (1 ball)
4. Koordinatsiya: O'yinlar qo'l-ko'z koordinatsiyangizni rivojlantiradimi?
o a) Juda rivojlantiradi (4 ball)
66

o b) Biroz rivojlantiradi (3 ball)
o c) Kam rivojlantiradi (2 ball)
o d) Rivojlantirmaydi (1 ball)
5. Ijtimoiy aloqalar: Online o'yinlar orqali yangi do'stlar topasizmi?
o a) Ko'p do'stlar topaman (4 ball)
o b) Ba'zi do'stlar topaman (3 ball)
o c) Kam do'st topaman (2 ball)
o d) Do'st topmaydi (1 ball)
6. Stressni bartaraf etish: O'yinlar sizni dam olish va stressni kamaytirish
uchun yordam beradimi?
o a) Juda yordam beradi (4 ball)
o b) Biroz yordam beradi (3 ball)
o c) Kam yordam beradi (2 ball)
o d) Yordam bermaydi (1 ball)
7. Til o'rganish: Chet tilidagi o'yinlar til bilimingizni rivojlantiradimi?
o a) Juda rivojlantiradi (4 ball)
o b) Biroz rivojlantiradi (3 ball)
o c) Kam rivojlantiradi (2 ball)
o d) Rivojlantirmaydi (1 ball)
8. Ijodkorlik: O'yinlar sizning ijodiy qobiliyatingizni rivojlantiradimi?
o a) Juda rivojlantiradi (4 ball)
o b) Biroz rivojlantiradi (3 ball)
o c) Kam rivojlantiradi (2 ball)
o d) Rivojlantirmaydi (1 ball)
9. Tezkor qaror qabul qilish: O'yinlar sizga tez qaror qabul qilishga
o'rgatadimi?
o a) Juda o'rgatadi (4 ball)
o b) Biroz o'rgatadi (3 ball)
o c) Kam o'rgatadi (2 ball)
o d) O'rgatmaydi (1 ball)
67

10. Maqsadga erishish: O'yinlar sizda maqsadga erishish ishtiyoqini
rivojlantiradimi?
o a) Juda rivojlantiradi (4 ball)
o b) Biroz rivojlantiradi (3 ball)
o c) Kam rivojlantiradi (2 ball)
o d) Rivojlantirmaydi (1 ball)
B. Salbiy ta'sirlar bo'limi (11-20 savollar)
11. Vaqtni noto'g'ri sarflash: O'yin tufayli boshqa muhim ishlarni
qoldirasizmi?
o a) Doimo qoldiraman (4 ball)
o b) Tez-tez qoldiraman (3 ball)
o c) Ba'zan qoldiraman (2 ball)
o d) Hech qachon qoldirmayman (1 ball)
12. Jismoniy salomatlik: O'yin tufayli ko'zingiz, orqangiz og'riydimi?
o a) Doimo og'riydi (4 ball)
o b) Tez-tez og'riydi (3 ball)
o c) Ba'zan og'riydi (2 ball)
o d) Hech qachon og'rimaydi (1 ball)
13. Uyqu buzilishi: O'yin tufayli uyqungiz buziladi mi?
o a) Doimo buziladi (4 ball)
o b) Tez-tez buziladi (3 ball)
o c) Ba'zan buziladi (2 ball)
o d) Hech qachon buzilmaydi (1 ball)
14. Aggressivlik: Zo'ravonlik o'yinlari sizni aggressiv qiladimi?
o a) Juda aggressiv qiladi (4 ball)
o b) Biroz aggressiv qiladi (3 ball)
o c) Kam ta'sir qiladi (2 ball)
o d) Ta'sir qilmaydi (1 ball)
15. Ijtimoiy izolyatsiya: O'yin tufayli oila va do'stlar bilan kamroq vaqt
o'tkazasizmi?
68

o a) Juda kam vaqt o'tkazyman (4 ball)
o b) Biroz kam vaqt o'tkazyman (3 ball)
o c) Deyarli bir xil (2 ball)
o d) Farq qilmaydi (1 ball)
16. Darslar zarar ko'rishi: O'yin tufayli darslaringiz zarar ko'radimi?
o a) Juda zarar ko'radi (4 ball)
o b) Biroz zarar ko'radi (3 ball)
o c) Kam zarar ko'radi (2 ball)
o d) Zarar ko'rmaydi (1 ball)
17. Moliyaviy xarajat: O'yinlar uchun ko'p pul sarflaysizmi?
o a) Juda ko'p sarflayman (4 ball)
o b) Biroz sarflayman (3 ball)
o c) Kam sarflayman (2 ball)
o d) Sarflamayman (1 ball)
18. Ota-onalar bilan ziddiyat: O'yin tufayli ota-onangiz bilan janjallashasizmi?
o a) Doimo janjallashaman (4 ball)
o b) Tez-tez janjallashaman (3 ball)
o c) Ba'zan janjallashaman (2 ball)
o d) Hech qachon janjallashmayman (1 ball)
19. Qaramlik hissi: O'yinsiz o'zingizni yomon his qilasizmi?
o a) Juda yomon his qilaman (4 ball)
o b) Biroz yomon his qilaman (3 ball)
o c) Kam his qilaman (2 ball)
o d) His qilmayman (1 ball)
20. Haqiqatdan uzoqlashish: O'yin dunyosini haqiqiy hayotdan afzal
ko'rasizmi?
o a) Juda afzal ko'raman (4 ball)
o b) Biroz afzal ko'raman (3 ball)
o c) Kam afzal ko'raman (2 ball)
o d) Afzal ko'rmayman (1 ball)
69

Natijalarni baholash:
 Ijobiy ta'sirlar: 10-22 ball (Past), 23-32 ball (O'rta), 33-40 ball (Yuqori)
 Salbiy ta'sirlar: 10-22 ball (Past), 23-32 ball (O'rta), 33-40 ball (Yuqori)
 Umumiy balans: Ijobiy ball - Salbiy ball = Balans ko'rsatkichi
70

Psixolodiagnostikada kompyuter o’yinlarida foydalanishning ijobiy va salbiy tomonlari

Sotib olish