• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 255.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 06 Октябрь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Norboyev Ulugbek

Дата регистрации 31 Январь 2024

2 Продаж

Pul bozoridagi muvozanat modeli

“O zbekiston – 2030” strategiyasi quyidagi 5 ta ustuvor yo nalishdan iborat:ʻ ʻ  har bir insonga o z salohiyatini ro yobga chiqarish uchun munosib sharoitlar ʻ ʻ yaratish;  barqaror iqtisodiy o sish orqali aholi farovonligini ta minlash; ʻ ʼ  suv resurslarini tejash va atrof-muhitni muhofaza qilish;  qonun ustuvorligini ta minlash, xalq xizmatidagi davlat boshqaruvini tashkil ʼ etish;  “xavfsiz va tinchliksevar davlat” tamoyiliga asoslangan siyosatni izchil davom ettirish 1 . Mavzuning dolzarbligi . Bozor munosabatlarining yuqori sur’atlarda rivojlanib borishi har bir subyektning pul, banklar, kredit va moliyaviy bozorlarning dastagi bo‘lgan moliyaviy instrumentlar hamda ularda yuzaga keladigan o‘zgarishlarga munosabati va qiziqishlarini takomillashtirish bilan bir qatorda kengaytirib ham boradi. Buning sababi shundaki, bozor mexanizmi iqtisodiyot talablaridan kelib chiqib tez o‘zgarib, yangilanib turadi va shuning uchun ham u mamlakat iqtisodiyotining har tomonlama rivojlanib borishi yo‘nalishlarini belgilab beruvchi doimiy harakatda bo‘lgan dastak hisoblanadi. Bizni doimo pulning qadri, uning to‘lov yoki sotib olish qobiliyati yildan yilga oshadimi yoki pasayadimi? Ehtiyojimizdan ortiq pulimizni bankka omonatga qo‘ysak, u bizga har oyda yoki yilda necha foiz yoki qancha daromad keltiradi, mabodo ularni qimmatli qog‘ozlarga qo‘ysak – qaysi turdagi va qaysi emitentning qimmatli qog‘ozlariga qo‘yishimiz bizga yuqori daromad berishi mumkin? degan savollar qiziqtiradi. Shuningdek, bizni bank kreditlarining foizi qancha, unga monand ravishda inflyatsiya yoki pulning qadrsizlanish darajasi qanaqa, milliy valutaning xorijiy valutaga nisbatan kursi qanaqa va uning tez orada o‘zgarishi bo‘yicha qanday prognozlar mavjud kabi savollar ham qiziqtiradi. Bunday qiziqish va tahlillar bizni o‘z-o‘zidan bozor munosabatlarining faol ishtirokchisiga aylantiradi. Aynan shular va shunga o‘xshash masalalar bozor munosabatlarining subyekti bo‘lgan yuridik 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, “O‘zbekiston — 2030” strategiyasi to‘g‘risidagi 11.09.2023 yildagi PF-158-son 3 stavkasining o‘zgarishi natijasida iqtisodiy agentlar o‘z aktivlari tarkibini o‘zgar- tirgani tufayli pul bozorida muvozanatga erishish uchun vaziyatga ta’sir etib uni o‘zgartirish zarur va mumkindir. 2-chizma. Real vositalari zaxirasi taklifi grafigi 3-chizma. Pul bozorida muvozanat modeli 9 Agar R juda yuqori bo‘lsa, pul taklifi unga bo‘lgan talabdan yuqori bo‘ladi. Iqtisodiy agentlar o‘zlarida to‘planib qolgan ortiqcha naqd pullarni aksiya va obligatsiyalarga aylantirib, ulardan qutulishga intilishadi. Yuqori foiz stavkasi, ta’kidlanganidek, obligatsiyalar kursining pastroq darajasiga mos keladi. Shu sababli, arzon obligatsiyalarni (kelajakda foiz stavkasi pasayishi oqibatida ular kursi o‘sishini ko‘zda tutib) sotib olish foydali bo‘ladi. 9 Sh.I. Mustafakulov, G‘.E. Zahidov, Q.A. Isayev, A.B. To‘qliyev,”Makroiqtisodiyot” «Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi» Toshkent – 2022,118-bet. 19 5-chizma. Pulga taklifning kamayishi natijasida pul bozorida muvozanatning o’zgarishi 10 . Foiz stavkasi va pul massasi muvozanatli darajasining o‘zgarib turishi pul bo- zorining ekzogen o‘zgaruvchilari – daromadlar darajasi va pul taklifining o‘zgarishi natijasida ham ro‘y beradi. Grafik ko‘rinishda, bu, pul talabi va pul taklifi egri chiziklarining siljishi sifatida namoyon bo‘ladi (4 va 5-chizmalar). Daromadlar darajasining Y1dan Y2ga qadar o‘sishi pulga talabni M1d dan M2d gacha oshishiga va foiz stavkasini R1dan R2ga qadar ko‘tarilishiga olib keladi. Pul taklifining kamayishi ham foiz stavkasining ko‘tarilishiga va mu- vozanat nuqtasining o‘zgarishiga olib keladi. Pul bozorida muvozanatni o‘rnatish va saqlab turish mexanizmi qimmatli qog‘ozlar bozori rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida muvaffaqiyatli amal qila- di. Pul bozoridagi muvozanat tovarlar va xizmatlar bozoridagi muvozanat singari makroiqtisodiy muvozanatning muhim tarkibiy qismidir 11 . 10 Sh.I. Mustafakulov, G‘.E. Zahidov, Q.A. Isayev, A.B. To‘qliyev,”Makroiqtisodiyot” «Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi» Toshkent – 2022,118-bet. 11 N.Gregory Mankiw. Macroeconomics. th edition. Harvard University. NY.: Worth Publishers, 2016. 21 Keltirilgan formuladan ko‘rinib turibdiki, pul taklifi 1/rr koeffitsiyentiga bog‘liq bo‘lib, uni bank multiplikatori yoki pul ekspansiyasi multiplikatori deb ataladi. U ushbu bank zaxiralar normasida ortiqcha zaxiralarning bir pul birligi bilan yaratili- shi mumkin bo‘lgan yangi kredit pullarining eng ko‘p miqdorini bildiradi. Pul taklifining umumlashma modeli Markaziy bankning pul taklifidagi roli hamda pulning bir qismini depozitlardan naqd pullarga oqib o‘tishni hisobga ol- gan holda yoziladi. Bu model bir qator yangi o‘zgaruvchilarni o‘z ichiga oladi. Bular: – pul bazasi (rezerv pullar, yuqori quvvatli pullar) – bank tizimidan tashqaridagi naqd pullar va tijorat banklari Markaziy bankda saqlaydigan depozitlar summasi. Deponentlash koeffitsiyenti –Cr = S/ D Pul bazasini MV va bank rezervlarini R deb belgilasak, MV=C+R Pultaklifining kengaytirilgan modelini quyidagicha yozish mumkin: (Cr +1)/ (Cr + rr) nisbat pul multiplikatori deb yuritilib bir so‘mlik pul bazasi hisobiga necha so‘mlik pul taklifi yuzaga kelishini ko‘rsatadi. Pul multiplikatorini – pul taklifining pul bazasiga nisbati ko‘rinishida yozish mumkin: Cr miqdori – aholining o‘z mablag‘larini naqd pullar va depozitlar o‘rtasida qanday proporsiyada saqlashni tanlashga bog‘liq. rr = R / D miqdori esa – aholining Markaziy Bank belgilab bergan majburiy rezerv normasiga, balki tijorat banklari saqlab turishni mo‘ljallanayotgan ortiqcha rezerv miqdoriga ham bog‘liq. 17 1.3 § Pulga talabning klassik va keynissian nazariyalari Pulning miqdoriy nazariyasi pulga bo‘lgan talabni almashinuv tenglamasi yor- damida aniqlaydi: M*V = P*Y Bu yerda: M – muomaladagi pul miqdori; V – pulning aylanish tezligi; P – baholar darajasi (baho indeksi); Y – real YAIM. Pulning aylanish tezligi, iqtisodiyotda bitimlar tarkibi nisbatan barqaror bo‘lganligi uchun ham doimiy kattalik deb qabul qilinadi. Ammo bank tizimiga hisob-kitoblarni tezlashtiruvchi texnik vositalar joriy qilinishi natijasida u o‘zgarishi mumkin. V doimiy bo‘lgan sharoitda almashtirish tenglamasi quyidagicha bo‘ladi: M*V = P*Y (Fisher tenglamasi), bundan: M= (P*Y)/V P*Y – nominal YAIM miqdorini bildirishini va doimiy miqdorligini hisobga ol- sak, muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori ishlab chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlar miqdori va ularning bahosi o‘zgarishlariga, boshqacha aytganda, nomi- nal YAIM o‘zgarishiga bog‘liq. Muomaladagi pul massasining o‘zgarishi, klassik nazariyaga ko‘ra, Y sekin o‘zgarishi tufayli asosan baholar darajasiga ta’sir ko‘rsa- tadi. Bu holat «pulning neytralligi» nomini olgan. Monetaristlar qoidasiga ko‘ra hukumat pul massasining o‘sish sur’atini, real YAMMning o‘rtacha o‘sish sur’ati darajasida ta’minlanishi natijasida iqtisodiyotda baholar darajasi barqaror bo‘ladi. Fisher tenglamasidan tashqari bu tenglamaning boshqa bir shakli Kembrij tenglamasidan ham keng foydalaniladi: M=k*P*Y Bu yerda: k= 1/V – pulning aylanish tezligiga teskari miqdor; 12 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, “O‘zbekiston — 2030” strategiyasi to‘g‘risidagi 11.09.2023 yildagi PF-158-son . 2. Keyns, J. M. (2019). Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi. Palgrave Makmillan. 3. Mishkin, F. S. (2018). Pul, bank va moliya bozorlari iqtisodiyoti (12-nashr). Pearson. 4. Mankiw, N. G. (2016). Makroiqtisodiyot (9-nashr). Yetarli nashriyotchilar. 5. N. Gregory Mankiw(2020). Macroeconomics. Princeton University, Massachusetts Institute of Technology, Harvard University. 6. Vudford, M. (2023). Foizlar va narxlar: pul-kredit siyosati nazariyasi asoslari. Prinston universiteti matbuoti. 7. Fisher, S. (2018). O'sishda makroiqtisodiy omillarning roli. “Journal of Monetar Economics”, 32(3), 485-512. 8. P. Krugman, R. Wells. Economics, fifth edition, 2019 9. N.Gregory Mankiw. Macroeconomics. th edition. Harvard University. NY.: Worth Publishers, 2016. 10. Sh.I. Mustafakulov, G‘.E. Zahidov, Q.A. Isayev, A.B. To‘qliyev, ”Makroiqtisodiyot” «Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi» Toshkent – 2022, 115,118-betlar. Internet saytlari 11. https://www.researchgate.net/publication/379481695_Makroiqtisodiyot 12. http://www.economy-online.net 13. http://econom.ru/ 24 R – foiz stavkasi; Y – real daromad. Chiziqli bog‘liqlikni e’tiborga olsak, quyidagicha formula hosil bo‘ladi: (M/P)*D = k*Y–h*R Bu yerda: k va h – pulga talabning daromadlar va foiz stavkasiga ta’sirchanligini ifodalovchi koeffitsiyentlar; k – foiz stavkasi (real foiz stavkasi). Real foiz stavkasi nominal foiz stavkasidan inflyatsiya sur’atini ayirib topiladi. Daromad darajasining o‘zgarishi foiz stavkasi o‘zgarmas bo‘lgan sharoit- da ham pulga talabning ko‘payishiga olib keladi. Bu grafikda pulga talab egri chizig‘ining siljishi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi 7 . 7 N. Gregory Mankiw(2020). Macroeconomics. Princeton University, Massachu- setts Institute of Technology, Harvard University. 15 taklifini oshiradi. Bundan tashqari, agar kompaniyalar oqilona shartlarda kredit mavjudligiga ishonchlari komil bo'lsa, ular o'z biznesini kengaytirish yoki yangi loyihalarni ishga tushirish uchun ko'proq sarmoya kiritishlari mumkin. Biroq, agar bank tizimining barqarorligiga shubha tug'ilsa yoki moliyaviy inqiroz yoki janjal tufayli mijozlar moliyaviy institutlarga ishonchini yo'qotsa, bu vahima va banklardan mablag'larni olib qo'yishga olib kelishi mumkin, bu esa pul taklifini kamaytiradi va xafa qilishi mumkin. Shunday qilib, moliyaviy tizimga ishonch pul bozori muvozanatini tahlil qilish va pul-kredit siyosati bo'yicha qarorlar qabul qilishda e'tiborga olinishi kerak bo'lgan muhim jihatdir. 23 KIRISH O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 11-sentyabrdagi PF-158-ʻ son farmoniga muvofiq “O zbekiston — 2030” strategiyasi tasdiqlandi. Mazkur ʻ hujjat kelgusi 7-yilda O zbekistonning asosiy rivojlanish yo nalishlarini belgilab ʻ ʻ beruvchi muhim hujjat hisoblanib, 5 ta ustuvor yo nalish doirasida 100 ta ʻ maqsadga erishishga qaratilgan. Uning maqsadlari va samaradorlik ko rsatkichlari ʻ aholi tomonidan oson qabul qilinib, tushunish uchun qulay shaklda bayon etilgan. “O zbekiston — 2030” strategiyasi mamlakatning barqaror va inklyuziv ʻ rivojlanishini ta minlash maqsadida ishlab chiqilgan va O zbekistonning uzoq ʼ ʻ muddatli rivojlanish yo nalishlarini belgilaydi. Unda turli sohalardagi islohotlar, ʻ iqtisodiy o sish, ta lim, tibbiyot va ijtimoiy himoya tizimlarining ʻ ʼ takomillashtirilishi, ekologik barqarorlikni ta minlash va davlat boshqaruvini ʼ zamonaviylashtirish kabi maqsadlar ko zda tutilgan. ʻ Shuningdek, Strategiya xalqimizning erkin va farovon, qudratli Yangi O zbekistonni barpo etish bo yicha xohish-irodasini ro yobga chiqarish, har bir ʻ ʻ ʻ fuqaroga o z salohiyatini rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlarni yaratish, ʻ sog lom, bilimli va ma naviy barkamol avlodni tarbiyalash, global ishlab ʻ ʼ chiqarishning muhim bo g iniga aylangan kuchli iqtisodiyotni shakllantirish, ʻ ʻ adolat, qonun ustuvorligi, xavfsizlik va barqarorlikni kafolatli ta minlash ʼ maqsadlariga xizmat qiladi. Yangi O zbekiston taraqqiyot strategiyasini amalga oshirish jarayonida ʻ orttirilgan tajriba va jamoatchilik muhokamasi natijalari asosida ishlab chiqilgan “O zbekiston — 2030” strategiyasi o zida quyidagi asosiy g oyalarni aks ettirgan: ʻ ʻ ʻ  barqaror iqtisodiy o sish orqali daromadi o rtachadan yuqori bo lgan ʻ ʻ ʻ davlatlar qatoridan o rin olish; ʻ  aholi talablariga va xalqaro standartlarga to liq javob beradigan ta lim, ʻ ʼ tibbiyot va ijtimoiy himoya tizimini tashkil qilish;  aholi uchun qulay ekologik sharoitlarni yaratish;  xalq xizmatidagi adolatli va zamonaviy davlatni barpo etish;  mamlakatning suvereniteti va xavfsizligini kafolatli ta minlash. ʼ 2 yoki cheklar ko‘rinishida tovarlar va xizmatlar to‘lovi uchun foydalanilib ayirboshlash funksiyasini namoyon qiladi. Pulning ayirboshlash vositasi sifatida foydalanilishi ayirboshlash operatsiyalarida vaqt xarajatlarini kamaytirib iqtisodiyotning samaradorligini oshiradi. Pulga bo‘lgan talab shu darajada yuqoriki, eng primitiv ko‘rinishidagi jamiyatdan tashqari har qanday jamiyat pulni o‘ylab topadi. Har qanday tovar pul sifatida samarali ishlashi uchun bir nechta talablarga javob berishi zarurdir: birinchidan, osonlik bilan uning qiymatini aniqlash uchun standartlashgan bo‘lishi; ikkinchidan, umumqabul qilingan bo‘lishi; uchinchidan, qismlarga bo‘linishi; to‘rtinchidan, bir joydan ikkinchi joyga osonlik bilan ko‘chirilishi; beshinchidan, tezda parchalanib ketmasligi lozim. Qiymat o‘lchovi. Pulning ikkinchi funksiyasi – iqtisodiyotda pul o‘lchov vositasi sifatida xizmat qilganda hisob birligini ta’minlashi lozim. Og‘irlikni kilogramda yoki masofani kilo- metrda o‘lchaganimiz kabi biz tovarlar va xizmatlarning qiymatini pul birliklarida ifodalaymiz. Jamg‘arish vositasi. Pul shuningdek jamg‘arish vositasi sifatida xizmat qila- di; daromad olingan vaqtdan boshlab xarajat qilingungacha bo‘lgan davrda xarid qobiliyatini saqlab turish vositasi hisoblanadi. Pulning ushbu funksiyasi foydali hisoblanib, ko‘pchiligimiz saqlashni afzal ko‘rib, pullarni olishimiz bilan darhol xarajat qilishni xohlamaymiz. Pul – yagona jamg‘arish vositasi emas; har qanday aktivlar – pullar, aksiyalar, obligatsiyalar, yer, uy, san’at asarlari yoki zargarlik mollari – jamg‘arish vositasi hisoblanadi. P. Samuelson esa, Aristotelning ta’limotlariga tayangan holda pul faqat ikkita, ya’ni ayirboshlash vositasi, baho mashtabi birligi yoki o‘lchov hisobi funksiyalarini bajarishini ta’kidlaydi. Angliya – amerika iqtisodchi olimlari pulning uchta funksiyasi (muomala vosi- tasi, qiymat o‘lchovi va jag‘arma vositasi) mavjudligini e’tirof etishadi. Jumladan, Edvin Dj. Dolan, Kolin D. Kempbell, Rozmari Dj. Kempbelllar pul 9 MAVZU: PUL BOZORIDADI MUVOZANAT MODELI MUNDARIJA KIRISH .......................................................................................................................................................... 2 I BOB. PUL TUSHUNCHASI VA U HAQIDAGI ASOSIY MA’LUMOTLAR. .......................................................... 7 1.1§ Pul tushunchasi va uning funksiyalari. ............................................................................................. 7 1.2§ Pul agregatlari. ............................................................................................................................... 10 1.3§ Pulga talabning klassik va keynissian nazariyalari .......................................................................... 12 II BOB. PUL BOZORIDAGI MUVOZANAT MODELI SHAKLLANTIRISH. ...................................................... 16 2.1§ Pul taklifi modeli. Pul multiplikatori. .............................................................................................. 16 2.2§ Pul bozoridagi muvozanat modeli. ................................................................................................. 18 XULOSA ...................................................................................................................................................... 22 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................................ 24 ILOVALAR ............................................................................................................................................... 25 1 Real pul zaxiralariga talab funksiyasini quyidagi ko‘rinishda yozamiz: M/R = f (R) Bu tenglama ko‘rsatayaptiki, pulga bo‘lgan talab miqdori foiz stavkasi funksiyasi ekan. Grafikda foiz stavkasi va real pul zaxiralari miqdoriga talab teskari bog‘liqlikka ega ekanligi ko‘rinadi. Chunki, yuqori foiz stavkasi pulga talab miqdorining kamayishini ko‘rsatadi. Klassik va keynschilarga xos yondashuvlarni umumlashtirib, pulga talabning quyidagi omillarini ajratib ko‘rsatish mumkin: 1) daromadlar darajasi; 2) pulning aylanish tezligi; 3) foiz stavkasi. Agar klassik nazariya pulga talabni asosan, real daromad hajmi bilan bog‘lasa, keynschalarda esa pulga talab asosan, foiz stavkasiga bog‘liq deb hisoblanadi. 1-chizma. Pulga talab grafigi 6 Pulning aylanish tezligini hisobga olmaganda, real pul qoldig‘iga talab formu- lasi quyidagicha bo‘ladi: (M/P)*D=f (R, Y); Bu yerda: 6 Sh.I. Mustafakulov, G‘.E. Zahidov, Q.A. Isayev, A.B. To‘qliyev,”Makroiqtisodiyot” «Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi» Toshkent – 2022,115-bet. 14 muomala vositasi, qiymat o‘lchovi va jamg‘arma vositasi funksiyalarini bajarishini ta’kidlaydi. Nemis iqtisodchi olimi K. Knis (1821–1898) pulning to‘rtta ya’ni, qiymat o‘lcho- vi, muomala vositasi, to‘lov vositasi va jamg‘arma vositasi funksiyalarini e’tirof etadi. S. Fisher, R. Dornbush, R. Shmalenzilar ham pulning to‘rtta funksiyalarini ba- jarishlarini e’tirof etib, ularni quyidagi ketma-ketlikda amal qilishini ta’kidlaydi: birinchisi – muomala vositasi va to‘lov vositasi, ikkinchisi – o‘lchov hisobi, uchinchisi – qiymatni saqlash vositasi, to‘rtinchisi – kechiktirilgan to‘lovlar o‘lchovi. K. Marks pulning funksiyalari konsepsiyasida uni uchta funksiyasi mavjudligi- ni ta’kidlaydi. U pulning funksiyalarini quyidagi ketma-ketlikda ifodalaydi. Birinchisi – qiymat o‘lchovi, ikkinchisi – muomala vositasi, uchinchisi – moliyaviy pul. K. Marksning pulning uchinchi funksiyasi ayrim iqtisodchilar tomonidan jamg‘ar- ma vositasi, to‘lov vositasi va jahon puli kabi vazifalarini bajarishi mumkinligini ilgari suriladi 4 . 1.2 § Pul agregatlari. Pul agregatlari bu pul massasini muqobil o’lchash imkoniyatini beruvchi ko’rsatkichlardir. Xalqaro amaliyotda quyidagi pul agregatlaridan keng foydalaniladi: 1. M0 – bu agregatni hisoblash uchun Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqarilgan, ya’ni emissiya qilingan barcha naqd pullar summasidan banklar va korxonalarning kassasidagi naqd pullarning qoldig‘i ayirib tashlanadi. Taraqqiy et- gan mamlakatlar bank amaliyotida M0 hisobga olinmaydi. 2. M1 = M0 + talab qilib olinadigan depozitlar + yo‘l cheklari. Ayrim mamlakat- larda kredit kartalari ham M1 tarkibiga kiritiladi. 3. M2 = M1 + muddatli depozitlar + jamg‘arma depozitlar. M2 hisoblashda summasi uncha katta bo‘lmagan muddatli va jamg‘arma depozitlar olinadi. 4 Mankiw, N. G. (2016). Makroiqtisodiyot (9-nashr). Yetarli nashriyotchi. 10 Pulning mohiyatiga «pul mehnat taqsimoti chuqurlashib borayotgan ushbu jamiyatda tovarlarni ayirboshlash va to‘lovlarni amalga oshirish ishlarini yengil- lashtiradi» degan qarashlar ham mavjud. Pulning vujudga kelishi kishilik jamiyati sivilizasiyasining buyuk kashfiyotla- ridan hisoblanadi. «Pul» deb nomlangan maxsus tovarning paydo bo‘lishi nati- jasida odamlar o‘rtasida ayirboshlash bilan bog‘liq ziddiyatlar va «ehtiyojlarning bir-biriga mos kelmasligi» kabi muammolar barham topdi. Pulning vujudga kelishi, uning evolutsion rivojlanishi, nazariyasi, mohiyati va funksiyalari haqida xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlar, nazariyachilar, mutaxas- sislar juda ko‘p ilmiy asarlar, maqolalar va tadqiqot ishlari yaratgan. Hozirgi kunda ham ushbu jarayon davom etmoqda. Iqtisodiy adabiyotlarda pulning vujudga ke- lishi va uning hozirgi kundagi ko‘rinishi haqida yagona yondashuv mavjud emas. Pulning vujudga kelish sabablarini bilish uchun qadimda odamlar o‘rtasida ro‘y bergan ayirboshlash munosabatlarini amalga oshirish jarayoniga e’tibor qaratish lozim. Chunki, aynan mana shu tabiiy ayirboshlash jarayoni hozirgi kunda siz bilan biz kundalik hayotda va hisob-kitoblarda foydalanib kelayotgan pulning vujudga kelishiga zamin yaratgan. Xususan, pulning vujudga kelishiga quyidagi omillar asos bo‘lib xizmat qiladi:  tovar ishlab chiqarishning mavjudligi va uning rivojlanib borishi;  jamiyat a’zolarining bir qismida o‘zida mavjud bo‘lmagan tovarlar (iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish – mehnat qurollari) ga ehtiyojning yuzaga kelishi;  kishilarda, ya’ni jamiyat a’zolarining bir qismida ehtiyojidan ortiqcha iste’mol mahsulotlari va boshqa tovarlarning yuzaga kelishi;  odamlarning ongi-tafakkuri rivojlanishi natijasida ularning mehnat qurollari yasashga o‘rganishi va ularni tayyorlashni faoliyat turiga aylantirishi;  odamlarning ongi, dunyoqarashi va hayot kechirish tarzi rivojlanishi ikki tomonlama ayirboshlash munosabatlari vujudga kelishiga, kishilarda o‘ziga zarur bo‘lmagan buyumni boshqa o‘ziga zarur bo‘lgan buyumga ayirbosh qilish mum- kinligi anglashiga olib keldi va bu jarayonlarning iqtisodiy munosabatlarga aylani- shi pulning paydo bo‘lishiga asos soldi 5 26 shaxslar faoliyatida har kuni yechimini talab qiladigan vazifalardan hisoblanadi. Jahon iqtisodiyoti fanida o‘z asarlari bilan mashhur bo‘lgan iqtisodchi – olim Frederik S. Mishkin «Pul, bank ishi va moliyaviy bozorlarning iqtisodiy nazariyasi» kitobida shunday misol keltiradi 2 . Kurs ishining о b’ е kti. Mamlakatdagi pul miqdori, pul qadrining ko‘tarilishi va shu kabi ko‘rsatkichlarni albatta Markaziy bank o‘z faoliyati doirasida hisob- kitob qilishi natijasida aniqlik kiritib boradi hamda pul-kredit siyosatini yuritadi. Markaziy bank faoliyatini tubdan takomillashtirish, uning amalga oshirib borayotgan islohotlarini xorijiy tahlilchi va tanqidchilar tomonidan o‘rganilishi zarur. Mamlakatdagi banklar o‘z faoliyat darajasini, shuningdek, imkoniyatlarini to‘liq bajarmas ekan mamlakat aholisi qo‘lidagi qiymatga ega ayirboshlash funksiyasini bajaruvchi pul qadri hamda aholi o‘rtasida unga nisbatan ishonchsizlik hissini paydo qilishi turgan gap. Albatta, tarixda birgina qilingan xato tufayli Buyuk Britaniya funt sterlingining qadrsizlanishi va uning oltindagi qiymatining yo‘qotilishiga olib keldi. Shunday ekan, Markaziy bank xodimlarining har birini bilim va ko‘nikmalarini oshirish, sifat tekshiruvi kabi choralarni ko‘rish foydadan xoli emas. Moliyaviy bozorlar va institutlar nafaqat aholining kundalik hayotiga ta’sir ko‘rsatadi, balki iqtisodiyotimizga trillionlab dollar qiymatga ega fondlarni jalb qiladi. Bu holat o‘z navbatida korxonalarning daromadi, mamlakatda tovarlar va xizmatlarning ishlab chiqarilishiga, hattoki, AQSHdan tashqari boshqa davlatlar- ning farovonligiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Kurs ishining predmeti. D. Yum A. Smitning pul xususidagi qarashlariga e’tiroz bildirib, «Pul bu – sav- do-sotiqning g‘ildiragi emas, balki u yog‘, shu savdo-sotiq g‘ildiragini erkin va yum- shoq ishlashiga imkoniyat yaratadigan vositadir» degan fikrni bildiradi. 2 Keyns, J. M. (2019). Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi. Palgrave Makmillan. 4 4. M3 = M2 + yirik summadagi muddatli depozitlar + depozit sertifikatlari + jamg‘arma sertifikati. 5. M4 (L- AQSHda) = M3 + davlatning qisqa muddatli obligatsiyalari + korpo- rativ obligatsiya + jamg‘arma obligatsiyalar + bank akseptlari + pul bozori o‘zaro fondlari paylari. Sanoati rivojlangan mamlakatlarning moliya statistikasida pul massasini aniqlashda quyidagi asosiy pul agregatlari to‘plamidan (guruhidan) foydalaniladi: M-1 agregati – muomaladagi naqd pullar (banknotalar, tangalar) va joriy bank schyotlaridagi mablag‘larni o‘z ichiga oladi; M-2 agregati – M-1 agregati va tijorat banklaridagi muddatli va jamg‘arma qo‘yilmalaridan (to‘rt yilgacha) tarkib topgan; M-3 agregati – o‘z ichiga M-2 agregati va ixtisoslashgan kredit muassasala- ridagi jamg‘arma qo‘yilmalarini kiritgan; M-4 agregati – M-3 agregati hamda yillik tijoriy banklarining depozitli sertifikatlaridan iborat. AQSH da pul massasini aniqlash uchun 4 ta pul agregati, Yaponiya va Ger- maniyada – 3 ta, Angliya va Fransiyada – ikkita pul agregatidan foydalaniladi. O‘zbekistonda pul massasi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:  M0 – naqd pullar;  M1 – M0 + schyotlardagi pul qoldig‘i + mahalliy budjet mablag‘lari + budjet, jamoa va boshqa tashkilot mablag‘lari;  M2 –M1 + tijorat banklaridagi muddatli jamg‘armalar;  M3 – M2 + sertifikatlar + maqsadli zayom obligatsiyalari + davlat zayom obligatsiyalari + xazina majburiyatlari. Pul agregatlari M1 va M2 ning bir-biridan farqi M2 ning o‘z tarkibiga yaqin ora- da pulga aylanishi mumkin bo‘lgan «kvazi» – qariyb pullarni olishdadir. Pul massasining turli xil ko‘rsatkichlarini ishlatish pul muomalasi holatini tahlil qilishga turli tomonlardan yondashishga imkon beradi 5 . 5 Vudford, M. (2023). Foizlar va narxlar: pul-kredit siyosati nazariyasi asoslari. Prinston universiteti matbuoti. 11 Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishi mavzusining maqsadi pul bozoridagi muvozanat modelini o’rganish va tahlil qilishdan iboratdir. Kurs ishining vazifalari. 1. Pul tushunchasi va uning funksiyalarini tahlil qilish. 2. Pulning talab va taklif modelini o’rganish. 3. Pul bozoridagi muvozanat modeli va uning vazifasi aniqlash. Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob, 6 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan hamda ilovalardan iborat. 6 Demak, pul taklifi pul bazasi va pul multiplikatori miqdoriga bog‘liq ekan. Pul multiplikatori pul bazasining bir miqdorga oshishi natijasida pul taklifi qanday o‘zgarishini ko‘rsatadi 8 . Markaziy bank pul taklifini avvalambor, pul bazasiga ta’sir etish yo‘li bilan tartibga soladi.Mamlakatda pul miqdori ko‘payadi, agar: – pul bazasi o‘ssa; – majburiy zaxiralash normasi pasaytirilsa; – tijorat banklarining ortiqcha rezervlari kamaysa; naqd pullarning depozitlar umumiy summasiga nisbati pasaysa. 2.2 § Pul bozoridagi muvozanat modeli. Pul bozori modeli pulga talab va taklifni birlashtiradi. Dastlab, soddalik uchun pul taklifi Markaziy Bank tomonidan nazorat qilinadi va (M//P)s darajasida qayd qilingan deb olamiz. Agarda M – pul taklifini, P – narxlar darajasini bildirsa, M/P pul vositalarining real zaxirasi miqdorini ko‘rsatadi. (M/P)s = M/P Bu yerda: M – pul taklifi darajasini bildiradi; P – baholar darajasi (ushbu modelda ekzogen o‘zgaruvchi) ni ko‘rsatadi. Chizmada ko‘rsatilganidek real pul taklifi miqdoridagi foiz stavkasiga bog‘liq bo‘lmagan vaziyatni ko‘rsatadi. Shuning uchun real pul vositalari taklifi grafikda ko‘rsatayotganimizdek vertikal chizik ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Bu holat foiz stavkasi qanchalik o‘zgarishiga qaramasdan real pul taklifi miqdori o‘zgarmasdan qolgan vaziyatni aks ettiradi. Baholar darajasini ham barqaror deb qabul qilamiz. Bu holatda real pul taklifi M/P ga teng va grafikda Ms to‘gri chizik ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Pul talabi berilgan daromad darajasida foiz stavkasiga teskari proporsional egri chiziq ko‘rinishiga ega. Muvozanat nuqtasida pul talabi va taklifi o‘zaro teng. O‘zgarib turuvchi foiz stavkasi pul bozorini muvozanatda ushlab turadi. Foiz 8 Vudford, M. (2023). Foizlar va narxlar: pul-kredit siyosati nazariyasi asoslari. Prinston universiteti matbuoti. 18 ILOVALAR 25 k – koeffitsiyentni nominal pul miqdori (M)ning daromadlar (P*Y) dagi ulushini ko‘rsatadi. Kembrij tenglamasi turli darajada daromadli bo‘lgan turlicha moliyaviy aktivlar mavjudligini va daromadni ularning qaysi biri ko‘rinishida saklashni tanlash im- koniyati mavjudligini ko‘zda tutadi. Pulga real talab quyidagi ko‘rinishda hisoblanadi: (M/R)*D = k*Y Bu yerda: M/R – «real pul qoldig‘i», «pul mablag‘larining real zaxirasi» deb nomlanadi. Pulga talabning keynscha nazariyasi. Pulga talabning Keyns nazariyasi, likvidlilikning afzalligi nazariyasi, pulni naqd ko‘rinishda saklashga kishilarni undovchi uch sababni ajratib ko‘rsatadi: 1) tranzaksion sabab (joriy bitimlar uchun naqd pulga talab); 2) ehtiyotkorlik sababli (ko‘zda tutilmagan holatlar uchun ma’lum miqdorda naqd pullarni saqlash); 3) spekulyativ sabab (foyda olish maqsadida qimmatli qog‘ozlar sotib olish uchun pulga talab). Spekulyativ sabab foiz stavkasi bilan obligatsiyalar kursi o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikka asoslanadi. Agar foiz stavkasi ko‘tarilsa, obligatsiyalar bahosi pasaya- di, ularga talab esa oshadi. Bu esa o‘z navbatida, naqd pul zaxiralarining qisqa- rishiga hamda naqd pullarga talabning pasayishiga olib keladi. Pul likvidlilik xususiyatiga ega bo‘lganligi uchun ham aholi uni saqlashni afzal biladi. Likvidlilikning afzalligi nazariyasi ko‘rsatadiki, pulga bo‘lgan talab miqdori foiz stavkasiga bog‘liq. Foiz stavkasi naqd pul vositalarini qo‘lda ushlab turishning muqobil xarajatlari miqdorini, ya’ni, siz foiz olib kelmaydigan naqd pullarni qo‘lda ushlab turgan sharoitda yo‘qotadigan pul miqdorini bildiradi. Nonning narxi non talabi miqdoriga ta’sir qilganidek, naqd pullarni qo‘lda ushlab turish miqdori ham pul zaxiralariga talab miqdoriga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun foiz stavkasi oshganda, insonlar boyliklarini naqd pul shaklida kamroq ushlab turishga harakat qiladi. 13 II BOB. PUL BOZORIDAGI MUVOZANAT MODELI SHAKLLANTIRISH. 2.1 § Pul taklifi modeli. Pul multiplikatori. Pul taklifi (Ms) o‘z ichiga bank tizimidan tashqaridagi naqd pullar (S) va zarur bo‘lganda (D) iqtisodiy agentlar bitimlar uchun ishlatishi mumkin bo‘lgan de- pozitlarni oladi: Ms= S+D Aksariyat mamlakatlarda davlat pul chiqarishda monopol huquqqa ega. Uni amalga oshirish huquqi nisbatan mustaqil muassasa Markaziy bank ixtiyorida. «Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi hududida qonuniy to‘lov vositasi sifatida banknotlar va tangalar ko‘rinishidagi pul belgilarini muomalaga chiqarish mutloq huquqiga ega». Ammo pul taklifini ko‘paytirish imkoniga yoki pul yaratish qobiliyatiga tijorat banklari ham ega. Ular kreditlar bera borib, to‘lov vositalari emissiyasini yoki kredit multiplikatsiyasini amalga oshiradi. Masalan, A bankning depoziti 2000 so‘mga o‘sgan bo‘lsa, zaxira normasi 20 % ga teng bo‘lganda (zaxira normasi – tijorat banklar depozitlarining ma’lum qismini Markaziy bankda saqlab turish normasi), u 400 so‘mni Markaziy bankda zaxiralab, qolgan 1600 so‘mni qarzga beradi. Shunday qilib, A bank pul taklifini 1600 so‘mga ko‘paytiradi va u endi 2000+1600=3600 so‘mni tashkil etadi. Ya’ni, omonatchilarning depozitlardagi 2000 so‘mdan tashqari yana 1600 so‘m qarz oluvchilar qo‘lida qoladi. Agar 1600 so‘m yana banka tushsa (masalan, B bankka) unda 20 % ga teng bo‘lgan zaxira normasida u 320 so‘mni zaxirada qoldirib, 1280 so‘mni kreditga beradi hamda shu miqdorda pul taklifini oshiradi. Kredit berishning bu jarayoni so‘nggi pul birligidan foydalanishga qadar davom etadi. Yakuniy hisob kitob bank depozitlari jami 10000 so‘mga ko‘payganligini ko‘rsatadi. Bu jarayonni formula ko‘rinishida quyidagicha yozishimiz mumkin: M = (1/ rr )*D Bunda: M – pul taklifi hajmi; rr – majburiy zaxiralash normasi; D – dastlabki depozit. 16 I BOB. PUL TUSHUNCHASI VA U HAQIDAGI ASOSIY MA’LUMOTLAR. 1.1 § Pul tushunchasi va uning funksiyalari. Pul va uning kelib chiqishi, vazifalari to‘g‘risida mavjud xorijiy mamlakatlar iqtisodchilarining qo‘llanmalarini olib qaraydigan bo‘lsak, pulning kelib chiqishi to‘g‘risida ikki konsepsiya mavjudligini ko‘rish mumkin. Bular ratsionalistik va evolutsion konsepsiyalardir. Ratsionalistik qarashning asoschilaridan biri Arastu bo‘lib, u pul kelib chiqi shining asosini o‘zaro bir-biriga teng qiymatni harakatga keltiruvchi biron-bir maxsus «dastak-vosita», kishilar orasida o‘zaro kelishuv natijasida qabul qilingan shartli birlik ekanini aytadi. O‘zaro tovarlarni almashtirishda pul qatnashmaganda, tovarni sotish jarayoni tovarni sotib olish jarayoni sifatida yuzaga kelgan. Tovarlar o‘rtasidagi proporsiya tasodifan, masalan, sotilishi kerak bo‘lgan mahsulotga talab qay darajada va uning miqdori kam-ko‘pligiga bog‘liq holda o‘rnatilgan. Keyinchalik, shu tovarlar ichidan umumiy ekvivalent sifatida ba’zi tovarlar ajralib chiqdi. Jamiyatning rivojlanishi muomalaga metallarning kirib kelishiga olib keladi. Rivojlanishning birinchi bosqichlarida mis, bronza, temir ishlatilib, almashinuv T-P-T shaklida olib borilgan. XVIII asrning oxirigacha pul tomonlar o‘rtasidagi shartnoma vositasi, deb qarab kelingan. Masalan, Pol Samuyelson pulni sun’iy ijtimoiy shartlashish belgisi, deb izohlagan. Boshqa amerikalik olim Jon Gelbreit qimmatbaho metallarning pul vazifasini bajarishi bu kishilar o‘rtasidagi kelishuvning mahsuli ekanligini ta’kidlaydi. Pulning kelib chiqishini tadqiq qilish A. Smit, D. Rikardolarning tadqiqotlariga asoslangan holda pulning mohiyatini ochib berishga harakat qilgan. Shuningdek, pulning o‘zi ham tovar ekanligini, pulning kelib chiqishi bosqichlarini izohlab bera oldi. U oltin va kumush qazib olish va ishlatish uchun ma’lum mehnat sarflanadi, shu mehnat oltin va kumushda gavdalangan holda boshqa tovarlarning qiymatini o‘lchashning asosi bo‘lib xizmat qiladi, deb ko‘rsatgan. Hozirgi vaqtda yuqorida- giga o‘xshagan real pullar o‘rniga o‘z qiymatiga ega bo‘lmagan qog‘oz va kredit pullar muomalada ishlatilmoqda. Shuning uchun qog‘oz va kredit pullar 7 Banklar, Ms > Md bo‘lgani uchun foiz stavkasini pasaytira boshlaydi. Asta- sekin iqtisodiy agentlar o‘z aktivlari tarkibini o‘zgartirishi va banklar tomonidan foiz stavkasining o‘zgartirilishi oqibatida pul bozorida muvozanat tiklanadi. Foiz stavkasi pasayib ketgan holatda teskari jarayon ro‘y beradi. 4-chizma. Daromadlar darajasining oshishi natijasida pulga talabning o’zgarishi 20 kelib chiqishi to‘g‘risidagi ratsionalistik konsepsiyaning to‘g‘ridan to‘g‘ri isboti bo‘la olmaydi. Qog‘oz pullar yuzaga kelguncha, jamiyat bir necha rivojlanish bosqichini bosib o‘tgan. Pulning kelib chiqish tarixi uning evolutsion nazariyasi bilan ko‘proq bog‘liq. Tovar muomalasining evolutsion rivojlanish jarayonida umumiy ekvivalent shak- lini har xil tovarlar o‘ynagan. Har bir jamoa o‘z tovarini ekvivalent sifatida o‘rtaga qo‘ygan. Lekin jamiyat taraqqiyoti shu tovarlar ichidan ikki guruh tovarlarning ajralib chiqishiga olib keldi. Bular: birinchi ehtiyoj uchun zarur bo‘lgan tovarlar va zebu ziynat tovarlaridir. Evolutsion konsepsiya tarafdorlari pulning quyidagi jihatlarini asoslashdi. Pul: 1) tovar ishlab chiqarish va tovar ayirboshlash jarayonlari evolutsion rivojla- nishining mahsuli; 2) alohida olingan tovar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida munosabatlarni o‘rnatishning obyektiv omili sifatida yuzaga kelgan; 3) o‘zi ham tovar sifatida ma’lum ijtimoiy munosabatlarni o‘zida aks ettira olish xususiyatiga ega; 4) nafaqat iqtisodiy, balki tarixiy kategoriya ham bo‘lib, undan foydalanish ehtiyoji va zaruriyati bo‘lganligi bois u doimo mavjud bo‘laveradi. Evolutsion qarash tarafdorlari fikrlaricha, pul tovar ishlab chiqarish va ayir- boshlash jarayonlari rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan. Pulning paydo bo‘lish bosqichlarini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak bu jarayonlar evolutsion nazariya tarafdor- lari fikrini tasdiqlaydi. Tovar ishlab chiqarishning ilk bosqichlarida ayirboshlash jarayonlari pul ishtirokisiz amalga oshirilgan. Pul ayirboshlash vositasi, qiymat ulchovi va jamg‘arish funksiyalarini bajaradi. Aynan ayirboshlash funksiyasi pulning boshqa aktivlar, aktsiyalar, obligatsiyalar- dan farqini belgilab beradi 3 . Ayirboshlash funksiyasi. Bizning iqtisodiyotimizdagi mavjud deyarli barcha bozor iqtisodiyoti tamoyillarida yuzaga keladigan operatsiyalarda pul naqd pullar 3 Mishkin, F. S. (2018). Pul, bank va moliya bozorlari iqtisodiyoti (12-nashr). Pearson. 8 27 XULOSA Shavkat Mirziyoyev 18-aprel kuni dunyoda yuz berayotgan iqtisodiy tebranishlarning mamlakatimiz soha va tarmoqlariga ta sirini yumshatish chora-ʼ tadbirlari yuzasidan yig ilish o tkazdi . ʻ ʻ Davlat rahbari dastlab jahon iqtisodiyotidagi vaziyatga to‘xtaldi. Hozirgi dunyo avvalgidek emas. Gap tarif yoki ularni miqdorida ham emas. Uzoq yillar davomida davlatlar o rtasida barqaror munosabatlar va o zaro ʻ ʻ ishonchni ta minlagan xalqaro institutlar, ular ishlab chiqqan qoida va normalar ʼ bugun samarasiz bo lib boryapti, — dedi Shavkat Mirziyoyev. ʻ O‘zbekiston prezidenti bu jarayonlar zanjirli ta’sir ko‘rsatishi, jahon iqtisodiyotining sekinlashishiga va xalqaro savdoning qisqarishiga olib kelishi mumkinligini ta’kidladi. Pul bozoridagi muvozanat odatda pulga bo'lgan talab uning taklifiga to'g'ri kelganda erishiladi. Bu foiz stavkalari odamlar ushlab turmoqchi bo'lgan pul miqdorini markaziy bank va tijorat banklari taklif qilayotgan pul miqdoriga tenglashtiradigan darajada bo'lganda yuz berishi mumkin. Pul bozorida muvozanatga erishishga turli omillar ta'sir ko'rsatishi mumkin, masalan, iqtisodiy o'sishning o'zgarishi, inflyatsiya darajasi, markaziy bankning pul-kredit siyosati va hatto investorlarning kelajakdagi bozor kon'yunkturasi haqidagi taxminlari. Pul bozoridagi muvozanatga ta'sir etuvchi yana bir omil moliya tizimiga ishonchdir. Agar investorlar va iste'molchilarning banklar va kredit tashkilotlariga ishonchi bo'lsa, bu pulga bo'lgan talab va taklifning barqaror dinamikasini ta'minlaydi. Albatta, pul bozorida muvozanatni o'rnatishda moliyaviy tizimga bo'lgan ishonch asosiy rol o'ynaydi. Investorlar va iste’molchilar banklar va boshqa moliya institutlariga ishonsa, ular bank hisobvaraqlarida ko‘proq mablag‘ qoldirishga, qimmatli qog‘ozlarga mablag‘ qo‘yishga va turli maqsadlarda kredit olishga moyil bo‘ladilar. Bu pul talabi va taklifining barqaror dinamikasini yaratadi. Masalan, iste’molchilar o‘z mablag‘larining bankda xavfsiz bo‘lishiga ishonchlari komil bo‘lsa, ularni depozitga qo‘yish istagi kuchayadi, bu esa iqtisodiyotdagi pul 22
Купить