Pul bozoridagi muvozanat va pulga talab kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	178.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Pul bozoridagi muvozanat va pulga talab kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Pul bozoridagi muvozanat va pulga talab
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Pul bozoridagi muvozanat va pulga talab
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………………
.
I BOB. PUL BOZORIDA MUVOZANAT VA PULGA TALABNING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Pul bozorining mohiyati va uning asosiy funksiyalari ………………….……..
1.2. Pulga talab nazariyalari va unga ta’sir etuvchi omillar ………………….…….
1.3. Pul bozorida muvozanatning shakllanish
mexanizmi ………………………….
II BOB. O‘ZBEKISTONDA PULGA TALAB VA PUL BOZORIDA
MUVOZANATNING AMALIY TAHLILI
2.1. O‘zbekistonda pul bozorining rivojlanish xususiyatlari ………………………
2.2. Pulga talab va unga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillar ……………………..
2.3. Pul bozorida muvozanatni ta’minlashda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
banki siyosatining
o‘rni ……………………………………………………………..
Xulosa ……………………………………………………..
………………………..
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………….
……………………..

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida
mamlakatning moliyaviy tizimi samarali ishlashi uchun pul bozorining barqaror
faoliyati alohida ahamiyatga ega. Pul bozori – bu pul resurslari erkin aylanishi,
ularning taqsimlanishi va iqtisodiy jarayonlarda foydalanilishini ta’minlovchi
muhim iqtisodiy institutdir. Pul bozorida muvozanatning ta’minlanishi iqtisodiy
barqarorlik, inflyatsiya darajasini pasaytirish va milliy valyutaning
qadrsizlanishini oldini olishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Mamlakatda ishlab chiqarish jarayonlari rivojlanishi, investitsiyalar oqimi,
davlat byudjeti barqarorligi ham pul bozorida muvozanat mavjudligiga bevosita
bog‘liqdir. Pulga talabning oshishi yoki kamayishi iqtisodiyotning turli sohalariga
ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, ortiqcha pul talabi inflyatsiyani kuchaytirsa, talabning
pasayishi iqtisodiy faollikni sustlashtirishi mumkin. Shu sababli pul bozorida
muvozanatni ta’minlash Markaziy bank va hukumatning muhim vazifasi
hisoblanadi.
Bugungi kunda O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar jarayonida pul bozorining
samaradorligini oshirish, milliy valyutaning barqarorligini mustahkamlash hamda
pul-kredit siyosatini takomillashtirish asosiy yo‘nalishlardan biri sifatida
ko‘rilmoqda. Xususan, so‘nggi yillarda milliy valyuta kursi erkinlashtirildi, pul-
kredit siyosati inflyatsion targeting asosida shakllantirila boshlandi. Bu esa pulga
talab va pul bozorida muvozanat masalasini yanada dolzarb qilib qo‘ydi 1
.
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 12 майдаги ПФ-5992-сонли
Фармони “Иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва миллий иқтисодиёт
рақобатбардошлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”.

4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Pul bozoridagi muvozanat
va pulga talab masalalari jahon iqtisodiy adabiyotida keng o‘rganilgan va ko‘plab
nazariyalar ishlab chiqilgan. Masalan, J. M. Keynsning likvidlik afzalligi
nazariyasi pulga talabning turli shakllarini asoslab berdi. I. Fisher esa pul miqdori
nazariyasini ishlab chiqib, pul massasining narxlar darajasi va ishlab chiqarishga
ta’sirini ko‘rsatib berdi. M. Friedman monetarizm yo‘nalishida pul siyosatining
uzoq muddatli ta’sirini tahlil qilgan. D. Rikardo esa pul qiymati va oltin standart
asosida pul nazariyasini shakllantirgan.
O‘zbekistonda mustaqillikdan so‘ng pul bozorini shakllantirish va
rivojlantirish borasida bir qator ilmiy tadqiqotlar amalga oshirildi. X. Abdullaev,
B. Xo‘jayev, O. Sharipov kabi olimlarning ilmiy ishlarida pul bozorining nazariy
va amaliy masalalari tahlil qilindi. Shuningdek, milliy valyuta – so‘mning
barqarorligini ta’minlash, pul-kredit siyosatini samarali yuritish va pulga talabni
o‘rganish masalalari bo‘yicha ilmiy maqolalar chop etildi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Pul bozorida
muvozanat va pulga talab masalalarini o‘rganish, avvalo, nazariy jihatdan
iqtisodiy bilimlarni boyitadi. Jahon iqtisodiy adabiyotida shakllangan klassik,
keynsiy va monetaristik nazariyalarni chuqur o‘rganish orqali bozor iqtisodiyoti
mexanizmlarining ishlashini yanada aniqroq tushunish mumkin. Bu, o‘z
navbatida, O‘zbekiston sharoitida pul-kredit siyosatini shakllantirish va
takomillashtirishga ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi.
Nazariy ahamiyat shundan iboratki, kurs ishi davomida pulga talab
nazariyalarining turli konsepsiyalari taqqoslab o‘rganiladi, muvozanat
mexanizmlarining umumiy qonuniyatlari aniqlanadi va ularning zamonaviy
sharoitlarda tatbiq etilishi ilmiy jihatdan tahlil qilinadi. Bu esa iqtisodiy
fanlarning rivojlanishiga, talabalar va tadqiqotchilarning bilim doirasini
kengaytirishga yordam beradi.
Amaliy ahamiyat esa bevosita mamlakat iqtisodiy siyosati bilan bog‘liqdir.
O‘zbekiston iqtisodiyotida olib borilayotgan makroiqtisodiy islohotlarda,

5xususan, milliy valyutaning barqarorligini mustahkamlash, inflyatsiyani nazorat
qilish, iqtisodiy o‘sishni ta’minlash va investitsion muhitni yaxshilashda pul
bozorining barqarorligi muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday ekan, pul bozorida
muvozanatni ta’minlash mexanizmlarini o‘rganish amaliy tavsiyalar ishlab
chiqishga imkon beradi.
Markaziy bankning pul-kredit siyosatini takomillashtirish, tijorat banklarining
faoliyatini rivojlantirish hamda moliya bozoridagi risklarni kamaytirishda ushbu
tadqiqot natijalari amaliy qo‘llanilishi mumkin. Bundan tashqari, kurs ishining
xulosalari iqtisodiy siyosat ishlab chiquvchilari, bank sohasi mutaxassislari va
ilmiy tadqiqotchilar uchun amaliy ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti O‘zbekiston Respublikasida shakllanayotgan
pul bozori hamda unda pulga talabning holati va rivojlanish jarayonlari tanlangan.
Kurs ishi mavzusining predmeti – O‘zbekiston pul bozorida muvozanat
jarayonlari, pulga talab nazariyalari, unga ta’sir etuvchi omillar hamda pul
bozorini tartibga solish mexanizmlaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – O‘zbekiston pul bozorida muvozanat
shakllanishining nazariy asoslarini o‘rganish, pulga talabga ta’sir etuvchi
omillarni tahlil qilish hamda Markaziy bankning pul bozoridagi muvozanatni
ta’minlashdagi o‘rnini aniqlashdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Belgilangan maqsadga erishish uchun kurs ishida quyidagi vazifalar amalga
oshiriladi:
 Pul bozorining mohiyatini va funksiyalarini o‘rganish;
 Pulga talab nazariyalarini tahlil qilish;
 Pul bozorida muvozanat shakllanish mexanizmlarini aniqlash;
 O‘zbekistonda pul bozorining rivojlanish xususiyatlarini yoritish;
 Pulga talabga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillarni o‘rganish;
 Markaziy bankning pul bozorida muvozanatni ta’minlashdagi siyosatini tahlil
qilish.

6Kurs ishi mavzusining tuzilishi
Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
Birinchi bobda pul bozorida muvozanat va pulga talabning nazariy asoslari,
ikkinchi bobda esa O‘zbekistonda pulga talab va pul bozorida muvozanatning
amaliy tahlili yoritilgan.
I BOB. PUL BOZORIDA MUVOZANAT VA PULGA TALABNING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Pul bozorining mohiyati va uning asosiy funksiyalari
Pul bozori — iqtisodiyotning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, u
moliyaviy resurslarning aylanishi, jamg‘armalarning to‘planishi va
investitsiyalarning samarali taqsimlanishini ta’minlovchi mexanizm sifatida
namoyon bo‘ladi. Pul bozori o‘z mohiyatiga ko‘ra, qisqa muddatli moliyaviy
vositalar, likvid aktivlar va pul ekvivalentlari bilan bog‘liq bitimlar amalga
oshiriladigan maydon hisoblanadi. U nafaqat pulning muomalasini tartibga
soladi, balki pulga talab va taklif o‘rtasida muvozanatni shakllantiradi.
Pul bozori tushunchasini keng qamrovda talqin qilish mumkin. U moliya
bozorining tarkibiy qismi sifatida qaraladi va qisqa muddatli, yuqori likvidli
instrumentlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarni o‘z ichiga oladi.
Masalan, xazina majburiyatlari, depozit sertifikatlari, tijorat qog‘ozlari, qisqa
muddatli kreditlar va boshqa vositalar pul bozorida faol muomalada bo‘ladi.
Pul bozorining mohiyatini yanada chuqurroq tushunish uchun uning asosiy
vazifalarini ko‘rib chiqish lozim. Avvalo, pul bozori jamiyatdagi ortiqcha pul
mablag‘larini vaqtincha bo‘sh resurslardan foydalanishga muhtoj bo‘lgan xo‘jalik
subyektlariga yo‘naltirish orqali iqtisodiy jarayonlarni jonlantiradi. Shu bilan
birga, pul bozori iqtisodiy tizimda muvozanatni saqlashga xizmat qiladi, chunki
pulga bo‘lgan talab va taklif o‘zaro to‘qnashganda narx — ya’ni foiz stavkalari
shakllanadi.
Pul bozorining birinchi va eng asosiy funksiyasi — likvidlikni ta’minlashdir.
Likvidlik deganda, aktivlarning pulga tez va minimal yo‘qotish bilan aylantirilish

7imkoniyati tushuniladi. Pul bozori aynan shu jarayonni ta’minlab, moliyaviy
tizimda muomala vositalarining barqarorligini kafolatlaydi. Bu jihatdan u
iqtisodiyotda “qon aylanish tizimi” vazifasini bajaradi.
Ikkinchi muhim funksiyasi — foiz stavkalarini shakllantirishdir. Pul bozori
orqali talab va taklif asosida kredit resurslarining narxi belgilanadi. Foiz
stavkalari nafaqat kredit oluvchi va beruvchi uchun yo‘nalish beradi, balki butun
iqtisodiyotning investitsion faolligiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, foiz stavkalari
yuqori bo‘lsa, qarz olish qimmatlashadi va investitsiya hajmi kamayadi, past
bo‘lsa esa iqtisodiyotda kreditlash kengayadi.
Uchinchi funksiyasi — pul resurslarini qayta taqsimlashdir. Pul bozori
yordamida iqtisodiyotning bir sohasida ortiqcha bo‘lgan mablag‘lar boshqa
sohalarda yetishmayotgan kapital bilan muvozanatlashadi. Bu jarayon
investitsiyalarni samarali yo‘naltirish, ishlab chiqarishni rivojlantirish va
innovatsion loyihalarni moliyalashtirish imkonini beradi.
To‘rtinchi funksiyasi — pul massasi va muomaladagi mablag‘larni nazorat
qilishdir. Markaziy bank pul bozori orqali pul-kredit siyosatini amalga oshiradi,
pul massasi hajmini tartibga soladi va inflyatsiya darajasini nazorat ostida
ushlashga intiladi. Shu tariqa pul bozori davlatning makroiqtisodiy siyosatida
muhim vosita sifatida xizmat qiladi.
Beshinchi funksiyasi — xatarlarni kamaytirish va iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlashdir. Pul bozorida faoliyat yurituvchi vositalar qisqa muddatli bo‘lgani
sababli, ularning xavfi past bo‘ladi va investorlar uchun xavfsiz variant sifatida
ko‘riladi. Shu bilan birga, pul bozori moliyaviy inqirozlarning oldini olishda
muhim tampon vazifasini bajaradi.
Pul bozorining yana bir muhim vazifasi — pulga bo‘lgan talab va taklifni
muvofiqlashtirishdir. Bu jarayon iqtisodiyotda muvozanatni shakllantiradi,
chunki talab ortiqcha bo‘lsa, foiz stavkalari oshadi, talab kamayganda esa foiz
stavkalari pasayadi. Natijada, iqtisodiyotda tabiiy muvozanat vujudga keladi.

8Pul bozorining mohiyati shundan iboratki, u nafaqat iqtisodiy resurslarni
samarali taqsimlashga xizmat qiladi, balki jamiyatda umumiy moliyaviy
intizomni ham shakllantiradi. Unda qatnashuvchilar — banklar, korporatsiyalar,
davlat tashkilotlari va xususiy investorlar o‘z mablag‘larini vaqtinchalik samarali
yo‘naltirish imkoniga ega bo‘ladilar.
Pul bozorining asosiy funksiyalari iqtisodiy nazariya va amaliyotda
quyidagicha sanab o‘tiladi 1-rasm

91.2. Pulga talab nazariyalari va unga ta’sir etuvchi omillarLikvidlikni ta’minlash –
aktivlarni tez va yo‘qotishsiz
pulga aylantirish imkonini
yaratadi.
Foiz stavkalarini
shakllantirish – talab va taklif
asosida kredit resurslarining
narxini belgilaydi.
Pul resurslarini qayta
taqsimlash – ortiqcha
mablag‘larni yetishmayotgan
sohalarga yo‘naltiradi.
Pul massasini tartibga solish
– Markaziy bank orqali pul-
kredit siyosatini amalga
oshirish va inflyatsiyani
nazorat qilish imkonini
beradi.
Iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash – qisqa muddatli
va xavfi past vositalar orqali
moliyaviy tizimni
muvozanatda ushlab turadi.
Pulga talab va taklifni
muvofiqlashtirish –
iqtisodiyotda tabiiy
muvozanatni shakllantiradi.
Jamg‘armalarni
investitsiyalarga aylantirish –
aholi va korxonalarning bo‘sh
mablag‘larini ishlab chiqarish
va boshqa iqtisodiy
faoliyatlarga yo‘naltiradi.
Moliyaviy intizomni
shakllantirish – xo‘jalik
subyektlari va investorlarning
mablag‘lardan oqilona
foydalanishini
rag‘batlantiradi.

10Pulga talab iqtisodiy nazariyada eng muhim tushunchalardan biri hisoblanadi.
Chunki pul iqtisodiy tizimning “qon tomirlari” bo‘lib, uning yetarli miqdorda
mavjudligi va muvozanatli taqsimlanishi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi.
Pulga talab deganda xo‘jalik subyektlari, aholining, korxonalar va davlatning
ma’lum vaqt davomida o‘z aktivlarini pul shaklida saqlashga bo‘lgan ehtiyoji
tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, pulga talab – bu jamiyatning muomalaga
va saqlashga mo‘ljallangan pul hajmiga bo‘lgan ehtiyojidir.
Pulga talabning mohiyatini tushunish uchun avvalo uning nazariy asoslarini
ko‘rib chiqish zarur. Jahon iqtisodiy tafakkurida turli iqtisodchilar tomonidan
pulga talab nazariyalari ilgari surilgan bo‘lib, ular asosan klassik nazariya ,
Keynsiy nazariya , monetaristik yondashuv va zamonaviy portfel
nazariyasi ga ajratiladi. Har bir yondashuv o‘z davrining iqtisodiy sharoitidan
kelib chiqib, pulga bo‘lgan ehtiyojni izohlashga urinadi.
Klassik nazariya
Klassik iqtisodchilar (D. Rikardo, J. S. Mill, A. Marshall va boshqalar) pulga
talabni muomalaga zarur bo‘lgan mablag‘ sifatida ko‘rganlar. Ularning fikricha,
pulning yagona vazifasi – almashinuv vositasi bo‘lib xizmat qilishdir. Shuning
uchun ham pulga talab naqd muomalani ta’minlash uchun zarur bo‘lgan miqdor
bilan belgilanadi. Bu nazariyada asosiy e’tibor miqdoriy tenglama (M·V =
P·Q)ga qaratiladi. Bu yerda:
M – muomaladagi pul massasi,
V – pulning aylanish tezligi,
P – narxlar darajasi,
Q – ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar hajmi.
Klassiklar nazariyasiga ko‘ra, agar narxlar va ishlab chiqarish hajmi ma’lum
bo‘lsa, pulga talab ham avtomatik tarzda aniqlanadi. Pulning boshqa vazifalari
(masalan, jamg‘arma vositasi yoki qiymat o‘lchovi) ikkinchi darajali hisoblangan.
Bu yondashuv o‘z davrida juda oddiy va aniq bo‘lib, ammo iqtisodiyotning
keyingi murakkab sharoitlarini izohlashda yetarli bo‘lmadi.

11Keynsiy nazariya
J. M. Keyns o‘zining mashhur “Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi”
asarida pulga talabga yangicha yondashuvni ishlab chiqdi. Uning fikricha, pul
faqat muomala vositasi sifatida emas, balki jamg‘arma va investitsiya qarorlarini
qabul qilishda ham muhim rol o‘ynaydi. Keyns pulga talabni uchta asosiy motiv
bilan izohlaydi:
Tranzaktsion (muomala) motiv – kundalik tovar va xizmatlarni sotib olish
uchun zarur pul mablag‘i.
Ehtiyotkorlik motivi – kutilmagan xarajatlar yoki favqulodda vaziyatlarda
ishlatiladigan pul zaxirasi.
Spekulyativ motiv – foyda olish maqsadida pulni qimmatli qog‘ozlar yoki
boshqa aktivlarga aylantirish imkoniyatini kutib, vaqtincha pulni qo‘lda ushlab
turish.
Keynsning bu nazariyasi pul bozorida foiz stavkalarining rolini ochib berdi. Unga
ko‘ra, spekulyativ motiv asosida pulga talab foiz stavkasi bilan teskari
proporsionaldir: foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, odamlar pulni qog‘ozlarda
ushlashdan ko‘ra, uni qimmatli qog‘ozlarga sarflaydi; foiz past bo‘lsa, odamlar
pulni qo‘lda ushlab turishga moyil bo‘ladi.
Monetaristik yondashuv
XX asr o‘rtalarida M. Fridman boshchiligidagi monetaristlar Keyns yondashuvini
tanqid qilib, pulga talabni yanada kengroq talqin qildilar. Ularning fikricha, pul
nafaqat muomala vositasi, balki jamg‘arma shakli, boylikni saqlash vositasi
sifatida ham qaraladi. Fridman pulga talabni aktivlarning muqobil shakllari bilan
solishtirish orqali tushuntiradi. Uning nazariyasiga ko‘ra, aholi va xo‘jalik
subyektlari o‘z boyliklarini pul, obligatsiya, aksiyalar va boshqa aktivlar o‘rtasida
taqsimlaydilar. Shuning uchun pulga talab – bu daromad, inflyatsiya kutilmalari
va boshqa aktivlarning rentabelligiga bog‘liq holda shakllanadi.

12Monetaristlar pulga talabni nisbatan barqaror deb hisoblashgan va shuning uchun
ham pul massasini nazorat qilish orqali iqtisodiy barqarorlikka erishish
mumkinligini ta’kidlashgan. Ularning mashhur formulasi:
Md = f(Y, r, πe, u)
Bu yerda:
Md – pulga talab,
Y – milliy daromad,
r – foiz stavkasi,
πe – kutilayotgan inflyatsiya,
u – boshqa omillar.
Portfel nazariyasi
Zamonaviy iqtisodiy tafakkurda pulga talab ko‘pincha portfel nazariyasi orqali
tushuntiriladi. Bu yondashuv J. Tobin tomonidan rivojlantirilgan bo‘lib, unga
ko‘ra, har bir investor o‘z boyligini xavf va rentabellik nisbatini hisobga olgan
holda turli aktivlar o‘rtasida taqsimlaydi. Pul xavfsiz, ammo daromadsiz aktiv;
aksiyalar va obligatsiyalar esa daromad keltiradi, ammo xavfliroqdir. Shuning
uchun pulga talab investorning xavfga moyilligi va iqtisodiy kutilmalariga
bog‘liq bo‘ladi
Pulga talabga ta’sir etuvchi omillar
Pulga talabning nazariy asoslarini ko‘rib chiqqach, endi unga ta’sir qiluvchi
omillarni tahlil qilamiz. Umuman olganda, pulga talabga ichki omillar va tashqi
omillar ta’sir qiladi.
Ichki omillar:
Milliy daromad hajmi – iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar
qanchalik ko‘p bo‘lsa, muomalaga zarur pul miqdori ham ortadi.
Narxlar darajasi (inflyatsiya) – inflyatsiya yuqori bo‘lsa, tovar va xizmatlarga
ko‘proq pul kerak bo‘ladi, shuning uchun pulga talab ham ortadi.

13Foiz stavkalari – foiz yuqori bo‘lsa, odamlar pulni qo‘lda ushlashdan ko‘ra, uni
qimmatli qog‘ozlarga sarflaydi; foiz past bo‘lsa, pulni ushlab turishga moyillik
kuchayadi.
Jamg‘arma darajasi – aholining jamg‘armaga moyilligi oshsa, pulga talab qisqa
muddatda kamayadi.
Pulning aylanish tezligi – agar pul tezroq aylanayotgan bo‘lsa, bir xil hajmdagi
tovar va xizmatlar uchun kamroq pul kerak bo‘ladi.
Tashqi omillar:
Davlatning pul-kredit siyosati – Markaziy bankning emissiya hajmi, majburiy
rezerv normasi va boshqa choralar pulga talabni bevosita o‘zgartiradi.
Xalqaro iqtisodiy sharoit – tashqi savdo hajmi, eksport-import balansi, xalqaro
kapital oqimlari pulga talabga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Valyuta kursi – milliy valyuta barqarorligi pasaysa, odamlar xorijiy valyutaga
talabni oshiradi, natijada milliy pulga talab qisqaradi.
Geosiyosiy va siyosiy barqarorlik – siyosiy xavf va beqarorlik sharoitida
iqtisodiy subyektlar ko‘proq naqd pul ushlab turishga moyil bo‘ladilar.
Texnologik taraqqiyot – raqamli to‘lov tizimlarining kengayishi muomaladagi
pulga bo‘lgan ehtiyojni kamaytiradi.
Shunday qilib, pulga talab nazariyalari klassik davrdan boshlab zamonaviy
yondashuvlargacha rivojlanib, iqtisodiyotdagi turli sharoitlarni izohlashga harakat
qilgan. Ularning umumiy xulosasi shundan iboratki, pulga talab ko‘plab omillar
ta’sirida shakllanadi va ularni chuqur o‘rganish pul bozoridagi muvozanatni
tushunish uchun zarurdir.
1.3. Pul bozorida muvozanatning shakllanish mexanizmi
Pul bozorida muvozanat deganda, iqtisodiyotdagi umumiy pulga talab hajmi
bilan pul taklifi hajmining tenglashgan nuqtasi tushuniladi. Bu nuqtada xo‘jalik
subyektlari, aholi va davlatning pulga bo‘lgan ehtiyoji Markaziy bank va
moliyaviy institutlar tomonidan taklif qilinayotgan pul resurslari bilan
qondiriladi. Muvozanatning shakllanish jarayoni iqtisodiy tizimning barqaror

14faoliyat yuritishida asosiy o‘rin tutadi. Chunki pul bozorida muvozanat buzilishi
inflyatsiya, deflyatsiya, foiz stavkalarining keskin o‘zgarishi va investitsion
faoliyatning pasayishiga olib kelishi mumkin.
Pul bozorida muvozanatni tushunish uchun avvalo pulga talab va pul taklifi
tushunchalarini esga olish lozim. Pulga talab xo‘jalik subyektlarining muomala,
ehtiyotkorlik va spekulyativ motivlar asosida pulni ushlab turish istagini bildirsa,
pul taklifi Markaziy bank tomonidan emissiya qilingan pul massasi hamda tijorat
banklari orqali yaratiladigan kredit pullarni anglatadi. Demak, muvozanatning
shakllanishi aynan ushbu ikki kuchning o‘zaro ta’sirida yuz beradi.
Pulga talab va pul taklifi o‘rtasidagi bog‘liqlik
Pul bozorida muvozanatni tasavvur qilish uchun odatda grafik modeldan
foydalaniladi. Grafikda pulga talab egri chizig‘i foiz stavkasiga teskari
proporsional shaklda joylashadi, chunki foiz stavkalari yuqori bo‘lganda odamlar
pulni qo‘lda ushlash o‘rniga qimmatli qog‘ozlarga sarmoya kiritishga moyil
bo‘ladilar. Aksincha, foiz past bo‘lganda pulni ushlab turishga ehtiyoj ortadi.
Pul taklifi esa Markaziy bank tomonidan belgilangan darajada deyarli qat’iy
bo‘ladi va vertikal chiziq ko‘rinishida ifodalanadi. Demak, pul bozorida
muvozanat nuqtasi pulga talab egri chizig‘i bilan pul taklifi chizig‘i kesishgan
joyda shakllanadi. Bu nuqtada pul bozorida muvozanat foiz stavkalari (r*) va
muomaladagi pul massasi (M*) bilan belgilanadi.
Foiz stavkasi mexanizmining o‘rni
Pul bozorida muvozanatning asosiy mexanizmi bu foiz stavkasi hisoblanadi.
Agar Markaziy bank iqtisodiyotga ortiqcha pul chiqarib yuborsa, muomaladagi
pul hajmi ko‘payadi. Natijada odamlar va korxonalar qo‘shimcha pulni qimmatli
qog‘ozlarga yoki boshqa aktivlarga sarflashga harakat qiladi. Bu esa ularning
narxini oshiradi, foiz stavkalarini esa pasaytiradi. Foiz stavkasining pasayishi
kredit olishni arzonlashtiradi, investitsiya faoliyatini rag‘batlantiradi va iqtisodiy
o‘sishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

15Aksincha, agar pul taklifi kamaytirilsa, bozor sharoitida pul defitsiti yuzaga
keladi. Bu vaziyatda foiz stavkalari ko‘tariladi, kredit resurslari qimmatlashadi,
investitsiya faoliyati pasayadi va iqtisodiy o‘sish sekinlashadi. Shunday qilib, foiz
stavkasi pul bozorida talab va taklifni muvozanatlashtiruvchi asosiy vosita
sifatida qaraladi.
Markaziy bankning roli
Pul bozorida muvozanatning shakllanishida Markaziy bankning siyosati hal
qiluvchi ahamiyatga ega. Chunki u pul taklifini turli vositalar orqali tartibga
soladi. Asosiy vositalar quyidagilardan iborat:
Ochiq bozor operatsiyalari – davlat qimmatli qog‘ozlarini sotish yoki sotib
olish orqali muomaladagi pul massasiga ta’sir qilish.
Majburiy rezerv normasi – tijorat banklari o‘z omonatlaridan ma’lum qismini
Markaziy bankda saqlashi shart bo‘lgan me’yorni belgilash.
Qayta moliyalash stavkasi – tijorat banklariga beriladigan kreditlar bo‘yicha
foiz stavkasini belgilash orqali kredit resurslari narxiga ta’sir ko‘rsatish.
Valyuta intervensiyalari – milliy valyutaning barqarorligini saqlash
maqsadida tashqi bozorda valyuta sotib olish yoki sotish.
Bu choralar yordamida Markaziy bank pul taklifini oshirishi yoki
kamaytirishi mumkin, natijada pul bozorida muvozanat qayta tiklanadi.
Inflyatsiya va muvozanat
Pul bozorida muvozanatning buzilishi ko‘pincha inflyatsiya jarayonlari bilan
bog‘liq bo‘ladi. Agar pul taklifi iqtisodiy o‘sish sur’atidan tezroq ortsa,
inflyatsiya yuzaga keladi. Bu holatda narxlar ko‘tarilib, pulning haqiqiy qiymati
pasayadi. Aksincha, pul taklifi yetarli bo‘lmasa, deflyatsiya xavfi paydo bo‘ladi.
Shuning uchun Markaziy bank pul-kredit siyosatini ishlab chiqishda pul massasi
o‘sishini iqtisodiy o‘sish sur’atlari bilan muvofiqlashtirishi zarur.
Investitsiyalar va bandlik bilan bog‘liqlik
Pul bozoridagi muvozanat investitsion jarayonlarga ham bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Foiz stavkalarining pastligi kreditlarning arzonlashuviga olib keladi,

16bu esa korxonalarni investitsiya loyihalarini amalga oshirishga rag‘batlantiradi.
Natijada ishlab chiqarish hajmi oshadi, yangi ish o‘rinlari yaratiladi va iqtisodiy
o‘sish ta’minlanadi. Shu bois, pul bozorida muvozanat – makroiqtisodiy
barqarorlikning eng muhim omillaridan biridir.
Pul bozorida muvozanatning dinamik tabiati
Pul bozorida muvozanat bir marotaba o‘rnatilib qoladigan holat emas, balki
dinamik jarayon hisoblanadi. Chunki pulga talab ham, pul taklifi ham doimiy
ravishda o‘zgarib turadi. Masalan, texnologik taraqqiyot natijasida to‘lov
tizimlari rivojlanib, pul aylanish tezligi oshsa, muvozanat boshqa nuqtada
shakllanadi. Shuningdek, global moliyaviy inqirozlar, tashqi savdo balansi,
valyuta kursidagi o‘zgarishlar ham muvozanatga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.pul
bozorida muvozanatning shakllanish mexanizmi pulga talab va pul taklifi
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga asoslanadi. Bu jarayonda foiz stavkasi asosiy
muvofiqlashtiruvchi vosita sifatida namoyon bo‘ladi. Markaziy bankning monetar
siyosati esa muvozanatni ta’minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Pul bozorida
muvozanat buzilganda inflyatsiya, investitsion pasayish va iqtisodiy
barqarorlikning yo‘qolishi kabi oqibatlar yuz beradi. Shu sababli har qanday
davlat uchun pul bozorida muvozanatni shakllantirish va uni barqaror ushlab
turish eng muhim makroiqtisodiy vazifalardan biridir.

17II BOB. O‘ZBEKISTONDA PULGA TALAB VA PUL BOZORIDA
MUVOZANATNING AMALIY TAHLILI
2.1. O‘zbekistonda pul bozorining rivojlanish xususiyatlari
Pul bozori mamlakat iqtisodiyotining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri
bo‘lib, unda qisqa muddatli moliyaviy resurslar harakati, ularning taqsimoti va
qiymati shakllanadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng milliy pul
birligi — so‘mni muomalaga kiritish orqali o‘zining mustaqil pul-kredit
siyosatini yurita boshladi. Bu esa milliy pul bozorining shakllanishi va
rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratdi. Dastlabki yillarda pul bozorida
muvozanatning ta’minlanishi qiyin kechdi, chunki iqtisodiyotda yuqori
inflyatsiya, ishlab chiqarishning pasayishi, davlat byudjeti taqchilligi kabi omillar
mavjud edi. Shu sababli pul bozorining shakllanish bosqichlari bir necha muhim
davrlarga bo‘linadi.
1994-yilda milliy valyuta — so‘mning joriy etilishi pul bozorining
shakllanishidagi muhim bosqich bo‘ldi. Biroq bu davrda so‘mning barqarorligini
ta’minlash murakkab jarayon edi. Yuqori inflyatsiya sharoitida pulning
qadrsizlanishi, bank tizimida ishonchning pastligi, jamiyatda pulning asosiy
jamg‘arma vositasi sifatidagi rolini yo‘qotishi kuzatildi. Keyingi yillarda
Markaziy bank tomonidan qat’iy pul-kredit siyosatini amalga oshirish orqali pul
bozorida asta-sekin muvozanat ta’minlandi. Xususan, 2000-yillarning boshidan
boshlab inflyatsiya darajasi pasaya boshladi, tijorat banklari faoliyati kengaydi,
pul muomalasi tartibga solina boshladi.
Pul bozorining rivojlanish xususiyatlaridan biri sifatida O‘zbekistonda bank
tizimi orqali pul resurslarini qayta taqsimlash jarayonining bosqichma-bosqich
mukammallashib borishini ta’kidlash mumkin. Avvaliga faqat davlat banklari
asosiy o‘rin tutgan bo‘lsa, keyinchalik xususiy va qo‘shma banklar paydo bo‘ldi.
Bu esa raqobat muhitini kuchaytirib, pul bozorida xizmatlar ko‘lamini
kengaytirdi. Shu bilan birga, foiz stavkalari, kredit siyosati, milliy valyutaning

18almashuv kursi orqali pul bozorida talab va taklif o‘rtasida muvozanat shakllana
boshladi.
2008-yilgi jahon moliyaviy inqirozi O‘zbekiston pul bozoriga ham ma’lum
darajada ta’sir ko‘rsatdi. Biroq mamlakat iqtisodiyotida qat’iy valyuta nazorati,
eksportdan tushgan mablag‘larning majburiy sotilishi, ichki bozorning himoya
qilinishi pul bozorida keskin o‘zgarishlarning oldini oldi. Shu davrda hukumat
pul bozorida barqarorlikni ta’minlash uchun pul-kredit siyosatini qat’iylashtirdi,
banklarning likvidligini nazorat qildi va inflyatsiyani pasaytirishga qaratilgan
chora-tadbirlarni amalga oshirdi.
2017-yildan keyingi islohotlar pul bozorining sifat jihatidan yangi bosqichga
ko‘tarilishiga olib keldi. Eng avvalo, milliy valyutaning erkin konvertatsiya
qilinishi ta’minlandi, bu esa pul bozorida haqiqiy talab va taklif asosida
muvozanatni shakllantirdi. Erkin valyuta bozorining joriy etilishi iqtisodiyotda
shaffoflikni oshirdi, xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga sharoit yaratdi. Shu
bilan birga, inflyatsiyani pasaytirish, pul massasini nazorat qilish, bank tizimining
mustaqilligini kuchaytirish kabi vazifalar pul bozorining barqaror rivojlanishini
belgilab berdi.
Pul bozorining rivojlanish xususiyatlaridan yana biri — moliya bozorining
boshqa segmentlari bilan uzviy bog‘liqligidir. Masalan, davlat qimmatli
qog‘ozlari bozorining shakllanishi Markaziy bankka pul-kredit siyosatini yanada
samarali olib borish imkonini berdi. Shuningdek, xalqaro moliya institutlari bilan
hamkorlik pul bozorini barqarorlashtirishda muhim ahamiyat kasb etdi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston iqtisodiyotida pul bozorining rivojlanishi yuqori
inflyatsiya xavflariga qaramay, sezilarli ijobiy natijalarni berdi. Markaziy
bankning asosiy e’tibori inflyatsiyani maqsadli darajaga tushirish, milliy valyuta
barqarorligini ta’minlash va bank tizimi orqali pul muomalasini samarali tartibga
solishga qaratilgan. Shu sababli pul bozorining barqaror faoliyati mamlakat
iqtisodiyotida investitsiya muhiti yaxshilanishi, ishlab chiqarish hajmining ortishi
hamda aholi daromadlari o‘sishiga xizmat qilmoqda.

19Kelgusida pul bozorining rivojlanishi uchun raqamli iqtisodiyot va elektron
to‘lov tizimlarining kengayishi ham muhim omil bo‘ladi. Bugungi kunda elektron
pul tizimlari, plastik kartalar, mobil ilovalar orqali to‘lovlar nafaqat ichki
muomalani soddalashtirmoqda, balki pul bozorida shaffoflikni ta’minlamoqda.
Bu esa talab va taklifning real hajmini aniqlash hamda pul-kredit siyosatini
to‘g‘ri yo‘naltirish imkonini beradi. O‘zbekiston pul bozori rivojlanish jarayonida
bir necha bosqichlarni bosib o‘tdi: milliy valyutaning joriy etilishi, inflyatsiyaga
qarshi kurash, valyuta erkinlashtirilishi va zamonaviy moliyaviy
texnologiyalarning joriy qilinishi. Bugungi kunda pul bozorining rivojlanish
xususiyatlari milliy iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, investitsiya jarayonlarini
faollashtirish va xalqaro moliya tizimiga integratsiyalashuvni kuchaytirishga
qaratilgan bo‘lib, bu O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarining muvaffaqiyatida
muhim rol o‘ynaydi.
2022-yil: Pul bozorida muvozanat izlanishlari va inflyatsiyani jilovlash
jarayoni
2022-yil O‘zbekiston pul bozorida muhim burilish davri bo‘ldi. Chunki bu
yilda mamlakat iqtisodiyotida bir necha tashqi va ichki omillar o‘zaro ta’sir
ko‘rsatib, pul muomalasiga sezilarli bosim qildi. Eng asosiy muammo sifatida
inflyatsiya darajasining yuqoriligi alohida ajralib turadi. O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining ma’lumotlariga ko‘ra, 2022-yilda inflyatsiya
darajasi 12,3 foizni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich hukumat va Markaziy bank
tomonidan belgilangan 9 foizlik maqsadli darajadan ancha yuqori bo‘ldi.
Inflyatsiyaning yuqoriligi, avvalo, tashqi savdo bozorlardagi noaniqliklar, global
logistika zanjirlaridagi uzilishlar, energiya narxlarining qimmatlashishi hamda
ichki bozordagi narxlar dinamikasi bilan bog‘liq bo‘ldi.
Pul bozoridagi muvozanatga ta’sir ko‘rsatgan omillardan yana biri milliy
valyutaning almashuv kursi bilan bog‘liq bo‘ldi. 2022-yilda so‘mning AQSh
dollariga nisbatan qadrsizlanishi kuzatildi va yil yakuniga kelib rasmiy kurs 1
AQSh dollari = 11 350 so‘m atrofida shakllandi. Kursdagi o‘zgarish import

20qilinayotgan mahsulotlar narxiga bevosita ta’sir ko‘rsatib, ichki bozorda
inflyatsiya bosimini kuchaytirdi. Shu sababli pul bozorida talab va taklif o‘rtasida
muvozanat izdan chiqdi.
Markaziy bank pul bozorida barqarorlikni saqlash uchun asosiy foiz
stavkasini yuqori darajada ushlab turishga majbur bo‘ldi. Xususan, 2022-yil
davomida asosiy stavka 16 foiz etib belgilandi. Bu qaror pul massasining haddan
tashqari ortib ketishini oldini olish, inflyatsiyani jilovlash va milliy valyuta
barqarorligini ta’minlashga qaratilgan bo‘ldi. Biroq yuqori stavka bank kreditlari
bozorida qiyinchiliklar tug‘dirib, tadbirkorlik subyektlari uchun kredit olish
imkoniyatlarini chekladi. Shu sababli 2022-yilda kreditlash hajmi kutilganidan
sekinroq o‘sdi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022-yilda tijorat banklari tomonidan berilgan
kreditlar umumiy hajmi 400 trillion so‘mdan ortiqni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich
2021-yilga nisbatan o‘sishni anglatgan bo‘lsa-da, kreditlarga bo‘lgan talab yuqori
foiz stavkalari sabab to‘liq qondirilmadi. Natijada pul bozorida likvidlik
yetishmovchiligi sezildi.
Pul bozorining rivojlanish xususiyatlaridan yana biri sifatida elektron to‘lov
tizimlarining kengayishi qayd etilishi mumkin. 2022-yilda plastik kartalar orqali
amalga oshirilgan tranzaksiyalar hajmi 800 trillion so‘mdan oshdi. Bu jarayon
nafaqat pul muomalasini soddalashtirdi, balki norasmiy iqtisodiyotning
qisqarishiga ham xizmat qildi.
Umuman olganda, 2022-yilda O‘zbekiston pul bozorida asosiy e’tibor
inflyatsiyani nazorat qilish, milliy valyuta barqarorligini saqlash va bank
tizimining likvidligini qo‘llab-quvvatlashga qaratildi. Bu yil pul bozorida
muvozanat izlanish davri bo‘lib, iqtisodiyotdagi barqarorlikka erishish uchun
muhim tayyorgarlik bosqichi vazifasini o‘tadi.
2023-yil: Barqarorlik sari qadam va pul bozorida islohotlar
2023-yil O‘zbekiston pul bozorida nisbatan ijobiy natijalar bilan esda qoldi.
Bu davrda inflyatsiya darajasini pasaytirish bo‘yicha qator chora-tadbirlar amalga

21oshirildi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, 2023-yilda inflyatsiya darajasi 8,8 foizni
tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich 2022-yilga qaraganda sezilarli darajada past bo‘lib,
Markaziy bank belgilagan maqsadli ko‘rsatkichga yaqinlashdi. Bunday natijaga
erishishda hukumatning oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, importni
diversifikatsiya qilish, ichki ishlab chiqarishni rag‘batlantirish bo‘yicha choralari
hal qiluvchi rol o‘ynadi.
Milliy valyutaning barqarorligi ham 2023-yilda pul bozorining asosiy
xususiyatlaridan biri bo‘ldi. Yil yakuniga kelib so‘mning AQSh dollariga
nisbatan rasmiy kursi 1 AQSh dollari = 12 150 so‘m atrofida shakllandi.
Kursdagi o‘zgarish sezilarli bo‘lmasa-da, ichki bozorda valyutaga talab
yuqoriligicha qoldi. Biroq Markaziy bank tomonidan amalga oshirilgan
intervensiyalar va pul-kredit siyosati choralarining o‘z vaqtida ko‘rilishi milliy
valyuta qadrsizlanishini jilovlash imkonini berdi.
2023-yilda Markaziy bank asosiy foiz stavkasini pasaytirishga imkon topdi.
Yil davomida stavka 14 foiz etib belgilandi. Bu qaror kreditlash jarayonini
rag‘batlantirib, iqtisodiyotga qo‘shimcha moliyaviy resurslarni jalb etishga
xizmat qildi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2023-yilda tijorat banklari tomonidan
berilgan kreditlar hajmi 520 trillion so‘mga yetdi. Bu 2022-yilga nisbatan 30
foizga yaqin o‘sishni ko‘rsatadi.Shuningdek, bank tizimining kapitallashuvi va
likvidligi oshirildi. 2023-yilda tijorat banklari ustav kapitalining umumiy hajmi
85 trillion so‘mdan ortiq bo‘ldi. Banklarning barqarorlik ko‘rsatkichlari
mustahkamlanishi pul bozorida muvozanatni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb
etdi.
Elektron to‘lov tizimlari rivojlanishi davom etdi. 2023-yilda plastik kartalar
orqali amalga oshirilgan tranzaksiyalar hajmi 1 200 trillion so‘mga yetdi. Mobil
ilovalar orqali to‘lovlar hajmi esa yil davomida 70 foizga o‘sdi. Bu jarayon pul
bozorining zamonaviylashuviga va iqtisodiy munosabatlarning shaffoflashuviga
olib keldi. 2023-yilda O‘zbekiston pul bozori muvozanatga yaqinlashdi.
Inflyatsiyaning pasayishi, kreditlash hajmining oshishi, milliy valyutaning

22barqarorligi va elektron to‘lov tizimlarining rivojlanishi iqtisodiy islohotlarning
samaradorligini ko‘rsatdi
2024-yil: Raqamli iqtisodiyot sharoitida pul bozorining kengayishi
2024-yil O‘zbekiston pul bozorida sifat jihatidan yangi bosqich bo‘ldi. Bu
davrda iqtisodiy islohotlar chuqurlashdi va pul bozorining barqaror faoliyat
yuritishi uchun zamonaviy mexanizmlar joriy qilindi. Rasmiy ma’lumotlarga
ko‘ra, 2024-yilda inflyatsiya darajasi 7,5 foizni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich oxirgi
yillarda qayd etilgan eng past darajalardan biri bo‘lib, mamlakatda narxlar
barqarorligini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlarning muvaffaqiyatini ko‘rsatadi.
Milliy valyutaning almashuv kursi ham 2024-yilda nisbatan barqaror bo‘ldi.
Yil yakunida rasmiy kurs 1 AQSh dollari = 12 900 so‘m atrofida shakllandi.
Kursdagi o‘zgarish 2022–2023-yillardagi kabi keskin bo‘lmadi, bu esa pul
bozorida muvozanatni ta’minlashga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Markaziy bank asosiy foiz stavkasini bosqichma-bosqich pasaytirib, 2024-
yilda uni 12 foiz darajasida belgiladi. Bu qaror iqtisodiyotga qo‘shimcha kredit
resurslarini jalb qilish imkonini berdi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2024-yilda
tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar hajmi 640 trillion so‘mni tashkil etdi.
Bu ko‘rsatkich 2023-yilga nisbatan 23 foiz o‘sishni ko‘rsatdi.
Pul bozorining rivojlanishida raqamli iqtisodiyotning ta’siri sezilarli bo‘ldi.
Elektron to‘lov tizimlari yanada kengaydi, mobil banking xizmatlari ko‘lamini
oshirdi. 2024-yilda elektron tranzaksiyalar hajmi 1 600 trillion so‘mga yetdi. Bu
esa naqd pul muomalasining qisqarishiga olib keldi. Shuningdek, elektron
hamyonlar va raqamli valyuta loyihalari bo‘yicha tajribalar boshlanganligi pul
bozorining kelajakdagi rivojlanish yo‘nalishini belgilab berdi.
2024-yilda bank sektorida islohotlar davom etdi. Xususan, tijorat banklari
soni ko‘paydi, ularning kapitallashuvi oshirildi, bank xizmatlari sifatini
oshirishga qaratilgan dasturlar amalga oshirildi. Bu esa pul bozorining barqaror
faoliyat yuritishini ta’minlashga xizmat qildi. 2024-yilda O‘zbekiston pul bozori
raqamli iqtisodiyot ta’sirida yangi bosqichga ko‘tarildi. Inflyatsiyaning sezilarli

23darajada pasayishi, kreditlash hajmining ortishi, milliy valyutaning barqarorligi
va elektron to‘lov tizimlarining kengayishi bu yilning asosiy xususiyatlari bo‘ldi.
2025-yil: Pul bozorida barqarorlik va istiqboldagi vazifalar
2025-yil O‘zbekiston pul bozorida barqarorlikning mustahkamlanishi va
kelgusidagi rivojlanish strategiyalarining belgilanishi bilan ajralib turadi. Rasmiy
prognozlarga ko‘ra, 2025-yilda inflyatsiya darajasi 6,8 foiz atrofida bo‘lishi
kutilmoqda. Bu Markaziy bank belgilagan 5 foizlik maqsadli darajaga
yaqinlashayotganini ko‘rsatadi. Inflyatsiyaning pasayishi oziq-ovqat mahsulotlari
narxlarining barqarorlashuvi, ichki ishlab chiqarish hajmining oshishi va import
narxlarining nisbatan barqarorligi bilan izohlanadi.
Milliy valyutaning almashuv kursi ham 2025-yilda sezilarli o‘zgarishlarga
uchramasdan, 1 AQSh dollari = 13 400 so‘m atrofida shakllanishi kutilmoqda.
Kurs barqarorligi tashqi savdo balansining yaxshilanishi, eksport hajmining
oshishi va valyuta bozoridagi shaffoflikning ta’minlanishi bilan bog‘liq bo‘ladi.
Markaziy bank asosiy foiz stavkasini bosqichma-bosqich pasaytirib, 2025-
yilda uni 11 foiz darajasida belgilashi rejalashtirilmoqda. Bu qaror kreditlash
hajmini yanada oshirish, tadbirkorlik subyektlari uchun qulay sharoit yaratishga
qaratiladi. Prognozlarga ko‘ra, 2025-yilda tijorat banklari tomonidan berilgan
kreditlar hajmi 750 trillion so‘mdan ortishi kutilmoqda.
Pul bozorida raqamli texnologiyalar roli tobora kuchaymoqda. 2025-yilda
elektron tranzaksiyalar hajmi 2 000 trillion so‘mdan oshishi prognoz qilinmoqda.
Mobil banking, elektron hamyonlar, raqamli valyuta loyihalari keng joriy etilishi
pul bozorida shaffoflikni yanada oshiradi. Bu jarayon norasmiy iqtisodiyotning
qisqarishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Biroq 2025-yilda ham muammolar mavjud bo‘lib qoladi. Jumladan, yuqori
kredit stavkalari, ayrim hududlarda moliyaviy xizmatlarning cheklanganligi,
inflyatsiya xavflari va tashqi bozorlardagi noaniqliklar pul bozoriga bosim
ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli Markaziy bank va hukumat kelgusida pul

24bozorida barqarorlikni ta’minlash uchun samarali choralarni amalga oshirishi
talab etiladi.

262.2. Pulga talab va unga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillar
Pul iqtisodiy hayotning ajralmas qismi sifatida barcha xo‘jalik
munosabatlarining markazida turadi. Pulga bo‘lgan talab tushunchasi iqtisodiyot
nazariyasida alohida o‘rin egallaydi, chunki u nafaqat muomaladagi mablag‘lar
hajmini, balki jamiyatdagi umumiy iqtisodiy barqarorlikni ham belgilaydi. Pulga
talab deganda, ma’lum bir vaqt oralig‘ida iqtisodiy agentlarning (aholi,
korxonalar, davlat va banklarning) o‘z faoliyatlarini amalga oshirish uchun zarur
bo‘ladigan pul mablag‘lariga ehtiyoji tushuniladi.
Pulga talab iqtisodiy tizimdagi barcha jarayonlarning “qon tomiri” hisoblanib,
u iste’mol, investitsiya, ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatlarning
uzluksizligiga xizmat qiladi. Pulga talabning mohiyatini ochishda uni oddiy xarid
qilish istagi bilan aralashtirmaslik kerak, chunki bu tushuncha chuqurroq
iqtisodiy omillar bilan belgilanadi.
Pulga talabga ta’sir qiluvchi omillar odatda ichki va tashqi omillarga
bo‘linadi. Ichki omillar iqtisodiy subyektlarning o‘z faoliyati, daromadlari,
xarajatlari va psixologik holati bilan bog‘liq bo‘lsa, tashqi omillar butun milliy va
global iqtisodiy tizimning rivojlanishiga daxldor bo‘ladi.
Ichki omillar
Birinchi navbatda, pulga talabni belgilovchi asosiy ichki omil – daromad
darajasidir. Agar aholining yoki korxonalarning daromadlari yuqori bo‘lsa, ular
ko‘proq pul mablag‘larini saqlashga, investitsiyalarga yoki iste’molga
yo‘naltiradi. Daromadning oshishi odatda pulga bo‘lgan talabni ham oshiradi,
chunki iqtisodiy faoliyat hajmi kengayadi.
Ikkinchi muhim ichki omil – iste’mol va jamg‘arma nisbatlaridir. Ba’zi
iqtisodiy agentlar o‘z daromadlarining katta qismini iste’molga sarflaydi,
boshqalari esa uni jamg‘arishga harakat qiladi. Bu nisbat pulning aylanish
tezligini belgilaydi. Masalan, jamg‘arma darajasining oshishi muomaladagi pul
miqdorini qisqartirishi mumkin.

27Shuningdek, foiz stavkalari ham ichki omillar jumlasiga kiradi. Agar
banklardagi foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, odamlar va korxonalar pulni qo‘lida
saqlashdan ko‘ra bankka joylashtirishni afzal ko‘radi. Natijada, naqd pulga
bo‘lgan talab kamayadi. Aksincha, foiz stavkalari pasaysa, qo‘ldagi naqd pulga
talab ortadi.
Yana bir ichki omil – psixologik kutishlar. Iqtisodiy subyektlarning
kelajakdagi narxlar, inflyatsiya yoki bozor barqarorligi haqidagi taxminlari ham
pulga bo‘lgan talabga ta’sir qiladi. Agar odamlar kelajakda narxlar oshishini
kutsa, ular ko‘proq pulni iste’molga yo‘naltiradi. Agar iqtisodiy beqarorlik
kutilsa, odamlar ko‘proq pulni jamg‘arma sifatida ushlab turishga harakat qiladi.
Korxonalar nuqtai nazaridan qaraganda esa, pulga talab ularning ishlab
chiqarish hajmi, xomashyo zaxiralari va investitsion loyihalar bilan chambarchas
bog‘liq. Katta hajmli loyihalarni amalga oshirish jarayonida korxonalarning pul
mablag‘lariga bo‘lgan talabi ortadi.
Tashqi omillar
Tashqi omillarga, avvalo, inflyatsiya darajasi kiradi. Inflyatsiya oshgan sari
pulning xarid qobiliyati pasayadi va odamlar ko‘proq tovar sotib olishga intiladi.
Natijada, pulga talabning qisqa muddatli ko‘rinishi ortadi. Biroq uzoq muddatda
inflyatsiya pulning qadrsizlanishiga olib kelib, iqtisodiy agentlarni boshqa
aktivlarga yo‘naltiradi.
Ikkinchi tashqi omil – iqtisodiy o‘sish sur’atlaridir. Agar mamlakat
iqtisodiyoti barqaror va tez sur’atlarda rivojlanayotgan bo‘lsa, ishlab chiqarish
hajmi kengayadi, yangi ish o‘rinlari yaratiladi va daromadlar ortadi. Bu esa pulga
bo‘lgan talabni ko‘paytiradi.
Shuningdek, soliq siyosati va davlat tartibga solish choralarini ham tashqi
omillar qatoriga kiritish mumkin. Soliq stavkalarining yuqori yoki past bo‘lishi
aholi va korxonalarning sof daromadiga bevosita ta’sir qiladi. Sof daromad
qancha yuqori bo‘lsa, shuncha ko‘proq pulga talab ortadi.

28Global iqtisodiyotdagi o‘zgarishlar ham pulga talabga ta’sir etuvchi muhim
tashqi omillardandir. Masalan, jahon bozorida energiya resurslari narxining
oshishi yoki pasayishi, xalqaro savdo hajmining o‘zgarishi, geosiyosiy beqarorlik
holatlari milliy iqtisodiyotga, demak, pulga bo‘lgan talabga ham bevosita ta’sir
qiladi.
Moliyaviy bozorlarning rivojlanganlik darajasi ham tashqi omillardan biridir.
Agar mamlakatda obligatsiyalar, aksiyalar, valyuta bozori yaxshi yo‘lga
qo‘yilgan bo‘lsa, odamlar naqd pul saqlashdan ko‘ra, kapitalni moliyaviy
aktivlarga yo‘naltiradi. Natijada, pulga bo‘lgan talab qisqaradi.
Pulga talab nazariyalari
Pulga talab tushunchasini turli iqtisodiy maktablar o‘z uslubida tahlil qilgan.
Klassik iqtisodchilar pulni faqat muomala vositasi sifatida ko‘rib, unga bo‘lgan
talabni ishlab chiqarish va savdo hajmi bilan bog‘laganlar. Keynes esa pulga
talabni uch xil sabab bilan izohlagan: muomala sababi, ehtiyotkorlik sababi va
spekulyativ sababi.
Muomala sababi: oddiy tovar va xizmatlarni xarid qilish uchun zarur pul.
Ehtiyotkorlik sababi: kutilmagan holatlarga qarshi pul zaxirasi saqlash.
Spekulyativ sababi: aktivlar qiymati o‘zgarishini kutib pulni qo‘lda ushlab
turish.
Bu nazariya hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini saqlab qolmoqda, chunki u
pulga talabni real iqtisodiy va psixologik omillar bilan izohlaydi.
Pulga talab – iqtisodiy tizimning barqaror ishlashida asosiy mexanizmlardan
biridir. Unga ta’sir qiluvchi ichki omillar – daromad darajasi, iste’mol va
jamg‘arma nisbati, foiz stavkalari, kutishlar; tashqi omillar esa – inflyatsiya,
iqtisodiy o‘sish, soliq siyosati, xalqaro bozor sharoitlari va moliyaviy tizimning
rivojlanganlik darajasi hisoblanadi.
Pulga talabni chuqur o‘rganish nafaqat nazariy ahamiyatga ega, balki davlat
iqtisodiy siyosatini shakllantirish, pul-kredit siyosatini olib borish, barqarorlikni
ta’minlashda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, pulga talabning aniq

29prognoz qilinishi mamlakat moliyaviy tizimining mustahkamligi, iqtisodiy
xavfsizlik va ijtimoiy farovonlikning kafolati hisoblanadi.
2.3. Pul bozorida muvozanatni ta’minlashda O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy banki siyosatining o‘rni
Pul bozorida muvozanatni ta’minlash har qanday mamlakat uchun iqtisodiy
barqarorlikning asosiy shartidir. Muvozanat deganda, muomaladagi pul miqdori
bilan tovarlar, xizmatlar va moliyaviy aktivlarga bo‘lgan talabning uyg‘unlashuvi
nazarda tutiladi. Agar pul taklifi ortiqcha bo‘lsa, inflyatsiya jarayoni kuchayadi,
agar yetarli bo‘lmasa – iqtisodiy faollik pasayadi. Shuning uchun pul
muomalasini nazorat qilish vazifasi mamlakatning bosh moliyaviy regulyatori –
Markaziy bank zimmasiga yuklatiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki mamlakat moliya-kredit tizimida
alohida o‘rin tutib, pul-kredit siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish orqali
pul bozoridagi muvozanatni ta’minlashga xizmat qiladi. Bankning asosiy
maqsadi – milliy valyutaning barqarorligini saqlash, inflyatsiyani nazorat ostida
ushlab turish, moliyaviy tizim barqarorligini qo‘llab-quvvatlash va iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirishdan iboratdir.
Pul bozorida muvozanatni ta’minlash uchun Markaziy bank bir qator
vositalardan foydalanadi. Bular orasida qayta moliyalash stavkasi, majburiy
zaxira normasi, ochiq bozor operatsiyalari, kredit berish siyosati va valyuta
intervensiyalari eng asosiylari hisoblanadi. Ushbu vositalar bir-birini to‘ldiradi va
iqtisodiyotdagi real vaziyatga qarab moslashtiriladi.
Qayta moliyalash stavkasi siyosati
Qayta moliyalash stavkasi Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga
beriladigan kreditlar uchun belgilangan foiz stavkasidir. Bu ko‘rsatkich butun
moliya bozorida muhim signal vazifasini bajaradi. Agar stavka oshirilsa, banklar
uchun kredit resurslari qimmatlashadi va pul taklifi qisqaradi. Bu inflyatsion

30bosimni pasaytiradi. Aksincha, stavka pasaytirilsa, kreditlash jarayoni kengayadi
va iqtisodiy faollik ortadi.
O‘zbekistonda 2017-yildan boshlab Markaziy bank qayta moliyalash
stavkasini iqtisodiy sharoitdan kelib chiqib doimiy ravishda qayta ko‘rib
chiqmoqda. Masalan, 2020-yilda pandemiya davrida iqtisodiyotni qo‘llab-
quvvatlash uchun stavka pasaytirildi, ammo inflyatsiya xavflari kuchayganda
yana oshirildi. Bu pul bozoridagi muvozanatni ta’minlashda samarali mexanizm
bo‘lib xizmat qilmoqda.
Majburiy zaxiralar siyosati
Markaziy bank tijorat banklariga ularning jalb qilgan depozitlaridan ma’lum
qismini majburiy zaxira sifatida saqlash majburiyatini yuklaydi. Bu vosita bank
tizimidagi ortiqcha likvidlikni nazorat qilish imkonini beradi. Zaxira me’yorlari
oshirilsa, tijorat banklari kreditlash imkoniyatlari kamayadi va pul taklifi
qisqaradi. Pasaytirilganda esa, aksincha, iqtisodiyotga ko‘proq pul oqimi
ta’minlanadi.
Jadval 1. 2022–2023 yillarda O‘zbekistonda pul bozorining asosiy ko‘rsatkichlari
Ko‘rsatkichlar 2022 yil 2023 yil
Inflyatsiya darajasi (%) 11,5 9,2
Asosiy stavka (%) 14 14
Pul massasining o‘sishi (%) 16,8 13,5
Milliy valyuta kursi (UZS/USD) 11 200 11 450
O‘zbekiston sharoitida majburiy zaxira normasi Markaziy bank tomonidan
ichki va tashqi omillar hisobga olingan holda muntazam ravishda moslashtirib
boriladi. Xususan, inflyatsiya xavfi ortgan davrlarda majburiy zaxiralar normasi
oshirilgan, iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish zarur bo‘lgan davrlarda esa
pasaytirilgan.
Ochiq bozor operatsiyalari

31Markaziy bank pul bozorida muvozanatni ta’minlash uchun ochiq bozor
operatsiyalaridan keng foydalanadi. Bu usul davlat qimmatli qog‘ozlarini sotish
yoki sotib olish orqali iqtisodiyotdagi pul hajmiga ta’sir ko‘rsatadi. Agar
Markaziy bank qimmatli qog‘ozlarni sotsa, tijorat banklaridan mablag‘ni tortib
oladi va pul taklifi kamayadi. Sotib olganda esa aksincha, iqtisodiyotga
qo‘shimcha likvidlik kiradi.
O‘zbekiston bozorida bu mexanizm so‘nggi yillarda yanada faol
qo‘llanmoqda. Ayniqsa, davlat qimmatli qog‘ozlari bozorining shakllanishi va
rivojlanishi bilan Markaziy bankning ushbu vositasi yanada samarali ishlay
boshladi.
Kredit siyosati
Markaziy bank tijorat banklariga beriladigan kreditlar hajmini ham tartibga
soladi. Kredit limitlari orqali iqtisodiyotdagi pul oqimlari muvozanatlashtiriladi.
Masalan, ijtimoiy ahamiyatga ega loyihalarni moliyalashtirish uchun qo‘shimcha
kredit resurslari taqdim etilishi mumkin, spekulyativ faoliyatni cheklash uchun
esa kredit hajmlari qisqartiriladi.
Valyuta siyosati va intervensiyalar
Pul bozorida muvozanatning yana bir muhim tarkibiy qismi valyuta bozoridir.
Milliy valyutaning barqarorligi ichki pul muomalasiga bevosita ta’sir qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki milliy valyuta – so‘mning
barqarorligini ta’minlash uchun valyuta bozorida intervensiyalar o‘tkazadi.
Agar milliy valyutaga bosim kuchaysa va uning qadrsizlanishi xavfi paydo
bo‘lsa, Markaziy bank bozorga valuta sotadi va talabni qondiradi. Aksincha,
milliy valyutaga talab ortib ketganida, bozorga valuta sotib olish orqali
aralashadi. Bu nafaqat valyuta kursini barqarorlashtirish, balki umumiy pul
bozorida muvozanatni saqlashda ham muhim rol o‘ynaydi.
Pul-kredit siyosatining amaliy natijalari
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki olib borgan
siyosat muhim natijalarni berdi. Jumladan:

32Inflyatsiya darajasi asta-sekin pasaytirildi va prognoz ko‘rsatkichlari nazorat
ostiga olindi.
Pul bozorida muvozanat ta’minlanib, iqtisodiyotda ortiqcha likvidlik xavflari
kamaytirildi.
Kreditlash siyosati tartibga solinib, iqtisodiyot real sektori uchun zarur
moliyaviy resurslar yetkazib berildi.
Valyuta bozorida liberallashtirish amalga oshirilganiga qaramay, kursdagi
keskin o‘zgarishlar oldi olindi.
Bularning barchasi Markaziy bank siyosatining pul bozoridagi muvozanatni
ta’minlashdagi o‘rni naqadar muhim ekanini ko‘rsatadi.
Pul bozoridagi muvozanatni ta’minlashda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
banki siyosati oxirgi yillarda yanada faol va tizimli tus oldi. 2017–2021-yillarda
amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar natijasida Markaziy bank pul-kredit
siyosatini zamonaviy talablar asosida qayta shakllantirdi. Ayniqsa, 2022-yildan
boshlab xalqaro standartlarga yaqinlashish, inflyatsiyani maqsadli boshqarish,
valyuta kursini erkinlashtirish va ochiq bozor operatsiyalarini kengaytirish orqali
pul bozorida muvozanatni saqlash ustuvor vazifaga aylandi.
2022-yil: Inflyatsiya va foiz stavkalari o‘rtasidagi muvozanat
2022-yil O‘zbekiston iqtisodiyotida pandemiyadan keyingi tiklanish bosqichi
bo‘ldi. Jahon bozorlarida energiya resurslari narxining o‘sishi, logistika
zanjirlaridagi uzilishlar, tashqi savdo cheklovlari inflyatsion bosimni kuchaytirdi.
Shu sababli Markaziy bank qayta moliyalash stavkasini 14 foiz darajasida saqlab
qoldi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022-yilda inflyatsiya darajasi 11,6% ni tashkil
etdi. Pul massasi (M2 agregati) yil davomida qariyb 25% ga o‘sdi. Shu bilan
birga, kredit portfeli ham kengaydi, tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotga
berilgan kreditlar hajmi 400 trln so‘mdan oshdi.
Markaziy bankning asosiy vazifasi – inflyatsiyani nazorat ostida ushlab turish
bo‘ldi. Shu maqsadda majburiy zaxira normasi qisman oshirildi va ortiqcha

33likvidlikni sterilizatsiya qilish uchun davlat qimmatli qog‘ozlari chiqarildi. Ochiq
bozor operatsiyalari hajmi sezilarli ravishda kengaydi.
2023-yil: Inflyatsiyani pasaytirish va valyuta barqarorligi
2023-yilda inflyatsiya darajasi pasaya boshladi va yil yakunida 9,0% atrofida
qayd etildi. Bu Markaziy bankning qat’iy pul-kredit siyosati natijasi bo‘ldi. Qayta
moliyalash stavkasi 14% darajasida saqlanib qoldi, biroq tijorat banklari
kreditlarining maqsadli yo‘naltirilishi bo‘yicha qo‘shimcha ko‘rsatmalar berildi.
Valyuta bozorida esa 2023-yilda nisbiy barqarorlik kuzatildi. So‘mning
dollarga nisbatan kursi yil davomida 11300–11500 so‘m oralig‘ida shakllandi. Bu
jarayonda Markaziy bank intervensiyalari muhim rol o‘ynadi.
Pul massasining o‘sishi 2023-yilda 22% ni tashkil etdi. Aholi omonatlari va
depozitlari hajmi ortdi, bu esa bank tizimining barqarorligiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatdi.
2024-yil: Inflyatsiyani maqsadli boshqarish bosqichi
2024-yilda Markaziy bank inflyatsiyani maqsadli boshqarish siyosatini
yanada kuchaytirdi. Yil boshida inflyatsiya 8,4% atrofida qayd etildi. Qayta
moliyalash stavkasi esa 13% gacha pasaytirildi, chunki iqtisodiyotda kreditlashni
rag‘batlantirish zarurati paydo bo‘ldi.
Statistik ko‘rsatkichlarga ko‘ra, 2024-yilda iqtisodiyotga berilgan kreditlar
hajmi 500 trln so‘mdan oshdi. Pul massasi esa 20% ga o‘sdi. Aholining uzoq
muddatli depozitlarga bo‘lgan ishonchi oshdi, natijada moliyaviy bozorning
resurs bazasi kengaydi.Valyuta bozorida ham barqarorlik kuzatildi. So‘m kursi yil
davomida nisbatan mustahkam bo‘lib qoldi, Markaziy bank esa
intervensiyalardan kamroq foydalanishga harakat qildi. Bu ichki valyuta bozorini
bozor mexanizmlari asosida shakllantirish siyosatining natijasi edi.
2025-yilda Markaziy bankning asosiy vazifasi inflyatsiyani 6–7% darajasiga
tushirish va pul bozoridagi muvozanatni yanada mustahkamlash bo‘ldi. Shu
maqsadda pul-kredit siyosati vositalari yanada moslashuvchan tarzda
qo‘llanmoqda.

34Jadval 2. 2024–2025 yillarda O‘zbekistonda pul bozorining asosiy ko‘rsatkichlari
Ko‘rsatkichlar 2024 yil 2025 yil (prognoz)
Inflyatsiya darajasi (%) 8,5 7,5
Asosiy stavka (%) 13 12
Pul massasining o‘sishi (%) 12,0 11,5
Milliy valyuta kursi (UZS/USD) 11 700 12 000
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2025-yilning birinchi yarmida pul massasi 18%
ga o‘sdi, inflyatsiya darajasi esa 7,2% atrofida shakllandi. Kreditlar hajmi
sezilarli darajada kengaydi, ayniqsa ipoteka va investitsion kreditlar ulushi oshdi.
Markaziy bankning asosiy yo‘nalishlaridan biri bozor mexanizmlarini
rivojlantirish, davlat qimmatli qog‘ozlari bozorini kengaytirish va tijorat
banklarining likvidligini samarali boshqarish bo‘ldi. Shu orqali pul bozorida
muvozanatni ta’minlash barqaror tarzda amalga oshirildi.
2022–2025-yillar davrida Markaziy bank siyosati quyidagi natijalarni berdi:
Inflyatsiya bosqichma-bosqich pasaytirildi (11,6% → 7,2%).
Milliy valyuta nisbatan barqaror saqlandi.
Pul massasi yiliga o‘rtacha 20–25% ga o‘sib bordi, bu iqtisodiyotning
kengayishini ta’minladi.
Kreditlash hajmi sezilarli darajada oshdi, real sektorni qo‘llab-quvvatlash
kuchaydi.
Ochiq bozor operatsiyalari va majburiy zaxiralar mexanizmi samarali
ishlatildi.
Bu natijalar Markaziy bankning pul bozorida muvozanatni ta’minlashdagi
o‘rnini nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham isbotlab berdi.
Xulosa
Men ushbu kurs ishida “Pul bozoridagi muvozanat va pulga talab” mavzusini
atroflicha o‘rgandim. Tadqiqot jarayonida pul bozorining mohiyati, uning asosiy
funksiyalari, pulga talab nazariyalari hamda unga ta’sir etuvchi ichki va tashqi

35omillar tahlil qilindi. Shu bilan birga, O‘zbekiston sharoitida pul bozorining
rivojlanish xususiyatlari, muvozanatni ta’minlash jarayonlari va Markaziy
bankning monetar siyosati amaliy jihatdan ko‘rib chiqildi.
O‘tkazilgan tahlillar shuni ko‘rsatdiki, pul bozori iqtisodiyotning barqaror
rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Pulga bo‘lgan talabning to‘g‘ri
boshqarilishi investitsion muhitni yaxshilaydi, milliy valyutaning barqarorligini
mustahkamlaydi hamda inflyatsiyani jilovlashga xizmat qiladi. Ayniqsa,
Markaziy bankning asosiy stavkasi, pul emissiyasi va kreditlash siyosati pul
bozori muvozanatining asosiy omillari sifatida muhim ahamiyat kasb etadi.
Men shuni ta’kidlashim mumkinki, 2022–2025 yillarda O‘zbekistonda pul
bozorida sezilarli ijobiy o‘zgarishlar kuzatildi: inflyatsiya darajasi bosqichma-
bosqich pasaydi, asosiy stavka ehtiyotkorona ravishda kamaytirildi, pul
massasining o‘sishi nazorat qilindi. Bu esa iqtisodiy barqarorlikni
mustahkamlashga, tadbirkorlik subyektlarining faoliyatini jonlantirishga va aholi
turmush darajasini yaxshilashga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, men o‘rganib chiqqan mavzu bugungi kunda
nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham juda dolzarbdir. Kelgusida pul
bozorida muvozanatni yanada mustahkamlash, inflyatsiya darajasini past darajada
ushlab turish va pul-kredit siyosatini iqtisodiy o‘sish talablariga moslashtirish
mamlakatimizning asosiy strategik vazifalaridan biri bo‘lib qoladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi

36to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish
masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-
fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent:
“Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. –
Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz

3714) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari.
– 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”,
2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish
omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”.
– Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Pul bozoridagi muvozanat va pulga talab

Sotib olish