• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 178.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 20 Сентябрь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Pul bozoridagi muvozanat va pulga talab kurs ishi

3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakatning moliyaviy tizimi samarali ishlashi uchun pul bozorining barqaror faoliyati alohida ahamiyatga ega. Pul bozori – bu pul resurslari erkin aylanishi, ularning taqsimlanishi va iqtisodiy jarayonlarda foydalanilishini ta’minlovchi muhim iqtisodiy institutdir. Pul bozorida muvozanatning ta’minlanishi iqtisodiy barqarorlik, inflyatsiya darajasini pasaytirish va milliy valyutaning qadrsizlanishini oldini olishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Mamlakatda ishlab chiqarish jarayonlari rivojlanishi, investitsiyalar oqimi, davlat byudjeti barqarorligi ham pul bozorida muvozanat mavjudligiga bevosita bog‘liqdir. Pulga talabning oshishi yoki kamayishi iqtisodiyotning turli sohalariga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, ortiqcha pul talabi inflyatsiyani kuchaytirsa, talabning pasayishi iqtisodiy faollikni sustlashtirishi mumkin. Shu sababli pul bozorida muvozanatni ta’minlash Markaziy bank va hukumatning muhim vazifasi hisoblanadi. Bugungi kunda O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar jarayonida pul bozorining samaradorligini oshirish, milliy valyutaning barqarorligini mustahkamlash hamda pul-kredit siyosatini takomillashtirish asosiy yo‘nalishlardan biri sifatida ko‘rilmoqda. Xususan, so‘nggi yillarda milliy valyuta kursi erkinlashtirildi, pul- kredit siyosati inflyatsion targeting asosida shakllantirila boshlandi. Bu esa pulga talab va pul bozorida muvozanat masalasini yanada dolzarb qilib qo‘ydi 1 . 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 12 майдаги ПФ-5992-сонли Фармони “Иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва миллий иқтисодиёт рақобатбардошлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”. 5xususan, milliy valyutaning barqarorligini mustahkamlash, inflyatsiyani nazorat qilish, iqtisodiy o‘sishni ta’minlash va investitsion muhitni yaxshilashda pul bozorining barqarorligi muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday ekan, pul bozorida muvozanatni ta’minlash mexanizmlarini o‘rganish amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga imkon beradi. Markaziy bankning pul-kredit siyosatini takomillashtirish, tijorat banklarining faoliyatini rivojlantirish hamda moliya bozoridagi risklarni kamaytirishda ushbu tadqiqot natijalari amaliy qo‘llanilishi mumkin. Bundan tashqari, kurs ishining xulosalari iqtisodiy siyosat ishlab chiquvchilari, bank sohasi mutaxassislari va ilmiy tadqiqotchilar uchun amaliy ahamiyat kasb etadi. Kurs ishi mavzusining obyekti O‘zbekiston Respublikasida shakllanayotgan pul bozori hamda unda pulga talabning holati va rivojlanish jarayonlari tanlangan. Kurs ishi mavzusining predmeti – O‘zbekiston pul bozorida muvozanat jarayonlari, pulga talab nazariyalari, unga ta’sir etuvchi omillar hamda pul bozorini tartibga solish mexanizmlaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – O‘zbekiston pul bozorida muvozanat shakllanishining nazariy asoslarini o‘rganish, pulga talabga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilish hamda Markaziy bankning pul bozoridagi muvozanatni ta’minlashdagi o‘rnini aniqlashdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Belgilangan maqsadga erishish uchun kurs ishida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:  Pul bozorining mohiyatini va funksiyalarini o‘rganish;  Pulga talab nazariyalarini tahlil qilish;  Pul bozorida muvozanat shakllanish mexanizmlarini aniqlash;  O‘zbekistonda pul bozorining rivojlanish xususiyatlarini yoritish;  Pulga talabga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillarni o‘rganish;  Markaziy bankning pul bozorida muvozanatni ta’minlashdagi siyosatini tahlil qilish. 2Mavzu: Pul bozoridagi muvozanat va pulga talab MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………… . I BOB. PUL BOZORIDA MUVOZANAT VA PULGA TALABNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Pul bozorining mohiyati va uning asosiy funksiyalari ………………….…….. 1.2. Pulga talab nazariyalari va unga ta’sir etuvchi omillar ………………….……. 1.3. Pul bozorida muvozanatning shakllanish mexanizmi …………………………. II BOB. O‘ZBEKISTONDA PULGA TALAB VA PUL BOZORIDA MUVOZANATNING AMALIY TAHLILI 2.1. O‘zbekistonda pul bozorining rivojlanish xususiyatlari ……………………… 2.2. Pulga talab va unga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillar …………………….. 2.3. Pul bozorida muvozanatni ta’minlashda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki siyosatining o‘rni …………………………………………………………….. Xulosa …………………………………………………….. ……………………….. Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………. …………………….. 6Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Birinchi bobda pul bozorida muvozanat va pulga talabning nazariy asoslari, ikkinchi bobda esa O‘zbekistonda pulga talab va pul bozorida muvozanatning amaliy tahlili yoritilgan. I BOB. PUL BOZORIDA MUVOZANAT VA PULGA TALABNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Pul bozorining mohiyati va uning asosiy funksiyalari Pul bozori — iqtisodiyotning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, u moliyaviy resurslarning aylanishi, jamg‘armalarning to‘planishi va investitsiyalarning samarali taqsimlanishini ta’minlovchi mexanizm sifatida namoyon bo‘ladi. Pul bozori o‘z mohiyatiga ko‘ra, qisqa muddatli moliyaviy vositalar, likvid aktivlar va pul ekvivalentlari bilan bog‘liq bitimlar amalga oshiriladigan maydon hisoblanadi. U nafaqat pulning muomalasini tartibga soladi, balki pulga talab va taklif o‘rtasida muvozanatni shakllantiradi. Pul bozori tushunchasini keng qamrovda talqin qilish mumkin. U moliya bozorining tarkibiy qismi sifatida qaraladi va qisqa muddatli, yuqori likvidli instrumentlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarni o‘z ichiga oladi. Masalan, xazina majburiyatlari, depozit sertifikatlari, tijorat qog‘ozlari, qisqa muddatli kreditlar va boshqa vositalar pul bozorida faol muomalada bo‘ladi. Pul bozorining mohiyatini yanada chuqurroq tushunish uchun uning asosiy vazifalarini ko‘rib chiqish lozim. Avvalo, pul bozori jamiyatdagi ortiqcha pul mablag‘larini vaqtincha bo‘sh resurslardan foydalanishga muhtoj bo‘lgan xo‘jalik subyektlariga yo‘naltirish orqali iqtisodiy jarayonlarni jonlantiradi. Shu bilan birga, pul bozori iqtisodiy tizimda muvozanatni saqlashga xizmat qiladi, chunki pulga bo‘lgan talab va taklif o‘zaro to‘qnashganda narx — ya’ni foiz stavkalari shakllanadi. Pul bozorining birinchi va eng asosiy funksiyasi — likvidlikni ta’minlashdir. Likvidlik deganda, aktivlarning pulga tez va minimal yo‘qotish bilan aylantirilish 28Global iqtisodiyotdagi o‘zgarishlar ham pulga talabga ta’sir etuvchi muhim tashqi omillardandir. Masalan, jahon bozorida energiya resurslari narxining oshishi yoki pasayishi, xalqaro savdo hajmining o‘zgarishi, geosiyosiy beqarorlik holatlari milliy iqtisodiyotga, demak, pulga bo‘lgan talabga ham bevosita ta’sir qiladi. Moliyaviy bozorlarning rivojlanganlik darajasi ham tashqi omillardan biridir. Agar mamlakatda obligatsiyalar, aksiyalar, valyuta bozori yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa, odamlar naqd pul saqlashdan ko‘ra, kapitalni moliyaviy aktivlarga yo‘naltiradi. Natijada, pulga bo‘lgan talab qisqaradi. Pulga talab nazariyalari Pulga talab tushunchasini turli iqtisodiy maktablar o‘z uslubida tahlil qilgan. Klassik iqtisodchilar pulni faqat muomala vositasi sifatida ko‘rib, unga bo‘lgan talabni ishlab chiqarish va savdo hajmi bilan bog‘laganlar. Keynes esa pulga talabni uch xil sabab bilan izohlagan: muomala sababi, ehtiyotkorlik sababi va spekulyativ sababi. Muomala sababi: oddiy tovar va xizmatlarni xarid qilish uchun zarur pul. Ehtiyotkorlik sababi: kutilmagan holatlarga qarshi pul zaxirasi saqlash. Spekulyativ sababi: aktivlar qiymati o‘zgarishini kutib pulni qo‘lda ushlab turish. Bu nazariya hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini saqlab qolmoqda, chunki u pulga talabni real iqtisodiy va psixologik omillar bilan izohlaydi. Pulga talab – iqtisodiy tizimning barqaror ishlashida asosiy mexanizmlardan biridir. Unga ta’sir qiluvchi ichki omillar – daromad darajasi, iste’mol va jamg‘arma nisbati, foiz stavkalari, kutishlar; tashqi omillar esa – inflyatsiya, iqtisodiy o‘sish, soliq siyosati, xalqaro bozor sharoitlari va moliyaviy tizimning rivojlanganlik darajasi hisoblanadi. Pulga talabni chuqur o‘rganish nafaqat nazariy ahamiyatga ega, balki davlat iqtisodiy siyosatini shakllantirish, pul-kredit siyosatini olib borish, barqarorlikni ta’minlashda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, pulga talabning aniq 16bu esa korxonalarni investitsiya loyihalarini amalga oshirishga rag‘batlantiradi. Natijada ishlab chiqarish hajmi oshadi, yangi ish o‘rinlari yaratiladi va iqtisodiy o‘sish ta’minlanadi. Shu bois, pul bozorida muvozanat – makroiqtisodiy barqarorlikning eng muhim omillaridan biridir. Pul bozorida muvozanatning dinamik tabiati Pul bozorida muvozanat bir marotaba o‘rnatilib qoladigan holat emas, balki dinamik jarayon hisoblanadi. Chunki pulga talab ham, pul taklifi ham doimiy ravishda o‘zgarib turadi. Masalan, texnologik taraqqiyot natijasida to‘lov tizimlari rivojlanib, pul aylanish tezligi oshsa, muvozanat boshqa nuqtada shakllanadi. Shuningdek, global moliyaviy inqirozlar, tashqi savdo balansi, valyuta kursidagi o‘zgarishlar ham muvozanatga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.pul bozorida muvozanatning shakllanish mexanizmi pulga talab va pul taklifi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga asoslanadi. Bu jarayonda foiz stavkasi asosiy muvofiqlashtiruvchi vosita sifatida namoyon bo‘ladi. Markaziy bankning monetar siyosati esa muvozanatni ta’minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Pul bozorida muvozanat buzilganda inflyatsiya, investitsion pasayish va iqtisodiy barqarorlikning yo‘qolishi kabi oqibatlar yuz beradi. Shu sababli har qanday davlat uchun pul bozorida muvozanatni shakllantirish va uni barqaror ushlab turish eng muhim makroiqtisodiy vazifalardan biridir. 11Keynsiy nazariya J. M. Keyns o‘zining mashhur “Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi” asarida pulga talabga yangicha yondashuvni ishlab chiqdi. Uning fikricha, pul faqat muomala vositasi sifatida emas, balki jamg‘arma va investitsiya qarorlarini qabul qilishda ham muhim rol o‘ynaydi. Keyns pulga talabni uchta asosiy motiv bilan izohlaydi: Tranzaktsion (muomala) motiv – kundalik tovar va xizmatlarni sotib olish uchun zarur pul mablag‘i. Ehtiyotkorlik motivi – kutilmagan xarajatlar yoki favqulodda vaziyatlarda ishlatiladigan pul zaxirasi. Spekulyativ motiv – foyda olish maqsadida pulni qimmatli qog‘ozlar yoki boshqa aktivlarga aylantirish imkoniyatini kutib, vaqtincha pulni qo‘lda ushlab turish. Keynsning bu nazariyasi pul bozorida foiz stavkalarining rolini ochib berdi. Unga ko‘ra, spekulyativ motiv asosida pulga talab foiz stavkasi bilan teskari proporsionaldir: foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, odamlar pulni qog‘ozlarda ushlashdan ko‘ra, uni qimmatli qog‘ozlarga sarflaydi; foiz past bo‘lsa, odamlar pulni qo‘lda ushlab turishga moyil bo‘ladi. Monetaristik yondashuv XX asr o‘rtalarida M. Fridman boshchiligidagi monetaristlar Keyns yondashuvini tanqid qilib, pulga talabni yanada kengroq talqin qildilar. Ularning fikricha, pul nafaqat muomala vositasi, balki jamg‘arma shakli, boylikni saqlash vositasi sifatida ham qaraladi. Fridman pulga talabni aktivlarning muqobil shakllari bilan solishtirish orqali tushuntiradi. Uning nazariyasiga ko‘ra, aholi va xo‘jalik subyektlari o‘z boyliklarini pul, obligatsiya, aksiyalar va boshqa aktivlar o‘rtasida taqsimlaydilar. Shuning uchun pulga talab – bu daromad, inflyatsiya kutilmalari va boshqa aktivlarning rentabelligiga bog‘liq holda shakllanadi. 32Inflyatsiya darajasi asta-sekin pasaytirildi va prognoz ko‘rsatkichlari nazorat ostiga olindi. Pul bozorida muvozanat ta’minlanib, iqtisodiyotda ortiqcha likvidlik xavflari kamaytirildi. Kreditlash siyosati tartibga solinib, iqtisodiyot real sektori uchun zarur moliyaviy resurslar yetkazib berildi. Valyuta bozorida liberallashtirish amalga oshirilganiga qaramay, kursdagi keskin o‘zgarishlar oldi olindi. Bularning barchasi Markaziy bank siyosatining pul bozoridagi muvozanatni ta’minlashdagi o‘rni naqadar muhim ekanini ko‘rsatadi. Pul bozoridagi muvozanatni ta’minlashda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki siyosati oxirgi yillarda yanada faol va tizimli tus oldi. 2017–2021-yillarda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar natijasida Markaziy bank pul-kredit siyosatini zamonaviy talablar asosida qayta shakllantirdi. Ayniqsa, 2022-yildan boshlab xalqaro standartlarga yaqinlashish, inflyatsiyani maqsadli boshqarish, valyuta kursini erkinlashtirish va ochiq bozor operatsiyalarini kengaytirish orqali pul bozorida muvozanatni saqlash ustuvor vazifaga aylandi. 2022-yil: Inflyatsiya va foiz stavkalari o‘rtasidagi muvozanat 2022-yil O‘zbekiston iqtisodiyotida pandemiyadan keyingi tiklanish bosqichi bo‘ldi. Jahon bozorlarida energiya resurslari narxining o‘sishi, logistika zanjirlaridagi uzilishlar, tashqi savdo cheklovlari inflyatsion bosimni kuchaytirdi. Shu sababli Markaziy bank qayta moliyalash stavkasini 14 foiz darajasida saqlab qoldi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022-yilda inflyatsiya darajasi 11,6% ni tashkil etdi. Pul massasi (M2 agregati) yil davomida qariyb 25% ga o‘sdi. Shu bilan birga, kredit portfeli ham kengaydi, tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotga berilgan kreditlar hajmi 400 trln so‘mdan oshdi. Markaziy bankning asosiy vazifasi – inflyatsiyani nazorat ostida ushlab turish bo‘ldi. Shu maqsadda majburiy zaxira normasi qisman oshirildi va ortiqcha 4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Pul bozoridagi muvozanat va pulga talab masalalari jahon iqtisodiy adabiyotida keng o‘rganilgan va ko‘plab nazariyalar ishlab chiqilgan. Masalan, J. M. Keynsning likvidlik afzalligi nazariyasi pulga talabning turli shakllarini asoslab berdi. I. Fisher esa pul miqdori nazariyasini ishlab chiqib, pul massasining narxlar darajasi va ishlab chiqarishga ta’sirini ko‘rsatib berdi. M. Friedman monetarizm yo‘nalishida pul siyosatining uzoq muddatli ta’sirini tahlil qilgan. D. Rikardo esa pul qiymati va oltin standart asosida pul nazariyasini shakllantirgan. O‘zbekistonda mustaqillikdan so‘ng pul bozorini shakllantirish va rivojlantirish borasida bir qator ilmiy tadqiqotlar amalga oshirildi. X. Abdullaev, B. Xo‘jayev, O. Sharipov kabi olimlarning ilmiy ishlarida pul bozorining nazariy va amaliy masalalari tahlil qilindi. Shuningdek, milliy valyuta – so‘mning barqarorligini ta’minlash, pul-kredit siyosatini samarali yuritish va pulga talabni o‘rganish masalalari bo‘yicha ilmiy maqolalar chop etildi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Pul bozorida muvozanat va pulga talab masalalarini o‘rganish, avvalo, nazariy jihatdan iqtisodiy bilimlarni boyitadi. Jahon iqtisodiy adabiyotida shakllangan klassik, keynsiy va monetaristik nazariyalarni chuqur o‘rganish orqali bozor iqtisodiyoti mexanizmlarining ishlashini yanada aniqroq tushunish mumkin. Bu, o‘z navbatida, O‘zbekiston sharoitida pul-kredit siyosatini shakllantirish va takomillashtirishga ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Nazariy ahamiyat shundan iboratki, kurs ishi davomida pulga talab nazariyalarining turli konsepsiyalari taqqoslab o‘rganiladi, muvozanat mexanizmlarining umumiy qonuniyatlari aniqlanadi va ularning zamonaviy sharoitlarda tatbiq etilishi ilmiy jihatdan tahlil qilinadi. Bu esa iqtisodiy fanlarning rivojlanishiga, talabalar va tadqiqotchilarning bilim doirasini kengaytirishga yordam beradi. Amaliy ahamiyat esa bevosita mamlakat iqtisodiy siyosati bilan bog‘liqdir. O‘zbekiston iqtisodiyotida olib borilayotgan makroiqtisodiy islohotlarda, 30bosimni pasaytiradi. Aksincha, stavka pasaytirilsa, kreditlash jarayoni kengayadi va iqtisodiy faollik ortadi. O‘zbekistonda 2017-yildan boshlab Markaziy bank qayta moliyalash stavkasini iqtisodiy sharoitdan kelib chiqib doimiy ravishda qayta ko‘rib chiqmoqda. Masalan, 2020-yilda pandemiya davrida iqtisodiyotni qo‘llab- quvvatlash uchun stavka pasaytirildi, ammo inflyatsiya xavflari kuchayganda yana oshirildi. Bu pul bozoridagi muvozanatni ta’minlashda samarali mexanizm bo‘lib xizmat qilmoqda. Majburiy zaxiralar siyosati Markaziy bank tijorat banklariga ularning jalb qilgan depozitlaridan ma’lum qismini majburiy zaxira sifatida saqlash majburiyatini yuklaydi. Bu vosita bank tizimidagi ortiqcha likvidlikni nazorat qilish imkonini beradi. Zaxira me’yorlari oshirilsa, tijorat banklari kreditlash imkoniyatlari kamayadi va pul taklifi qisqaradi. Pasaytirilganda esa, aksincha, iqtisodiyotga ko‘proq pul oqimi ta’minlanadi. Jadval 1. 2022–2023 yillarda O‘zbekistonda pul bozorining asosiy ko‘rsatkichlari Ko‘rsatkichlar 2022 yil 2023 yil Inflyatsiya darajasi (%) 11,5 9,2 Asosiy stavka (%) 14 14 Pul massasining o‘sishi (%) 16,8 13,5 Milliy valyuta kursi (UZS/USD) 11 200 11 450 O‘zbekiston sharoitida majburiy zaxira normasi Markaziy bank tomonidan ichki va tashqi omillar hisobga olingan holda muntazam ravishda moslashtirib boriladi. Xususan, inflyatsiya xavfi ortgan davrlarda majburiy zaxiralar normasi oshirilgan, iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish zarur bo‘lgan davrlarda esa pasaytirilgan. Ochiq bozor operatsiyalari 13Foiz stavkalari – foiz yuqori bo‘lsa, odamlar pulni qo‘lda ushlashdan ko‘ra, uni qimmatli qog‘ozlarga sarflaydi; foiz past bo‘lsa, pulni ushlab turishga moyillik kuchayadi. Jamg‘arma darajasi – aholining jamg‘armaga moyilligi oshsa, pulga talab qisqa muddatda kamayadi. Pulning aylanish tezligi – agar pul tezroq aylanayotgan bo‘lsa, bir xil hajmdagi tovar va xizmatlar uchun kamroq pul kerak bo‘ladi. Tashqi omillar: Davlatning pul-kredit siyosati – Markaziy bankning emissiya hajmi, majburiy rezerv normasi va boshqa choralar pulga talabni bevosita o‘zgartiradi. Xalqaro iqtisodiy sharoit – tashqi savdo hajmi, eksport-import balansi, xalqaro kapital oqimlari pulga talabga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Valyuta kursi – milliy valyuta barqarorligi pasaysa, odamlar xorijiy valyutaga talabni oshiradi, natijada milliy pulga talab qisqaradi. Geosiyosiy va siyosiy barqarorlik – siyosiy xavf va beqarorlik sharoitida iqtisodiy subyektlar ko‘proq naqd pul ushlab turishga moyil bo‘ladilar. Texnologik taraqqiyot – raqamli to‘lov tizimlarining kengayishi muomaladagi pulga bo‘lgan ehtiyojni kamaytiradi. Shunday qilib, pulga talab nazariyalari klassik davrdan boshlab zamonaviy yondashuvlargacha rivojlanib, iqtisodiyotdagi turli sharoitlarni izohlashga harakat qilgan. Ularning umumiy xulosasi shundan iboratki, pulga talab ko‘plab omillar ta’sirida shakllanadi va ularni chuqur o‘rganish pul bozoridagi muvozanatni tushunish uchun zarurdir. 1.3. Pul bozorida muvozanatning shakllanish mexanizmi Pul bozorida muvozanat deganda, iqtisodiyotdagi umumiy pulga talab hajmi bilan pul taklifi hajmining tenglashgan nuqtasi tushuniladi. Bu nuqtada xo‘jalik subyektlari, aholi va davlatning pulga bo‘lgan ehtiyoji Markaziy bank va moliyaviy institutlar tomonidan taklif qilinayotgan pul resurslari bilan qondiriladi. Muvozanatning shakllanish jarayoni iqtisodiy tizimning barqaror 91.2. Pulga talab nazariyalari va unga ta’sir etuvchi omillarLikvidlikni ta’minlash – aktivlarni tez va yo‘qotishsiz pulga aylantirish imkonini yaratadi. Foiz stavkalarini shakllantirish – talab va taklif asosida kredit resurslarining narxini belgilaydi. Pul resurslarini qayta taqsimlash – ortiqcha mablag‘larni yetishmayotgan sohalarga yo‘naltiradi. Pul massasini tartibga solish – Markaziy bank orqali pul- kredit siyosatini amalga oshirish va inflyatsiyani nazorat qilish imkonini beradi. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash – qisqa muddatli va xavfi past vositalar orqali moliyaviy tizimni muvozanatda ushlab turadi. Pulga talab va taklifni muvofiqlashtirish – iqtisodiyotda tabiiy muvozanatni shakllantiradi. Jamg‘armalarni investitsiyalarga aylantirish – aholi va korxonalarning bo‘sh mablag‘larini ishlab chiqarish va boshqa iqtisodiy faoliyatlarga yo‘naltiradi. Moliyaviy intizomni shakllantirish – xo‘jalik subyektlari va investorlarning mablag‘lardan oqilona foydalanishini rag‘batlantiradi. 34Jadval 2. 2024–2025 yillarda O‘zbekistonda pul bozorining asosiy ko‘rsatkichlari Ko‘rsatkichlar 2024 yil 2025 yil (prognoz) Inflyatsiya darajasi (%) 8,5 7,5 Asosiy stavka (%) 13 12 Pul massasining o‘sishi (%) 12,0 11,5 Milliy valyuta kursi (UZS/USD) 11 700 12 000 Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2025-yilning birinchi yarmida pul massasi 18% ga o‘sdi, inflyatsiya darajasi esa 7,2% atrofida shakllandi. Kreditlar hajmi sezilarli darajada kengaydi, ayniqsa ipoteka va investitsion kreditlar ulushi oshdi. Markaziy bankning asosiy yo‘nalishlaridan biri bozor mexanizmlarini rivojlantirish, davlat qimmatli qog‘ozlari bozorini kengaytirish va tijorat banklarining likvidligini samarali boshqarish bo‘ldi. Shu orqali pul bozorida muvozanatni ta’minlash barqaror tarzda amalga oshirildi. 2022–2025-yillar davrida Markaziy bank siyosati quyidagi natijalarni berdi: Inflyatsiya bosqichma-bosqich pasaytirildi (11,6% → 7,2%). Milliy valyuta nisbatan barqaror saqlandi. Pul massasi yiliga o‘rtacha 20–25% ga o‘sib bordi, bu iqtisodiyotning kengayishini ta’minladi. Kreditlash hajmi sezilarli darajada oshdi, real sektorni qo‘llab-quvvatlash kuchaydi. Ochiq bozor operatsiyalari va majburiy zaxiralar mexanizmi samarali ishlatildi. Bu natijalar Markaziy bankning pul bozorida muvozanatni ta’minlashdagi o‘rnini nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham isbotlab berdi. Xulosa Men ushbu kurs ishida “Pul bozoridagi muvozanat va pulga talab” mavzusini atroflicha o‘rgandim. Tadqiqot jarayonida pul bozorining mohiyati, uning asosiy funksiyalari, pulga talab nazariyalari hamda unga ta’sir etuvchi ichki va tashqi 7imkoniyati tushuniladi. Pul bozori aynan shu jarayonni ta’minlab, moliyaviy tizimda muomala vositalarining barqarorligini kafolatlaydi. Bu jihatdan u iqtisodiyotda “qon aylanish tizimi” vazifasini bajaradi. Ikkinchi muhim funksiyasi — foiz stavkalarini shakllantirishdir. Pul bozori orqali talab va taklif asosida kredit resurslarining narxi belgilanadi. Foiz stavkalari nafaqat kredit oluvchi va beruvchi uchun yo‘nalish beradi, balki butun iqtisodiyotning investitsion faolligiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, qarz olish qimmatlashadi va investitsiya hajmi kamayadi, past bo‘lsa esa iqtisodiyotda kreditlash kengayadi. Uchinchi funksiyasi — pul resurslarini qayta taqsimlashdir. Pul bozori yordamida iqtisodiyotning bir sohasida ortiqcha bo‘lgan mablag‘lar boshqa sohalarda yetishmayotgan kapital bilan muvozanatlashadi. Bu jarayon investitsiyalarni samarali yo‘naltirish, ishlab chiqarishni rivojlantirish va innovatsion loyihalarni moliyalashtirish imkonini beradi. To‘rtinchi funksiyasi — pul massasi va muomaladagi mablag‘larni nazorat qilishdir. Markaziy bank pul bozori orqali pul-kredit siyosatini amalga oshiradi, pul massasi hajmini tartibga soladi va inflyatsiya darajasini nazorat ostida ushlashga intiladi. Shu tariqa pul bozori davlatning makroiqtisodiy siyosatida muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Beshinchi funksiyasi — xatarlarni kamaytirish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdir. Pul bozorida faoliyat yurituvchi vositalar qisqa muddatli bo‘lgani sababli, ularning xavfi past bo‘ladi va investorlar uchun xavfsiz variant sifatida ko‘riladi. Shu bilan birga, pul bozori moliyaviy inqirozlarning oldini olishda muhim tampon vazifasini bajaradi. Pul bozorining yana bir muhim vazifasi — pulga bo‘lgan talab va taklifni muvofiqlashtirishdir. Bu jarayon iqtisodiyotda muvozanatni shakllantiradi, chunki talab ortiqcha bo‘lsa, foiz stavkalari oshadi, talab kamayganda esa foiz stavkalari pasayadi. Natijada, iqtisodiyotda tabiiy muvozanat vujudga keladi. 24bozorida barqarorlikni ta’minlash uchun samarali choralarni amalga oshirishi talab etiladi. 15Aksincha, agar pul taklifi kamaytirilsa, bozor sharoitida pul defitsiti yuzaga keladi. Bu vaziyatda foiz stavkalari ko‘tariladi, kredit resurslari qimmatlashadi, investitsiya faoliyati pasayadi va iqtisodiy o‘sish sekinlashadi. Shunday qilib, foiz stavkasi pul bozorida talab va taklifni muvozanatlashtiruvchi asosiy vosita sifatida qaraladi. Markaziy bankning roli Pul bozorida muvozanatning shakllanishida Markaziy bankning siyosati hal qiluvchi ahamiyatga ega. Chunki u pul taklifini turli vositalar orqali tartibga soladi. Asosiy vositalar quyidagilardan iborat: Ochiq bozor operatsiyalari – davlat qimmatli qog‘ozlarini sotish yoki sotib olish orqali muomaladagi pul massasiga ta’sir qilish. Majburiy rezerv normasi – tijorat banklari o‘z omonatlaridan ma’lum qismini Markaziy bankda saqlashi shart bo‘lgan me’yorni belgilash. Qayta moliyalash stavkasi – tijorat banklariga beriladigan kreditlar bo‘yicha foiz stavkasini belgilash orqali kredit resurslari narxiga ta’sir ko‘rsatish. Valyuta intervensiyalari – milliy valyutaning barqarorligini saqlash maqsadida tashqi bozorda valyuta sotib olish yoki sotish. Bu choralar yordamida Markaziy bank pul taklifini oshirishi yoki kamaytirishi mumkin, natijada pul bozorida muvozanat qayta tiklanadi. Inflyatsiya va muvozanat Pul bozorida muvozanatning buzilishi ko‘pincha inflyatsiya jarayonlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Agar pul taklifi iqtisodiy o‘sish sur’atidan tezroq ortsa, inflyatsiya yuzaga keladi. Bu holatda narxlar ko‘tarilib, pulning haqiqiy qiymati pasayadi. Aksincha, pul taklifi yetarli bo‘lmasa, deflyatsiya xavfi paydo bo‘ladi. Shuning uchun Markaziy bank pul-kredit siyosatini ishlab chiqishda pul massasi o‘sishini iqtisodiy o‘sish sur’atlari bilan muvofiqlashtirishi zarur. Investitsiyalar va bandlik bilan bog‘liqlik Pul bozoridagi muvozanat investitsion jarayonlarga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Foiz stavkalarining pastligi kreditlarning arzonlashuviga olib keladi, 20qilinayotgan mahsulotlar narxiga bevosita ta’sir ko‘rsatib, ichki bozorda inflyatsiya bosimini kuchaytirdi. Shu sababli pul bozorida talab va taklif o‘rtasida muvozanat izdan chiqdi. Markaziy bank pul bozorida barqarorlikni saqlash uchun asosiy foiz stavkasini yuqori darajada ushlab turishga majbur bo‘ldi. Xususan, 2022-yil davomida asosiy stavka 16 foiz etib belgilandi. Bu qaror pul massasining haddan tashqari ortib ketishini oldini olish, inflyatsiyani jilovlash va milliy valyuta barqarorligini ta’minlashga qaratilgan bo‘ldi. Biroq yuqori stavka bank kreditlari bozorida qiyinchiliklar tug‘dirib, tadbirkorlik subyektlari uchun kredit olish imkoniyatlarini chekladi. Shu sababli 2022-yilda kreditlash hajmi kutilganidan sekinroq o‘sdi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022-yilda tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar umumiy hajmi 400 trillion so‘mdan ortiqni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich 2021-yilga nisbatan o‘sishni anglatgan bo‘lsa-da, kreditlarga bo‘lgan talab yuqori foiz stavkalari sabab to‘liq qondirilmadi. Natijada pul bozorida likvidlik yetishmovchiligi sezildi. Pul bozorining rivojlanish xususiyatlaridan yana biri sifatida elektron to‘lov tizimlarining kengayishi qayd etilishi mumkin. 2022-yilda plastik kartalar orqali amalga oshirilgan tranzaksiyalar hajmi 800 trillion so‘mdan oshdi. Bu jarayon nafaqat pul muomalasini soddalashtirdi, balki norasmiy iqtisodiyotning qisqarishiga ham xizmat qildi. Umuman olganda, 2022-yilda O‘zbekiston pul bozorida asosiy e’tibor inflyatsiyani nazorat qilish, milliy valyuta barqarorligini saqlash va bank tizimining likvidligini qo‘llab-quvvatlashga qaratildi. Bu yil pul bozorida muvozanat izlanish davri bo‘lib, iqtisodiyotdagi barqarorlikka erishish uchun muhim tayyorgarlik bosqichi vazifasini o‘tadi. 2023-yil: Barqarorlik sari qadam va pul bozorida islohotlar 2023-yil O‘zbekiston pul bozorida nisbatan ijobiy natijalar bilan esda qoldi. Bu davrda inflyatsiya darajasini pasaytirish bo‘yicha qator chora-tadbirlar amalga 29prognoz qilinishi mamlakat moliyaviy tizimining mustahkamligi, iqtisodiy xavfsizlik va ijtimoiy farovonlikning kafolati hisoblanadi. 2.3. Pul bozorida muvozanatni ta’minlashda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki siyosatining o‘rni Pul bozorida muvozanatni ta’minlash har qanday mamlakat uchun iqtisodiy barqarorlikning asosiy shartidir. Muvozanat deganda, muomaladagi pul miqdori bilan tovarlar, xizmatlar va moliyaviy aktivlarga bo‘lgan talabning uyg‘unlashuvi nazarda tutiladi. Agar pul taklifi ortiqcha bo‘lsa, inflyatsiya jarayoni kuchayadi, agar yetarli bo‘lmasa – iqtisodiy faollik pasayadi. Shuning uchun pul muomalasini nazorat qilish vazifasi mamlakatning bosh moliyaviy regulyatori – Markaziy bank zimmasiga yuklatiladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki mamlakat moliya-kredit tizimida alohida o‘rin tutib, pul-kredit siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish orqali pul bozoridagi muvozanatni ta’minlashga xizmat qiladi. Bankning asosiy maqsadi – milliy valyutaning barqarorligini saqlash, inflyatsiyani nazorat ostida ushlab turish, moliyaviy tizim barqarorligini qo‘llab-quvvatlash va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishdan iboratdir. Pul bozorida muvozanatni ta’minlash uchun Markaziy bank bir qator vositalardan foydalanadi. Bular orasida qayta moliyalash stavkasi, majburiy zaxira normasi, ochiq bozor operatsiyalari, kredit berish siyosati va valyuta intervensiyalari eng asosiylari hisoblanadi. Ushbu vositalar bir-birini to‘ldiradi va iqtisodiyotdagi real vaziyatga qarab moslashtiriladi. Qayta moliyalash stavkasi siyosati Qayta moliyalash stavkasi Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga beriladigan kreditlar uchun belgilangan foiz stavkasidir. Bu ko‘rsatkich butun moliya bozorida muhim signal vazifasini bajaradi. Agar stavka oshirilsa, banklar uchun kredit resurslari qimmatlashadi va pul taklifi qisqaradi. Bu inflyatsion 17II BOB. O‘ZBEKISTONDA PULGA TALAB VA PUL BOZORIDA MUVOZANATNING AMALIY TAHLILI 2.1. O‘zbekistonda pul bozorining rivojlanish xususiyatlari Pul bozori mamlakat iqtisodiyotining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, unda qisqa muddatli moliyaviy resurslar harakati, ularning taqsimoti va qiymati shakllanadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng milliy pul birligi — so‘mni muomalaga kiritish orqali o‘zining mustaqil pul-kredit siyosatini yurita boshladi. Bu esa milliy pul bozorining shakllanishi va rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratdi. Dastlabki yillarda pul bozorida muvozanatning ta’minlanishi qiyin kechdi, chunki iqtisodiyotda yuqori inflyatsiya, ishlab chiqarishning pasayishi, davlat byudjeti taqchilligi kabi omillar mavjud edi. Shu sababli pul bozorining shakllanish bosqichlari bir necha muhim davrlarga bo‘linadi. 1994-yilda milliy valyuta — so‘mning joriy etilishi pul bozorining shakllanishidagi muhim bosqich bo‘ldi. Biroq bu davrda so‘mning barqarorligini ta’minlash murakkab jarayon edi. Yuqori inflyatsiya sharoitida pulning qadrsizlanishi, bank tizimida ishonchning pastligi, jamiyatda pulning asosiy jamg‘arma vositasi sifatidagi rolini yo‘qotishi kuzatildi. Keyingi yillarda Markaziy bank tomonidan qat’iy pul-kredit siyosatini amalga oshirish orqali pul bozorida asta-sekin muvozanat ta’minlandi. Xususan, 2000-yillarning boshidan boshlab inflyatsiya darajasi pasaya boshladi, tijorat banklari faoliyati kengaydi, pul muomalasi tartibga solina boshladi. Pul bozorining rivojlanish xususiyatlaridan biri sifatida O‘zbekistonda bank tizimi orqali pul resurslarini qayta taqsimlash jarayonining bosqichma-bosqich mukammallashib borishini ta’kidlash mumkin. Avvaliga faqat davlat banklari asosiy o‘rin tutgan bo‘lsa, keyinchalik xususiy va qo‘shma banklar paydo bo‘ldi. Bu esa raqobat muhitini kuchaytirib, pul bozorida xizmatlar ko‘lamini kengaytirdi. Shu bilan birga, foiz stavkalari, kredit siyosati, milliy valyutaning 18almashuv kursi orqali pul bozorida talab va taklif o‘rtasida muvozanat shakllana boshladi. 2008-yilgi jahon moliyaviy inqirozi O‘zbekiston pul bozoriga ham ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatdi. Biroq mamlakat iqtisodiyotida qat’iy valyuta nazorati, eksportdan tushgan mablag‘larning majburiy sotilishi, ichki bozorning himoya qilinishi pul bozorida keskin o‘zgarishlarning oldini oldi. Shu davrda hukumat pul bozorida barqarorlikni ta’minlash uchun pul-kredit siyosatini qat’iylashtirdi, banklarning likvidligini nazorat qildi va inflyatsiyani pasaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirdi. 2017-yildan keyingi islohotlar pul bozorining sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarilishiga olib keldi. Eng avvalo, milliy valyutaning erkin konvertatsiya qilinishi ta’minlandi, bu esa pul bozorida haqiqiy talab va taklif asosida muvozanatni shakllantirdi. Erkin valyuta bozorining joriy etilishi iqtisodiyotda shaffoflikni oshirdi, xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga sharoit yaratdi. Shu bilan birga, inflyatsiyani pasaytirish, pul massasini nazorat qilish, bank tizimining mustaqilligini kuchaytirish kabi vazifalar pul bozorining barqaror rivojlanishini belgilab berdi. Pul bozorining rivojlanish xususiyatlaridan yana biri — moliya bozorining boshqa segmentlari bilan uzviy bog‘liqligidir. Masalan, davlat qimmatli qog‘ozlari bozorining shakllanishi Markaziy bankka pul-kredit siyosatini yanada samarali olib borish imkonini berdi. Shuningdek, xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlik pul bozorini barqarorlashtirishda muhim ahamiyat kasb etdi. So‘nggi yillarda O‘zbekiston iqtisodiyotida pul bozorining rivojlanishi yuqori inflyatsiya xavflariga qaramay, sezilarli ijobiy natijalarni berdi. Markaziy bankning asosiy e’tibori inflyatsiyani maqsadli darajaga tushirish, milliy valyuta barqarorligini ta’minlash va bank tizimi orqali pul muomalasini samarali tartibga solishga qaratilgan. Shu sababli pul bozorining barqaror faoliyati mamlakat iqtisodiyotida investitsiya muhiti yaxshilanishi, ishlab chiqarish hajmining ortishi hamda aholi daromadlari o‘sishiga xizmat qilmoqda. 262.2. Pulga talab va unga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillar Pul iqtisodiy hayotning ajralmas qismi sifatida barcha xo‘jalik munosabatlarining markazida turadi. Pulga bo‘lgan talab tushunchasi iqtisodiyot nazariyasida alohida o‘rin egallaydi, chunki u nafaqat muomaladagi mablag‘lar hajmini, balki jamiyatdagi umumiy iqtisodiy barqarorlikni ham belgilaydi. Pulga talab deganda, ma’lum bir vaqt oralig‘ida iqtisodiy agentlarning (aholi, korxonalar, davlat va banklarning) o‘z faoliyatlarini amalga oshirish uchun zarur bo‘ladigan pul mablag‘lariga ehtiyoji tushuniladi. Pulga talab iqtisodiy tizimdagi barcha jarayonlarning “qon tomiri” hisoblanib, u iste’mol, investitsiya, ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatlarning uzluksizligiga xizmat qiladi. Pulga talabning mohiyatini ochishda uni oddiy xarid qilish istagi bilan aralashtirmaslik kerak, chunki bu tushuncha chuqurroq iqtisodiy omillar bilan belgilanadi. Pulga talabga ta’sir qiluvchi omillar odatda ichki va tashqi omillarga bo‘linadi. Ichki omillar iqtisodiy subyektlarning o‘z faoliyati, daromadlari, xarajatlari va psixologik holati bilan bog‘liq bo‘lsa, tashqi omillar butun milliy va global iqtisodiy tizimning rivojlanishiga daxldor bo‘ladi. Ichki omillar Birinchi navbatda, pulga talabni belgilovchi asosiy ichki omil – daromad darajasidir. Agar aholining yoki korxonalarning daromadlari yuqori bo‘lsa, ular ko‘proq pul mablag‘larini saqlashga, investitsiyalarga yoki iste’molga yo‘naltiradi. Daromadning oshishi odatda pulga bo‘lgan talabni ham oshiradi, chunki iqtisodiy faoliyat hajmi kengayadi. Ikkinchi muhim ichki omil – iste’mol va jamg‘arma nisbatlaridir. Ba’zi iqtisodiy agentlar o‘z daromadlarining katta qismini iste’molga sarflaydi, boshqalari esa uni jamg‘arishga harakat qiladi. Bu nisbat pulning aylanish tezligini belgilaydi. Masalan, jamg‘arma darajasining oshishi muomaladagi pul miqdorini qisqartirishi mumkin. 36to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24- fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 21oshirildi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, 2023-yilda inflyatsiya darajasi 8,8 foizni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich 2022-yilga qaraganda sezilarli darajada past bo‘lib, Markaziy bank belgilagan maqsadli ko‘rsatkichga yaqinlashdi. Bunday natijaga erishishda hukumatning oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, importni diversifikatsiya qilish, ichki ishlab chiqarishni rag‘batlantirish bo‘yicha choralari hal qiluvchi rol o‘ynadi. Milliy valyutaning barqarorligi ham 2023-yilda pul bozorining asosiy xususiyatlaridan biri bo‘ldi. Yil yakuniga kelib so‘mning AQSh dollariga nisbatan rasmiy kursi 1 AQSh dollari = 12 150 so‘m atrofida shakllandi. Kursdagi o‘zgarish sezilarli bo‘lmasa-da, ichki bozorda valyutaga talab yuqoriligicha qoldi. Biroq Markaziy bank tomonidan amalga oshirilgan intervensiyalar va pul-kredit siyosati choralarining o‘z vaqtida ko‘rilishi milliy valyuta qadrsizlanishini jilovlash imkonini berdi. 2023-yilda Markaziy bank asosiy foiz stavkasini pasaytirishga imkon topdi. Yil davomida stavka 14 foiz etib belgilandi. Bu qaror kreditlash jarayonini rag‘batlantirib, iqtisodiyotga qo‘shimcha moliyaviy resurslarni jalb etishga xizmat qildi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2023-yilda tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar hajmi 520 trillion so‘mga yetdi. Bu 2022-yilga nisbatan 30 foizga yaqin o‘sishni ko‘rsatadi.Shuningdek, bank tizimining kapitallashuvi va likvidligi oshirildi. 2023-yilda tijorat banklari ustav kapitalining umumiy hajmi 85 trillion so‘mdan ortiq bo‘ldi. Banklarning barqarorlik ko‘rsatkichlari mustahkamlanishi pul bozorida muvozanatni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etdi. Elektron to‘lov tizimlari rivojlanishi davom etdi. 2023-yilda plastik kartalar orqali amalga oshirilgan tranzaksiyalar hajmi 1 200 trillion so‘mga yetdi. Mobil ilovalar orqali to‘lovlar hajmi esa yil davomida 70 foizga o‘sdi. Bu jarayon pul bozorining zamonaviylashuviga va iqtisodiy munosabatlarning shaffoflashuviga olib keldi. 2023-yilda O‘zbekiston pul bozori muvozanatga yaqinlashdi. Inflyatsiyaning pasayishi, kreditlash hajmining oshishi, milliy valyutaning 27Shuningdek, foiz stavkalari ham ichki omillar jumlasiga kiradi. Agar banklardagi foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, odamlar va korxonalar pulni qo‘lida saqlashdan ko‘ra bankka joylashtirishni afzal ko‘radi. Natijada, naqd pulga bo‘lgan talab kamayadi. Aksincha, foiz stavkalari pasaysa, qo‘ldagi naqd pulga talab ortadi. Yana bir ichki omil – psixologik kutishlar. Iqtisodiy subyektlarning kelajakdagi narxlar, inflyatsiya yoki bozor barqarorligi haqidagi taxminlari ham pulga bo‘lgan talabga ta’sir qiladi. Agar odamlar kelajakda narxlar oshishini kutsa, ular ko‘proq pulni iste’molga yo‘naltiradi. Agar iqtisodiy beqarorlik kutilsa, odamlar ko‘proq pulni jamg‘arma sifatida ushlab turishga harakat qiladi. Korxonalar nuqtai nazaridan qaraganda esa, pulga talab ularning ishlab chiqarish hajmi, xomashyo zaxiralari va investitsion loyihalar bilan chambarchas bog‘liq. Katta hajmli loyihalarni amalga oshirish jarayonida korxonalarning pul mablag‘lariga bo‘lgan talabi ortadi. Tashqi omillar Tashqi omillarga, avvalo, inflyatsiya darajasi kiradi. Inflyatsiya oshgan sari pulning xarid qobiliyati pasayadi va odamlar ko‘proq tovar sotib olishga intiladi. Natijada, pulga talabning qisqa muddatli ko‘rinishi ortadi. Biroq uzoq muddatda inflyatsiya pulning qadrsizlanishiga olib kelib, iqtisodiy agentlarni boshqa aktivlarga yo‘naltiradi. Ikkinchi tashqi omil – iqtisodiy o‘sish sur’atlaridir. Agar mamlakat iqtisodiyoti barqaror va tez sur’atlarda rivojlanayotgan bo‘lsa, ishlab chiqarish hajmi kengayadi, yangi ish o‘rinlari yaratiladi va daromadlar ortadi. Bu esa pulga bo‘lgan talabni ko‘paytiradi. Shuningdek, soliq siyosati va davlat tartibga solish choralarini ham tashqi omillar qatoriga kiritish mumkin. Soliq stavkalarining yuqori yoki past bo‘lishi aholi va korxonalarning sof daromadiga bevosita ta’sir qiladi. Sof daromad qancha yuqori bo‘lsa, shuncha ko‘proq pulga talab ortadi. 31Markaziy bank pul bozorida muvozanatni ta’minlash uchun ochiq bozor operatsiyalaridan keng foydalanadi. Bu usul davlat qimmatli qog‘ozlarini sotish yoki sotib olish orqali iqtisodiyotdagi pul hajmiga ta’sir ko‘rsatadi. Agar Markaziy bank qimmatli qog‘ozlarni sotsa, tijorat banklaridan mablag‘ni tortib oladi va pul taklifi kamayadi. Sotib olganda esa aksincha, iqtisodiyotga qo‘shimcha likvidlik kiradi. O‘zbekiston bozorida bu mexanizm so‘nggi yillarda yanada faol qo‘llanmoqda. Ayniqsa, davlat qimmatli qog‘ozlari bozorining shakllanishi va rivojlanishi bilan Markaziy bankning ushbu vositasi yanada samarali ishlay boshladi. Kredit siyosati Markaziy bank tijorat banklariga beriladigan kreditlar hajmini ham tartibga soladi. Kredit limitlari orqali iqtisodiyotdagi pul oqimlari muvozanatlashtiriladi. Masalan, ijtimoiy ahamiyatga ega loyihalarni moliyalashtirish uchun qo‘shimcha kredit resurslari taqdim etilishi mumkin, spekulyativ faoliyatni cheklash uchun esa kredit hajmlari qisqartiriladi. Valyuta siyosati va intervensiyalar Pul bozorida muvozanatning yana bir muhim tarkibiy qismi valyuta bozoridir. Milliy valyutaning barqarorligi ichki pul muomalasiga bevosita ta’sir qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki milliy valyuta – so‘mning barqarorligini ta’minlash uchun valyuta bozorida intervensiyalar o‘tkazadi. Agar milliy valyutaga bosim kuchaysa va uning qadrsizlanishi xavfi paydo bo‘lsa, Markaziy bank bozorga valuta sotadi va talabni qondiradi. Aksincha, milliy valyutaga talab ortib ketganida, bozorga valuta sotib olish orqali aralashadi. Bu nafaqat valyuta kursini barqarorlashtirish, balki umumiy pul bozorida muvozanatni saqlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Pul-kredit siyosatining amaliy natijalari So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki olib borgan siyosat muhim natijalarni berdi. Jumladan: 3714) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 8Pul bozorining mohiyati shundan iboratki, u nafaqat iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlashga xizmat qiladi, balki jamiyatda umumiy moliyaviy intizomni ham shakllantiradi. Unda qatnashuvchilar — banklar, korporatsiyalar, davlat tashkilotlari va xususiy investorlar o‘z mablag‘larini vaqtinchalik samarali yo‘naltirish imkoniga ega bo‘ladilar. Pul bozorining asosiy funksiyalari iqtisodiy nazariya va amaliyotda quyidagicha sanab o‘tiladi 1-rasm 25 33likvidlikni sterilizatsiya qilish uchun davlat qimmatli qog‘ozlari chiqarildi. Ochiq bozor operatsiyalari hajmi sezilarli ravishda kengaydi. 2023-yil: Inflyatsiyani pasaytirish va valyuta barqarorligi 2023-yilda inflyatsiya darajasi pasaya boshladi va yil yakunida 9,0% atrofida qayd etildi. Bu Markaziy bankning qat’iy pul-kredit siyosati natijasi bo‘ldi. Qayta moliyalash stavkasi 14% darajasida saqlanib qoldi, biroq tijorat banklari kreditlarining maqsadli yo‘naltirilishi bo‘yicha qo‘shimcha ko‘rsatmalar berildi. Valyuta bozorida esa 2023-yilda nisbiy barqarorlik kuzatildi. So‘mning dollarga nisbatan kursi yil davomida 11300–11500 so‘m oralig‘ida shakllandi. Bu jarayonda Markaziy bank intervensiyalari muhim rol o‘ynadi. Pul massasining o‘sishi 2023-yilda 22% ni tashkil etdi. Aholi omonatlari va depozitlari hajmi ortdi, bu esa bank tizimining barqarorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. 2024-yil: Inflyatsiyani maqsadli boshqarish bosqichi 2024-yilda Markaziy bank inflyatsiyani maqsadli boshqarish siyosatini yanada kuchaytirdi. Yil boshida inflyatsiya 8,4% atrofida qayd etildi. Qayta moliyalash stavkasi esa 13% gacha pasaytirildi, chunki iqtisodiyotda kreditlashni rag‘batlantirish zarurati paydo bo‘ldi. Statistik ko‘rsatkichlarga ko‘ra, 2024-yilda iqtisodiyotga berilgan kreditlar hajmi 500 trln so‘mdan oshdi. Pul massasi esa 20% ga o‘sdi. Aholining uzoq muddatli depozitlarga bo‘lgan ishonchi oshdi, natijada moliyaviy bozorning resurs bazasi kengaydi.Valyuta bozorida ham barqarorlik kuzatildi. So‘m kursi yil davomida nisbatan mustahkam bo‘lib qoldi, Markaziy bank esa intervensiyalardan kamroq foydalanishga harakat qildi. Bu ichki valyuta bozorini bozor mexanizmlari asosida shakllantirish siyosatining natijasi edi. 2025-yilda Markaziy bankning asosiy vazifasi inflyatsiyani 6–7% darajasiga tushirish va pul bozoridagi muvozanatni yanada mustahkamlash bo‘ldi. Shu maqsadda pul-kredit siyosati vositalari yanada moslashuvchan tarzda qo‘llanmoqda. 14faoliyat yuritishida asosiy o‘rin tutadi. Chunki pul bozorida muvozanat buzilishi inflyatsiya, deflyatsiya, foiz stavkalarining keskin o‘zgarishi va investitsion faoliyatning pasayishiga olib kelishi mumkin. Pul bozorida muvozanatni tushunish uchun avvalo pulga talab va pul taklifi tushunchalarini esga olish lozim. Pulga talab xo‘jalik subyektlarining muomala, ehtiyotkorlik va spekulyativ motivlar asosida pulni ushlab turish istagini bildirsa, pul taklifi Markaziy bank tomonidan emissiya qilingan pul massasi hamda tijorat banklari orqali yaratiladigan kredit pullarni anglatadi. Demak, muvozanatning shakllanishi aynan ushbu ikki kuchning o‘zaro ta’sirida yuz beradi. Pulga talab va pul taklifi o‘rtasidagi bog‘liqlik Pul bozorida muvozanatni tasavvur qilish uchun odatda grafik modeldan foydalaniladi. Grafikda pulga talab egri chizig‘i foiz stavkasiga teskari proporsional shaklda joylashadi, chunki foiz stavkalari yuqori bo‘lganda odamlar pulni qo‘lda ushlash o‘rniga qimmatli qog‘ozlarga sarmoya kiritishga moyil bo‘ladilar. Aksincha, foiz past bo‘lganda pulni ushlab turishga ehtiyoj ortadi. Pul taklifi esa Markaziy bank tomonidan belgilangan darajada deyarli qat’iy bo‘ladi va vertikal chiziq ko‘rinishida ifodalanadi. Demak, pul bozorida muvozanat nuqtasi pulga talab egri chizig‘i bilan pul taklifi chizig‘i kesishgan joyda shakllanadi. Bu nuqtada pul bozorida muvozanat foiz stavkalari (r*) va muomaladagi pul massasi (M*) bilan belgilanadi. Foiz stavkasi mexanizmining o‘rni Pul bozorida muvozanatning asosiy mexanizmi bu foiz stavkasi hisoblanadi. Agar Markaziy bank iqtisodiyotga ortiqcha pul chiqarib yuborsa, muomaladagi pul hajmi ko‘payadi. Natijada odamlar va korxonalar qo‘shimcha pulni qimmatli qog‘ozlarga yoki boshqa aktivlarga sarflashga harakat qiladi. Bu esa ularning narxini oshiradi, foiz stavkalarini esa pasaytiradi. Foiz stavkasining pasayishi kredit olishni arzonlashtiradi, investitsiya faoliyatini rag‘batlantiradi va iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 22barqarorligi va elektron to‘lov tizimlarining rivojlanishi iqtisodiy islohotlarning samaradorligini ko‘rsatdi 2024-yil: Raqamli iqtisodiyot sharoitida pul bozorining kengayishi 2024-yil O‘zbekiston pul bozorida sifat jihatidan yangi bosqich bo‘ldi. Bu davrda iqtisodiy islohotlar chuqurlashdi va pul bozorining barqaror faoliyat yuritishi uchun zamonaviy mexanizmlar joriy qilindi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, 2024-yilda inflyatsiya darajasi 7,5 foizni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich oxirgi yillarda qayd etilgan eng past darajalardan biri bo‘lib, mamlakatda narxlar barqarorligini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlarning muvaffaqiyatini ko‘rsatadi. Milliy valyutaning almashuv kursi ham 2024-yilda nisbatan barqaror bo‘ldi. Yil yakunida rasmiy kurs 1 AQSh dollari = 12 900 so‘m atrofida shakllandi. Kursdagi o‘zgarish 2022–2023-yillardagi kabi keskin bo‘lmadi, bu esa pul bozorida muvozanatni ta’minlashga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Markaziy bank asosiy foiz stavkasini bosqichma-bosqich pasaytirib, 2024- yilda uni 12 foiz darajasida belgiladi. Bu qaror iqtisodiyotga qo‘shimcha kredit resurslarini jalb qilish imkonini berdi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2024-yilda tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar hajmi 640 trillion so‘mni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich 2023-yilga nisbatan 23 foiz o‘sishni ko‘rsatdi. Pul bozorining rivojlanishida raqamli iqtisodiyotning ta’siri sezilarli bo‘ldi. Elektron to‘lov tizimlari yanada kengaydi, mobil banking xizmatlari ko‘lamini oshirdi. 2024-yilda elektron tranzaksiyalar hajmi 1 600 trillion so‘mga yetdi. Bu esa naqd pul muomalasining qisqarishiga olib keldi. Shuningdek, elektron hamyonlar va raqamli valyuta loyihalari bo‘yicha tajribalar boshlanganligi pul bozorining kelajakdagi rivojlanish yo‘nalishini belgilab berdi. 2024-yilda bank sektorida islohotlar davom etdi. Xususan, tijorat banklari soni ko‘paydi, ularning kapitallashuvi oshirildi, bank xizmatlari sifatini oshirishga qaratilgan dasturlar amalga oshirildi. Bu esa pul bozorining barqaror faoliyat yuritishini ta’minlashga xizmat qildi. 2024-yilda O‘zbekiston pul bozori raqamli iqtisodiyot ta’sirida yangi bosqichga ko‘tarildi. Inflyatsiyaning sezilarli 12Monetaristlar pulga talabni nisbatan barqaror deb hisoblashgan va shuning uchun ham pul massasini nazorat qilish orqali iqtisodiy barqarorlikka erishish mumkinligini ta’kidlashgan. Ularning mashhur formulasi: Md = f(Y, r, πe, u) Bu yerda: Md – pulga talab, Y – milliy daromad, r – foiz stavkasi, πe – kutilayotgan inflyatsiya, u – boshqa omillar. Portfel nazariyasi Zamonaviy iqtisodiy tafakkurda pulga talab ko‘pincha portfel nazariyasi orqali tushuntiriladi. Bu yondashuv J. Tobin tomonidan rivojlantirilgan bo‘lib, unga ko‘ra, har bir investor o‘z boyligini xavf va rentabellik nisbatini hisobga olgan holda turli aktivlar o‘rtasida taqsimlaydi. Pul xavfsiz, ammo daromadsiz aktiv; aksiyalar va obligatsiyalar esa daromad keltiradi, ammo xavfliroqdir. Shuning uchun pulga talab investorning xavfga moyilligi va iqtisodiy kutilmalariga bog‘liq bo‘ladi Pulga talabga ta’sir etuvchi omillar Pulga talabning nazariy asoslarini ko‘rib chiqqach, endi unga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilamiz. Umuman olganda, pulga talabga ichki omillar va tashqi omillar ta’sir qiladi. Ichki omillar: Milliy daromad hajmi – iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, muomalaga zarur pul miqdori ham ortadi. Narxlar darajasi (inflyatsiya) – inflyatsiya yuqori bo‘lsa, tovar va xizmatlarga ko‘proq pul kerak bo‘ladi, shuning uchun pulga talab ham ortadi. 10Pulga talab iqtisodiy nazariyada eng muhim tushunchalardan biri hisoblanadi. Chunki pul iqtisodiy tizimning “qon tomirlari” bo‘lib, uning yetarli miqdorda mavjudligi va muvozanatli taqsimlanishi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi. Pulga talab deganda xo‘jalik subyektlari, aholining, korxonalar va davlatning ma’lum vaqt davomida o‘z aktivlarini pul shaklida saqlashga bo‘lgan ehtiyoji tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, pulga talab – bu jamiyatning muomalaga va saqlashga mo‘ljallangan pul hajmiga bo‘lgan ehtiyojidir. Pulga talabning mohiyatini tushunish uchun avvalo uning nazariy asoslarini ko‘rib chiqish zarur. Jahon iqtisodiy tafakkurida turli iqtisodchilar tomonidan pulga talab nazariyalari ilgari surilgan bo‘lib, ular asosan klassik nazariya , Keynsiy nazariya , monetaristik yondashuv va zamonaviy portfel nazariyasi ga ajratiladi. Har bir yondashuv o‘z davrining iqtisodiy sharoitidan kelib chiqib, pulga bo‘lgan ehtiyojni izohlashga urinadi. Klassik nazariya Klassik iqtisodchilar (D. Rikardo, J. S. Mill, A. Marshall va boshqalar) pulga talabni muomalaga zarur bo‘lgan mablag‘ sifatida ko‘rganlar. Ularning fikricha, pulning yagona vazifasi – almashinuv vositasi bo‘lib xizmat qilishdir. Shuning uchun ham pulga talab naqd muomalani ta’minlash uchun zarur bo‘lgan miqdor bilan belgilanadi. Bu nazariyada asosiy e’tibor miqdoriy tenglama (M·V = P·Q)ga qaratiladi. Bu yerda: M – muomaladagi pul massasi, V – pulning aylanish tezligi, P – narxlar darajasi, Q – ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar hajmi. Klassiklar nazariyasiga ko‘ra, agar narxlar va ishlab chiqarish hajmi ma’lum bo‘lsa, pulga talab ham avtomatik tarzda aniqlanadi. Pulning boshqa vazifalari (masalan, jamg‘arma vositasi yoki qiymat o‘lchovi) ikkinchi darajali hisoblangan. Bu yondashuv o‘z davrida juda oddiy va aniq bo‘lib, ammo iqtisodiyotning keyingi murakkab sharoitlarini izohlashda yetarli bo‘lmadi. 23darajada pasayishi, kreditlash hajmining ortishi, milliy valyutaning barqarorligi va elektron to‘lov tizimlarining kengayishi bu yilning asosiy xususiyatlari bo‘ldi. 2025-yil: Pul bozorida barqarorlik va istiqboldagi vazifalar 2025-yil O‘zbekiston pul bozorida barqarorlikning mustahkamlanishi va kelgusidagi rivojlanish strategiyalarining belgilanishi bilan ajralib turadi. Rasmiy prognozlarga ko‘ra, 2025-yilda inflyatsiya darajasi 6,8 foiz atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Bu Markaziy bank belgilagan 5 foizlik maqsadli darajaga yaqinlashayotganini ko‘rsatadi. Inflyatsiyaning pasayishi oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining barqarorlashuvi, ichki ishlab chiqarish hajmining oshishi va import narxlarining nisbatan barqarorligi bilan izohlanadi. Milliy valyutaning almashuv kursi ham 2025-yilda sezilarli o‘zgarishlarga uchramasdan, 1 AQSh dollari = 13 400 so‘m atrofida shakllanishi kutilmoqda. Kurs barqarorligi tashqi savdo balansining yaxshilanishi, eksport hajmining oshishi va valyuta bozoridagi shaffoflikning ta’minlanishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Markaziy bank asosiy foiz stavkasini bosqichma-bosqich pasaytirib, 2025- yilda uni 11 foiz darajasida belgilashi rejalashtirilmoqda. Bu qaror kreditlash hajmini yanada oshirish, tadbirkorlik subyektlari uchun qulay sharoit yaratishga qaratiladi. Prognozlarga ko‘ra, 2025-yilda tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar hajmi 750 trillion so‘mdan ortishi kutilmoqda. Pul bozorida raqamli texnologiyalar roli tobora kuchaymoqda. 2025-yilda elektron tranzaksiyalar hajmi 2 000 trillion so‘mdan oshishi prognoz qilinmoqda. Mobil banking, elektron hamyonlar, raqamli valyuta loyihalari keng joriy etilishi pul bozorida shaffoflikni yanada oshiradi. Bu jarayon norasmiy iqtisodiyotning qisqarishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Biroq 2025-yilda ham muammolar mavjud bo‘lib qoladi. Jumladan, yuqori kredit stavkalari, ayrim hududlarda moliyaviy xizmatlarning cheklanganligi, inflyatsiya xavflari va tashqi bozorlardagi noaniqliklar pul bozoriga bosim ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli Markaziy bank va hukumat kelgusida pul 35omillar tahlil qilindi. Shu bilan birga, O‘zbekiston sharoitida pul bozorining rivojlanish xususiyatlari, muvozanatni ta’minlash jarayonlari va Markaziy bankning monetar siyosati amaliy jihatdan ko‘rib chiqildi. O‘tkazilgan tahlillar shuni ko‘rsatdiki, pul bozori iqtisodiyotning barqaror rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Pulga bo‘lgan talabning to‘g‘ri boshqarilishi investitsion muhitni yaxshilaydi, milliy valyutaning barqarorligini mustahkamlaydi hamda inflyatsiyani jilovlashga xizmat qiladi. Ayniqsa, Markaziy bankning asosiy stavkasi, pul emissiyasi va kreditlash siyosati pul bozori muvozanatining asosiy omillari sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Men shuni ta’kidlashim mumkinki, 2022–2025 yillarda O‘zbekistonda pul bozorida sezilarli ijobiy o‘zgarishlar kuzatildi: inflyatsiya darajasi bosqichma- bosqich pasaydi, asosiy stavka ehtiyotkorona ravishda kamaytirildi, pul massasining o‘sishi nazorat qilindi. Bu esa iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga, tadbirkorlik subyektlarining faoliyatini jonlantirishga va aholi turmush darajasini yaxshilashga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, men o‘rganib chiqqan mavzu bugungi kunda nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham juda dolzarbdir. Kelgusida pul bozorida muvozanatni yanada mustahkamlash, inflyatsiya darajasini past darajada ushlab turish va pul-kredit siyosatini iqtisodiy o‘sish talablariga moslashtirish mamlakatimizning asosiy strategik vazifalaridan biri bo‘lib qoladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi 19Kelgusida pul bozorining rivojlanishi uchun raqamli iqtisodiyot va elektron to‘lov tizimlarining kengayishi ham muhim omil bo‘ladi. Bugungi kunda elektron pul tizimlari, plastik kartalar, mobil ilovalar orqali to‘lovlar nafaqat ichki muomalani soddalashtirmoqda, balki pul bozorida shaffoflikni ta’minlamoqda. Bu esa talab va taklifning real hajmini aniqlash hamda pul-kredit siyosatini to‘g‘ri yo‘naltirish imkonini beradi. O‘zbekiston pul bozori rivojlanish jarayonida bir necha bosqichlarni bosib o‘tdi: milliy valyutaning joriy etilishi, inflyatsiyaga qarshi kurash, valyuta erkinlashtirilishi va zamonaviy moliyaviy texnologiyalarning joriy qilinishi. Bugungi kunda pul bozorining rivojlanish xususiyatlari milliy iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, investitsiya jarayonlarini faollashtirish va xalqaro moliya tizimiga integratsiyalashuvni kuchaytirishga qaratilgan bo‘lib, bu O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarining muvaffaqiyatida muhim rol o‘ynaydi. 2022-yil: Pul bozorida muvozanat izlanishlari va inflyatsiyani jilovlash jarayoni 2022-yil O‘zbekiston pul bozorida muhim burilish davri bo‘ldi. Chunki bu yilda mamlakat iqtisodiyotida bir necha tashqi va ichki omillar o‘zaro ta’sir ko‘rsatib, pul muomalasiga sezilarli bosim qildi. Eng asosiy muammo sifatida inflyatsiya darajasining yuqoriligi alohida ajralib turadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ma’lumotlariga ko‘ra, 2022-yilda inflyatsiya darajasi 12,3 foizni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich hukumat va Markaziy bank tomonidan belgilangan 9 foizlik maqsadli darajadan ancha yuqori bo‘ldi. Inflyatsiyaning yuqoriligi, avvalo, tashqi savdo bozorlardagi noaniqliklar, global logistika zanjirlaridagi uzilishlar, energiya narxlarining qimmatlashishi hamda ichki bozordagi narxlar dinamikasi bilan bog‘liq bo‘ldi. Pul bozoridagi muvozanatga ta’sir ko‘rsatgan omillardan yana biri milliy valyutaning almashuv kursi bilan bog‘liq bo‘ldi. 2022-yilda so‘mning AQSh dollariga nisbatan qadrsizlanishi kuzatildi va yil yakuniga kelib rasmiy kurs 1 AQSh dollari = 11 350 so‘m atrofida shakllandi. Kursdagi o‘zgarish import 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Pul bozoridagi muvozanat va pulga talab Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi)

 Pul bozoridagi muvozanat va pulga talab

Купить