Pul bazasi va pul multiplikatori - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.3MB
Покупки	16
Дата загрузки	20 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Pul bazasi va pul multiplikatori

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“ SIRTQI ” FAKULTETI
“_______________________________________ ” Kafedrasi
“ __________________________________ ” ta'lim yo’nalishi bo’yicha
______________________________________________________
KURS ISHI
Tayyorladi: ____________ guruh
talabasi _ _________________
Amaliyot rahbari:
O’qituvchi _________________ Kafedra tomonidan ro’yxatga olingan tartib
raqami № ________
“___” ______ 202 3 yil ________
imzo
Hisobot ximoyaga tavsiya qilindi (qilinmadi)
Sana “____” ________ 202 3 yil
Raxbar imzosi:
__________________ Xisobot baxosi ________ ball
Komissiya a'zolari:
_____________________________
_____________________________
_____________________________

Pul bazasi va pul multiplikatori
Reja:
Kirish ........................................................................................................................ 3
1. Pul taklifi va pul multiplikatori ............................................................................. 6
2. Pul bozorining muvozanatli holati ...................................................................... 12
3. Pul tizimi va uning rivojlanishi. Hozirgi zamon pulining tabiati ....................... 13
4. O’zbekistonda hozirgi bosqichda pul muomalasini barqarorlashtirish usullari . . .
Xulosa ..................................................................................................................... 24
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ..................................................................... 26
2

Kirish
Har bir iqtisodiy kategoriya amal qiluvchi mamlakat rivojlanishining asosiy
dastaglaridan biri pul bo’lib, bozor iqtisodiga o’tish va unda ish yuritishda uning
roli va ahamiyati yana oshib boradi. Darhaqiqat, pul - «bozor tili» deb bekorga
aytishmagan. Har bir iqtisodiy axborot, tovarlar va xizmatlar bahosi, to’lovlar,
daromadlar va xarajatlar, moliyaviy talablar va majburiyatlar, iqtisodiy aloqalar
makro va mikro darajalarda faqat pulda ifoda qilinadi.
Bozor iqtisodiga o’tish sharoitida pulni ahamiyatining oshishi shundaki,
jamiyatimizda mavjud huquqiy va jismoniy shaxslar faoliyati va ularning natijasi -
daromadi pul bilan bog’liq. Shuning uchun ham pul barcha iqtisodiy rivojlanish
pog’onalarida odamlarni o’ziga jalb qilib kelgan. 1
Avstraliyalik iqtisodchi olim K.
Mengerning fikricha Aristotel va Platondan boshlab XX asrning boshigacha pul
to’g’risida jahonda besh-olti mingdan ortiq maxsus ishlar chop qilingan. Agar biz
hozirgi kunda pul to’g’risida yozilgan va chop qilingan adabiyotlar soni bir necha
marta oshib ketgan desak mubolag’a bo’lmasa kerak. Tadqiqotlar shunchalik ko’p
bo’lishiga qaramasdan pul va uning xususiyatlari, har bir tizimda ishlatilishi, roli,
iqtisodga ta’siri, nega alohida olingan individumlar qo’lida pulning ko’payishi
ularning boyligining ko’payishiga olib keladi-yu, jamiyat miqyosida muomaladagi
pul massasining ko’payishi jamiyat boyligi ortib borishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi
degan savollarga hali to’liq javob berilgan emas.
Pul va uning vazifalari to’g’risida mavjud xorijiy mamlakatlar
iqtisodchilarning qo’llanmalarini olib qaraydigan bo’lsak, pulning kelib chiqishi
to’g’risida ikki xil g’oya mavjudligini ko’rishimiz mumkin. Bular ratsionalistik va
evolyutsion g’oyalardir. Ratsionalistik qarashning asoschilaridan biri Aristotel
bo’lib, u pul kelib chiqishining asosini o’zaro bir-biriga teng qiymatni harakatga
keltiruvchi biror bir maxsus «qurol», kishilar orasida o’zaro kelishuv natijasida
qabul qilingan shartli birlikning topilishi ayirboshlash jarayonining bo’lishiga olib
kelgan deydi. O’zaro tovarlarni almashtirishga pul qatnashmaganda tovarni sotish
jarayoni tovarni sotib olish jarayoni sifatida yuzaga kelgan. Tovarlar o’rtasidagi
1
Shodmonov Sh.Sh., Mamaraximov B.E. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni. – T.: Iqtisod-moliya, 2016. – 728
bet.
3

proportsiya tasodifan, masalan, sotilishi kerak bo’lgan mahsulotga talab qay
darajada va uning miqdorining kam ko’pligiga bog’liq holda o’rnatilgan.
Keyinchalik shu tovarlar ichidan umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi ba’zi
tovarlar ajralib chiqdi. Jamiyatning rivojlanishi muomalaga metallarning kirib
kelishiga olib keladi.
Rivojlanishning birinchi bosqichlarda bular mis, bronza, temir bo’lib
almashinuv T-P-T shaklida olib borilgan. XVIII asrlarning oxirigacha pul tomonlar
o’rtasidagi shartnoma vositasi deb qarab kelingan. Hozirgi vaqtda ham ba’zi chet
el olimlari, masalan, Pol Samuelson pulni sun’iy sotsial shartlashish belgisi1 deb
izohlangan. Boshqa amerikalik olim Jon Gelbreit qimmatbaho metallarning pul
vazifasini bajarishi bu kishilar o’rtasidagi kelishuvning mahsulidir deb uqtirmoqda.
Uzoq yillar davomida sobiq SSSRda pul va pul muomalasi sohasidagi tadqiqotlar
K. Marksning ta’limoti asosida olib borilgan. Pulning kelib chiqishini tadqiqot
qilishda, u A. Smit, D. Rikardolarning tadqiqotlariga asoslangan holda pulning
mohiyatini ochib berishga harakat qilgan. Pulning o’zi ham Tovar ekanligini,
pulning kelib chiqishi bosqich 1 Samuelson P. Ekonomika, M.:1964, - 64 b. larini
izohlab bera oldi. U oltin va kumush qazib olish va ishlatish uchun ma’lum mehnat
sarflanadi, shu mehnat oltin va kumushda gavdalangan holda, boshqa tovarlarning
qiymatini o’lchashning asosi bo’lib xizmat qiladi deb ko’rsatgan.
Hozirgi vaqtda yuqoridagiga o’xshagan real pullar o’rniga o’z qiymatiga ega
bo’lmagan qog’oz va kredit pullar muomalada ishlatilmoqda. Shuning uchun,
qog’oz va kredit pullar, pul kelib chiqishi to’g’risidagi ratsionalistik
kontseptsiyaning to’g’ridan-to’g’ri isboti bo’la olmaydi. Qog’oz pullar yuzaga
kelguncha jamiyat bir necha rivojlanish bosqichlarini bosib o’tgan. Pulning kelib
chiqish tarixi pulning evolyutsion nazariyasi bilan ko’proq bog’liq. Tovar
muomalasining evolyutsion rivojlanish jarayonida umumiy ekvivalent shaklini har
xil tovarlar o’ynagan. Har bir jamoa o’z tovarini ekvivalent sifatida o’rtaga
qo’ygan. Lekin jamiyat tarraqiyoti shu tovarlar ichidan ikki guruh tovarlarning
ajralib chiqishiga olib keldi. Bular: birinchi ehtiyoj uchun zarur bo’lgan
tovarlar va zebu-ziynat tovarlaridir. Ishlab chiqarishning rivojlanishi
4

natijasida dehqonchilik va chorvachilikdagi mehnat taqsimoti, tovar turlarining
ko’payishi almashinuv jarayoninig yana rivojlanishini taqozo qildi. Almashuv
jarayonida tovar egalari o’zaro muloqotda bo’lib, tovarning egasi o’z mahsulotini
(mulkini) baholagan. Shu baholash jarayoni biror o’lchov birligi bo’lishini taqozo
qilgan.
Mamlakatimizning iqtisodiy jihatdan rivojlanishida ham pulning vujudga
kelishi hamda uning amal qilishining o’rni beqiyosdir. Pul tizimining vujudga
kelishi milliy valyutamiz so’mning vujudga kelishiga ham eng oliy sabab bo’ldi
desak xato bo’lmaydi va albattaki, milliy valyutamiz orqali jahon bozoriga klirib
bormoqdamiz.
Ushbu kurs ishida pul tizimi va uning amal qilishi, pulning qanday kelib
chiqgani, uning mohiyati va vazifalari, pulmuomalasining amal qilish qonunlari,
pul massasini tartibga solish muammolari, pul tizimining rivojlanishi, hozirgi
zamon pulining tabiati, O’zbekistonda hozirgi bosqichda ul muomalasini
barqarorlashtirish usullari ko’rib chiqiladi.
5

1. Pul taklifi va pul multiplikatori
Pul uzoq zamonlardan b е ri odamlarga ma’lum. Pulning k е lib chiqishi turli
nazariyotchilar tomonidan tovar ayirboshlash jarayonining rivojlanishi bilan
bog’liq holdatushuntiriladi.
Pulning vujudga k е lishi va mohiyatining turli ilmiy konts е ptsiyalari mavjud
bo’lib, ular orasida ratsionalistik va evolyutsion konts е ptsiyalar muhim o’rin
tutadi.
Ratsionalistik konts е ptsiya pulning k е lib chiqishini kishilar o’rtasidagi
bitim, k е lishuv natijasi sifatida izohlaydi. Bu holat ularning tovarlarni ayirboshlash
chog’ida qiymatlarning harakatlanishi uchun maxsus vositalar zarurligiga amin
bo’lishiga asoslanadi. Pulning o’zaro k е lishuv sifatida amal qilishi to’g’risidagi
mazkur g’oya XVIII asrning oxirlarigacha hukm surdi. Pulning k е lib chiqishiga
sub’ е ktiv psixologik yondashuv ko’plab hozirgi zamon xorijiy iqtisodchilarning
qarashlarida ham uchrab turadi. Ularning fikricha, pul kat е goriyasi ob’ е ktiv
iqtisodiy kat е goriya bo’lmay, kishilar k е lishuviga yoki davlatning xohishiga
bog’liq bo’lgan yuzaki, sub’ е ktiv kat е goriyadir.
Pul k е lib chiqishining evolyutsion konts е ptsiyasiga ko’ra ular ijtimoiy
m е hnat taqsimoti, tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning rivojlanishi natijasida
vujudga k е lgan. Qiymat shakllari va ayirboshlash rivojlanishining tarixiy
jarayonini tadqiq qilish orqali tovarlar umumiy olami ichidan pul rolini bajaruvchi
alohida tovarning ajralib chiqishini tushunish mumkin.
Bir tovarning qiymati uni boshqa bir tovarga ayirboshlash orqali aniqlanadi.
Bir qarashda ayirboshlash bitimida har ikkala tovar ham bir xil rol o’ynaydigand е k
ko’rinadi. Aslida esa ularning roli turlichadir. Bir tovar o’z qiymatini boshqa
tovarga nisbatan ifodalaydi. Ikkinchi tovar esa birinchi tovarning qiymatini o’zida
ifodalab, ekvival е nt rolini bajaradi, ya’ni qiymatning ekvival е nt shaklini tashkil
etadi. Xuddi mana shu yerda pulning dastlabki kurtagi paydo bo’ladi. 2

Pulning paydo bo’lishi va rivojlanishida qiymat shakllarining rivojlanish
bosqichlarini bilish muhim o’rin tutadi. Umuman olganda qiymatning oddiy yoki
2
Shodmonov Sh.Sh., Mamaraximov B.E. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni. – T.: Iqtisod-moliya, 2016. – 728
bet.
6

tasodifiy, k е ngaytirilgan, umumiy va pul shakllari mavjud.
Ayirboshlash jarayonining tarixan uzoq davom etgan davri mobaynida turli
tovarlar umumiy ekvival е nt rolini o’ynagan. Masalan, ayrim joylarda chorva
mollari, ayrim joylarda tuz, ayrim joylarda mo’yna, nodir m е tallar (kumush, mis,
oltin) va boshqalar. Ekvival е nt rolini o’ynovchi turli tovarlar ichidan ba’zi birlari
o’zining barcha tomonidan tan olinishi tufayli ajralib chiqa boshladi (masalan,
nodir m е tallar). Chunki, ekvival е nt rolini o’ynovchi tovarlarning barchasi ham
ayirboshlash jarayonida vositachilik vazifasini bir xilda muvaffaqiyatli bajara
olmas edi. Natijada, barcha tovarlarning qiymatini bir xil tovar qiymati orqali
taqqoslash mumkin bo’lgan qiymatning umumiy shakli vujudga k е ldi.
XIX asrning oxirida mamlakatlar birin-k е tin oltin valyutaga, ya’ni
monom е tall tizimiga o’ta boshladilar. Bu hol Avstriyada 1892, Yaponiyada 1897,
Rossiyada 1898, AQSHda esa 1900 yilda sodir bo’ldi. Angliyada oltin pul tizimi
XVII asrning oxirida, G е rmaniyada 1871 yilda, Gollandiyada 1877 yildayoq joriy
etilgan edi.
Tovar ayirboshlash rivojlanishi bilan tasodifiy qiymat shaklidan to’la yoki
kengaygan shaklga o’tadi. Ayirboshlashda endi bir qancha tovar egalari ishtirok
etadi.
Hayot tovarlar ichidan boshqa hamma tovarlarga ayirboshlash mumkin
bo’lgan bir tovarning ajralib chiqishini ob’ektiv zarurat qilib qo’ydi.
Ana shu zarurat tufayli turli yurtlarda turli narsalar ana shunday ayirboshlash
vositasi sifatida ishlatilgan. Ba’zi joylarda mo’yna, boshqasida chorva mollari,
chig’anoq, tuz, don va hokazolar qadrlanib, boshqa hamma narsalarga
almashtirilgan. Lekin turli narsalarni ayirboshlash vositasi sifatida ishlatilishi
almashuvning o’ziga xos ziddiyatlarini namoyon qildi. Sababi, bir yurtda
qadrlangan narsa boshqa yurtda unchalik qadrlanmagan. Undan tashqari,
ayrim narsalarni uzoq saqlab bo’lmasligi, uzoq joyga olib borish qiyinligi
(masalan, chorva mollarini) qo’shimcha qiyinchilik tug’dirgan. Natijada tovarlar
ichidan shunday bir tovar ajralib chiqishi ob’ektiv zarurat bo’lib qoldiki, bu tovar
qator xususiyatlari bilan avvalgi ayirboshlash vositasi bo’lib xizmat qilgan
7

tovarlardan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turishi talab etilgan:
1. Uzoq muddat saqlash mumkinligi.
2. Uzoq masofaga olib borish qulayligi.
3. Tabiatda kamyob bo’lib, kam miqdorining ham qadr-qimmatini
yuqoriligi.
4. Sifat jihatidan bir xilligi.
5. Qadr-qimmatini yo’qotmay, oson bo’linishi va qo’shilishi.
Mana shunday xususiyatlarga nodir metallar, kumush va oltin ega bo’lib,
ular har qanday boshqa tovarga ayirboshlanadi, ya’ni umumiy ekvivalent rolini
o’ynaydi. Ana shunday xossaga ega bo’lgan alohida tovar pul deb ataladi.
O’zb е kiston hududida tarixan bundan ham oldinroq kumush va mis tangalar
muomalada bo’lgan. Shayboniyxon Samarqandni zabt etgandan k е yin, 1507 yilda
pul islohotini o’tkazgan. Bizgacha Shayboniyxon (1501-1610) va Abdullaxon
(1583-1598) zarb etgan tangalar yetib k е lgan. Abdullaxon davrida tanga (oltin va
kumush) zarb qilish davlat poytaxti – Buxoroda markazlashtirilgan. 1695-1709
yillarda oltin tanga zarb qilish muntazam tus oldi. Tanga og’irligi 4,8 gramm, sifat
sofligi juda yuqori – 958 bo’lgan. 3
Umumiy ekvival е nt rolining nodir m е tallarga, jumladan oltinga yuklatilish
sabablari quyidagilar orqali izohlanadi:
 sifat jihatdan bir xil o’lchamga k е ltirish mumkinligi;
 zanglamasligi va uzoq muddat saqlash mumkinligi;
 bo’linuvchanligi va bo’lgandan k е yin yana yaxlit holga k е ltirish
mumkinligi;
 bo’linganda ham o’z qiymatini saqlab qola olishi;
 tabiatda nisbatan kamyobligi
- ozgina miqdordagi va og’irlikdagi nodir m е tallning qiymati ancha
yuqoriligi.
Shu xususiyatlarga ko’ra umumiy ekvival е nt rolini o’ynovchi ko’plab
tovarlar ichidan maxsus tovar – oltin pul ajralib chiqdi. Shunday qilib, pul – bu
3
Shodmonov Sh.Sh., Mamaraximov B.E. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni. – T.: Iqtisod-moliya, 2016. – 728
bet.
8

hamma tovarlarni sotish va sotib olish mumkin bo’lgan, umumiy ekvival е nt rolini
o’ynovchi maxsus tovardir.
Pulning iqtisodiy mazmunini bilishda uning asosiy nazariyalarini ko’rib
chiqish maqsadga muvofiqdir. Umuman olganda, pulning m е tallistik, nominalisitik
va miqdoriy nazariyalarini farqlash mumkin.
Pulning k е lib chiqishi va muomalada bo’lishi m е tall pullar bilan bog’liq
bo’lganligi sababli dastlab pulning m е tallistik nazariyasi vujudga k е lgan. Uning
asosiy mohiyati pulni nodir m е tallar (oltin va kumush) bilan ayniylashtirish orqali
namoyon bo’lgan.
Pulning m е tallistik nazariyasining rivojlanishida m е rkantilistik maktab
namoyandalarining qarashlari muhim o’rin tutadi. Ular pulning qadr-qimmatini
oltin va kumushning tabiiy xossalarida d е b bilib, uning tovar mazmunini tan
olganlar. Biroq, pulni nodir m е tallar bilan ayniylashtirish ularning mohiyati va
iqtisodiyotdagi roliga noto’g’ri baho b е rish hamda pul f е tishizmining
rivojlanishiga olib k е ldi.
Pulning nominalistik nazariyasi tarafdorlari m е tallistik nazariyaga qarshi
chiqib, pullarning tovar tabiati hamda ular ichki qiymatini zarurligining o’zini
inkor etadilar. Nominalistlar pulga shartli b е lgi sifatida qarab, ularning nodir
m е tallar bilan aloqadorligini rad qiladilar.
Nominalistik nazariya tarafdorlarining qarashlari o’rta asrlarda to’la
qiymatga ega bo’lmagan m е tall tangalarning muomalaga chiqarilishi bilan paydo
bo’ldi. Ba’zi bir namoyandalar pullar – davlat hokimiyatining mahsuli, shunga
ko’ra faqat davlatgina pullarning qiymatini b е lgilashi mumkin, d е gan fikrlarni
ilgari surdilar. XX asrning boshlarida, oltin standartning tan olinmasligi, uning
b е kor qilinishi bilan, nominalistik nazariya yanada rivojlandi.
Bank tizimidan tashqaridagi barcha mavjud naqd pullar va xo’jalik
sub’ektlari tomonidan bitimlar tuzish uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan depozitlar
pul taklifi deb ataladi. Uni quyidagicha ifodalash mumkin:
M =S+ D
bunda,
9

M – pul taklifi;
S – aholi qo’lidagi naqd pullar;
D – bank tizimi joriy hisoblaridagi mablag’lar.
Aksariyat ko’pchilik mamlakatlarda davlat pul chiqarishga monopol
huquqqa ega, shuning uchun u butun pul massasi miqdorini tartibga solib turadi,
ya’ni pul siyosatini olib boradi. Uni amalga oshirish huquqi nisbatan mustaqil
muassasa – Markaziy bank ixtiyorida, shu bilan birga, pul taklifini ko’paytirishga
yoki “pul yaratish” qobiliyatiga tijorat banklari ham ega. Ular kreditlar bera borib,
to’lov vositalarini emissiyasini yoki kredit multiplikatsiyasini amalga oshiradi.
Masalan, A bankning depoziti 2000 ga o’sgan bo’lsa, rezerv normasi 20 foizga
teng bo’lganda, u 400 ni o’zida qoldirib, qolgan 1600 ni qarzga beradi. Shunday
qilib, A bank pul taklifini 1600ga ko’paytiradi va u endi 2000 + 1600 = 3600 ni
tashkil etadi. Ya’ni omonatchilarni depozitlardagi 2000 dan tashqari, yana 1600
qarz oluvchilarning qo’llarida qoladi. Agar bu 1600 birlik mablag’lar yana bankga
tushsa (masalan, B bankga), unda 20 foizga teng bo’lgan rezerv normasida u 320
ni qoldirib, 1280 ni kreditga beradi hamda shu miqdorga pul taklifini oshiradi.
Kredit berishning bu jarayoni so’nggi pul birligidan foydalanishga qadar davom
etadi va pirovard natijada jami pul taklifi quyidagicha aniqlanadi:
Dastlabki omonat = 2000
A bankning ssudasi = (1-0,2) x 2000 = 1600
B bankning ssudasi = (1-0,2) x (1-0,2) x 2000 = 1280
Jami pul taklifi = 1/0,2 x 2000 =10000
Bu formulani quyidagi ko’rinishida yozish mumkin: M = 1/rr x D
bunda, M – jami pul taklifi; – bank rezerv normasi; D – dastlabki omonat.
Keltirilgan formuladan ko’rinib turibdiki, pul taklifi 1/rr koeffitsientiga
bog’liq bo’lib, uni bank multiplikatori yoki pul ekspansiyasi multiplikatori deb
ataladi. U ushbu bank rezervlar normasida ortiqcha rezervlarning bir pul birligi
bilan yaratilishi mumkin bo’lgan yangi kredit pullarning eng ko’p miqdorini
bildiradi.
10

Umumiy pul taklifi nafaqat joriy hisoblaridagi mablag’lardan, balki aholi
qo’lidagi naqd pullardan ham tashkil topadi. Shuning uchun pul taklifining
umumiy modeli pullarni bank depozitlaridan naqd pulga mumkin bo’lgan oqib
o’tishini hisobga olib tuziladi. Naqd pullarni miqdorini omonatlar hajmi bilan
bog’liqligini deponentlash koeffitsienti sr ifodalaydi. Bu koeffitsientni va bank
multiplikatorini qo’llab pulning umumiy taklifini aniqlash mumkin.
sr + 1 Ms = ------------ x V sr + rr
bunda, M –pulning umumiy taklifi;
sr – S/D teng bo’lgan deponentlash koeffitsienti. U pul mablag’larni
naqd pulga va omonatlarga taqsimlanishini aholi tomonidan maqbulligini
bildiradi; rr – R/D teng bo’lgan bank rezervlari normasi
V = S +R ga teng bo’lgan pul bazasi yoki quvvati kuchaytirilgan pullar,
ya’ni naqd pullar va bank rezervlari yig’indisi.
Yuqoridagi sr + 1/sr + rr ifodani pul multiplikatori deb ataladai va odatda m
bilan belgilanadi. Bu holatda pulning umumiy taklifi quyidagicha aniqlanadi: Ms =
µb x V.
Markaziy bank bevosita pul bazasi ustidan nazorat qiladi va uning miqdoriga
ta’sir ko’rsata borib, mamlakatdagi makroiqtisodiy vaziyatni hamda milliy iqtisod
rivojlanishini o’zgartiradi.

11

2. Pul bozorining muvozanatli holati
Pul bozoridagi muvozanat bu uning shunday holatiki, bunda pulga talab
hajmi va pul taklifi hajmi bir biriga mos keladi. Uni sodda ko’rinishda quyidagi
formula bilan ifodalash mumkin:
M x V=Y x R
Bunda, M- muomalaga chiqarilgan pul;
V – pulni aylanish tezligi;
R – YaIM deflyatori;
Y – real YaIM
Ushbu ayniyatni pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasi deb ataydilar.
Uning o’ng qismi real pul zaqirasi taklifini, chap qismi nominal YaIMni
ifodalaydi. Masalan, iqtisodiyotda 1000 birlik pul muomalada bo’lsa, bunda xar bir
pul birligi yil davomida 3 marta qo’ldan qo’lga o’tsa yoki bir yilda 3 ta bitimga
xizmat qilsa, unda pul zahirasi taklifi real hisobda 3000ga teng. U mamlakatdagi
bitimlarning umumiy soniga, ya’ni nominal YaIM hajmiga muvofiq kelishi lozim.
Pul bozoridagi muvozanat holatining grafik tasviri o’zida ikki chiziqning:
pul taklifini ifodalovchi Sm chizig’ini va pulga bo’lgan talabni ifodalovchi
Dm chizig’ini kesishuvini aks ettiradi.
chizma. Pul bozoridagi muvozanat
Mahsulotlar bozorida bo’lgani kabi talab va taklifning kesishishi muvozanat
narxini belgilaydi. Pul bozorida bunday muvozanatli narx bo’lib foiz stavkasi
hisoblanadi. Davlat pul taklifini oshira borib, uning vaqtinchalik ortiqchaligini
12
ортиқчалик r
Sm1 Sm2 Sm етишмаслик r*
M/p

paydo etadi, natijada foiz stavkasi tushib ketadi, yoki pul taklifini qisqartira borib,
teskari samaraga erishadi, ya’ni pul etishmasligini paydo etadi va natijada foiz
stavkasi yoki puldan foydalanish narxi o’sadi.
3. Pul tizimi va uning rivojlanishi. Hozirgi zamon pulining
tabiati.
Pul tizimi deganda mazkur mamlakatda pul muomilasini qonuniy va
mutonosib ravishda tashkil qilishda qullaniladigan uslublar mujmuasi tushuniladi.
Xozirgi pul tizimi XVI-XVII asrlarda ishlab chiqarishning kapitalistik
usulining yuzaga kelishi munosabati bilan shakllangan, biroq uning ayrim
elementlari bundan oldinroq paydo bo’lgan.
Pul tizimi quyidagi asosiy elementlari o’z ichiga oladi. Rivojlangan
mamlakatlarning pul tizimi quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi.
1. Pul birligi.
2. Valyuta kursini belgilovchi qoidalar.
3. Baho masshtabi.
4. Pul ko’rinishlari – kredit biletlari, qo ђ oz pul va tanga.
5. Emissiya tizimi
6. Davlat yoki kredit apparati.
Rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy pul tizimi quyidagi xususiyatlarga
ega:
 oltinga almashilmaydigan, keyinchalik qoђoz pul aylanadigan, kredit
pullarga o’tish.
 pulni muomilaga nafaqat xo’jaliklarni banklar tomonidan kreditlash, balki
davlat xarajatlarini qoplash uchun chiqarish.
 pul muomilasida naqd pulsiz aylanishning ustunligi
 pul muomilasini davlat tomonidan tartibga solishning kuchayishi.
Shu kabi rivojlanayotgan mamlakatlarning, hatto ayrim mamlakatlar pul
tizimi o’ziga xos xususiyatlarga ega.
1. Pul birligi, so’m, rubl va boshqalar.
2. Baho masshtabi-dastlab u pul birligining oltinga teng qismi sifatida, hozir
13

jahon pullariga nisbati.
3. Pulning turlari. Šiymatni o’zida ifodalanishiga ko’ra pullar ikki turga
xaqiqiy va xaqiqiy pulni o’rnini bosuvchi pullarga bo’linadi.
Pul tizimi bu mamlakatda tarixan tarkib topgan va milliy qonunchilik bilan
tasdiqlangan pul muomalasini tashkil qilish shaklidir. Pul tizimlari XVI-XVII
asrlarda ishlab chiqarishning kapitalistik usulining yuzaga kelishi va qaror topishi
munosabati bilan shakllangan, biroq shunday bo’lsa ham, uning ayrim elementlari
bundan oldinroq paydo bo’lgan. Tovar-pul munosabatlari va ishlab chiqarishning
kapitalistik usuli rivojlanishi bilan pul tizimida sezilarli o’zgarishlar yuz beradi.
Pul tizimi turlari pul qanday shaklda amal qilishiga bog’liq, ya’ni pul:
umumiy ekvivalent - tovar sifatida, yoki qiymat belgisi sifatida bo’lishiga qarab
quyidagicha pul tizimlar mavjud bo’lgan. Metall pul muomalasi tizimlari va
qog’oz va kredit pullar muomalasi tizimlari. Birinchi tizimda metall pul bevosita
muomalada bo’ladi va pulning barcha funktsiyalarni bajaradi, kredit pullar esa
metallga almashinishi mumkin; Kredit va qog’oz pullar muomalaga chiqib ketishi
bilan qog’oz pullar muomalasi tizimi yuzaga kelgan. Mamlakatda umumiy
ekvivalent sifatida qabul qilingan metallga va pul muomalasi bazasiga qarab pul
tizimi bimetalizm va monometalizm pul tizimlariga bo’linadi.
Bimetalizm - pul tizimida umumiy ekvivalent rolini metall (ko’pincha oltin
vakumush) bajargan, bu tizimda ikkala metalldan ham tangalarning erkin
muomalaga chiqarilishi va ularning cheksiz almashishiga amal qilingan.
Parallel valyuta tizimida ikki metall qiymati stixiyali, metallning bozor
bahosiga munosib tarzda belgilangan. Bu pul tizimida davlat metallar orasidagi
mutanosiblikni o’rnatib qo’ygan. Oltin va kumush tangalarning chiqarilishi va
ularning aholi tomonidan qabul qilinishi ana shu mutanosiblikka muvofiq amalga
oshirilgan.
Bimetalizm XVI-XVII asrlarda keng tarqalgan bo’lib G’arbiy Evropaning
qator mamlakatlariga esa XIX asrgacha etib kelgan.
1865 yili Frantsiya, Belgiya, Shveytsariya va Italiya mamlakatlari
bimetalizmni xalqaro sulh - Lotin tanga Ittifoqi yordamida saqlab qolishga
14

urinishgan. Tuzilga konventsiyada ikkala metalldan ham 5 frank va undan
yuqoriqiymatli tangalarni chiqarish, oltin va kumush o’rtasida 1:15,5 qiymat
mutanosibligini o’rnatish shartlari ko’zda tutilgan.
Biroq bimetallik pul tizimining qo’llanilishi rivojlangan kapitalistik xo’jalik
ehtiyojlariga mos kelmasdi, chunki qiymat o’lchovi sifatida bir vaqtning o’zida
ikki metall - oltin va kumushning qo’llanilishi pulning ushbu funktsiyasi tabiatiga
to’g’ri kelmagan. Umumiy qiymat o’lchovi bo’lib faqat birgina tovar xizmat qilishi
mumkin.
Bundan tashqari ikki metall orasidagi davlat tomonidan o’rnatiladigan nisbat
ularning bozor narxiga to’g’ri kelmas edi. XIX asr oxirida kumush ishlab
chiqarishning arzonlashishi va uning qadrini yo’qotishi natijasida oltin tangalar
muomaladan xazinaga keta boshladi. Bunda Kopernik-Greshemning qonuni
yuzaga chiqqan, ya’ni yomon pullar muomaladan yaxshilarini chiqarib tashlagan.
Kapitalizm taraqqiyoti mustahkam pul, yagona umumiy ekvivalent bo’lishni
talab qildi, shuning uchun bimetalizm o’z o’rnini monometalizmga bo’shatib berdi.
Monometalizm - bu pul tizimida yagona metall (oltin yoki kumush) umumiy
ekvivalent va pul muomalasining asosi bo’lib xizmat qiladi. Amal qilayotgan tanga
va boshqa qiymat belgilari qimmatbaho metallarga almashiniladi.
Kumush monometalizmi Rossiyada 1843-1852 yillarda, Gollandiyada -
1847- 1875 yy. da mavjud bo’lgan. Chor Rossiyasida kumush monometalizmi
tizimi 1839-1843 yillarda o’tkazilgan pul islohoti natijasida qabul qilingan. Pul
birligi kumush rubli bo’lgan.
Keyichalik muomalaga kredit biletlari ham chiqarilgan, ular kumush tanga
bilan teng muomalada qatnashgan va erkin tarzda metallga almashtirilgan. Lekin
bu islohot so’nayotgan krepostnoylik tizimi davlat byudjeti va tashqi savdo balansi
taqchilligi sharoitida pul muomalasini uzoqroq muddatga tartibga sola olmagan.
1853-1856 yillardagi Qrim urushi ko’p miqdorda qo’shimcha kredit pullar
emissiyasini talab qildi va amalda ular qog’oz pulga aylanib qoldi.
Ilk bor oltin monometalizmi (standart) pul tizimi sifatida Buyuk Britaniyada
XVIII asr oxirida qaror topgan va qonun bilan 1816 yilda tasdiqlangan. Ko’pchilik
15

boshqa davlatlarda u XIX asrning oxirlarida joriy qilingan: Germaniyada - 1871-
1873yilda, Shvetsiya, Norvegiya, Daniyada - 1873 yilda, Frantsiyada - 1876-1878
yilda, Avstriyada - 1892 yilda, Rossiya va Yaponiyada - 1897 yilda, AQSh da -
1900 yilda.
Qiymat belgilarining oltinga almashinishiga qarab oltin monometalizmi uch
ko’rinishga ajratiladi: oltin tanga standarti (zolotomonetniy standart), olting’isht
(zolotoslitkoviy) standarti, va oltin valyuta (zolotovalyutniy ili zolotodevizniy)
standarti.
Oltin tanga standarti kapitalizmning erkin raqobatiga juda mos kelgan,
ishlab chiqarish, kredit tizimi, jahon savdo kapitali kelib chiqishining
rivojlanishiga yordam bergan. Bu standart quyidagi asosiy xususiyatlar bilan
xarakterlanadi:
 mamlakat ichki muomalasida to’laqonli oltin tanga mavjud bo’ladi, oltin
pulning barcha funktsiyalarni bajaradi;
 xususiy shaxslarga tangalarni erkin zarb qilishga ruxsat etiladi (ko’pincha
mamlakat zarbxonasida);
 muomaladagi to’la qiymatli bo’lmagan pullar (banknota, kredit pullar)
erkin va cheksiz tarzda oltin pullarga almashiniladi;
 oltin va chet el valyutasini erkin tarzda olib chiqish va olib kirishga
hamda erkin oltin bozorlarining amal qilishiga yo’l qo’yiladi.
Oltin tanga standartining amal qilishi Markaziy emissiya banklarida oltin
zaxiralari bo’lishini talab qilgan. Bular tanga muomalasining rezervi bo’lib xizmat
qilgan, banknotalarning oltinga almashinishi ta’minlangan va jahon pullari rezervi
bo’lgan.
Birinchi jahon urushi davrida byudjet taqchilligining o’sishi, uning zayomlar
chiqarish va tabora o’sib borayotgan pul emissiyasi bilan qoplanishi muomalada
pul hajmining ortib ketishiga olib kelgan. Bu pul massasi emissiya hajmi va
banklarning oltin zaxiralaridan anchagina ustun edi. Bu hol esa qog’oz pullarning
oltin tangalarga erkin almashinishini xavf ostiga qo’ydi. Bu davrda oltin tanga
standarti urushda qatnashgan davlatlarda, keyinchalik esa ko’pchilik boshqa
16

mamlakatlarda ham (AQSh dan tashqari, unda 1933 y. gacha bu tizim amal qilgan)
hayot davrini o’tab bo’ladi: banknotalarning oltinga almashtirishi tugatildi, uni
chegaradan olib chiqish man qilindi, hamma oltin tangalar xazinaga qaytarildi.
Birinchi jahon urushi tugagandan so’ng kapitalizmning umumiy inqirozi sharoitida
hech qanday kapitalistik mamlakat o’z valyutasini barqarorlashtirishni oltin tanga
standartiga qaytish asosida amalga oshira olmadi. Oltin qolip standartida, oltin
tanga standartidan farqli o’laroq, muomalada oltin tanga va uning erkin zarb
etilishi ko’zda tutilmaydi.
Banknota va boshqa to’la qiymatga ega bo’lmagan pullar oltin quyilmalarga
almashiniladi. Angliyada standart 12,4 kg oltin quyilmasi 1700 f. st., Frantsiyada
esa12,7 kg oltin quyilmasi 215 ming frankka tenglashtirilgan.
Avstriya, Germaniya, Daniya, Norvegiya va boshqa mamlakatlarda oltin
deviz standarti o’rnatilgan, bunda ham oltin tangalar muomalasi va erkin zarb
etilishi ko’zda tutilmaydi. To’la qiymati bo’lmagan pullarni oltinga almashish oltin
ko’yilma standarti bo’lgan davlat valyutasiga almashish orqali amalga oshirilgan.
Bu yo’l bilan oltin valyuta standarti o’rnatilgan davlat pul birligini oltin bilan
bilvosita aloqasi saqlanib turilgan.
Shunday qilib, oltin deviz standartida bir mamlakat valyutasi boshqa davlat
valyutasiga bog’liq bo’lgan. 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi
natijasida oltin standart barcha mamlakatlarda bekor qilindi (masalan, Buyuk
Brirtaniyada - 1933 yilda, AQSh da -1933 yilda, Frantsiyada - 1936 yilda) va
banknotalar muomalasi qaror topdi.
1944 yilda tashkil qilingan Bretton-vud Jahon valyuta tizimi o’zi bilan
davlatlararo oltin-valyuta standarti tizimini, boshqaga qilib aytganda o’z mohiyati
bo’yicha erkin konvertatsiyalanadigan valyuta assosida davlatlar uchun oltin-dollar
standarti tizimini qaror toptirgan. Oltin-dollar standartining mohiyati shundaki, u
faqat markaziy banklar uchun o’rnatilgan va bunda faqat bitta valyuta - AQSh
dollari oltin bilan aloqador bo’lgan. Oltin zaxira salmog’ining susayib ketishi
sababli qo’yilmalarni dollarga sotish to’xtatildi va oltin-dollar standartga ham
yakun yasaldi.
17

Rivojlangan kapitalizm sharoitida banknotalar kredit tabiatini saqlab qolgan
-ular iqtisodiyot, davlatni kreditlash uchun mo’ljallangan bo’lib rasmiy chiqariladi
va qog’oz-pul muomalasi qonuniyatlariga bo’ysunadi. Pul tizimining holati
mamlakat iqtisodiga, ishlab chiqarishning rivojlanishiga uzviy bog’liq bo’ladi. Pul
tizimi ishlab chiqarishini sur’atlarini ushlab turish yoki tezlashtirishga ta’sir
ko’rsatadi.
4. O’zbekistonda hozirgi bosqichda pul muomalasini
barqarorlashtirish usullari
Har bir davlat o’zining pul tizimiga ega bo’lganidek O’zbekiston mustakil
pul tizimiga ega. Respublikamizda mustakil pul tizimini tashkil topishining I-
bosqichi 1992 yilni noyabr oyida «so’m-ko’pon» larni muomilaga chiqarilishi
hisoblanadi. Pul tizimining ikkinchi bosqichi 1994 yilning 1-iyulidan
muomilagacha milliy valyuta «so’m»ni chiqarilishidir.
O’zbekiston respublikasining pul tizimining elementlari:
1. Pul birligi - so’m
2. Pul birligining turlari - qo ђ oz va metal pullar
3. Ularni muomilaga chiqarish qoidalari.
4. Pul, kredit valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari.
5. Naqd pulsiz tulov aylanishi va kredit pullar muomilasining olib borishda
davlat tomonidan belgilangan shartlar.
6. Milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoidalari.
7. Xalqaro xisob - kitoblarni tashkil qilish asoslari.
8. Milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat
tomonidan belgilangan valyuta kursi.
O’zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo’lmish so’m jamiyat
manfatlariga xizmat qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy
pulimizning qadrini mustahkamlashdan iborat. Bu juda ma’suliyatli va oson
bo’lmagan vazifa. O’zbekistonning o’z iqtisodini bozor talablariga mos ravishda
rivojlantirishga qaratishi, bozor iqtisodiyotiga o’tishda O’zbekistonning o’ziga xos
18

xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo’lishini taqozo etadi.
Zero mustaqil pul tizimiga ega bo’lmasdan iqtisodiy jihatdan mustaqil davlat
bo’lishi mumkin emas. Shu boisdan Respublikamiz 1- Prezidenti I. A. Karimov –
«bugungi eng muhim vazifa valyutamizni baquvvat, dunyoda obruli
valyutaga aylantirishdir u, yuksak va katta kuchga ega bo’lishi lozim» - degan edi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib respublikamizda 2003 yilni 15 oktyabridan
joriy xalqaro operasiyalar bo’yicha so’mning erkin almashtirilishi joriy etildi.
Respublikamizda milliy valyutani xorijiy valyutalarga erkin almashtirishga
erishilganligi mamlakatimiz iqtisodiyoti yangi yuksalishlarga erishayotganligidan,
uni jahon iqtisodiy hamjamiyatdagi integrasiya jarayoni yanada
tezlashayotganligidan dalolat beradi.
Respublikamiz Prezidentining 2005 yil 5 avgustdagi PK-147 sonli
«Banklardagi depozit xisob varaqalaridan naqd pul tulovlarini o’zliksiz ta’minlash
to’ ђ risida» gi qarori asosida banklarga bo’lgan ishonchning ta’minlanishi
natijasida 2005 yil yanvar - iyul oyida bank kassalariga tushgan o’rtacha oylik
naqd pul tushumlari 344 mlrd. so’mni tashkil etgan bo’lsa, maskur qaror qabul
qilingandan so’ng avgust – dekabr oylarida bu ko’rsatkich 515 mlrd. so’mni tashkil
qildi yoki 49,7 % ga oshdi.
Agar 1996-2002 yillar mobaynida naqd pullarning bank kassalariga qaytishi
80-93 foiz orali ђ ida bo’lgan bo’lsa, bu kursatkich 2005 yilda 96,3 foizni tashkil
etdi. Xususan, 2005 yilda bank kassalariga tushgan naqd pullar 2004 yilga nisbatan
38,6 foizga, shu jumladan savdo tushumlari 47,2 foizga oshdi.
Xozirgi ko’pgina davlatlarda pul muomilasini tartibga solishda ochiq
bozorda operasiyalar utkazish usulidan foydalanilmoqda. Bu hozirgi ko’p
qullaniladigan monitor siyosatni bir usuli bo’lib, u tijorat banklarining likvidlik
darajasiga tez ta’sir utkazadigan egiluvchan (moslanuvchan) amaliy va operativ
usul hisoblanadi. Bu usulni boshqalardan farqi shundaki, uni zaruriyatga qarab va
hohlagan miqdorda utkazish mumkin. Bu mexanizm bozorni rivojlanish
tendeniyasiga qarab pul muomilasini barqarorlashtira olishi mumkin. Bunda oldi-
sotdi obyekti davlat qimmatli qo ђ ozlari va markaziy bank chiqargan qarz
19

majburiyatlari bo’lishi mumkin.
1996 yilni mart oyida chiqarilgan qisqa muddatli davlat obligasiyalari
(KMDO) tijorat banklari va korxonalarning mabla ђ larini xavf-xatardan saqlash va
daromad olish imkonini beradi.
KMDO larning birlamchi bozori Markaziy bank valyuta birjasida tijorat
banklari ishtirokida amalga oshiriladi. Zurur bo’lsa, obligasiya egasi ikkilamchi
bozorda uni sotishi mumkin.
Rivojlangan davlatlarda asosan ochiq bozorda operasiyalar o’tkazish
usulidan foydalaniladi. Shunday qilib Markaziy bank pul muomilasini
barqarorlashtirish, uni tartibga solish borasida barcha vakolat va xuqiqiy norma
vakolatlarga ega. 4
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’ ђ risidagi qonunning 3-
moddasida ta’kidlanganidek O’zbekiston Respublikasi markaziy bankining bosh
maqsadi – milliy valyuta barqarorligini ta’minlashdir. Valyuta barqarorligi pul
massasi, narx – navo va milliy valyuta kursining barqaror bo’lish tushunchasini o’z
ichiga oladi.
Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash uchun O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi.
1. Monator siyosatni va valyutani boshqarish siyosatini shakllantirish, qabul
qilish hamda amalga oshirish.
2. O’zbekiston Respublikasida xisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil
qilish va ta’minlash.
3. Banklar faoliyatini tartibga solish va ular faoliyati ustidan nazorat qilish.
4. O’zbekiston Respublikasining rasmiy oltin valyuta zahirasini saqlash va
ularni boshqarish.
5. Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat byudjetining kassa ijrosini tashkil
etish.
Markaziy bank pul muomilasini barqarorlashtirish uchun ba’zi hollarda
kuyidagi usullarda ham tayyorlanadi.
4
Shodmonov Sh.Sh., Mamaraximov B.E. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni. – T.: Iqtisod-moliya, 2016. – 728
bet.
20

1. Nullifikasiya – bunda qadrsizlangan pul batamom bekor qilinib
muomilaga yangi pullar chiqariladi. Bu usul infliasiya darajasi o’ta yuqorilab
ketgan hollarda qullaniladi. Bu usul SSSR da 1922 - 1924, 1947, 1997, 1961
yillardagi pul islohati, O’zbekistonda 1994 yilda bo’lib o’tgan pul islohatida
qullanilgan.
2. Revolvasiya – lotincha qadrini oshishi ma’nosini anglatib bu milliy
valyutaning chet el valyutasiga nisbatan qadrini oshishini bildiradi. Masalan 1$=
1110 so’mga teng bo’ldi. Ushbu tadbirdan keyin 1005 so’mga teng bo’ladi. Bu
usul 1922-1928 yillarda Angliyada, 1961, 1969, 1971 yillarda Germaniyada
qullanilgan.
3. Devolvasiya – lotincha qadrini tushishi ma’nosini anglatadi. Bu usul
davlat tomonidan milliy valyuta kursini boshqa valyutalarga nisbatan pasaytirilishi
bo’lib u bozor uchun kurash kuchaygan sharoitda eksportni ra ђ batlantirish, to’lov
muvozanatini yaxshilash uchun qullaniladi. Buning asosiy sabablari bo’lib
inflyasiyani kuchayishi va mamlakat tulov balansning salbiy qoldiqga ega
bo’lishidir.
Bu usul AŠSh da 1971 yilda 7,89 % ga, 1973 yilda 10 % ga dollar kursini
pasaytirish bilan qullanilgan.
4. Denominasiya – pul miqdorini bir necha marotaba qisqartirish hisoblanadi
va u pulni qadri yuqori darajada tushganda, muomiladagi pul hajmi oshganda
qullaniladi. Bu usul Rossiya federasiyasida 1921-1922 yillardagi pul isloxatida
1000:1, 1923 yilda 100:1, 1999 yilda 1000:1 holida, Buxoro shuro xalq
respublikasida bu usul 1922 yilda 100:1, O’zbekiston Respublikasida 1994 yilda
1000:1 holida qullanilgan.
O’zbekistonda pul muomalasi bilan asosan Markaziy bank shug’ullanadi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
 pul muomalasi, kredit berish, mablag’ bilan ta’minlash, hisob-kitob qilish
va tashqi iqtisodiy aloqa sohalarida respublika iqtisodiy va valyuta siyosatini ishlab
chiqish va amalga oshirish;
21

 hisobga olishning, hisob berishning, hisob-kitob-ssuda va valyuta
operatsiyalarini amalga oshirishning yagona qoidalari va normalarini belgilash;
 ssuda-depozit operatsiyalarini tartibga solish va umumiy pul muomalasini
boshqarishning normativlarini o’rnatish;
 barcha banklar va kredit muassasalari, pul-kredit va valyuta
operatsiyalariga doir O’zbekiston Respublikasi qonunlari va qoidalariga rioya
etishlari ustidan nazorat qilish;
 barqaror pul muomalasini va O’zbekiston Respublikasi hududida
muomalada bo’lgan pulning xarid qobiliyatini saqlash;
 bank ishlari bilan shug’ullanish uchun litsenziyalar berish.
 Respublika pul va kredit tizimiga rahbarlik qilish;
 milliy valyutani joriy qilish va u bilan respublika xalq xo’jaligini
ta’minlash;
 O’zbekiston Respublikasining “rubl” zonasiga kiruvchi davlatlar boshqa
mamlakatlar bilan hamkorligini mustahkamlash va rivojlantirishga ko’maklashish,
ularning markaziy va milliy banklarida, xalqaro banklarida va boshqa moliya-
kredit tashkilotlarida O’zbekiston Respublikasi manfaatlarini himoya qilish
 respublikaning oltin zaxirasi va olmos fondini shakllantirish;
 O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta fondini vujudga
keltirish, davlat valyutasini tartibga solib turuvchi va nazorat qiluvchi bosh ijroiy
idora vazifasini bajarish;
 bank ishlari bilan shug’ullanish uchun litsenziyalar berish, chakana savdo
va chet el valyutasida xizmatlar ko’rsatishga ruxsatnoma berish;
 O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki o’z zimmasiga yuklatilgan
vazifalarni ro’yobga chiqarish uchun tegishli xizmatlar va muassasalar ochish
huquqiga ega.
Pul muomalasini tashkil etish. Milliy valyuta joriy etilgunga qadar
O’zbekiston Respublikasining rasmiy pul birligi “rubl” dir. Bu “rubl” 100 tiyindan
iborat bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi hududida “rubl” yagona to’lov vositasi
hisoblanadi. Respublikaning o’z valyutasi joriy etilishida O’zbekiston Respublikasi
22

hududida chet el valyutasidagi to’lovlar O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
belgilagan tartibda amalga oshirilishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pulni muomalaga chiqarish va
muomaladan qaytib olish mutlaq huquqiga egadir. O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki pul belgilarini muomalaga chiqaradi, ularni inkassatsiya qilish,
saqlash va tashishni tashkil etadi, o’zining muassasalarida pul belgilari rezerv
fondlarini vujudga keltiradi.
Respublika inkassatsiya boshqarmasi o’zining barcha bo’limlari bilan
birgalikda O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tasarrufida bo’ladi.
23

Xulosa
Pul – bu maxsus tovar, umumiy ekvivalent bo’lib, abstrakt mehnat
xarajatlarini o’zida aks ettiradi va tovar xo’jaligidagi ijtimoiy ishlab chiqarish
munosabatlarini ifodalaydi. Pul o’z taraqqiyotida quyidagi 4 bosqich va 4 shaklga
ega bo’lgan ekan:
1. Tovar shaklida - “qo’yma” asrimizdan oldingi VII – asrgacha
2. Tanga pullar – “tanga” asrimizdan oldingi VII-XIX - asrlar
3. qog’oz pullar – “banknot” XIX-XX asrlar
4. Elektron pullar – “kartochka” XX – asr o’rtalarida
5. Jamiyat taraqqiyoti shunday amalga oshadiki, unda bir tomondan
ma’lum bir iqtisodiy munosabatlar, aloqalar avvalgi tizim bilan vorislikni
ta’minlaydi. Ikkinchi tomondan, jamiyatni olg’a eltuvchi yangi munosabatlar,
aloqalar vujudga keladi. Uchinchidan, shunday iqtisodiy munosabatlar, aloqalar
borki, ular jamiyatdagi o’zgarishlarga moslashgan xolda tizim rivojlanishiga katta
ta’sir etib, ularni bir-biri bilan bog’laydi. Ana shunday munosabatlar Tovarpul
munosabatlaridir.
Ijtimoiy xo’jalik yuritishning tarixan ikki shakli mavjud. Birinchisi natural
xo’jalik yuritish bo’lib, u eng uzoq davr (hozirgi paytda ham uchraydi) davom
etgan. Ikkinchisi Tovar xo’jaligi bo’lib, u iqtisodiyotning rivojlangan bosqichiga
xos. Ular bir-biridan farq qiladi. Tovar xo’jaligining eng katta farqi, mahsulot
bozorda sotish uchun ishlab chiqariladi va tovar deb ataladi.
Iqtisodiyotda yuz beradigan munosabatlar tovar, uni ishlab chiqarish va
sotish bilan bog’liq munosabatlar bo’lib, shuning uchun tovar va uning
xususiyatlarini, u haqdagi nazariyalarni o’rganish muhim ahamiyatga ega. Bu
nazariyalarning eng asosiylari: qiymatning mehnat nazariyasi - klassik nazariya,
me’yoriy naflilik nazariyasi – marjinal nazariya, sintez nazariyasi – Marshallning
nazariyasidir. Bu nazariyalarning asosiy maqsadi ma’lum bir tovarga narx qanday
belgilanishininazariy jihatdan asoslab berishdir.
Tovar ishlab chiqarish bilan bog’liq holda pul kelib chiqar ekan, uning kelib
chiqishi haqida ham qator nazariyalar borki, bu masalaga yondashuvga ko’ra
24

umumiy ravishda ikkiga: ratsionalistik va evolyutsion yondashuvgv bo’lish
mumkin. Birinchisi sub’ektiv psixologik yondashuv bo’lib, pulning kelib chiqishi
kishilar o’rtasidagi kelishuv tufayli yuz bergan degan fikr bildirsalar, ikkinchisi esa
pud jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining mahsuli deb ko’rsatishadi.
Pul bozor itisodiyotining eng universal, eng yuqori likvidli vositasi bo’lib,
qiymato’lchovi, muomala, jamg’arish funtsiyasini bajaradi. Dastlabki paytda pullar
naqd pullardan iborat bo’lgan bo’lsa, tarixiy taraqqiyot davomida kredit
munosabatlarini kelib chiqishi tufayli naqd bo’lmagan pullar ham ishlatiladigan
bo’ldi. Hozirgi paytda mamlakatdagi barcha naqd va naqd bo’lmagan, «kvazi»
pullar birgalikda pul massasini tashkil qiladi.
25

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
I. O’zbekiston Respublikasi qonunlari.
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. - T.: «O’zbekiston», 2017.
2. O’zbekiston Respublikasining 2016 yil 29 dekabrdagi "Tadbirkorlik
faoliyatining jadal rivojlanishini ta’minlashga, xususiy mulkni har tomonlama
himoya qilishga va ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaxshilashga doir
qo’shimcha chora-tadbirlar qabul qilinganligi munosabati bilan O’zbekiston
Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish
to’g’risida”gi Qonuni.
II. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “2017-
2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli
Farmoni.
III. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari va O’zbekiston
Respublikasi vazirliklarining huquqiy- me’yoriy hujjatlari
4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 15 iyuldagi
“Zarar ko’rib ishlayotgan va iqtisodiy nochor, past rentabelli tashkilotlarning
foydalanilmayotgan va ortiqcha ishlab chiqarish maydonlarini yanada
optimizasiya qilish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 192-sonli qarori

26

Pul bazasi va pul multiplikatori

Купить