Pul bozoridagi muvozanat va pulga talab.-3 - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	112.5KB
Xaridlar	28
Yuklab olingan sana	07 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

157 Sotish

Pul bozoridagi muvozanat va pulga talab.-3

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“MAKROIQTISODIYOT” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Pul bozoridagi muvozanat va pulga talab.
Bajardi: IV kurs 101-20 guruh(sirtqi)
Iqtisodiyot yo’nalishi talabasi: Rejavaliyev Shoxruxbek
Qabul qildi: ________________
Baho: ______
Andijon 2024

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TASHQI QARZDORLIK
KO’RSATKICHI MAKROIQTISODIY TAHLILI
Reja:
Kirish
1. Pul haqida umumiy ma’lumotlar.
2. Pulga talabning klassik nazariyasi va keynscha nazariyasi.
3. Pul taklifi va mustaqil yondashuv.
Xulosalar
Foydalanilgan adabiyotlar
2

Kirishi
Pul bozori - moliya bozorining asosan qisqa muddatli (bir yilgacha) kredit
operatsiyalari amalga oshiriladigan qismi. Pul bozoridagi operatsiyalar
firmalarning aylanma kapitali hara-katiga, banklarning qisqa muddatli resurelariga
xizmat ko rsatadi. Ken g ma noda Pul bozori xususiy shaxslar, davlat, nobankʻ ʼ
davlat muassasalari pulga talab bilan va banklar pul taklifi bilan chiqadigan
bozordir. Pul bozori vaqtincha yetishmayotgan aylanma vositalarni to ldirish
ʻ
imkoniyatini beradi. Pul bozorining asosiy ishtirokchilari — Markaziy bank va
tijorat banklari hisoblanadi. Keyingi yillarda bankdan tashqari moliya vositachilari
(mas, AQShdagi P.b, hamkorlik fondlari) ham ishtirok etadi. Pul bozorida yuqori
likvidlikka ega bo lgan qimmatbaho qog ozlar — xazina va tijorat veksellari,
ʻ ʻ
depozit sertifikatlari, bank akseptlari, qimmatli qog ozlar, munitsipal veksellari va
ʻ
boshqa qatnashadi. Pul bozori iqtisodiyotni boshqarishning muhim ob yektlaridan
ʼ
biridir.
Pul bozoridagi muvozanat — moliya bozorining asosan qisqa muddatli (bir
yilgacha) kredit operatsiyalari amalga oshiriladigan qismi. Pul bozoridagi
operatsiyalar firmalarning aylanma kapitali hara-katiga, banklarning qisqa
muddatli resurelariga xizmat ko rsatadi. Keng ma noda Pul bozori xususiy
ʻ ʼ
shaxslar, davlat, nobank davlat muassasalari pulga talab bilan va banklar pul taklifi
bilan chiqadigan bozordir. Pul bozori vaqtincha yetishmayotgan aylanma
vositalarni to ldirish imkoniyatini beradi. Pul bozorining asosiy ishtirokchilari —
ʻ
Markaziy bank va tijorat banklari hisoblanadi.
Keyingi yillarda bankdan tashqari moliya vositachilari (mas, AQShdagi P.b,
hamkorlik fondlari) ham ishtirok etadi. Pul bozorida yuqori likvidlikka ega bo lgan
ʻ
qimmatbaho qog ozlar — xazina va tijorat veksellari, depozit sertifikatlari, bank
ʻ
akseptlari, qimmatli qog ozlar, munitsipal veksellari va boshqa qatnashadi. Pul
ʻ
bozori iqtisodiyotni boshqarishning muhim ob yektlaridan biridit. Pul bozori davlat
ʼ
harajatlarini kreditlash va byudjet taqchilligini qoplashning manbai sifatida kat-ta
ahamiyatga ega.
3

Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari rivojlanishi bilan xalqaro Pul bozorilari
paydo bo ldi (eng yiriklari Amerika Pul bozori, Yevropa Pul bozori).ʻ
4

1. Pul haqida umumiy ma’lumotlar.
1.1 Pul tushunchasi va uning funktsiyalari.
Pul – iktisodiyot sub`ektlari mulkining bir turi bo`lib, mulkning boshka
turlaridan ikki xususiyatiga ko`ra fark kilad: birinchidan, pul yukori likvidliliklar,
ya`ni qisqa muddatda, sezilarsiz sarf - xarajatlar bilan boshka buyumga
ayirboshlanish kobiliyatiga ega; ikkinchidan baxolar o`zgarmas bo`lgan sharoitda
pul yoki xech qanday daromad keltirmaydi, yoki uning daromadliligi darajasi
boshka mulk turlarinikidan qancha kam. S h unga karamasdan kishilar nima uchun
mulk sifatida pulga egalik kilishga xarakat q iladilar? Bu savolga javobni pulning
funktsiyalaridan topamiz.
Odatda pulning uch asosiy funktsiyasi mavjud deb karaladi.
Bular : 1) to`lov vositasi (almashinuv vositasi); kiymat o`lchovi vositasi,
jamgarish ( boylik to`plash) vositasi .
Umumiy ekvivalentlilik, yu q ori likvidlilik xususiyatlari pulni ideal to`lov
vositasiga aylantiradi. Xozirgi zamon iqtisodiyotida to`lovlar uch yo`l bilan
amalga oshiriladi:
1) nakd pul to`lovi;
2) bankdagi xisobvaraqlarda yozuv orqali, ya`ni nakd bo`lmagan pul
ko`chirish orqali;
3) bir shaxsning ikkinchi shaxsga qarzdorliligini tasdiqlovchi
xujjatlar( veksellar, karz majburiyatlari) yordamida.
Qiymat o`lchovi sifatida pullar tovarlar baxosini ifodalaydi va turli tovarlar
qiymatini taqqoslash imkonini beradi.
O`z tovari uchun olgan pulini sotuvchi doim xam birdaniga ishlatvermaydi.
Shu sababga ko`ra pullar ularga o`tkazilgan kiymatni saqlab turishlari juda
muxim. Agar pul aytilgan xususiyatga ega bo`lsa, unda u boylik to`plash
maksadida jamgariladi. Pulning bu funktsiyasini mukobil tarzda mulkning boshka
turlari - obligatsiyalar, aktsiyalar, ko`chmas mulk xam bajarishi mumkin.
Rivojlangan iktisodiyot sharoitida pulning to`lov vositasi sifatidagi vazifasi
jamgarish vositasi vazifasiga nisbatan muximrok ao`xamiyat kasb etadi.
5

1.2 Pul agregatlari
Pulning yukori likvidliligi va kiymatni saklab turishi xususiyatlar barcha
turdagi to`lov vositalarida bir xil emas. Nakd pullar va muddatsiz depozitlarning
likvidliligi djarajasi muddatli depozitlarga yoki veksellarga karaganda yukorirok.
SHu sababli pul massasi likvidlilik darajasining pasayib borishi tamoyiliga
asoslangan agregatlarga bo`linadi. Rivojlangan mamlakatlarda pul massasini
aniklashda - M1; M2; M3; M4 deb belgilanadigan pul agregatlaridan foydalaniladi.
Pul agregatlarining tarkibi va mikdori turli mamlakatlarda o`zaro fark kilish
mumkin. Kuyida umumlashtirib olingan pul agregatlari tarkibini keltiramiz:
“M0- bank tizimidan tashkaridagi nakd pullar va tijorat banklarining
Markaziy bankdagi rezervlari;
M1 = M0 + muddatsiz depozitlar, yo`l cheklari va boshkalar;
M2 =M1 + ( mi k dor i va muddati cheklangan) muddatli depozitlar va
boshkalar ;
M3 = M2+( mi k dori va muddati cheklanmagan ) muddatli depozitlar va
boshkalar” *
Makroiktisodiy taxlilda M
1 va M
2 pul agregatlari eng ko`p foydalaniladi. Pul
agregatlarining dinamikasi turli sabablarga boglik. Masalan, daromadlarning
oshishi natijasida M
1 ga talab tezrok o`ssa, foiz stavkasining o`sishi natijasida M
2
va M
3 ga talab M
1 ga nisbatan tezrok o`sadi.
"Pul Agregatlari" moliyaviy iqtisodiyotda sodir bo'lgan har qanday
o'zgarishlarni va moliyaviy jarayonlarni o'lchovlash uchun qo'llaniladigan statistik
ko'rsatkichlar to'plamini ifodalaydi. Bu agregatlar mamlakatning moliyaviy
holatini, moliyaviy siyosatning samaradorligini va valyuta politikasining
natijalarini tushuntirishda muhimdir. Quyidagi eng ko'p ishlatiladigan pul
agregatlari mavjud:
1. Pul miqdori (M0): M0, jami pullar, banknot va kichik moliyaviy
konvertatsiyani (kasadagi moliyalarni) ifodalaydi. Bu xilmi bir moliyaviy
*
6

aggregatdir, chunki unda banklar tomonidan kredit berish uchun ishlatiladigan
majburiy balans xisob-kitoblari vaqtinchalik ko'rsatilmaydi.
2. Pul to'plami (M1): M1 ni tarkibiga M0 va yaqin muqobil pul varakalari
(kredit kartalari, chekkalar va boshqa pulli varakalar) kiradi. Bu to'plamning
amalga oshishi pul o'tkazmalarini oshiradi.
3. Pul o'rtacha tezkorlik (M2): M2 ni tarkibida M1 hamda tezkorli
investitsiyalar, sug'urta mablag'lar va boshqa pulli depozitlar, katta summalik
moliyaviy varakalar (masalan, dilerjentlik sertifikatlari) kiradi. Bu to'plam,
moliyaviy varakalarni ko'zdan kechirishning yuqori darajasini ko'rsatadi.
4. Pul o'rtacha tezkorlik vaqtida (M3): M3 ni tarkibida M2 hamda uzoq
muddatli omonatlar, investitsiyalar, sug'urta mablag'lar, pension fondlar va boshqa
katta muddatli moliyaviy varakalar kiritiladi. Bu to'plam, moliyaviy mablag'lar
oqimini oshirishda muhim rol o'ynaydi.
5. Pul o'rtacha tezkorlik vaqtida (M4): M4, M3 to'plami bilan bir xil, ammo
unda "daromad yig'ish" va "moliyaviy balansni o'zgartirish" bo'yicha tuzilmalar
o'zgaruvchanligi ham hisobga olingan.
Pul agregatlari, mamlakatdagi moliyaviy holatning monitor qilinmasida va
moliyaviy siyosatning tushunarli o'lchovlari sifatida ishlatiladi. O'zgarishlar pul
aggregatlarida, masalan, tezkorlik darajasining o'sish yoki moliyaviy balansdagi
o'zgarishlar, moliyaviy politikada qanday o'zgarishlarga olib kelishi mumkinligini
ko'rsatadi.
7

1.3 Osiyo, Evropa, Amerika va Birlashgan Arab Amirliklarining pul
bozorlarining tahlili
Osiyo, Evropa, Amerika va Birlashgan Arab Amirliklarining pul
bozorlarining tahlili, har bir mintaqa o'zgacha xususiyatlarga ega bo'lib, ularning
moliyaviy siyosatlaridan, iqtisodiy holatlaridan, moliyaviy institutlaridan va
boshqa faktorlardan mustaqil ravishda ta'sir ko'rish mumkin. Quyidagi qismlarda
har bir mintaqaning pul bozorining tahlili berilgan:
1. Osiyo: - Osiyo mintaqasining boshqa mamlakatlari, masalan, Xitoy,
Yaponiya va Koreyadagi iqtisodiy ko'rsatkichlar ko'p tomonlama o'zgarishlar
ko'rsatadi.
- Boshqa mintaqa mamlakatlari bilan tijoriy munosabatlarning o'zgarishi,
xususan, Xitoyning Osiyo mintaqasidagi rivojlanishga ta'siri kritik.
- Osiyo bozorlarida xalqaro savdo hamkorliklari va investitsiyalar
osonlashmoqda.
2. Evropa: - Evropa pul bozorlarida Euro hisob-kitoblari dominanta
bo'lganligi uchun Eurodollar bozorining o'ziga xos xususiyatlari mavjud.
- Evropa mintaqasi moliyaviy integratsiyasi, masalan, Euro zonasining
mavjudligi va boshqa ommaviy yarim avro mintaqalari ko'rsatkichlarga ta'sir
ko'rsatadi.
- Siyosiy va iqtisodiy o'zgarishlar, shuningdek, Brexit, Ukraina konflikti va
boshqa faktorlar, Evropa pul bozorlariga ta'sir ko'rsatadi.
3. Amerika: - Amerika pul bozori, dunyo iqtisodiyotining eng katta va
muhim bozorlaridan biri hisoblanadi.
- AQSh dollarining xalqaro o'rnatilishi va dunyo mablag'lar bozoridagi roli,
bir nechta mintaqa mamlakatlari uchun o'zgarishlar yaratadi.
- Federal Rezerv banki tomonidan olib borilayotgan siyosatlar, mablag'lar
bozorida narxlarning o'zgarishiga olib keladi.
4. Birlashgan Arab Amirliklari: - Bu mintaqa, nafaka savdo, neft va gaz
eksportchisi mamlakatlardan iboratligi uchun, mablag'lar bozorining holati asosan
neft va gaz narxlari bilan bog'liq.
8

- Xususan, neft narxlari va OPEC siyosati Birlashgan Arab Amirliklarining
pul bozorlariga ko'p ta'sir ko'rsatadi.
- Birlashgan Arab Amirliklarida xalqaro savdo va investitsiyalar tuzilishi,
iqtisodiy diversifikatsiya yaratishga qaratilgan strategiyalarni o'z ichiga oladi.
Har bir mintaqa o'z iqtisodiy va siyosiy xususiyatlari bilan ajratilgan bo'lib,
ularning pul bozorlarining tahlili va mustaqil tahlili tashkil etish zarur. Bu tahlillar,
moliyaviy mudrikliklar va moliyaviy institutlar uchun strategik maqsadlar va
qarorlar qabul qilishda katta ahamiyatga ega.
Mamlakatlararo muvozanatning o'zgarishi
Mamlakatlararo muvozanatning o'zgarishi, mamlakatlarning moliyaviy
munosabatlari orqali o'zaro bog'liqligining o'zgarishi, shuningdek, dunyo
iqtisodiyoti bo'yicha o'zgaruvchanliklarning o'zgarishi va ularga mamlakatlarning
reaksiyasi bilan bog'liqdir. Quyidagi asosiy ko'rsatkichlar mamlakatlararo
muvozanatning o'zgarishini ta'minlashda o'rin oladi:
Valyuta O'zgarishlari: Valyuta kurslaridagi o'zgarishlar, mamlakatlararo
muvozanatda katta ahamiyatga ega. Narxlar yoki o'z mablag'larining valyutaga
nisbatan baholanishi o'zgarishlariga katta e'tibor beriladi.
Moliyaviy Siyosatlar: Moliyaviy institutlar tomonidan qabul qilingan
siyosatlar, masalan, mablag'lar bozoridagi siyosatlar, kredit siyosatlari, inflatsiya
va narxlarni nazorat qilish kabi chora-tadbirlar mamlakatlararo muvozanatni
o'zgartirishi mumkin.
Moliyaviy Munosabatlar va Savdo Tovarlarini Bo'lish: Mamlakatlararo
munosabatlardagi o'zgarishlar, savdo tovarlarining ta'sirini o'zgartirishi mumkin.
Masalan, savdo bloklari yoki iqtisodiy tajribalarga chegaralar qo'yilishi
mamlakatlararo savdo tovarlarining bo'lishini o'zgartirishi mumkin.
Investitsiyalar va Kreditlar: Xalqaro investitsiyalar va kreditlar
mamlakatlararo muvozanatni o'zgartirishi mumkin. Katta miqdorda investitsiyalar
o'zaro munosabatlarni o'zgartirishi mumkin, shuningdek, kredit tashxisi va
mablag'larni jalb etishda xalqaro tajribalarni hisobga olish mumkin.
9

Siyosiy Xavf va Stabilitet: Siyosiy xavf va istikrorga ega mamlakatlar
moliyaviy munosabatlarga ta'sir ko'rsatadi. Siyosiy instabilitet va xavf
mamlakatlararo muvozanatga zarar keltirishi mumkin.
Mamlakatlararo muvozanatning o'zgarishi, global iqtisodiy muhitda
o'zgaruvchanliklarga katta e'tibor beradi. Moliyaviy mudrikliklar va institutlar
uchun kritik ekanligi sababli, bu o'zgarishlarga moslashtirilgan strategiyalar va
qarorlar muhimdir.
2. Pulga talabning klassik nazariyasi va keynscha nazariyasi
10

Pulning mikdoriy nazariyasi pulga bo`lgan talabni almashinuv tenglamasi
yordamida aniklaydi:
M · V = P · Y
Bu erda: M – muomaladagi pul mikdori; V – pulning aylanish tezligi;
P – baxolar darajasi (baxo indeksi); Y – real YAIM.
Pulning aylanish tezligi, iktisodiyotda bitimlar tarkibi nisbatan barkaror
bo`lganligi uchun xam doimiy kattalik deb kabul kilinadi. Ammo bank tizimiga
xisob-kitoblarni tezlashtiruvchi texnik vositalar joriy kilinishi natijasida u
o`zgarishi mumkin. V doimiy bo`lgan sharoitda almashtirish tenglamasi
kuyidagicha bo`ladi:
M · V* = P · Y (Fisher tenglamasi), bundan: M = M ∗Y
V¿
P · Y – nominal YAIM mikdorini bildirishini va doimiy mikdorligini xisobga
olsak, muomala uchun zarur bo`lgan pul mikdori ishlab chikarilayotgan tovarlar va
xizmatlar mikdori va ularning baxosi o`zgarishlariga, boshkacha aytganda,
nominal YAIM o`zgarishiga boglik. Muomaladagi pul massasining o`zgarishi,
klassik nazariyaga ko`ra, Y sekin o`zgarishi tufayli asosan baxolar darajasiga ta`sir
ko`rsatadi. Bu xolat “pulning neytralligi” nomini olgan.
Monetaristlar koidasiga ko`ra xukumat pul massasining o`sish sur`atini, real
YAMMning o`rtacha o`sish sur`ati darajasida ta`minlab tursalar iktisodiyotda
baxolar darajasi barkaror bo`ladi.
Fisher tenglamasidan tashkari bu tenglamaning boshka bir shakli Kembrij
tenglamasidan xam keng foydalaniladi:
M=k*PY
Bu erda: k= 1/V – pulning aylanish tezligiga teskari mikdor.
k - koeffitsientni nominal pul mikdori (M)ning daromadlar (P·Y)dagi ulushini
ko`rsatadi.
11

Kembrij tenglamasi turli darajada daromadli bo`lgan turlicha moliyaviy
aktivlar mavjudligini va daromadni ularning kaysi biri ko`rinishida saklashni
tanlash imkoniyati mavjudligini ko`zda tutadi.
Pulga real talab kuyidagi ko`rinishda xisoblanadi:
(M/P) D = k Y
Bu erda: M/R – “real pul koldigi”, “pul mablaglarining real zaxirasi” deb
nomlanadi.
2.1 Klassik iqtisodiyotda nazariyasi asosida pulga talabning shakllanishi
va asosiy tamoyillari
Klassik iqtisodiyotda pulga talabning shakllanishi va asosiy tamoyillari
quyidagi kritik nuqtalarga asoslanadi:
Pulga Talabning Shakllanishi:
- Marjinal Talab: Klassik iqtisodiyotda pulga talab asosiy ravishda "marjinal
talab" prinsipi asosida shakllanadi. Bu nazariya bo'yicha, marjinal talab,
ommalashtiriladigan har bir tovar yoki xizmat uchun qo'shilgan bo'lgan yana bir
dona (o'rtacha) qo'shilgan foydalanishga oid xarajatning o'zgarishini anglatadi.
Marjinal Marjinal Tarmoqlar Teoriyasi (MMTT):
- Klassik iqtisodiyotda, pulga talabning asosiy tamoyillaridan biri MMTT -
"marjinal marjinal tarmoqlar teoriyasi" hisoblanadi. Bu teoriya bo'yicha,
ommalashtiriladigan bir dona tovarning o'zining "marjinal" foydalanish
muhimiyatini o'rganish talab etiladi. Boshqa so'z bilan, ularning qo'shilishi muhim
emas, balki qo'shilgan bir dona mahsulotning o'z foydalanishiga oid boshqa
tovarlar o'zgarishini o'rganish talab etiladi.
Pulga Talabning Elastikligi:
- Klassik iqtisodiyotga asoslanish bo'yicha, pulga talabning elastikligi
miqdori, foydalanishga oid xarajatning qanday tez vaqt ichida o'zgarishi
mumkinligini anglatadi. Klassiklar, xarajatning qanday darajada o'zgarishi bilan
sotib oluvchilar va sotuvchilar tomonidan reaksiya qilishning qanday o'zgarishi
bilan ta'minlanganini baholashga qaror qilishadi.
12

4. Sifatli Sabitlik:
- Klassik iqtisodiyotda pulga talabning sifatli sabitligi kritik nuqta sifatida
hisoblanadi. Bu, sotuvchilar va sotib oluvchilar tomonidan xarajatning o'zgarishi
bilan reaksiya qilishning sifatli, tushunarli va to'g'ri reaksiyalarini ifodalaydi. Bu,
moliyaviy siyosat va bozor kuchini ta'sir qilishda muhim hisoblanadi.
Klassik iqtisodiyotning pulga talabning shakllanishi va asosiy tamoyillari,
talab va taklifning o'zaro bog'liqlik va moliyaviy o'zgaruvchilar to'g'risida yuqori
darajada tushunishga olib keladi. Ular, moliyaviy siyosat va bozorning ishlashini
tushunish, moliyaviy o'zgarishlarni taxmin qilish va moliyaviy jarayonlarni tahlil
qilishda muhim asosiy ta'sir qiladi.
2.2 Pulga talabning talablari va keynscha nazariyasi.
Pulga talabning asoslari, moliyaviy tizimning boshqa qismlari bilan o'zaro
bog'liq bo'lib, o'z ichiga kelgan bo'lishi mumkin. Bu asoslar moliyaviy
munosabatlar sohasida talabning yuzaga kelishi va o'zgarishi uchun kritik
ahamiyatga ega.
Quyidagi asoslar pulga talabning muhim qismidir:
1. Savdo va Xizmatlar Sotib Olish Talabi: Odamlar mahsulotlar va
xizmatlarni sotib olishga qiziqish ko'rsatishadi. Narxlar, sotib olishga bo'lgan
talabni o'zgartirishi mumkin.
2. Sarmoya Qilish va Investitsiyalar: Odamlar va korxonalarni sarmoya
qilishga bo'lgan talablari, kapital bozorida o'zgaruvchanliklarni yaratadi. Sarmoya
qilishga bo'lgan talab istiqbolni boshqarish, sarmoya qilishni o'rganish, yoki
xavfsizlik uchun boy xarakterda bo'lishi mumkin.
3. Kredit va Qarz Talabi: Kredit olishga bo'lgan talab, pulga ehtiyojni qanday
yuzaga keltirishiga bog'liq bo'lib, shuningdek, odamlarning sotib olish, o'z sarmoya
portfeylini kengaytirish, yoki qarzni to'plash talablari ham mavjud.
4. Moliyaviy Siyosatlar: Mamlakatlararo moliyaviy siyosatlar, joriy pul
bozorida talablarning o'zgarishiga olib keladi. Mablag'lar qoplamasining
o'zgarmasligini ta'minlash, inflatsiyani nazorat qilish, valyuta kurslarini
13

barqarorligini ta'minlash, shuningdek, siyosat muhim talablardan ba'zi turlarini
ta'minlaydi.
5. Siyosiy Faktorlar: Mamlakatning siyosiy situatsiyasi, moliyaviy institutlar
tomonidan qabul qilingan qarorlar, qonunlar va boshqa siyosiy ko'rinishlar pulga
talabni o'zgartirishi mumkin.
Bu asoslar pulga talabni belgilashda kritik o'rin egallaydi va moliyaviy
tizimning amalini, kapital bozorida o'zgaruvchanliklarni aniqlashni va boshqa
asosiy jarayonlarni aniqlashni osonlashtiradi.
Pulga Keyns nazariyasi.
Pulga talabning Keyns nazariyasi, likvidlilikning afzalligi nazariyasi, pulni
nakd ko`rinishda saklashga kishilarni undovchi uch sababni ajratib ko`rsatadi:
1. transaktsion sabab (joriy bitimlar uchun nakd pulga talab);
2. extiyotkorlik sababli (ko`zda tutilmagan xolatlar uchun ma`lum mikdorda
nakd pullarni saklash);
3. spekulyativ sabab (foyda olish maksadida kimmatli kogozlar sotib olish
uchun pulga talab).
Spekulyativ sabab foiz stavkasi bilan obligatsiyalar kursi o`rtasidagi teskari
bogliklikka asoslanadi. Agar foiz stavkasi ko`tarilsa, obligatsiyalar baxosi
pasayadi, ularga talab esa oshadi. Bu esa o`z navbatida, nakd pul zaxiralarining
kiskarishiga xamda nakd pullarga talabning pasayishiga olib keladi.
Pul likvidlilik xususiyatiga ega bo`lganligi uchun xam axoli uni saklashni
afzal biladi. Likvidlilikning afzalligi nazariyasi ko`rsatadiki pulga bo`lgan talab
mikdori foiz stavkasiga boglik. Foiz stavkasi nakd pul vositalarini ko`lda ushlab
turishning mukobil xarajatlari mikdorini, ya`ni, siz foiz olib kelmaydigan nakd
pullarni ko`lda ushlab turgan sharoitda yo`kotadigan pul mikdorini bildiradi.
Nonning narxi non talabi mikdoriga ta`sir kilganidek, nakd pullarni ko`lda ushlab
turish mikdori xam pul zaxiralariga talab mikdoriga ta`sir ko`rsatadi. SHuning
uchun foiz stavkasi oshganda, insonlar boyliklarini nakd pul shaklida kamrok
ushlab turishga xarakat kiladi.
14

Real pul zaxiralariga talab funktsiyasini kuyidagi ko`rinishda yozamiz:
M/R = f(R)
Bu tenglama ko`rsatayaptiki, pulga bo`lgan talab mikdori foiz stavkasi
funktsiyasi ekan. Grafikda foiz stavkasi va real pul zaxiralari mikdoriga talab
teskari bogliklikka ega ekanligi ko`rinadi. CHunki, yukori foiz stavkasi pulga talab
mikdorining kamayishini ko`rsatadi
Klassik va keynschilarga xos yondashuvlarni umumlashtirib, pulga talabning
kuyidagi omillarini ajratib ko`rsatish mumkin:
1) daromadlar darajasi;
2) pulning aylanish tezligi;
3) foiz stavkasi.
Agar klassik nazariya pulga talabni asosan, real daromad xajmi bilan boglasa,
keynschilarda esa pulga talab asosan, foiz stavkasiga boglik deb xisoblanadi.
R
Md=f(R)

17 -chizma. Pulga talab grafigi
Pulning aylanish tezligini xisobga olmaganda, real pul koldigiga talab
formulasi kuyidagicha bo`ladi:
(M/P) D =f (R, Y);
Bu erda: R – foiz stavkasi; Y – real daromad.
CHizikli bogliklikni e`tiborga olsak, kuyidagicha formula xosil bo`ladi:
(M/P)D = kY - hR
Bu erda: k va h – pulga talabning daromadlar va foiz stavkasiga
ta`sirchanligini ifodalovchi koeffitsientlar; k – foiz stavkasi (real foiz stavkasi).
15MR

Real foiz stavkasi nominal foiz stavkasidan inflyatsiya sur`atini ayirib
topiladi.
Daromad darajasi ning o`zgarishi foiz stavkasi o` zgarmas bo`lgan sharoitda
xam pulga talabning ko`payishiga olib keladi. Bu grafikda pulga talab egri
chizigining siljishi ko`rinishida namoyon bo`ladi.
2.3 Pul bozori d agi muvozanat va talabning takomillashtirilishi.
Pul bozori modeli pulga talab va taklifni birlashtiradi. Dastlab, soddalik uchun
pul taklifi Markaziy Bank tomonidan nazorat kilinadi va
(M/P) s
darajasida kayd kilingan deb olamiz.
Agarda M -pul taklifini, P-narxlar darajasini bildirsa, M*/P* pul
vositalarining real zaxirasi mikdorini ko`rsatadi.
(M/P) s = M*/P*
Bu erda: M - pul taklifi darajasini bildiradi;
P – ba x olar darajasi (ushbu modelda e kzogen o`zgaruvchi )ni ko`rsatadi.
18 -chizma real pul taklifi mikdoridagi foiz stavkasiga boglik bo`lmagan
vaziyatni ko`rsatadi. SHuning uchun real pul vositalari taklifi grafikda
ko`rsatayotganimizdek vertikal chizik ko`rinishiga ega bo`ladi. Bu xolat foiz
stavkasi kanchalik o`zgarishiga karamasdan real pul taklifi mikdori o`zgarmasdan
kolgan vaziyatni aks ettiradi.
Baxolar darajasini xam barkaror deb kabul kilamiz. Bu xolatda real pul taklifi
M*/P* ga teng va grafikda Ms to`gri chizik ko`rinishiga ega bo`ladi.
Pul talabi berilgan daromad darajasida foiz stavkasiga teskari proportsional
egri chizik ko`rinishiga ega. Muvozanat nuktasida pul talabi va taklifi o`zaro teng,
(19-chizma).
O`zgarib turuvchi foiz stavkasi pul bozorini muvozanatda ushlab turadi. Foiz
stavkasining o`zgarishi natijasida iktisodiy agentlar o`z aktivlari tarkibini
o`zgartirgani tufayli pul bozorida muvozanatga erishish uchun vaziyatga ta`sir etib
uni o`zgartirish zarur va mumkindir.
16

18 -chizma. Real pul vositalari zaxi- 19 - chizma. Pul bozorida
muvozanat
rasi taklifi grafigi modeli
Agar R juda yukori bo`lsa, pul taklifi unga bo`lgan talabdan yukori bo`ladi.
Iktisodiy agentlar o`zlarida to`planib kolgan ortikcha nakd pullarni aktsiya va
obligatsiyalarga aylantirib, ulardan kutilishga intilishadi.
Yuqori foiz stavkasi, ta`kidlanganidek, obligatsiyalar kursining pastrok
darajasiga mos keladi. SHu sababli, arzon obligatsiyalarni (kelajakda foiz stavkasi
pasayishi okibatida ular kursi o`sishini ko`zda tutib) sotib olish foydali bo`ladi.
Banklar , M
s > Md bo`lgani uchun foiz stavkasini pasa ytira boshla y di. Asta-
sekin iktisodiy agentlar o`z avtivlari tarkibini o`zgartirishi va banklar tomonidan
foiz stavkasining o`zgartirilishi okibatida pul bozorida muvozanat tiklanadi. Foiz
stavkasi pasayib ketgan xolatda teskari jarayon ro`y beradi.
17

2 0 -chizma. Daromadlar darajasining 2 1 - Pul taklifining kamayishi
oshishi natijasida pulga natijasida pul bozorida muvo-
talabning o`zgarishi. zanatning o`zgarishi.
Foiz stavkasi va pul massasi muvozanatli darajasining o`zgarib turishi pul
bozorining ekzogen o`zgaruvchilari – daromadlar darajasi va pul taklifining
o`zgarishi natijasida xam ro`y beradi.
Grafik ko`rinishda, bu, pul talabi va pul taklifi egri chiziklarining siljishi
sifatida namoyon bo`ladi (20, 21 chizmalar).
Daromadlar darajasining Y
1 dan Y
2 ga kadar o`sishi (20-chizma) pulga talabni
M1d
dan M2d gacha oshishiga va foiz stavkasini R
1 dan R
2 ga kadar ko`tarilishiga
olib keladi.Pul taklifining kamayishi xam foiz stavkasining ko`tarilishiga va
muvozanat nuktasining o`zgarishiga olib keladi.
Pul bozorida muvozanatni o`rnatish va saklab turish mexanizmi kimmatli
kogozlar bozori rivojlangan bozor iktisodiyoti sharoitida muvafakkiyatli amal
kiladi. Pul bozoridagi muvozanat tovarlar va xizmatlar bozoridagi muvozanat
singari makroiktisodiy muvozanatning muxim tarkibiy kismidir.
Pul bozorining muvozanati, moliyaviy munosabatlarning o'zgarishi natijasida
pulning sotib olish va sotish (savdo), sarmoya qilish, valyuta mablag'larini
almashtirish va qarz oluvchi va beruvchilar o'rtasidagi almashtirishlar jihatidan
18

hosil bo'ladigan narxlarning o'zgarishi, shu jumladan qo'llanuvchilar va
arzonlashtiruvchilar tomonidan bajariladi. Bu muvozanat, xalqaro valyuta
bozorlarida chet el valyutalarining kurslarini o'zgartirish orqali amalga oshiriladi.
Pul bozorining muvozanati odatda bir necha asosiy omillar yordamida
belgilanadi:
1. Savdo va Xizmatlar Narxlari: Mahsulot va xizmatlar uchun talab va
taklifning o'zaro munosabatini o'rganish, bu esa moliyaviy munosabatlarni
tasvirlashga yordam beradi.
2. Sarmoya Qilish Va Investitsiyalar: O'z mablag'larini sotib olish, sotish yoki
investitsiya qilishni xohlovchi shaxslar, valyuta bozoridagi muvozanatni
belgilashda muhim rol o'ynaydi.
3. Kreditlar Va Qarzlar: Banklar va moliyaviy institutlar orqali kreditlarni
taqsimlash, shuningdek, odamlarning qarzlarni olishi va ularning qaytarish sharti
bo'lgan shartlarning ustida yurganligi muvozanatni ta'sir qiladi.
4. Siyoq va Politik Olaylar: Mamlakatlararo munosabatlar, siyosiy va
iqtisodiy siyosatlar, shuningdek, iqtisodiy va siyosiy saboqlar ham muvozanatni
ta'sir qilishi mumkin.
Pul bozorining muvozanati, o'zgaruvchanlikka oid o'zgarmas asosiy
qonuniyliklar va moliyaviy institutlar tomonidan belgilanadi. Mablag'lar
bozorining har xil tarkibiy qismi o'zining o'zgarmas xususiyatlari bilan ajratiladi.
Muvozanat va talabning takomillashtirilishi
Muvozanat va talabning takomillashtirilishi moliyaviy sohada kritik
ahamiyatga ega bo'lgan jarayonlardan biridir. Bu jarayonlarni takomillashtirish,
mamlakatlar, korxonalarni va boshqa iqtisodiy subjektlarni o'zaro munosabatlarda
o'zgarishlar kiritish, moliyaviy institutlar bilan ishlash, siyosatning mudrik qabul
qilinishi va strategik reaktsiyalarni rivojlantirish, shuningdek, innovatsiyalar va
sarmoya moliyalashni kuchaytirish orqali amalga oshirilishi mumkin. Quyidagi
jarayonlar muvozanat va talabning takomillashtirilishiga qaratilgan muhim
qismlardir:
19

Moliyaviy Siyosatning To'g'ri Belgilash va Amalga Oshirish: Moliyaviy
institutlar va siyosat organlarining to'g'ri belgilangan siyosatlari va boshqarishlari
muvozanat va talabni ta'minlashda katta ahamiyatga ega. Narxlar, inflatsiya,
valyuta kurslari va boshqa moliyaviy ko'rsatkichlarni nazorat qilish, moliyaviy
stabillikni ta'minlashda kritikdir.
Investitsiyalar va Infrastruktur Rivojlanishi: Investitsiyalar va infrastruktur
rivojlanishi mamlakatning iqtisodiy muvozanatini kuchaytirishda o'rin oladi.
Kreditlarning taqsimoti, innovatsiyalarni qo'llash, korxonalarning rivojlanishini
oshirish va ishlab chiqarishning yanada kuchayishi bu jarayonlarning muhim
tarkibiy qismlaridir.
Sarmoya Qilish va Sarmoya Mahsulotlari: Sarmoya qilish va sarmoya
mahsulotlari bo'yicha muvozanat va talabni takomillashtirish, yutuqlarini oshirish,
yangi sarmoya manbalari jalb qilish, sifatli kapital bozorini rivojlantirish va
sarmoya portfeylini diversifikatsiyalash orqali amalga oshiriladi.
Xalqaro Savdo va Hamkorlik: Xalqaro savdo va hamkorlik munosabatlari
mamlakatning iqtisodiy muvozanatini kuchaytirishda o'ziga xos ahamiyatga ega.
Xarajatlar va eksportning rivojlanishi, xorijiy investitsiyalar va xorijiy savdo
aloqalari mamlakatlararo talabni kuchaytirishda muhim rol o'ynaydi.
Savdo Tovarlarining Bo'lishi: Mamlakatlararo munosabatlardagi o'zgarishlar
va savdo tovarlarining bo'lishi, mamlakatning iqtisodiy munosabatlarini yanada
takomillashtiradi. Bu, savdo bloklarini kamaytirish, yangi savdo manbalari
yaratish, xorijiy savdo hamkorliklarini o'zlashtirish va ishlab chiqarishning yanada
kengaytirishga yo'l ochadi.
Bu jarayonlar mamlakatning iqtisodiy muvozanatini va talabni
takomillashtirishda kritik bo'lgan qismlardir. Moliyaviy mudrikliklar va institutlar
uchun muhimdir, chunki ular mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini, moliyaviy
stabilnostini va o'sishini ta'minlashda katta ahamiyatga ega.
Sarmoya strategiyalari
20

Sarmoya strategiyalari, sarmoya moliyalarini boshqarishda va uning darajasi
bo'yicha maqsadlarni qo'llashda muhim rollarni o'ynaydi. Bu strategiyalar,
investitsiyalarni, portfeyl yo'nalishlarini, kapitalni boshqarishni, vaqtni,
chegirmalarni va risklarni qo'llab-quvvatlashni o'z ichiga oladi. Quyidagi sarmoya
strategiyalardan ba'zilarini ko'rib chiqamiz:
1. Sarmoya Diversifikatsiyasi:- Bu strategiya, sarmoyaning risklarini
kamaytirish va darajasi bo'yicha maqsadlarni kutilgan darajada ta'minlash uchun
moliyaviy aktivlarini farqli sohalar va asbob-uskunalarda tuzilishi asosida amalga
oshiriladi.
- Diversifikatsiya, investitsiya portfeylini moliyaviy risklardan himoya qilish
va foydali darajadagi ishlab chiqarishni kuchaytirish uchun qo'llaniladi.
2. Buy-and-Hold Strategiyasi:- Bu strategiya, moliyaviy aktivlarni sotib olish
va ularni uzun muddatga saqlashga asoslangan.
- Sarmoyani uzun muddatga saqlash, o'zgarishlar va to'g'ridan-to'g'ri
investitsiyalar bilan bog'liq sarmoya strategiyasi hisoblanadi.
3. Aktiv to'lash strategiyasi:- Bu strategiya, moliyaviy aktivlarni sotib olish va
sotish orqali daromad olishni maqsad qiladi.
- Bu strategiya qisqa muddatli mablag'larni sarmoyaga o'tkazishni maqsad
qiladi va odatda kutilgan darajada konservativlikka ega.
4. Vaqtningar Soxta:- Bu strategiya, kritik yoki o'zgarmas darajada
mustahkam mablag'lar bilan sarmoya qilishni talab qiladi.
- Bu strategiya katta muddatdagi mablag'lar uchun to'g'ri bo'ladi va boshqacha
pulni qo'llab-quvvatlash maqsadida qo'llaniladi.
Sarmoya strategiyalari har bir investorga va sarmoya moliyalarni
boshqaruvchiga moslashtirilishi kerak. Shaxsiy maqsadlar, investitsiya muddati,
risk darajasi va daromad olish istagida o'zgarishlar bo'lishi mumkin. Raqamli
mablag'lar, ekspluatatsion mablag'lar, sarmoya portfeyllarining kengaytirilishiga
oid barcha foydali ma'lumotlar strategiya tanlashda muhimdir.
3. Pul taklifi.
21

Pul taklifi (M
s ) o`z ichiga bank tizimidan tashkaridagi nakd pullar (S) va
zarur bo`lganda (D) iktisodiy agentlar bitimlar uchun ishlatishi mumkin bo`lgan
depozitlarni oladi:
M
s = S+D.
Aksariyat mamlakatlarda davlat pul chikarishda monopol xukukka ega.. Uni
amalga oshirish xukuki nisbatan mustakil muassasa Markaziy bank ixtiyorida. “
Markaziy bank O`zbekiston Respublikasi xududida konuniy to`lov vositasi sifatida
banknotlar va tangalar ko`rinishidagi pul belgilarini muomalaga chikarish mutlak
xukukiga ega” *
. Ammo pul taklifini ko`paytirish imkoniga yoki pul yaratish
kobiliyatiga tijorat banklari xam ega. Ular kreditlar bera borib, to`lov vositalari
emissiyasini yoki kredit mul’tiplikatsiyasini amalga oshiradi. Masalan, A bankning
depoziti 2000 so`mga o`sgan bo`lsa, za x ira normasi 20 % ga teng bo`lganda
(za x ira normasi – tijorat banklar depozitlarining ma`lum kismini Markaziy bankda
saklab turish normasi) , u 400 so`mni Markaziy bankda zaxiralab , kolgan 1600
so`mni karzga beradi. SHunday kilib, A bank pul taklifini 1600 so`mga
ko`paytiradi va u endi 2000+1600=3600 so`mni tashkil etadi. YA`ni,
omonatchilarning depozitlardagi 2000 so`mdan tashkari yana 1600 so`m karz
oluvchilar ko`lida koladi. Agar, 1600 so`m yana banka tushsa, (masalan, B bankka)
unda 20 % ga teng bo`lgan za x ira normasida u 320 so`mni za x irada koldirib, 1280
so`mni kreditga beradi xamda shu mikdorda pul taklifini oshiradi. Kredit
berishning bu jarayoni so`nggi pul birligidan foydalanishga kadar davom etadi.
YAkuniy xisob kitob bank depozitlari jami 10000 schkmga ko`payganligini
ko`rsatadi. Bu jarayonni formula ko`rinishida kuyidagicha yozishimiz mumkin:
M = (1/ rr ) x D
Bunda: M- pul taklifi xajmi; rr – majburiy zaxiralash normasi ;
D - dastlabki depozit.
*
*
Ўзбекистон Рес публикасининг “ Ўзбекистон Республикаси Марказий Б анки тўғрисида ” ги
Қонуни , 1995йил. 21 декабрь / Ўзбекистон банк тизимини ислоҳ қилиш ва эркинлаштириш
бўйича қонунчилик ҳужжат…
22

Keltirilgan formuladan ko`rinib turibdiki, pul taklifi 1/ rr koeffitsentiga boglik
bo`lib, uni bank mul’tiplikatori yoki pul ekspansiyasi mul’tiplikatori, deb ataladi.
U ushbu bank zaxiralar normasida ortikcha zaxiralarning bir pul birligi bilan
yaratilishi mumkin bo`lgan yangi kredit pullarining eng ko`p mikdorini bildiradi.
3.1 Bank Mul’tiplikatori va uning ahamiyati
Bank mul'tiplikatori moliyaviy iqtisodiyotda moliyaviy sistematik shaklini
tushunishga yordam beradi. Bu tushuncha moliyaviy tizimda ommalashtiriladigan
moliyaviy aggregatlar miqdorini aniqlash va banklar tomonidan pul o'rnini
o'zgartirishning o'lchovini beradi.
Bank Mul'tiplikatori Tushunchasi:
Bank mul'tiplikatori, banklar tomonidan pulning ko'paytirilishi jarayonini
ifodalovchi ko'rsatkichdir. Ushbu jarayon asosida banklar, o'zlariga kiritilgan
moliyalarni kreditlarni berish orqali ommalashtirishadi. Banklar kreditlar berish
orqali kapitalni rivojlantirish uchun kredit daromadini ishlatadi. Ommalashtirilgan
kreditlar esa boshqa banklar orqali qabul qilinadi va ular ham o'zlariga moliyaviy
operatsiyalar amalga oshirishadi. Bunday jarayon davomida banklar kreditlarni
qayta kreditga aylanadi va moliyaviy to'plamning miqdori ko'payadi.
Bank Mul'tiplikatorining Ahamiyati:
1. Pul O'mish Tizimini Ta'sir Qilish: Bank mul'tiplikatori pul o'mish
tizimining rivojlanishida muhim rol o'ynaydi. Banklar orqali amalga oshiriladigan
moliyaviy operatsiyalar moliyaviy tizimda ommalashtiriladigan pullar miqdorini
o'stiradi.
2. Kapitalni Rivojlantirish: Banklar kreditlarni berish orqali investitsiyalar va
kapitalni rivojlantirish uchun moliyaviy resurslarni taqsimlashadi. Bu esa iqtisodiy
faollikni rivojlantirish va moliyaviy istiqbollarni kuchaytirishga yordam beradi.
3. Moliyaviy Siyosatning Ta'siri: Bank mul'tiplikatori moliyaviy siyosatning
samaradorligini o'rganishda muhimdir. Moliyaviy siyosat organlari bank
mul'tiplikatorini hisobga oladilar va uning o'zgarishlari moliyaviy tizimda
ommalashtiriladigan moliyaviy aggregatlar miqdorini ta'sir qiladi.
23

4. Moliyaviy Stabilitet: Bank mul'tiplikatori moliyaviy tizimning o'rni va
moliyaviy stabilitetni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Ushbu mul'tiplikator
moliyaviy tizimda ommalashtiriladigan pullarning davom etuvchi ommalashtirilish
jarayonlarini ifodalaydi.
5. Banklar To'plamining Qiyosiy Kuchini Ta'sir Qilish: Bank mul'tiplikatori
banklar to'plamining qiyosiy kuchini ta'sir qiladi va moliyaviy tizimda
ommalashtiriladigan moliyaviy aggregatlar miqdorini o'zgartiradi.
Ushbu sabablarga ko'ra, bank mul'tiplikatori moliyaviy siyosat va moliyaviy
tizimning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Bu tushuncha moliyaviy
tizimning ommalashtirilish jarayonlarini tushunish va moliyaviy operatsiyalarni
o'rganishda muhimdir.
3.2 Pul taklifining kengaytirilgan modeli. Pul mul’tiplikatori.
Pul taklifining umumlashma modeli Markaziy bankning pul taklifidagi roli
xamda pulning bir kismini depozitlardan nakd pullarga okib o`tishni xisobga olgan
xolda yoziladi. Bu model bir kator yangi o`zgaruvchilarni o`z ichiga oladi.Bular:
- pul bazasi (rezerv pullar, yukori kuvvatli pullar) – bank tizimidan
tashkaridagi nakd pullar va tijorat banklari Markaziy bankda saklaydigan
depozitlar summasi;
- deponentlash koeffitsienti - Cr = S/ D
Pul bazasini MV va bank rezervlarini R deb belgilasak,
MB=C+R.
Pul taklifining kengaytirilgan modelini iuyidagicha yozish mumkin:Ms = Cr +1
Cr +rr ∗MB yoki Ms = MB

(Cr +1)/ (Cr + rr ) nisbat pul mul’tiplikatori deb yuritilib bir so`mlik pul
bazasi xisobiga necha so`mlik pul taklifi yuzaga kelishini ko`rsatadi. Pul
mul’tiplikatorini – pul taklifining pul bazasiga nisbati ko`rinishida yozish
mumkin:
24

m= M s
MB = S+D
C+R=
S
D +D
D
S
D + R
D
= Cr+1
Cr+rrCr mikdori – axolining o`z mablaglarini nakd pullar va depozitlar o`rtasida
kanday proportsiyada saklashni tanlashga boglik.
rr = R / D mikdori esa – axolining nafakat Markaziy Bank belgilab bergan
majburiy rezerv normasiga, balki tijorat banklari saklab turishni mo`ljallanayotgan
ortikcha rezerv mikdoriga xam boglik.
Demak, pul taklifi pul bazasi va pul mul’tiplikatori mikdoriga boglik ekan.Pul
mul’tiplikatori pul bazasining bir mikdorga oshishi natijasida pul taklifi kanday
o`zgarishini ko`rsatadi.
Markaziy bank pul taklifini avvalambor, pul bazasiga ta`sir etish yo`li bilan
tartibga soladi.
Mamlakatda pul mi k dori k o` payadi, agar:
- pul bazasi o` ssa;
- majburiy zaxiralash normasi pasytirilsa;
- tijorat banklarining ortikcha rezervlari kamaysa;
- na q d pullarningn depozitlar umumiy summasiga nisbati pasaysa.
25

3.3 O’zbekiston Xalqaro pul bozoridagi o’rni va mamlakning iqtisodiy
siyosatining muvozanati
O'zbekistonning xalqaro pul bozoridagi o'rinbosari o'zbek so'mi (UZS)ning
boshqa valyutalar, masalan, AQSh dollari (USD) va Rossiya rubli (RUB)ga
nisbatan qanday o'zgarishi, o'zbekiston iqtisodiyoti va moliyaviy siyosati to'g'risida
ko'proq tushuncha beradi.
O'zbekistonning xalqaro pul bozoridagi o'rinbosarini tushunish uchun
quyidagi asosiy nuqtalarni ko'rib chiqamiz:
1. Valyuta kursi: O'zbekistonning mamlakatlararo savdo va moliyaviy
munosabatlari doirasida, o'zbek so'mining (UZS) boshqa mamlakatlar valyutalari,
masalan, AQSh dollari (USD) va Rossiya rubli (RUB)ga nisbatan qanday
baholanishi kritik ahamiyatga ega. Valyuta kurslarining o'zgarishi mamlakatning
eksport-import jarayonlariga, chet el investitsiyalariga va turli sohalardagi
moliyaviy faoliyatga ta'sir ko'rsatadi.
2. Moliyaviy siyosat: O'zbekiston moliyaviy siyosati, valyuta operatsiyalarini,
qog'ozlar bozorida amalga oshirilayotgan moliyaviy operatsiyalarni va chet el
investitsiyalarini to'g'risida qabul qilingan qarorlar valyuta bozorining
o'zgarishlariga ta'sir ko'rsatishi mumkin.
3. Tijorat operatsiyalari: O'zbekistonning eksport-import jarayonlari, savdo
mahsulotlari va xizmatlarining xalqaro bozorga kirish va chiqish operatsiyalari,
shuningdek, moliyaviy institutlar va banklar orqali amalga oshirilayotgan valyuta
operatsiyalari ham valyuta bozorini o'zgartirishi mumkin.
O'zbekistonning xalqaro pul bozoridagi o'rinbosari o'zbek so'mining boshqa
valyutalarga nisbatan qanday baholanishi va bu baholashning o'zgarishi
o'zbekistonning moliyaviy siyosati, iqtisodiy holati va mamlakatlararo
munosabatlari doirasida o'zgaradi. Bu sababli, xalqaro pul bozoridagi o'rinbosarini
tushunish, o'zbekistonning moliyaviy va iqtisodiy holatlarini yaxshi tushunish
bilan bog'liq.
O'zbekistonning iqtisodiy siyosati va uning muvozanati mamlakatning
moliyaviy sohalarda olib borilayotgan politikalar, strategiyalar va amaliyotlardan
26

iboratdir. Bu siyosatlar va muvozanat, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini,
moliyaviy stabilnostini va jamiyatning mavqeyini ta'minlashga qaratiladi. Quyidagi
muhim elementlar O'zbekistonning iqtisodiy siyosati va muvozanatining muhim
qismlarini tashkil etadi:
1. Investitsiyalar va Infrastruktura Rivojlanishi: O'zbekiston iqtisodiy
rivojlanishini sarmoya kuchiga boy va tashqi investitsiyalar jalb etishga qaratilgan.
Bu maqsadga erishish uchun, infrastrukturani rivojlantirish, transport va
kommunikatsiya tarmoqlarini kengaytirish, energiya tizimlarini modernizatsiya
qilish kabi muhim sohalarda katta harajatlar sarflanadi.
2. Yerli Tadbirkorlik va Biznesning Olan Rivojlanishi: Mamlakatda biznes
muhitini yanada boyitish va tadbirkorlik faoliyatini o'rnatishga qaratilgan
strategiyalar, kreditlar va daromadni oshirish bo'yicha dasturlar keng
qo'llanilmoqda. Yerli tadbirkorlar va sanoat korxonalarining rivojlanishi va
innovatsiyalarni amalga oshirish uchun qo'llaniladigan qo'shimcha ma'lumotlar
kengaytirilmoqda.
3. Xalqaro Savdo va Tashqi Moliya Sohasidagi Hamkorlik: O'zbekiston
xalqaro savdo aloqalarini kengaytirish, xorijiy investorlarni jalb qilish va xorijiy
moliyaviy institutlar bilan hamkorlikni rivojlantirish uchun kelajakda yangi savdo
aniq dasturlari va moliyaviy sohalar bo'yicha qonunlar qabul qilinmoqda.
4. Tarif Rejasi va Valyuta Siyosati: Mamlakatning tarif rejasi va valyuta
siyosati konservativ olib borilmokda, bu esa moliyaviy stabilnostni ta'minlash
maqsadida amalga oshiriladi. Mablag'lar bozorining stabil bo'lishi va valyuta
siyosati tarif rejasi orqali belgilanadi.
5. Iqtisodiy Diversifikatsiya: O'zbekistonning iqtisodiy siyosati, iqtisodiy
diversifikatsiyani ta'minlashga qaratilgan. Bu tadbirlar orqali, mamlakatning
iqtisodiyotining diversifikatsiyasini oshirish, mamlakatni birorta iqtisodiy sektorga
bog'lamasdan boshqa sohalarga tark etishni maqsad qiladi.
Bu holatlar O'zbekistonning iqtisodiy siyosatining yuzaga chiqishi va
mamlakatning iqtisodiy muvozanatini ta'minlashga qaratilgan strategiyalarni
namoyish etadi. Bular mamlakatning xalqaro bozorlar bilan integratsiyasini,
27

iqtisodiy rivojlanishni ta'minlashni va moliyaviy stabilnostni oshirishga yo'l
qo'ymoqda.
O'zbekiston Xalqaro pul bozori (forex bozori) mamlakatning iqtisodiy
siyosatida ahamiyatli o'rin egallaydi. Bu bozor mamlakatning pul birligini tartibga
solishda va iqtisodiy faoliyatning boshqa sohalarida o'zbekiston somining
qiymatini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. O'zbekiston Xalqaro pul bozori
tizimida mamlakatning iqtisodiy siyosati quyidagi muvozanatga ega:
Tenglikni ta'minlash: O'zbekiston Xalqaro pul bozori orqali mamlakatning
iqtisodiy siyosati tenglikni ta'minlash va uni barqaror saqlashga qaratilgan.
Mamlakatning valyuta kursini mustahkamlash, tulov balansini va miqdoriy sifatida
dastlabki talablar ko'rsatiladi.
Kapital oqimini jalb etish: O'zbekiston iqtisodiy siyosati mamlakatga kapital
oqimini jalb etishda va tashqi investitsiyalarni tortishda qo'llaniladi. Xalqaro pul
bozori mamlakatning moliyaviy faoliyatini rivojlantirish, yangi proyektlarni
amalga oshirish va mamlakatga kiritilayotgan kapitalni kengaytirishda katta o'rin
o'ynaydi.
Xalqaro savdo va eksportni kengaytirish: O'zbekiston Xalqaro pul bozori
mamlakat uchun eksport mahsulotlarini xarid qilish va sotishda ishlab chiqarishga
yordam beradi. Mamlakatning eksport potentsialini kengaytirish, xorijiy bozorlarga
kirishni oshirish va xorijiy investorlarni jalb qilish uchun xalqaro pul bozorining
muvaffaqiyatli boshqarilishi zarurdir.
Moliyaviy stabillikni ta'minlash: O'zbekiston Xalqaro pul bozori
mamlakatning moliyaviy stabillik va iqtisodiy istiqbolini ta'minlashda kritik
ahamiyatga ega. Dastlabki investitsiyalar, valyuta kursining barqarorligi, va
mamlakatning moliyaviy istiqboli xalqaro pul bozori tizimi orqali boshqariladi.
Jumladan, O'zbekiston Xalqaro pul bozori mamlakatning iqtisodiy siyosatida
kritik ahamiyatga ega va valyuta operatsiyalaridan kapital oqimiga qadar bir qator
sohalarda muvozanat o'rniga ega. Bu, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini
ta'minlash va moliyaviy stabillikni ta'minlashda katta rol o'ynaydi.

28

Pul to`lov, jamgarish va kiymat o`lchovi funktsiyalarini bajaruvchi, yukori
likvidli tovardir. Pul tushunchasi vakatgina nakd pullar bilan cheklanib
kolmasdan , uning tarkibiy elimentlari likvidlilik darajasi tushib borishiga karab
agregatlarga ajratilgan. Makroiktisodiy taxlilda e`tibor ko`prok M1 va M2
agregatlariga karatiladi.
Pulga bo`lgan umumiy talab bitimlar uchun pulga talab, extiyotkorlik vajidan
pulga talab va moliyaviy aktivlar uchun pulga talab yigindisidn iborat.
Pulga bo`lgan talab xajmi YAIM (daromad) xajmi, baxolar darajasi, pulning
aylanish tezligi va foiz stavkasiga boglik.
Pul emissiyasi fakat Markaziy bank vakolatiga kirsada, tijorat banklari xam
kredit berib pul taklifini ko`paytirish kobiliyatiga ega.
Tijorat banklarining pul taklifini keltirib chikarish imkoniyati majburiy zaxira
normasini be l gilash orkali tartibga solib turiladi.
Umumiy pul taklifi nafaqat joriy xisoblardagi mablaglardan, balki axoli
qo`lidagi naqd pullardan xam tashkil topadi. Pul taklifi mikdori majburiy zaxira
normasi, deponentlash koefitsenti va pul bazasi mikdoriga bog’liq.
Maxsulotlar bozoridagi kabi pul bozorida xam pulga bo`lgan umumiy talab va
taklif muvozanat nuktada kesishadi. Maxsulotlar bozorida muvozanat nuktani
narxlar tengligi asoslasa, pul bozorida esa bunday tenglikni foiz stavkasi bil gilaydi.
Pul bozori — moliya bozorining asosan qisqa muddatli (bir yilgacha) kredit
operatsiyalari amalga oshiriladigan qismi. Pul bozoridagi operatsiyalar
firmalarning aylanma kapitali hara-katiga, banklarning qisqa muddatli resurelariga
xizmat ko rsatadi. Keng ma noda Pul bozori xususiy shaxslar, davlat, nobankʻ ʼ
davlat muassasalari pulga talab bilan va banklar pul taklifi bilan chiqadigan
bozordir. Pul bozori vaqtincha yetishmayotgan aylanma vositalarni to ldirish
ʻ
imkoniyatini beradi.
Pul bozorining asosiy ishtirokchilari — Markaziy bank va tijorat banklari
hisoblanadi. Keyingi yillarda bankdan tashqari moliya vositachilari (mas,
AQShdagi P.b, hamkorlik fondlari) ham ishtirok etadi.
30

Pul bozorida yuqori likvidlikka ega bo lgan qimmatbaho qog ozlar — xazinaʻ ʻ
va tijorat veksellari, depozit sertifikatlari, bank akseptlari, qimmatli qog ozlar,
ʻ
munitsipal veksellari va boshqa qatnashadi. Pul bozori iqtisodiyotni
boshqarishning muhim ob yektlaridan biridit. Pul bozori davlat harajatlarini
ʼ
kreditlash va byudjet taqchilligini qoplashning manbai sifatida kat-ta ahamiyatga
ega. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari rivojlanishi bilan xalqaro Pul bozorilari
paydo bo ldi (eng yiriklari Amerika Pul bozori, Yevropa Pul bozori).
ʻ
Foydalanilgan adabiyotlar
31

1. Agapova T.A.Seregina S.F. Makroekonomika:Uchebnik.-7-e izd.pererab.i
dop.-M.:Izdatel’stvo “Delo i servis”, 2005. 147-167 s.s.
2. Axmedov D.K.,Ishmuxamedov A.E., Jumaev K.,Djumaev Z.A.
«Makroiktisodiyot» T.: O`zbekiston YOzuvchilar uyushmasi Adabiyot jamgarmasi
nashriyoti 2004, 84-94 b.b.
3. Ivashkovkiy S.N. Makroekonomika: Uchebnik.-2-e izd., dop.- M.: Delo,
2002, 1 5 2 - 1 7 4 s.s.
4. Makroekonomika. Teoriya i Rossiyskaya praktika / Pod re d aktsiey
G ryaznovoy A.G. Dumnoy N.N. M., KNORUS, 200 5 . , 88 -1 28 s. s.
5. Saidova G., SHadibaev T. Makroekonomika T., IPAK «SHark» 2003, 3 6 -
41 s.s.
Foydalanilgan saytlar
1. https://www.gov.uz
2. https://lex.uz
3. https://stat.uz
4. https://cyberleninka.ru
5. https://iqtisodiyot.tsue.uz
6. https://lib.jizpi.uz/mod/resource/view.php?id=3107&redirect=1
7. https://kompy.info
32

Makroiqtisodiyot

Sotib olish