Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 56.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 19 Апрель 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

113 Продаж

Psixologik stress shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar

Купить
P sixologik stress shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar MUNDARIJA KIRISH.................................................................................................................. ..3 I-BОB. Psixologik stress shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar ……..............5 1.1. Psixologik stress shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar o‘rganishning nazariy asoslari аsоslаri...........................................................................................8 P sixologik tadqiqodlarda s haxs o ‘ z-o ‘ zini boshqarish muammosi ning o ‘ rganilishi ………………………………………………………………............................... 10 Stress holatida shaxs o ‘ z-o ‘ zini boshqarishning аmаliy аhаmiyаti.... II-BОB. PSIXOLOGIK STRESS SHAKLLANISHIGA TA’SIR KO‘RSATUVCHI OMILLAR ANIQLASHGA DOIR ME T ODIKALARNING TAVSIFI 2.1. Stress holatida shaxs o ‘ z-o ‘ zini boshqarishning nazariy tahlili ....................14 2.2. Stress holatida shaxs o ‘ z-o ‘ zini boshqarish usullarining amaliy qo‘llanilishi ............................................................................................................ 15 2.3. Stress holatida shaxs o ‘ z-o ‘ zini boshqarish psixodiagnostikasi ……...........18 UMUMIY XULOSA............................................................................................22 1 FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR RО‘YXАTI...........................................23 KIRISH Mavzuning dolzarbligi Hozirgi davrda mamlakatimizda turli sohalarda , jumladan oliy ta ’ lim tizimida ham , mamlakatning kelajagi uchun mustahkam poydevor qurish va rivojlangan mamlakatlar darajasiga erishish uchun ko ‘ plab islohotlar va ishlar amalga oshirilmoqda . Kelajak avlodning bilimli va barkamol bo ‘ lib yetishishi ta ’ minlash maqsadida mamlakat ta ’ lim tizimiga yangi ta ’ lim texnologiyalari , xorij tajribalari joriy etilmoqda . Psixologik stress — zamonaviy insonning hayotining ajralmas qismiga aylangan psixologik holat bo ‘ lib , u ko ‘ plab ijtimoiy , shaxsiy va ekologik omillar ta ’ sirida shakllanadi . Psixologik stress , asosan , kutilmagan voqealar , insonning o ‘ z maqsadlariga erisha olmasligi , ichki va tashqi ta ’ sirlarning haddan tashqari kuchayishi natijasida yuzaga keladi . Bu holat insonning ruhiy va emotsional holatiga , fiziologik jarayonlariga ham ta ’ sir ko ‘ rsatib , uning kundalik faoliyatini va ijtimoiy munosabatlarini sezilarli darajada o ‘ zgartirishi mumkin . 2 Psixologik stress shakllanishida bir nechta omillar muhim ahamiyatga ega. Ular orasida shaxsiy xususiyatlar, ichki va tashqi omillar, ijtimoiy va ekologik sharoitlar, shuningdek, stressorlarning turli xil shakllari katta rol o‘ynaydi. Stressning paydo bo‘lishi, eng avvalo, insonning o‘ziga xos baholash jarayoniga bog‘liq bo‘lib, har bir insonning stressga qarshi reaksiyasi uning psixologik holatiga va stressni qanday qabul qilishiga qarab farq qiladi. Kurs ishining maqsadi psixologik stress shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni chuqur tahlil qilishdir. Ushbu ishda stressning shakllanish jarayonini, uning insonning ruhiy holatiga ta’sirini va psixologik stressga olib keluvchi omillarni aniqlashga qaratilgan nazariy va amaliy tadqiqotlar ko‘rib chiqiladi. Stressni boshqarish, unga qarshi kurashish usullari va stressning salbiy ta’sirlarini kamaytirish uchun kerakli strategiyalarni ishlab chiqish ham muhim o‘rin tutadi. Bu ish, psixologik stressni tushunish va uni samarali boshqarish uchun zarur bo‘lgan bilimlarni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, psixologik stress shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilish orqali, stressning insonning ruhiy salomatligiga ta’sirini va uning ijtimoiy- psixologik hayotiga bo‘lgan salbiy ta’sirlarini kamaytirish bo‘yicha amaliy maslahatlar ham ishlab chiqiladi. Kurs ishining obyekti: psixologik stress shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar. Kurs ishining predmeti: Kurs ishida stressning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi ijtimoiy va shaxsiy omillar, stressni boshqarish va unga qarshi kurashish usullari, shaxsiy psixologik resurslar va kognitiv baholash tizimlari tahlil qilinadi. Kurs ishining maqsad va vazifalari: , : Psixologik stress shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar bosqichlari, tamoyillari, uslublari ko‘rsatkichlari, tizimi 3 va turlari, boshqaruv ob’ekti va sub’ekti, ta‘lim boshqaruvining tashkiliy tuzilishi, tamoyil va uslublari, ta‘lim jarayonida o‘qtuvchining faoliyati to‘g‘risida bilim, ko‘nikma va malakalar hosil qilish va o‘rganish; I.BOB. PSIXOLOGIK STRESS SHAKLLANISHIGA TA’SIR KO‘RSATUVCHI OMILLAR. 1.1. O‘quv jarayonini raqamlashtirish va zamonaviy texnalogiyalardan foydalanish. Psixologik stress shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni o‘rganish psixologiyaning muhim tarmoqlaridan biri bo‘lib, u insonning psixologik 4 salomatligini, uning ruhiy va emotsional holatlarini yaxshilashga xizmat qiladi. Psixologik stress va uning shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillarni o‘rganish, turli psixologik muammolarni bartaraf etish uchun samarali strategiyalar ishlab chiqishga imkon yaratadi. Ushbu masala, birinchi navbatda, stressning biologik, psixologik va ijtimoiy omillar bilan bog‘liq bo‘lgan turli nazariyalar asosida o‘rganiladi. 1.1. Kognitiv baholash nazariyasi Kognitiv baholash nazariyasini 1981-yilda Richard Lazarus va Susan Folkman ishlab chiqqan. Ushbu nazariyaga ko‘ra, stressning paydo bo‘lishi insonning kognitiv baholashiga, ya’ni stressli vaziyatni qanday qabul qilishiga bog‘liq. Lazarus va Folkman kognitiv baholashni ikki bosqichda tasvirlaydilar:  Birlamchi baholash : Inson stressorlarni tahdid yoki xavf sifatida qabul qiladimi yoki ular bilan kurashish imkoniyatiga ega ekanligini aniqlash.  Ikkinchi baholash : Insonning mavjud resurslari va qobiliyatlarini baholash, ya’ni stressli vaziyatni qanday boshqarish mumkinligi haqida qaror qabul qilish. Agar inson vaziyatni o‘ziga xavf tug‘diradigan, boshqarilishi qiyin yoki resurslar etishmas deb hisoblasa, unda stress darajasi ortadi. Kognitiv baholash nazariyasi, stressning shakllanishida shaxsning kognitiv jarayonlari, ya’ni stressli vaziyatlarni qanday idrok etish va baholash jarayoni asosiy omil ekanligini ko‘rsatadi. 1.2. Fiziologik nazariyalar Fiziologik nazariyalarga ko‘ra, stress — bu organizmning biologik javobi bo‘lib, u organizmning himoya mexanizmlarini faollashtiradi. Stressning fiziologik mexanizmlarini birinchi bo‘lib 1936-yilda Hans Selye ilmiy ravishda o‘rganib, "Stress va kasalliklar" nomli asarini e’lon qilgan. U stressni “organizmning 5 tashqi muhitdan kelayotgan xavf yoki ta’sirga javob berish reaktsiyasi” sifatida ta’riflagan. Selye stressni uch bosqichda tushuntiradi:  Alarm bosqichi : Stressor bilan yuzma-yuz kelganda, organizm "jang yoki qochish" (fight or flight) reaksiyasini boshlaydi. Bunda gormonal va fiziologik o‘zgarishlar, masalan, adrenalin va kortizol darajasining oshishi ro‘y beradi.  Resurslarni tiklash bosqichi : Agar stressor davom etsa, organizm bu ta’sirga moslashishga harakat qiladi, ammo uzoq davom etgan stress organizmni charchatadi.  Charchoq yoki surunkali stress bosqichi : Agar organizm stressga qarshi kurashishda davom etsa, uning resurslari tugaydi va jismoniy hamda ruhiy kasalliklar paydo bo‘lishi mumkin. Bu nazariya stressning organizmning biologik reaktsiyalari va fiziologik holatlar bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. 1.3. Xulq-atvor (behavioristik) nazariyasi Xulq-atvor nazariyasi stressni organizmning tashqi muhitga nisbatan xatti- harakatlar orqali moslashishi sifatida tushunadi. Bu nazariyaga ko‘ra, stress paydo bo‘lishi va shakllanishi, asosan, insonning qanday xatti-harakatlar qilishiga, vaziyatlarni qanday qabul qilishiga va unga qanday javob berishiga bog‘liq. Agar inson stressli vaziyatga moslashish uchun to‘g‘ri xatti-harakatlarni tanlasa, stress darajasi kamayishi mumkin. B.F. Skinner va John Watson kabi olimlar stressni va stressga qarshi kurashish usullarini xulq-atvor tizimi orqali tushuntirishga harakat qilishgan. Xulq- atvor nazariyasi stressning shakllanishida tashqi ta’sirlarning (ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik omillar) katta rol o‘ynashini ta’kidlaydi. 6 1.4. Sotsial-psixologik nazariyalar Sotsial-psixologik nazariyalarga ko‘ra, stressning shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillar insonning ijtimoiy aloqalari va muhitiga bog‘liqdir. Stressorlar ijtimoiy aloqalar, oilaviy munosabatlar, ishdagi muammolar, oila yoki do‘stlar bilan bo‘ladigan ziddiyatlar kabi faktorlardan kelib chiqishi mumkin. Sotsial- psixologik nazariyalar stressni ijtimoiy va madaniy omillar bilan bog‘laydi, ya’ni insonning stressga qarshi reaktsiyasi uning ijtimoiy kontekstida shakllanadi. Social Readjustment Rating Scale (SRRS) kabi metodlar yordamida olimlar hayotdagi katta o‘zgarishlar (masalan, oila qurish, ishni o‘zgartirish, kasallik) stressni keltirib chiqarishi mumkinligini aniqladilar. Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimi (oilaviy, do‘stlar, hamkasblar) stressni kamaytirishda muhim rol o‘ynaydi. 1.5. Emotsional intellekt nazariyasi Emotsional intellekt (EI) nazariyasiga ko‘ra, stressni boshqarish va unga qarshi kurashishda shaxsning emotsional qobiliyatlari, ya’ni o‘z hissiyotlarini boshqarish va boshqalarning hissiyotlarini to‘g‘ri anglash qobiliyati muhimdir. Daniel Goleman emotsional intellektni insonning o‘z hissiyotlarini anglash, boshqarish, empatiya ko‘rsatish va ijtimoiy munosabatlarni boshqarish qobiliyatlari sifatida ta’riflaydi. Yuksak emotsional intellektga ega bo‘lgan insonlar stressga nisbatan yanada chidamliroq bo‘ladilar va stressli vaziyatlarni yaxshiroq boshqarishlari mumkin. 1.6. Tizimli yondashuv Tizimli yondashuv nazariyasiga ko‘ra, stress nafaqat shaxsning individual javoblari bilan bog‘liq, balki uning atrof-muhit bilan o‘zaro aloqalarining natijasidir. Bu yondashuv stressni inson va uning muhitining o‘zaro ta’siri sifatida ko‘rib chiqadi. Shaxs va muhit o‘rtasidagi tizimli o‘zgarishlar stressning shakllanishi va rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi.Psixologik stress shakllanishiga 7 ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni o‘rganishning nazariy asoslari turli yo‘nalishlarni qamrab oladi: kognitiv, fiziologik, xulq-atvor, sotsial-psixologik, emotsional intellekt va tizimli yondashuvlar. Har bir nazariya stressni shakllanishining o‘ziga xos sabablarini tushuntiradi va ularning o‘zaro aloqasi psixologik stressni boshqarish va kamaytirish bo‘yicha samarali strategiyalar ishlab chiqishga yordam beradi. 1.2 P sixologik tadqiqodlarda s haxs o ‘ z-o ‘ zini boshqarish muammosi ning o ‘ rganilishi . Shaxsning o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyati — bu stressga qarshi kurashishda, emotsional va kognitiv jarayonlarni boshqarishda, shuningdek, ijtimoiy va shaxsiy muammolarni hal qilishda muhim rol o‘ynaydi. O‘z-o‘zini boshqarish, asosan, shaxsning hissiyotlarini, xatti-harakatlarini va reaktsiyalarini nazorat qilish, maqsadga yo‘naltirilgan harakatlarni amalga oshirish, shuningdek, stressli vaziyatlarni boshqarishda ko‘nikmalarni shakllantirishdan iboratdir. Psixologik tadqiqotlar, shaxsning o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini o‘rganish orqali, stressni boshqarishning samarali usullarini ishlab chiqish, shaxsning psixologik salomatligini yaxshilash va hayot sifatini oshirishga yordam beradi. 1.2.1. O‘z-o‘zini boshqarishning psixologik asoslari. O‘z-o‘zini boshqarish psixologik jarayon sifatida shaxsning o‘z hissiyotlarini, fikrlarini va xatti-harakatlarini boshqarish, shu bilan birga stressli holatlarda o‘zini to‘g‘ri tutish, emotsional holatni barqarorlashtirish va samarali qarorlar qabul qilishga qodir bo‘lishni anglatadi. O‘z-o‘zini boshqarish qobiliyati psixologik salomatlik va stressni boshqarishning muhim elementidir. Psixologiyada o‘z-o‘zini boshqarishning bir nechta asosiy komponentlari mavjud: 8 1. Emotsional boshqaruv – hissiyotlarni boshqarish, salbiy emotsiyalarni kamaytirish yoki ular bilan sog‘lom tarzda kurashish. 2. O‘zini tahlil qilish – o‘z fikrlarini va xatti-harakatlarini tahlil qilish va ularni yaxshilashga intilish. 3. Motivatsiya – shaxsning o‘z maqsadlariga erishish uchun ichki kuchni topish va uzoq muddatli maqsadlarni amalga oshirishga yo‘naltirish. 4. Kognitiv boshqaruv – stressli vaziyatlarni ijobiy tarzda baholash va kognitiv qayta baholash usullaridan foydalanish. 1.2.2. O‘z-o‘zini boshqarish va stress. Stressli vaziyatlarda o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyati shaxsning stressga nisbatan reaksiyalarini boshqarish va muammolarga qanday yondashishini belgilaydi. O‘z-o‘zini boshqarish va stressning o‘zaro bog‘liqligini tushunish psixologik tadqiqotlarning muhim yo‘nalishlaridan biridir. O‘z-o‘zini boshqarishning yuksak darajasi stressni kamaytirishda, jismoniy va ruhiy barqarorlikni saqlashda yordam beradi. Shaxs o‘z-o‘zini boshqarishni o‘rgangan bo‘lsa, stressga qarshi kurashishda muvaffaqiyatga erishishi mumkin. Misol uchun, mindfulness (diqqatni jamlash) texnikasi yoki relaksatsiya mashqlari stressni kamaytirishga va shaxsning ichki tinchligini tiklashga yordam beradi. O‘z-o‘zini boshqarishning samarali usullari orqali shaxs stressli vaziyatlarda salbiy his-tuyg‘ularni boshqarishga muvaffaq bo‘ladi, bu esa uning umumiy psixologik salomatligini yaxshilaydi. 1.2.3. O‘z-o‘zini boshqarishning rivojlanishi. Shaxsning o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyati vaqt o‘tishi bilan rivojlanadi va shakllanadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘z-o‘zini boshqarishning rivojlanishi bir necha omillarga bog‘liqdir: 9  Shaxsiy tajriba : Odamlar o‘zlari duch kelgan stressli vaziyatlarni boshqarish jarayonida ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Tajriba orqali o‘z-o‘zini boshqarish strategiyalari va yondoshuvlarini shakllantiradilar.  Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash : Oilaviy, do‘stlik va ishdagi ijtimoiy aloqalar stressni boshqarishdagi muhim omillardan biridir. O‘z-o‘zini boshqarishning rivojlanishiga ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimining kuchliligi yordam beradi.  Trening va psixologik dasturlar : Stressni boshqarish va o‘z-o‘zini boshqarishni o‘rganish uchun maxsus psixologik treninglar va dasturlar mavjud. Bular odamlarning stressga nisbatan qarashini o‘zgartiradi va yangi boshqaruv strategiyalarini rivojlantiradi.  Shaxsiy maqsadlar va motivatsiya : Shaxs o‘z maqsadlariga erishish uchun ichki motivatsiyasini shakllantirganda, o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyati rivojlanadi. Bu nafaqat stressni kamaytirish, balki muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo‘lgan muhim ko‘nikmadir. 1.2.4. O‘z-o‘zini boshqarish va psixologik salomatlik. O‘z-o‘zini boshqarish shaxsning psixologik salomatligi bilan bevosita bog‘liqdir. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘z-o‘zini boshqarishning yuqori darajasi stressni kamaytirish va surunkali kasalliklar xavfini pasaytirishda muhim ahamiyatga ega. Boshqacha aytganda, o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini oshirish orqali shaxsning umumiy psixologik farovonligi va hayot sifati yaxshilanadi. Shaxsning stressni boshqarishdagi muvaffaqiyati, uning o‘zini tanish va o‘z fikrlarini tahlil qilish qobiliyatiga, emotsional holatni nazorat qilishga va qiyin vaziyatlarga adaptatsiyalashishga bog‘liqdir. Psixologik tadqiqotlarda o‘z-o‘zini boshqarishning psixologik salomatlikka ta’siri, stressni kamaytirish va surunkali psixologik holatlarni yengishdagi rolini ko‘rsatadi. 10 1.2.5. O‘z-o‘zini boshqarish va kognitiv xulq-atvor terapiyasi. Kognitiv xulq-atvor terapiyasining (CBT) asosiy maqsadi — shaxsning salbiy fikrlarini aniqlash va ularni ijobiy tarzda o‘zgartirish orqali stressni boshqarishdir. CBT o‘z-o‘zini boshqarishning samarali usulidir, chunki bu terapiya shaxsga stressli vaziyatlarda qanday fikrlashni va qanday reaksiya bildirishni o‘rgatadi. CBT yondoshuvi shaxsning stressga bo‘lgan reaksiyasini o‘zgartirishga va stressni boshqarish qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi.Psixologik tadqiqotlarda shaxsning o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyati stressni boshqarish va psixologik salomatlikni mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. O‘z-o‘zini boshqarishning psixologik asoslari, rivojlanishi va psixologik salomatlikka ta’siri stressni boshqarish strategiyalarini ishlab chiqishda asosiy yo‘nalishlarni tashkil etadi. Shaxsning o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini rivojlantirish, nafaqat stressni kamaytiradi, balki uning hayot sifatini yaxshilashga ham xizmat qiladi. 1.3. Stress holatida shaxs o‘z-o‘zini boshqarishning amaliy ahamiyati. Stress — inson organizmining tashqi yoki ichki omillarga javob sifatida yuzaga keladigan hissiy va fiziologik reaksiyalar to‘plamidir. Stress holatida shaxsning o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyati uning psixologik salomatligi, stressni boshqarish va turli hayotiy vaziyatlarda muvaffaqiyatga erishish uchun muhim omildir. Shaxsning stressli vaziyatlarni qanday boshqarishi, uning emotsional, kognitiv va jismoniy holatiga ta’sir qiladi. Shuning uchun stress holatida o‘z-o‘zini boshqarishning amaliy ahamiyati katta bo‘lib, bu nafaqat shaxsning umumiy farovonligini, balki uning stressga qarshi chidamliligini ham oshiradi. 1.3.1. Stress va o‘z-o‘zini boshqarishning o‘zaro aloqasi. Stress paytida o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyati shaxsning psixologik va fiziologik reaktsiyalarini muvofiqlashtirish, tinchlanish va stressli vaziyatlarda ijobiy fikrlashni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Stressni boshqarishning 11 samarali usullaridan biri — o‘z-o‘zini boshqarishdir. Agar inson stressli vaziyatda o‘z hissiyotlarini, fikrlarini va xatti-harakatlarini to‘g‘ri boshqarsa, uning stress darajasi kamayadi va umumiy salomatligi yaxshilanadi. O‘z-o‘zini boshqarish jarayonida shaxsning stressga qanday munosabatda bo‘lishi, uni qanday qabul qilish va qanday reaksiya bildirishni belgilaydi. Shaxs o‘zini boshqarishda muvaffaqiyat qozongan bo‘lsa, stressni kamroq sezadi va uning salbiy ta’siriga duchor bo‘lmaydi. Aksincha, o‘z-o‘zini boshqarishda qiyinchiliklarga duch kelgan insonlar stressga nisbatan sezgir bo‘lib, salbiy his- tuyg‘ularga ko‘proq berilib ketishlari mumkin. 1.3.2. Stress holatida o‘z-o‘zini boshqarishning amaliy usullari. Stressni boshqarish va unga qarshi kurashishda o‘z-o‘zini boshqarishning bir qancha samarali amaliy usullari mavjud. Bu usullar shaxsning stressli vaziyatlarda hissiy va kognitiv resurslarini qanday boshqarishi, salbiy fikrlarni qanday yo‘qotishi, vaqti-vaqti bilan tinchlanishi va ijobiy holatni tiklashi uchun yordam beradi. 1. Diqqatni jamlash (Mindfulness) : Mindfulness — hozirgi vaqtda, o‘tmish yoki kelajak haqida fikrlamasdan, to‘liq va ongli ravishda o‘z fikrlarini va hissiyotlarini qabul qilishdir. Bu usul stressni kamaytirishga yordam beradi, chunki u shaxsning fikrlari va hissiyotlarini boshqarish orqali stressli vaziyatlarni yengillashtiradi. Mindfulness texnikalari, masalan, chuqur nafas olish, meditatsiya yoki diqqatni jamlash mashqlari stressni kamaytirish va o‘z-o‘zini boshqarishni kuchaytiradi. 2. Kognitiv qayta baholash : Bu usul shaxsning stressli vaziyatni qayta baholashiga asoslanadi. Masalan, biror qiyin vaziyatni faqat salbiy tomonidan ko‘rish o‘rniga, uni o‘rganish va undan o‘rganish imkoniyati sifatida ko‘rish. Kognitiv qayta baholash stressni boshqarishda yordam beradigan samarali 12 strategiya bo‘lib, salbiy fikrlar va stressli vaziyatlarga nisbatan ijobiy nuqtai nazar shakllantiradi. 3. Relaksatsiya usullari : Stressni yengishning yana bir samarali usuli bu relaksatsiya mashqlari, masalan, chuqur nafas olish, muskullarni bo‘shatish yoki vizualizatsiya usullari. Bu usullar stressni kamaytirish va emotsional barqarorlikni tiklashga yordam beradi. Agar shaxs stressli vaziyatda yengillik his etsa, u o‘zini boshqarishda muvaffaqiyatli bo‘ladi. 4. Affirmatsiyalar va tasdiqlar : O‘z-o‘zini boshqarish jarayonida tasdiq yoki affirmatsiyalarni ishlatish ham muhimdir. Bu shaxsning o‘zini mustahkamlashga, o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishga yordam beradi. Tasdiq qilish orqali inson o‘zining stressli vaziyatlarda muvaffaqiyatga erishishi mumkinligini va stressni boshqarish qobiliyatiga ega ekanligini o‘ziga eslatadi. 5. Jismoniy faoliyat : Jismoniy faollik, masalan, sport bilan shug‘ullanish yoki oddiy yurish stressni kamaytirishning samarali usulidir. Jismoniy mashqlar organizmda endorfinlar (baxt gormonlari) ishlab chiqarilishini rag‘batlantiradi, bu esa stressni kamaytirishga yordam beradi. 1.3.3. Stressni boshqarishda o‘z-o‘zini boshqarishning amaliy ahamiyati. Stress holatida o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyati shaxsning umumiy psixologik farovonligini, ishlash samaradorligini, shuningdek, jismoniy va ruhiy salomatligini yaxshilashga yordam beradi. O‘z-o‘zini boshqarishning amaliy ahamiyatini quyidagi jihatlar orqali ko‘rsatish mumkin: 1. Emotsional barqarorlikni saqlash : Stressli vaziyatlarda o‘z-o‘zini boshqarish orqali shaxs salbiy emotsiyalarni yengish va psixologik barqarorlikni saqlashga qodir bo‘ladi. Shaxs stressga nisbatan moslashuvchan bo‘lib, tinchlanish va ijobiy fikrlashni rivojlantiradi. 13 2. Stressga chidamlilikni oshirish : O‘z-o‘zini boshqarish, shaxsning stressga bo‘lgan chidamliligini oshirishga yordam beradi. Stressli vaziyatlar bilan muvaffaqiyatli kurashish uchun shaxs o‘zining hissiyotlari va fikrlarini qanday boshqarishni bilishi zarur. Bu esa uning stressga qarshi turish va muammolarni hal qilish qobiliyatini kuchaytiradi. 3. Salbiy ta’sirlarni kamaytirish : Stress doimiy ravishda davom etsa, u psixologik va jismoniy salomatlikka zarar yetkazishi mumkin. O‘z-o‘zini boshqarish orqali stressning salbiy ta’sirlarini kamaytirish, surunkali kasalliklarning oldini olish va umumiy farovonlikni yaxshilash mumkin. 4. Muvaffaqiyatga erishish : O‘z-o‘zini boshqarish stressli vaziyatlarda to‘g‘ri qarorlar qabul qilish va ijobiy xatti-harakatlarni amalga oshirishga yordam beradi. Bu shaxsning muvaffaqiyatga erishishi va o‘z maqsadlariga erishishi uchun zarur bo‘lgan asoslardir. 5. Ijtimoiy munosabatlarni yaxshilash : Stressni boshqarishda o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyati shaxsning ijtimoiy munosabatlarini ham yaxshilaydi. Stressli vaziyatlarda o‘z hissiyotlarini boshqarish, oila, do‘stlar va ishdagi munosabatlarda muammolarning oldini olishga yordam beradi. Stress holatida shaxsning o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyati uning psixologik salomatligi, umumiy farovonligi va stressga bo‘lgan chidamliligini oshiradi. O‘z- o‘zini boshqarishning samarali usullari yordamida shaxs stressni kamaytirish, emotsional barqarorlikni saqlash va muvaffaqiyatga erishish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Stressni boshqarishda o‘z-o‘zini boshqarishning amaliy ahamiyati katta bo‘lib, bu shaxsning nafaqat stressni yengish, balki umumiy hayot sifatini yaxshilashga ham xizmat qiladi. 14 II. BOB. PSIXOLOGIK STRESS SHAKLLANISHIGA TA’SIR KO‘RSATUVCHI OMILLAR ANIQLASHGA DOIR ME T ODIKALARNING TAVSIFI . 2.1Stress holatida o‘z-o‘zini boshqarishning amaliy yondoshuvlari. Nazariy asoslarni tushungan holda, stress holatida o‘z-o‘zini boshqarishning amaliy yondoshuvlari quyidagilardan iborat: 1. Mindfulness (diqqatni jamlash) : Shaxsning stressli vaziyatlarda hozirgi daqiqaga e'tiborini jamlash va o‘z fikrlarini boshqarish qobiliyatini rivojlantirish. Bu usul stressni kamaytirish va ruhiy barqarorlikni saqlashda samarali bo‘ladi. Mindfulness orqali shaxs o‘z hissiyotlari va fikrlariga ongli ravishda qarashni o‘rganadi, bu esa stressni boshqarishning samarali usuliga aylanadi. 2. Kognitiv xulq-atvor terapiyasi (CBT) : CBT stressni boshqarishning samarali usulidir, chunki u shaxsning salbiy fikrlarini aniqlash va ijobiy fikrlar bilan almashtirishga yordam beradi. Kognitiv qayta baholash va xatti-harakatlarni o‘zgartirish orqali stressni yengish mumkin. 15 3. Stressni boshqarish texnikalari : Naqshli nafas olish, meditatsiya, mushaklarni bo‘shatish kabi texnikalar stressni kamaytirishga yordam beradi. Bu usullar jismoniy va emotsional jihatdan tinchlanishga yordam beradi. 4. Jismoniy faoliyat va sport : Jismoniy mashqlar stressni kamaytirishga va organizmning stressga qarshi chidamliligini oshirishga yordam beradi. Mashqlar orqali endorfinlar ishlab chiqariladi, bu esa stressni engillashtiradi. Stress holatida o‘z-o‘zini boshqarish nazariy jihatdan turli yondoshuvlar va modellar orqali tahlil qilingan. O‘z-o‘zini boshqarishning samarali usullari va strategiyalari stressni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi, bu esa shaxsning umumiy farovonligini oshiradi. Stress holatida o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyati, nafaqat psixologik salomatlikni, balki jismoniy sog‘liqni ham yaxshilashga yordam beradi. 16 2.2 Stress holatida shaxs o ‘ z-o ‘ zini boshqarish usullarining amaliy qo‘llanilishi. Stress holatida shaxs o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyati, uning umumiy farovonligi va psixologik salomatligini ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Stressni boshqarishning samarali usullari, shaxsning stressli vaziyatlarga qarshi kurashish imkoniyatlarini oshirib, uning emotsional barqarorligini va ijtimoiy, professional hayotda muvaffaqiyatli bo‘lishiga yordam beradi. Stressni boshqarishda o‘z-o‘zini boshqarishning turli amaliy usullari mavjud, ular kognitiv va fiziologik strategiyalarni o‘z ichiga oladi. Ushbu bo‘limda stress holatida shaxs o‘z-o‘zini boshqarishning asosiy usullari va ularning amaliy qo‘llanilishi tahlil qilinadi. . Mindfulness (diqqatni jamlash) Mindfulness yoki hozirgi vaqtda, ayni daqiqada bo‘lish — stressni boshqarishda eng samarali usullardan biridir. Mindfulness, shaxsning o‘z fikrlari, his-tuyg‘ulari va atrofidagi muhitga diqqatni jamlashini anglatadi. Bu usul shaxsga o‘z stressli holatlarini tahlil qilish va ularga ongli ravishda qarash imkonini beradi. Mindfulness amaliyotlari shaxsning stressga qarshi chidamliligini oshiradi, tashqi va ichki muhitga nisbatan salbiy munosabatlarni kamaytiradi. Amaliy qo‘llanilishi :  Meditatsiya : Meditatsiya mindfulness texnikalaridan biridir va stressni yengish uchun keng qo‘llaniladi. Shu tarzda, shaxs nafas olishga e'tibor qaratib, hozirgi daqiqada bo‘lishni o‘rganadi.  Diqqatni jamlash mashqlari : Biror bir narsaga, masalan, ovozga yoki atrofdagi tovushlarga diqqatni jamlash, shaxsni hozirgi daqiqaga olib keladi va stressni kamaytiradi. 17  Jismoniy amallar bilan birlashtirish : Mindfulness amaliyotlari, yurish yoki boshqa jismoniy mashqlar bilan birlashtirilganda, stressni kamaytirishga yanada samarali yordam beradi. Kognitiv xulq-atvor terapiyasi (CBT) Kognitiv xulq-atvor terapiyasi (CBT) — stressni boshqarishda keng qo‘llaniladigan yondashuvlardan biridir. CBT stressni boshqarish uchun kognitiv va xulq-atvor strategiyalarini birlashtiradi. Bu usul shaxsning stressli vaziyatlarga nisbatan salbiy fikrlarini aniqlash va ularni ijobiy yoki konstruktiv fikrlar bilan almashtirishga yordam beradi. CBT orqali shaxs o‘zining kognitiv jarayonlarini tahlil qilib, stressli vaziyatlarni boshqarish va muammolarni hal qilishni o‘rganadi. Amaliy qo‘llanilishi :  Salbiy fikrlarni aniqlash : Shaxs o‘z stressiga sabab bo‘layotgan salbiy fikrlarni aniqlaydi va ularni ijobiyroq yoki realistikroq fikrlar bilan almashtiradi.  Maqsadlarni rejalashtirish va bajarish : CBT yordamida shaxs stressli vaziyatlarni boshqarish uchun realistik va erishish mumkin bo‘lgan maqsadlar belgilaydi.  Xatti-harakatni o‘zgartirish : Stressga olib keladigan xatti-harakatlarni aniqlash va ularni ijobiy xatti-harakatlar bilan almashtirish yordamida stressni kamaytirish. Kognitiv qayta baholash Kognitiv qayta baholash — bu stressli vaziyatlarni boshqarishning samarali usulidir. Bu usul stressli holatlarni yangi, ijobiy nuqtai nazardan ko‘rish, ya’ni o‘rganish imkoniyati sifatida qabul qilishni o‘z ichiga oladi. Kognitiv qayta baholash jarayonida shaxs stressni yengish uchun yangi fikrlar va strategiyalarni ishlab chiqadi. Amaliy qo‘llanilishi : 18  Vaziyatni qayta baholash : Shaxs biror vaziyatni, masalan, qiyin ish topshirig‘ini yoki shaxsiy muammolarni muammoli emas, balki rivojlanish va o‘sish uchun imkoniyat sifatida ko‘radi.  Optimistik fikrlash : Stressli vaziyatda ijobiy fikrlashni rivojlantirish, shaxsga ko‘proq chidamlilik va optimism beradi.  Muammolarni yechish : Stressli vaziyatlarni hal qilishda kognitiv qayta baholash yordamida shaxs muammoni yechish uchun aniq, ijobiy va maqsadga yo‘naltirilgan yondashuvni tanlaydi. 2.2.4. Relaksatsiya texnikalari. Stressni boshqarishning samarali usulini tashkil etuvchi relaksatsiya texnikalari — bu shaxsning jismoniy va ruhiy farovonligini oshirish uchun qo‘llaniladigan usullar bo‘lib, ular stressni kamaytirish, tinchlanish va organizmni qayta tiklashga yordam beradi. Jismoniy va ruhiy stressning eng yuqori nuqtasiga yetganida, relaksatsiya usullari stressni kamaytirish va emotsional barqarorlikni tiklashga yordam beradi. Amaliy qo‘llanilishi :  Chuqur nafas olish : Bu oddiy, ammo samarali usul, chunki chuqur nafas olish orqali organizmni tinchlantirish mumkin. Bu, ayniqsa, stressni kamaytirish va tezkor javoblardan saqlanishda yordam beradi.  Progresiv mushaklarni bo‘shatish : Bu usulda shaxs mushak guruhlarini bosqichma-bosqich bo‘shatadi va ularning qisqarishini sezadi. Bu texnika jismoniy taranglikni kamaytirishga yordam beradi va umumiy stressni pasaytiradi.  Vizualizatsiya : Stressli holatlardan qochish uchun tinchlantiruvchi tasavvurlarni yaratish. Misol uchun, biror bir tinch o‘rinda sayr qilish yoki 19 Jismoniy faollik va sport Jismoniy faollik — stressni kamaytirishning eng samarali usullaridan biridir. Sport va jismoniy mashqlar nafaqat organizmni rivojlantiradi, balki emotsional salomatlikni yaxshilaydi, endorfinlar ishlab chiqarilishini rag‘batlantiradi. Endorfinlar, yoki "baxt gormonlari", stressni kamaytirish va kayfiyatni ko‘targanda yordam beradi. Amaliy qo‘llanilishi :  Yurish yoki yugurish : Oddiy yurish yoki yugurish kabi jismoniy mashqlar stressni kamaytirishga yordam beradi va organizmni tinchlantiradi.  Yoga : Yoga stressni kamaytirishga yordam beradigan jismoniy mashqlarni va meditatsiyani o‘z ichiga oladi. Yoga nafaqat mushaklarni bo‘shatadi, balki ongni tinchlantiradi.  Pilates : Pilates usuli ham stressni kamaytirishda va tana holatini . Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash Stressni boshqarishda ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash ham muhim rol o‘ynaydi. Shaxsning stressli holatlarida yaqinlari yoki do‘stlaridan yordam so‘rashi uning stressni yengish qobiliyatini oshiradi. Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, shaxsning o‘zini yolg‘iz his qilmasligi va boshqalarga ishonish imkonini beradi. Amaliy qo‘llanilishi :  Ijtimoiy guruhlar va jamoalarga qo‘shilish : Shaxslar stressni boshqarish uchun qo‘llab-quvvatlovchi guruhlarga, ijtimoiy tarmoq yoki jamoalarga qo‘shilishi mumkin.  Yaqinlar bilan suhbatlashish : Yaqinlari bilan o‘z muammolari haqida gaplashish, shaxsga stressni yengishga yordam beradi. 20 2.3Stress holatida shaxs o‘z-o‘zini boshqarish psixodiagnostikasi. Stress holatida shaxsning o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyati, uning psixologik holati va salomatligiga bevosita ta’sir qiladi. Shaxsning stressga bo‘lgan reaktsiyalari, stressni qanday qabul qilishi va unga qanday javob berishi, ko‘plab omillarga, jumladan, shaxsiy xususiyatlarga, o‘z-o‘zini boshqarish malakalariga va ijtimoiy muhitga bog‘liqdir. Psixodiagnostika stress holatida shaxsning o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini baholash, stressga qarshi kurashish usullarini aniqlash va shaxsning psixologik holatini tahlil qilish uchun muhim vosita hisoblanadi. Shaxsning o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini diagnostika qilish orqali, psixologlar stressni boshqarishda samarali usullarni tanlashda, stressga qarshi kurashish strategiyalarini ishlab chiqishda va individual terapiya rejalari tuzishda yordam beradi. Psixodiagnostika jarayonida stress va o‘z-o‘zini boshqarishning turli aspektlari, shaxsning stressli vaziyatlarga qanday munosabatda bo‘lishi, uning kognitiv va emotsional reaksiyalarini aniqlash muhimdir. Psixodiagnostikaning maqsadi va vazifalari Psixodiagnostikaning maqsadi — shaxsning stressga bo‘lgan reaktsiyalarini va uning o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini aniqlash, shu bilan birga, stressni boshqarishda yuzaga keladigan psixologik muammolarni aniqlashdir. Stress holatida o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini baholash orqali shaxsning hissiy, kognitiv va xulq-atvor jihatlaridagi kuchli va zaif tomonlarini aniqlash mumkin. Psixodiagnostikaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Shaxsning stressga bo‘lgan javoblarini aniqlash : Shaxs qanday stressni boshqarishini va unga qanday reaksiyalar berishini tahlil qilish. 2. Stressni boshqarish strategiyalarini aniqlash : Shaxs stressga qanday yondoshuvlar bilan qarashini va qaysi boshqaruv usullarini qo‘llashini aniqlash. 21 3. O‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini baholash : Shaxsning emotsional va kognitiv boshqaruv qobiliyatlarini, ya'ni o‘z hissiyotlarini va fikrlarini boshqarishdagi qobiliyatini aniqlash. 4. Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash darajasini o‘rganish : Shaxsning stressli holatlarda ijtimoiy muhitdan qanchalik yordam olishga tayyorligini baholash. Psixodiagnostik usullar Stress holatida shaxsning o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini baholash uchun turli psixodiagnostik usullar va testlar qo‘llaniladi. Ularning har biri stressning turli jihatlarini, shaxsning stressga qarshi kurashish usullarini, kognitiv va emotsional javoblarini aniqlashga qaratilgan. Quyida ba’zi asosiy psixodiagnostik usullar keltirilgan: 1. Kognitiv stress o‘lchovlari Stress holatida shaxsning o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini baholashda kognitiv stress o‘lchovlari qo‘llaniladi. Bu testlar shaxsning stressni qanday baholashini va unga qanday javob berishini o‘lchaydi. Ulardan biri Lazarus va Folkmanning "Stressni baholash anketasi" (Coping Inventory for Stressful Situations, CISS) bo‘lib, u shaxsning stressli vaziyatlarga qanday yondoshuvlar bilan qarashini tahlil qiladi. Bu anketada shaxsning stressga qarshi kurashish strategiyalari, masalan, ijtimoiy yordam izlash, muammolarni yechishga intilish yoki stressdan qochish kabi yo‘nalishlar o‘lchanadi. 2. Emotsional o‘z-o‘zini boshqarish testlari Stress holatida shaxsning emotsional holatlarini boshqarish qobiliyatini o‘lchash uchun Emotsional Zaqotuv Testi (Emotional Regulation Questionnaire, ERQ) yoki Emotsional Intellekt Testlari ishlatiladi. Bu testlar shaxsning stressli vaziyatlarda emotsiyalarini qanday boshqarishini, ular bilan qanday kurashishini aniqlashga 22 yordam beradi. Shaxsning o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini o‘lchashda emotsional intellekt, ya'ni shaxsning o‘z va boshqa odamlarning hissiyotlarini tushunish va boshqarish qobiliyati muhim ahamiyatga ega. 3. Fiziologik stress o‘lchovlari Stressning fiziologik o‘lchovlari, ya'ni jismoniy javoblarni o‘lchash ham shaxsning stressga bo‘lgan reaksiyasini tushunish uchun zarurdir. Bu usulda serum kortizol darajasi , yurak urish tezligi yoki qon bosimi o‘lchanadi. Bunday o‘lchovlar shaxsning stressga qarshi reaksiyasini fiziologik darajada tushunishga yordam beradi. Fiziologik parametrlar va psixologik ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi bog‘lanish shaxsning stressga nisbatan qanchalik chidamli ekanligini ko‘rsatadi. 4. Tahliliy intervyu va psixologik suhbat Stressni boshqarish qobiliyatini tahlil qilishda shaxs bilan olib boriladigan intervyular ham juda muhimdir. Psixologik suhbatlar, intervyular orqali shaxsning stressli vaziyatlarga qanday munosabatda bo‘lishini, qanday boshqaruv strategiyalarini qo‘llashini va o‘z-o‘zini boshqarishdagi qiyinchiliklarini aniqlash mumkin. Shaxsning o‘ziga bo‘lgan ishonchi, emotsional holati va stressni boshqarish qobiliyati haqida to‘liq ma'lumot olish mumkin. 5. Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tahlili Shaxsning ijtimoiy qo‘llab- quvvatlash darajasini baholash uchun Ijtimoiy Qo‘llab-quvvatlash Skalasi (Social Support Scale) yoki Qo‘llab-quvvatlash Tarmog‘i testlari ishlatiladi. Bu usullar orqali shaxsning stressli vaziyatlarda ijtimoiy yordam izlash va unga qanday javob berishi tahlil qilinadi. Shaxsning ijtimoiy resurslardan foydalanish darajasi, stressni boshqarishdagi muhim omillardan biridir. . Stressni boshqarish qobiliyatini o‘lchashning metodologiyasi Stress holatida shaxsning o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini o‘lchashda metodologiya quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 23 1. Test va anketalar yordamida baholash : Shaxsning stressga bo‘lgan reaksiyalarini va boshqarish usullarini baholash uchun anketalar, testlar va shkalalar qo‘llaniladi. Bular, shaxsning kognitiv, emotsional va xulq-atvor ko‘rsatkichlarini o‘lchashda muhim rol o‘ynaydi. 2. Fiziologik va psixologik parametrlarni kuzatish : Stressni boshqarish jarayonida fiziologik javoblarni o‘lchash (yurak urish tezligi, qon bosimi, kortizol darajasi) va psixologik parametrlarni (kognitiv baholash, hissiy javoblar) tahlil qilish mumkin. 3. Tahlil va tahlil natijalari : Psixodiagnostika jarayonida to‘plangan ma'lumotlar tahlil qilinadi. Shaxsning stressni boshqarish usullari, ijtimoiy qo‘llab- quvvatlash darajasi va stressga bo‘lgan reaksiyalari haqida umumiy xulosa chiqariladi. 24 XULOSA Stress holatida shaxsning o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini psixodiagnostika qilish, stressni boshqarishda qanday yondoshuvlar va metodlar samarali ekanligini aniqlashga yordam beradi. Bu jarayon shaxsning emotsional barqar Stress zamonaviy hayotning ajralmas qismiga aylangan bo'lib, uning inson salomatligi va farovonligiga ta'siri katta. Stressning fiziologik jihatlari yurak urishining tezlashuvi, qon bosimining oshishi, nafas olishning tezlashuvi kabi o'zgarishlarni o'z ichiga oladi. Psixologik jihatdan esa, stress xavotir, depressiya, diqqatni jamlashda qiyinchilik kabi holatlarga olib kelishi mumkin. Stressni boshqarishning samarali usullari mavjud bo'lib, ular orqali insonlar stressning salbiy ta'sirini kamaytirishlari mumkin. Stress inson organizmida turli fiziologik va psixologik o'zgarishlarni keltirib chiqaradi. Fiziologik jihatdan, stress paytida yurak urishi tezlashadi, qon bosimi oshadi, nafas olish tezlashadi va mushaklar taranglashadi. Bu o'zgarishlar organizmning "kurash yoki qochish" reaksiyasini faollashtiradi. Psixologik jihatdan esa, stress xavotir, qo'rquv, g'azab yoki tushkunlik kabi his- tuyg'ularni kuchaytirishi mumkin. Shuningdek, diqqatni jamlash qiyinlashishi, unutuvchanlik va qaror qabul qilishda qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin. Tavsiyalar 1. Jismoniy faollikni oshirish: Muntazam jismoniy mashqlar stressni kamaytirishga yordam beradi. Masalan, yurish, yugurish, yoga yoki boshqa sport turlari bilan shug'ullanish tavsiya etiladi. 2. Dam olish texnikalarini qo'llash: Meditatsiya, chuqur nafas olish mashqlari va progressiv mushaklarni bo'shashtirish kabi usullar stressni kamaytirishda samarali hisoblanadi. 25 3. Vaqtni samarali boshqarish: Vazifalarni rejalashtirish, ustuvorliklarni belgilash va vaqtni to'g'ri taqsimlash orqali ortiqcha yuklanishning oldinia zararli odatlardan voz kechish stress darajasini pasaytiradi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Sh.M. Mirziyayev. Erkin va farovon demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz -Toshkent, O`zbekiston, 2016. 2. Sh.M. Mirziyayev. Qonun ustuvorligi va inson manfatlarini ta`minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi - Toshkent, O`zbekiston, 2017 3. Sh.M. Mirziyayev. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz.—T.: «O’zbekiston», 2017 4. Sh.M. Mirziyayev. 20176-2021 – yillarda o`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning 5 ta ustuvor yo`nalishi bo`yicha harakatlar strategiyasini “Xalq bilan muloqot va inson manfatlari yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturini o`rganish bo`yicha ilmiy uslubiy risola. - Toshkent, Ma`naviyat, 2017. 5. Акимова М.К., Козлова В.Т., Ференс Н.А Теоретические подходы к диагностике практического интеллекта // Вопросы психологии. 1999. № 1. С . 21-31. [Akimova MK, Kozlova VT, Ferens NA Teoreticheskie podhody k diagnostike prakticheskogo intellekta. Voprosy psihologii. 1999; (1): 21-31. (In Russ).] 6. A пчел , В . Я . Стресс и стрессоустойчивость человека / в . я . апчел , в . н . Цыган . – сПб ., 1999. – 86 с . 7. Бодров В.А. Система психической регуляции стрессоустойчивости человека-опера-тора // Психол. журн. - 2000. - Т. 21, № 4. - С. 32-40. 8. Габдреева Г.Ш. Половые различия толерантности к стрессу // Психология психических состояний / Под ред. А.О. Прохорова. - Казань: 26 Изд-во ЦИТ, 2002. -Вып. 4. - С. 400-410. 9. Леонова А.Б. Основные подходы к изучению профессионального стресса // Вестн. Моск . ун - та . Сер . 14. Психология . - 2000. - № 3. - С . 4-22. 10. LazarusR.S. From psychological stress to the emotions: a history of changing outlook // Ann. Rev . Psychol . - 1993. - V . 44. - P . 1-21. 36 11. Монина, Г. В. Тренинг «Ресурсы стрессоустойчивости» / Г. Б. Монина, Н. В. Раннала. – сб. : речь, 2009. – 250 с. 12. Николаева Е.И. Психофизиология. Психофизиологическая физиология с основами физиологической психологии. - М.: ПЭР СЭ; Логос, 2003. - 464 с. 13. Одинцова, М. А. Психология стресса: учебник и практикум для вузов / М. А. Одинцова, Н. Л. Захарова. – М.: Юрайт, 2018. – 299 с. 14. Практическое мышление / под ред. Р.Стернберга, Дж.Форсайта и др. СПб.: Питер, 2002. [Prakticheskoe myshlenie / pod red. R.Sternberga, Dzh.Forsajta i dr. Sankt-Peterburg: Piter; 2002. (In Russ).] 15. Полякова, О. Н. Стресс: причины, последствия, преодоление / О. Н. Полякова; под ред. А.С.Батуева.–сб.: речь, 2008. – 144 с. 16. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии в 2-х тт. М.: Педагогика; 1989. [Rubinshtejn S.L. Osnovy obshchej psihologii v 2-h tt. Moscow: Pedagogika; 1989. (In Russ).] 17. Рудаков, А. Л. Стресс, стрессоустойчивость и саногенная рефлексия в спорте: монография / а. л. рудаков. – красноярск, 2011. – 190 с. 18. СтоляренкоА.М. Экстремальная психопедагогика. - М.: ЮНИТИ ДАНА, 2002. -607 с 19. Селье Г. Стресс без дистресса / Пер. с англ.; общ. ред. Е.М. Крепса. - М.: Прогресс, 1979. - 124 с. 27 20. Теплов Б.М. Избранные труды в 2-х тт. М.: Педагогика; 1985. [ Teplov B . M . Izbrannye trudy v 2- h tt . M .: Pedagogika ; 1985. (In Russ).] 21. Эриксон Э. Идентичность: юность и кризис. М .: Прогресс , 1996. [Erikson E. Identity: youth and crisis. Moscow: Progress, 1996. (In Russ).] 22. Юнг К . Душа и миф : шесть архетипов . Киев , 1996. [Jung K. Soul and myth: six archetypes. Kiev, 1996. (In Russ).] 37 23. Cornelius S.W., Caspi A. Everyday problem solving in adulthood and old age. Psychology and Aging. 1987, (2): 144-153. 24. Holliday S., Chandler M. Wisdom: Explorations in adult competence. Contributions to Hum.Devel. 1986; (17): 1-96. 25. Щербатых, ю. в. Психология стресса и методы коррекции / ю. в. Щербатых. – сПб. : Питер, 2012. – 256 с 28

Psixologik stress shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar

                                                       MUNDARIJA

KIRISh....................................................................................................................3 
I-BОB. Psixologik stress shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar……..............5 
  1. Psixologik stress shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar  o‘rganishning     nazariy asoslari аsоslаri...........................................................................................8
 
  1. Psixologik tadqiqodlarda shaxs o‘z-o‘zini boshqarish muammosining o‘rganilishi ………………………………………………………………...............................10
 
  1. Stress holatida shaxs o‘z-o‘zini boshqarishning    аmаliy   аhаmiyаti....
 
 II-BОB. PSIXOLOGIK STRESS SHAKLLANISHIGA TA’SIR KO‘RSATUVCHI OMILLAR ANIQLASHGA  DOIR METODIKALARNING TAVSIFI  
2.1.  Stress holatida shaxs o‘z-o‘zini boshqarishning   nazariy tahlili....................14 
2.2.Stress holatida shaxs o‘z-o‘zini boshqarish  usullarining amaliy qo‘llanilishi............................................................................................................15 
2.3.  Stress holatida shaxs o‘z-o‘zini boshqarish   psixodiagnostikasi ……...........18 
UMUMIY   XULOSA............................................................................................22 
FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR RО‘YXАTI...........................................23 
  

 

 

 

 

 

 

 

KIRISH

  Mavzuning dolzarbligi Hozirgi davrda mamlakatimizda turli sohalarda, jumladan oliy ta’lim tizimida ham, mamlakatning kelajagi uchun mustahkam poydevor qurish va rivojlangan mamlakatlar darajasiga erishish uchun ko‘plab islohotlar va ishlar amalga oshirilmoqda. Kelajak avlodning bilimli va barkamol bo‘lib yetishishi ta’minlash maqsadida mamlakat ta’lim tizimiga yangi ta’lim texnologiyalari, xorij tajribalari joriy etilmoqda. Psixologik stress — zamonaviy insonning hayotining ajralmas qismiga aylangan psixologik holat bo‘lib, u ko‘plab ijtimoiy, shaxsiy va ekologik omillar ta’sirida shakllanadi. Psixologik stress, asosan, kutilmagan voqealar, insonning o‘z maqsadlariga erisha olmasligi, ichki va tashqi ta’sirlarning haddan tashqari kuchayishi natijasida yuzaga keladi. Bu holat insonning ruhiy va emotsional holatiga, fiziologik jarayonlariga ham ta’sir ko‘rsatib, uning kundalik faoliyatini va ijtimoiy munosabatlarini sezilarli darajada o‘zgartirishi mumkin.

Psixologik stress shakllanishida bir nechta omillar muhim ahamiyatga ega. Ular orasida shaxsiy xususiyatlar, ichki va tashqi omillar, ijtimoiy va ekologik sharoitlar, shuningdek, stressorlarning turli xil shakllari katta rol o‘ynaydi. Stressning paydo bo‘lishi, eng avvalo, insonning o‘ziga xos baholash jarayoniga bog‘liq bo‘lib, har bir insonning stressga qarshi reaksiyasi uning psixologik holatiga va stressni qanday qabul qilishiga qarab farq qiladi.

Kurs ishining maqsadi psixologik stress shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni chuqur tahlil qilishdir. Ushbu ishda stressning shakllanish jarayonini, uning insonning ruhiy holatiga ta’sirini va psixologik stressga olib keluvchi omillarni aniqlashga qaratilgan nazariy va amaliy tadqiqotlar ko‘rib chiqiladi. Stressni boshqarish, unga qarshi kurashish usullari va stressning salbiy ta’sirlarini kamaytirish uchun kerakli strategiyalarni ishlab chiqish ham muhim o‘rin tutadi. Bu ish, psixologik stressni tushunish va uni samarali boshqarish uchun zarur bo‘lgan bilimlarni o‘z ichiga oladi.

Shuningdek, psixologik stress shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilish orqali, stressning insonning ruhiy salomatligiga ta’sirini va uning ijtimoiy-psixologik hayotiga bo‘lgan salbiy ta’sirlarini kamaytirish bo‘yicha amaliy maslahatlar ham ishlab chiqiladi.

Kurs ishining  obyekti: psixologik stress shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar.

 Kurs ishining predmeti: Kurs ishida stressning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi ijtimoiy va shaxsiy omillar, stressni boshqarish va unga qarshi kurashish usullari, shaxsiy psixologik resurslar va kognitiv baholash tizimlari tahlil qilinadi.

 Kurs ishining maqsad va vazifalari:, : Psixologik stress shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar  bosqichlari, tamoyillari, uslublari ko‘rsatkichlari, tizimi va turlari, boshqaruv ob’ekti va sub’ekti, ta‘lim boshqaruvining tashkiliy tuzilishi, tamoyil va uslublari, ta‘lim jarayonida o‘qtuvchining faoliyati to‘g‘risida bilim, ko‘nikma va malakalar hosil qilish va o‘rganish;

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I.BOB.PSIXOLOGIK STRESS SHAKLLANISHIGA TA’SIR KO‘RSATUVCHI OMILLAR.

1.1.O‘quv jarayonini raqamlashtirish va zamonaviy texnalogiyalardan foydalanish.

Psixologik stress shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni o‘rganish psixologiyaning muhim tarmoqlaridan biri bo‘lib, u insonning psixologik salomatligini, uning ruhiy va emotsional holatlarini yaxshilashga xizmat qiladi. Psixologik stress va uning shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillarni o‘rganish, turli psixologik muammolarni bartaraf etish uchun samarali strategiyalar ishlab chiqishga imkon yaratadi. Ushbu masala, birinchi navbatda, stressning biologik, psixologik va ijtimoiy omillar bilan bog‘liq bo‘lgan turli nazariyalar asosida o‘rganiladi.

1.1. Kognitiv baholash nazariyasi

Kognitiv baholash nazariyasini 1981-yilda Richard Lazarus va Susan Folkman ishlab chiqqan. Ushbu nazariyaga ko‘ra, stressning paydo bo‘lishi insonning kognitiv baholashiga, ya’ni stressli vaziyatni qanday qabul qilishiga bog‘liq. Lazarus va Folkman kognitiv baholashni ikki bosqichda tasvirlaydilar:

  • Birlamchi baholash: Inson stressorlarni tahdid yoki xavf sifatida qabul qiladimi yoki ular bilan kurashish imkoniyatiga ega ekanligini aniqlash.
  • Ikkinchi baholash: Insonning mavjud resurslari va qobiliyatlarini baholash, ya’ni stressli vaziyatni qanday boshqarish mumkinligi haqida qaror qabul qilish.

Agar inson vaziyatni o‘ziga xavf tug‘diradigan, boshqarilishi qiyin yoki resurslar etishmas deb hisoblasa, unda stress darajasi ortadi. Kognitiv baholash nazariyasi, stressning shakllanishida shaxsning kognitiv jarayonlari, ya’ni stressli vaziyatlarni qanday idrok etish va baholash jarayoni asosiy omil ekanligini ko‘rsatadi.

1.2. Fiziologik nazariyalar

Fiziologik nazariyalarga ko‘ra, stress — bu organizmning biologik javobi bo‘lib, u organizmning himoya mexanizmlarini faollashtiradi. Stressning fiziologik mexanizmlarini birinchi bo‘lib 1936-yilda Hans Selye ilmiy ravishda o‘rganib, "Stress va kasalliklar" nomli asarini e’lon qilgan. U stressni “organizmning tashqi muhitdan kelayotgan xavf yoki ta’sirga javob berish reaktsiyasi” sifatida ta’riflagan.

Selye stressni uch bosqichda tushuntiradi:

  • Alarm bosqichi: Stressor bilan yuzma-yuz kelganda, organizm "jang yoki qochish" (fight or flight) reaksiyasini boshlaydi. Bunda gormonal va fiziologik o‘zgarishlar, masalan, adrenalin va kortizol darajasining oshishi ro‘y beradi.
  • Resurslarni tiklash bosqichi: Agar stressor davom etsa, organizm bu ta’sirga moslashishga harakat qiladi, ammo uzoq davom etgan stress organizmni charchatadi.
  • Charchoq yoki surunkali stress bosqichi: Agar organizm stressga qarshi kurashishda davom etsa, uning resurslari tugaydi va jismoniy hamda ruhiy kasalliklar paydo bo‘lishi mumkin.

Bu nazariya stressning organizmning biologik reaktsiyalari va fiziologik holatlar bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi.

1.3. Xulq-atvor (behavioristik) nazariyasi

Xulq-atvor nazariyasi stressni organizmning tashqi muhitga nisbatan xatti-harakatlar orqali moslashishi sifatida tushunadi. Bu nazariyaga ko‘ra, stress paydo bo‘lishi va shakllanishi, asosan, insonning qanday xatti-harakatlar qilishiga, vaziyatlarni qanday qabul qilishiga va unga qanday javob berishiga bog‘liq. Agar inson stressli vaziyatga moslashish uchun to‘g‘ri xatti-harakatlarni tanlasa, stress darajasi kamayishi mumkin.

B.F. Skinner va John Watson kabi olimlar stressni va stressga qarshi kurashish usullarini xulq-atvor tizimi orqali tushuntirishga harakat qilishgan. Xulq-atvor nazariyasi stressning shakllanishida tashqi ta’sirlarning (ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik omillar) katta rol o‘ynashini ta’kidlaydi.

1.4. Sotsial-psixologik nazariyalar

Купить