• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 379.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Pul muomalasi qonunining iqtisodiy mohiyati

25barqarorlik standartlariga mos bo‘lib, banklar tizimining iqtisodiy zarbalarga chidamligini ko‘rsatadi. 2023–2025 yillar bo‘yicha pul muomalasi ko‘rsatkichlari Yil Inflyatsiya (%) Pul massasi (trln so'm) Asosiy stavka (%) Kreditlar hajmi (trln so'm) Kapital yetarlilik (%) 2023 8.5 277 14.0 497 16.3 2024 9.8 300 14.0 530 17.4 2025 7.5 325 13.5 550 18.0 Pul muomalasi qonuni asosida olib borilayotgan siyosatning amaliy jihati shundan iboratki, muomaladagi pul miqdori iqtisodiy o‘sish sur’atlari bilan muvozanatda bo‘lishi kerak. Agar bu muvozanat buzilsa, bozor mexanizmlari ishdan chiqadi, narxlar beqarorlashadi, ishlab chiqarish susayadi va inflyatsiya nazoratdan chiqadi. Shu sababli pul muomalasining barqarorligini saqlab qolish barcha iqtisodiy siyosatning asosiy vazifalaridan biridir. 23Pul muomalasini barqarorlashtirish uchun davlatlar odatda uch asosiy yo‘nalishda faoliyat yuritadi: monetar siyosatni isloh qilish, bank tizimida likvidlikni nazorat qilish va inflyatsion targetlash mexanizmini joriy etish. O‘zbekiston ham 2023–2025 yillar davomida ushbu yo‘nalishlar bo‘yicha bosqichma-bosqich siyosat yuritdi. 2023-yilda inflyatsiya darajasi 8,5% atrofida shakllandi, bu avvalgi yillardagi ikki xonali inflyatsiyaga nisbatan sezilarli pasayish bo‘ldi. Markaziy bank asosiy stavkani 15%dan 14%gacha tushirgan holda, iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishga va kredit resurslarini arzonlashtirishga xizmat qildi. Pul massasining nazorat ostida ushlab turilishi Markaziy bankning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. 2023-yilda muomaladagi pul massasining umumiy hajmi 277 trln so‘mni tashkil etdi. Bu hajmning tarkibi shunday edi: naqd pul – 53 trln so‘m, muddatli depozitlar – 33 trln so‘m, talabga ko‘ra depozitlar – 14 trln so‘m. 2024-yilda esa M2 pul agregati hajmi 300 trln so‘mga yaqinlashdi. Bu o‘sish, asosan, real sektorni moliyalashtirish, investitsiya kreditlari va aholining iste’mol kreditlariga bo‘lgan ehtiyoji ortgani bilan bog‘liq. Pul massasining bunday o‘sishi bir tomondan iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi, ikkinchi tomondan esa inflyatsiya bosimining kuchayishiga olib keladi. Shu sababli pul emissiyasi iqtisodiyotdagi real o‘sish sur’atlari bilan muvofiq bo‘lishi shart. Pul muomalasi barqarorligini ta’minlashda Markaziy bank foydalanadigan asosiy vositalardan biri bu – asosiy stavkadir. Asosiy stavka Markaziy bankning tijorat banklariga pul mablag‘larini ajratishdagi foiz stavkasini bildiradi. 2023- yilda asosiy stavka 14% darajasida ushlab turilgan bo‘lsa, bu tijorat banklarining kredit siyosatiga bevosita ta’sir ko‘rsatdi. 2024-yilda bu stavka saqlanib qoldi, bu esa investitsion muhitni barqarorlashtirishga xizmat qildi. 2025-yilda esa prognozlarga ko‘ra, asosiy stavkaning 13–14% oralig‘ida saqlanishi kutilmoqda. Bu inflyatsion kutilmalarni pasaytirish va iqtisodiy faollikni ushlab qolish uchun qulay muhit yaratadi. 13pulga bo‘lgan talab, jamg‘arma hajmi, investitsiya faoliyati va iste’molchilar psixologiyasi bilan ham belgilanadi. Keynsga ko‘ra, iqtisodiyotda agregat talab va agregat taklif o‘rtasidagi muvozanat narxlarni belgilovchi asosiy omildir. U pul muomalasiga ehtiyojni uchta omil bilan izohlaydi: tranzaktsion (ayirboshlash uchun), ehtiyot (kutilmagan holatlar uchun) va spekulyativ (foyda olish maqsadida ushlab turish) sabablarga ko‘ra odamlar pulga ega bo‘lishni istaydi. Shunga ko‘ra, pul miqdori ortgan taqdirda ham, agar odamlar uni jamg‘arib qo‘ysalar yoki sarflamasalar, narxlar o‘zgarmasligi mumkin. Yana bir muhim yondashuv bu – monetarizm nazariyasidir. Uning eng yetuk namoyandasi Milton Fridman hisoblanadi. U Fisherning tenglamasini asos qilib olgan holda, pul taklifini iqtisodiy jarayonlarga doimiy ta’sir qiluvchi vosita deb hisoblagan. Fridmanning fikricha, iqtisodiy beqarorlikning asosiy sababi – bu markaziy banklarning muomaladagi pul miqdorini noto‘g‘ri boshqarishidir. Shu sababli u pul massasini asta-sekin va barqaror sur’atlarda oshirish kerakligini ta’kidlagan. Monetaristlar narxlar darajasi ustidan nazoratni pul massasining o‘sish sur’atlarini cheklash orqali amalga oshirish tarafdori bo‘lishgan. Pul miqdori va narxlar darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlikni real hayotda kuzatish mumkin. Masalan, muomaladagi pul massasining keskin ortishi, ayniqsa u ishlab chiqarish hajmi bilan ta’minlanmagan bo‘lsa, narxlarning keskin o‘sishiga olib keladi. Buni eng yaqqol misoli sifatida Germaniyada 1923- yildagi giperinflyatsiya, Zimbabveda 2000-yillardagi inflyatsion portlash, yoki Venesueladagi so‘nggi yillardagi narxlar o‘sishini keltirish mumkin. Ushbu holatlarda pulning real qiymati keskin pasayib ketgan va iste’molchilar oddiy mahsulotlar uchun ham millionlab pul to‘lashga majbur bo‘lishgan. Zamonaviy iqtisodiyotda narxlar darajasi ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘lsa- da, pul massasining bu jarayondagi roli saqlanib qolmoqda. Pul miqdorining o‘sishi nafaqat iste’mol bozori, balki aktivlar bozori (masalan, ko‘chmas mulk, qimmatli qog‘ozlar) narxlariga ham ta’sir ko‘rsatadi. Bunday hollarda "aktiv inflyatsiyasi" tushunchasi yuzaga keladi – ya’ni odatiy mahsulotlar emas, balki 2810,6% va 2022-yil 12,3% da ushlab turishga harakat qildi. Shu bilan birga, M2 pul agregati 2021-yilda 221 trln so‘m, 2022-yilda esa 273 trln so‘mga yetdi. Banklararo operatsiyalar hajmi kunlik 1,3–1,7 trln so‘m atrofida bo‘ldi. 2023-yil yakunlariga ko‘ra, pul muomalasini tartibga solish yo‘nalishida quyidagi yutuqlarga erishildi. Muomaladagi umumiy pul massasi 316 trln so‘mga yetdi. Kredit portfeli hajmi esa 472 trln so‘mni tashkil etdi. Inflyatsiya darajasi 8,8% bo‘lib, Markaziy bank asosiy stavkani 14% darajasida ushlab turdi. Raqamli to‘lov xizmatlarining kengayishi natijasida naqd pulsiz hisob- kitoblar hajmi 50% dan oshdi. 2024-yil boshidan boshlab raqamli so‘m loyihasi tajriba tariqasida ishga tushirildi. Bu jarayon pul muomalasining shaffofligini oshirish, pul massasining real vaqt rejimida monitoringini ta’minlash va monetar siyosatni yanada samarali olib borishga xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, banklararo bozor operatsiyalari kunlik 2 trln so‘m atrofida bajarilmoqda. Pul agregati M2 hajmi esa 362 trln so‘mga yetdi. Kreditlar hajmi yil boshida 503 trln so‘mni tashkil etdi. 2025-yil uchun prognoz ma’lumotlarga ko‘ra, inflyatsiya 7,5% atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Asosiy stavka darajasi 12–13% oralig‘ida saqlanishi rejalashtirilgan. Pul massasining o‘sishi YAIM o‘sish sur’atiga muvofiqlashtiriladi. Raqamli valyutaning joriy etilishi Markaziy bankka pul muomalasi ustidan yanada kuchli nazorat imkonini beradi. M2 hajmi 400 trln so‘mdan oshishi mumkin. Kreditlar hajmi esa yil oxiriga borib 550 trln so‘mga yetishi kutilmoqda.Bugungi kunga kelib, O‘zbekiston pul muomalasini tartibga solishda makroprudensial siyosat vositalaridan samarali foydalanmoqda. Xususan, valyuta kursining barqarorligi, inflyatsion kutilmalarni boshqarish, fiskal va monetar siyosatni uyg‘unlashtirish orqali bozordagi pul muomalasi holati nazorat ostida saqlanmoqda. Shuningdek, moliyaviy inkluzivlikni oshirish, fintech xizmatlarini joriy etish orqali aholi va biznes subyektlarining rasmiy moliyaviy tizimga kirib kelishi kuchaymoqda. 222.2. Pul muomalasining barqarorligi va uni tartibga solish vositalari Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul muomalasining barqarorligi mamlakatning makroiqtisodiy holatini belgilab beruvchi muhim omillardan biri hisoblanadi. Pul muomalasi barqarorligi deganda, muomaladagi pul miqdorining iqtisodiyotdagi real talab va taklif bilan muvozanatli bo‘lishi, narxlar barqarorligi ta’minlanishi va inflyatsiya jarayonining boshqarib turilishi tushuniladi. Bunda davlatning pul-kredit siyosati, Markaziy bank faoliyati, moliyaviy regulyatsiya tizimlari va banklararo operatsiyalar muhim rol o‘ynaydi. Agar pul muomalasi beqaror bo‘lsa, bu inflyatsiyaning kuchayishi, iqtisodiy faollikning pasayishi, investitsion muhitning buzilishi, valyuta kursining tebranishi kabi salbiy oqibatlarga olib keladi. 2Mavzu: Pul muomalasi qonunining iqtisodiy mohiyati MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………….. I BOB. PUL MUOMALASI QONUNINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Pul muomalasi tushunchasi va tarixiy rivojlanishi …………………….. ……. 1.2. Pul muomalasi qonunining mohiyati va asosiy talablari ……………….…… 1.3. Pul miqdori va narxlar darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlik (Fisher tenglamasi va boshqa yondashuvlar) ……………………………………………………………. II BOB. PUL MUOMALASINING IQTISODIYOTGA TA’SIRI VA AMALIY JIHATLARI 2.1. Pul muomalasi qonunining bozor iqtisodiyotida ahamiyati ………………… 2.2. Pul muomalasining barqarorligi va uni tartibga solish vositalari ……………. 2.3. O‘zbekistonda pul muomalasini tartibga solish amaliyoti va hozirgi holati .... XULOSA VA TAKLIFLAR ……………………………………………………. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….. 262.3. O‘zbekistonda pul muomalasini tartibga solish amaliyoti va hozirgi holati O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, milliy iqtisodiyotni mustahkamlash va muomaladagi pul muvozanatini ta’minlash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi. Pul muomalasini samarali tashkil etish orqali inflyatsiya xavfini kamaytirish, narxlar barqarorligini ta’minlash va real iqtisodiy o‘sishga erishish mumkin. Shu boisdan, Markaziy bank tomonidan amalga oshirilgan monetar siyosat, kredit-moliya muassasalari faoliyati va fiskal boshqaruvning o‘zaro uyg‘unligi bu jarayonda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. 1993-yil 1-iyuldan boshlab milliy valyuta — so‘m joriy etildi. Dastlabki yillarda pul massasining ortishi inflyatsiyani keskin oshirib yubordi. 1994-yilda inflyatsiya darajasi 1000% dan oshdi. Bu davrda pul emissiyasi davlat 8imkoniyatini ham yaratdi. Bu orqali muomaladagi pul miqdori ustidan real vaqt monitoringi olib borilmoqda. Shu bilan birga, so‘nggi yillarda kriptovalyutalar paydo bo‘ldi. Bitcoin, Ethereum kabi markazlashmagan raqamli valyutalar an’anaviy bank tizimlariga muqobil sifatida qaralayapti. Garchi kriptovalyutalar hozircha barcha mamlakatlarda qonuniy to‘lov vositasi sifatida tan olinmagan bo‘lsa-da, ularning mavjudligi pul muomalasi tushunchasiga yangi ma’no baxsh etdi. Ular tranzaktsiya xavfsizligini, shaffoflikni va markaziy nazoratdan mustaqillikni ta’minlaydi. Bu esa kelajakda pul muomalasi qanday ko‘rinishda bo‘lishi haqida yangicha mulohazalarni yuzaga keltirmoqda. O‘zbekistonda ham pul muomalasi o‘ziga xos tarixiy bosqichlarni bosib o‘tgan. Sobiq ittifoq davrida rubl muomalada bo‘lgan bo‘lsa, 1993-yilda milliy valyuta – so‘m muomalaga kiritildi. So‘mdan avval esa kupon pullar vaqtinchalik muomala vositasi sifatida ishlatilgan. So‘m joriy etilgandan so‘ng, O‘zbekiston o‘zining mustaqil monetar siyosatini shakllantirishga kirishdi. Markaziy bank asosiy regulyator sifatida pul-kredit siyosatini yurita boshladi. Muomaladagi pul massasi, inflyatsiya darajasi, valyuta kurslari ustidan nazorat joriy etildi. Bu boradagi qonunchilik bazasi muntazam takomillashtirildi. Hozirgi bosqichda esa O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki raqamli so‘m loyihasi ustida ishlamoqda. Bu loyiha orqali davlat muomaladagi naqd va naqdsiz pullar ustidan real vaqt kuzatuvini kuchaytiradi, “soya iqtisodiyoti”ga qarshi kurashadi va moliyaviy shaffoflikni oshiradi. Raqamli so‘mning joriy qilinishi pul muomalasi tarixida navbatdagi sifat o‘zgarishiga asos soladi. pul muomalasi iqtisodiy taraqqiyotning ajralmas qismi bo‘lib, uning shakllari va mexanizmlari tarix davomida doimiy evolyutsiyaga uchrab kelmoqda. Bu jarayonlar jamiyatning iqtisodiy va texnologik taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘liqdir. Tovar ayirboshlashdan boshlab raqamli valyutagacha bo‘lgan bosqichlar nafaqat texnik, balki nazariy jihatdan ham murakkab va chuqur tahlilni talab qiladi. Shu sababli, pul muomalasining tarixiy rivojlanishini 16bo‘ladi va ishlab chiqaruvchilar noto‘g‘ri qarorlar qabul qilishadi. Shuning uchun ham muomaladagi pul miqdori va narxlar darajasi o‘rtasidagi nisbatni muvofiqlashtirish davlatning asosiy iqtisodiy funksiyalaridan biriga aylanadi. Bozor iqtisodiyotida talab va taklifning muvozanati narxlar vositasida belgilanadi. Bu muvozanat esa, o‘z navbatida, muomaladagi pul miqdoriga bevosita bog‘liq. Misol uchun, iste’molchilar qo‘lida ko‘proq pul mavjud bo‘lsa, talab ortadi, bu esa narxlarning o‘sishiga olib keladi. Ishlab chiqaruvchilar esa, ortiqcha talabni ko‘rib, ishlab chiqarishni kengaytirishga harakat qiladi. Ammo bu jarayon barqaror bo‘lishi uchun pul taklifi me’yorida bo‘lishi lozim. Aks holda, talab sun’iy ravishda ortadi, ishlab chiqaruvchilar yetkazib berolmaydi va bozorda narxlar "portlashi" boshlanadi. Bu inflyatsiyaning yaqqol ifodasidir. Demak, pul muomalasi qonuni orqali davlat narxlar mexanizmini sog‘lom ishlashiga sharoit yaratadi. Bundan tashqari, pul muomalasi qonuni bozor iqtisodiyotida resurslarning samarali taqsimlanishiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Bozor sharoitida har bir iqtisodiy qaror – ya’ni nima ishlab chiqarish, kim uchun ishlab chiqarish va qanday ishlab chiqarish kabi muhim savollarga javob pul orqali topiladi. Tadbirkorlar investitsiya qarorlarini mavjud pul massasi, foiz stavkalari va inflyatsion kutishlar asosida qabul qiladilar. Agar pul miqdori barqaror bo‘lsa, foiz stavkalari past bo‘lib, investitsiyalar ko‘payadi. Natijada iqtisodiy o‘sish jadallashadi. Aksincha, pul muomalasida beqarorlik bo‘lsa, iqtisodiy subyektlar ehtiyotkorlik bilan harakat qilishadi, investitsiya faoliyati susayadi va o‘sish sur’atlari sekinlashadi. Pul muomalasi qonunining bozor iqtisodiyotida yana bir muhim ahamiyati – bu ishsizlik darajasiga bilvosita ta’siri orqali namoyon bo‘ladi. Ishlab chiqaruvchilar narxlar barqarorligini ko‘rib, investitsiya hajmini oshiradi, bu esa yangi ish o‘rinlarining yaratilishiga sabab bo‘ladi. Shu sababli, monetar siyosat orqali muomaladagi pul miqdorini tartibga solish, demak, ishsizlikka ham ta’sir ko‘rsatadi. Bu holat J. M. Keynsning "ishsizlik va pul siyosati" 6 Pul muomalasining barqarorligini ta’minlovchi vositalarni ko‘rsatish;  O‘zbekistonda pul muomalasining amaliy holatini tahlil qilish va takliflar berish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. PUL MUOMALASI QONUNINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Pul muomalasi tushunchasi va tarixiy rivojlanishi Pul muomalasi — bu jamiyatda iqtisodiy faoliyat yuritayotgan subyektlar o‘rtasida pulning doimiy ravishda qo‘lma-qo‘l o‘tishi, tovarlar va xizmatlar almashinuvi, qarz munosabatlari va boshqa turdagi moliyaviy operatsiyalar orqali amalga oshiriladigan murakkab jarayondir. Bu tushuncha iqtisodiy nazariyada eng muhim tamoyillardan biri hisoblanadi, chunki u iqtisodiyotning harakatini ta’minlovchi asosiy qonuniyatlar qatoriga kiradi. Pul muomalasi orqali tovarlar aylanishi, xizmat ko‘rsatish, mehnatga haq to‘lash, soliq undirish va investitsiya yo‘naltirish kabi jarayonlar yuritiladi. Uning asosida iqtisodiyotdagi umumiy dinamika shakllanadi. Shunday ekan, pul muomalasining nazariy asoslarini o‘rganish iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Tarixan olib qaraganda, pul muomalasi tushunchasi juda qadimiy bo‘lib, u jamiyat rivojining dastlabki bosqichlaridan boshlab shakllangan. Insoniyat ilk davrlarda tovarlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri almashtirish – ya’ni natural ayirboshlash shaklida iqtisodiy munosabatlarni olib borgan. Bu usulda har bir mahsulot o‘z qiymatini boshqa mahsulot orqali ifodalaydi. Masalan, bir chelak g‘alla bir juft etik bilan almashtirilgan. Bunday almashuv shaklining eng katta kamchiligi esa, tovarlar o‘rtasida ekvivalentlikni aniqlashdagi murakkablik, hamda hamma tovarlar istalgan paytda ayirboshlash uchun qulay emasligidir. Shuning uchun ham tarixiy taraqqiyot davomida odamlar universal qiymat o‘lchovi, ayirboshlash vositasi sifatida pulga ehtiyoj sezdilar. 32Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 7Ilk pul shakllari sifatida xomashyo pullar ishlatilgan. Masalan, qadimiy Misrda don, Rimda tuz, Xitoyda choy va ipak, Afrikada hayvonlar pul sifatida xizmat qilgan. Ular moddiy qiymatga ega bo‘lsa-da, almashinuvi va saqlanishi murakkab edi. Shu sababli odamlar bardoshli, ixcham va standart qiymatga ega bo‘lgan metall pullardan foydalanishga o‘ta boshladi. Bronza, mis, kumush va oltin tangalar qadimiy davlatlar tomonidan muomalaga chiqarila boshlandi. Ayniqsa, oltin tanga universal ayirboshlash vositasi sifatida keng qo‘llanildi, chunki u o‘zining yuqori qiymati, bardoshliligi va soxtalashtirishga nisbatan chidamliligi bilan ajralib turardi. Oltin pullarning keng muomalaga kirishi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishiga turtki berdi. Tangalar orqali bozorlar shakllandi, narx tizimi vujudga keldi va davlatlar pul siyosatini yurita boshladi. Ammo iqtisodiyot kengayib borgani sayin oltin asosidagi pul tizimi ham o‘z cheklovlariga duch keldi. Xususan, oltinning jismoniy miqdori cheklanganligi va uni tashishdagi noqulayliklar yirik iqtisodiy tizimlarda katta muammolar tug‘dirardi. Shuning uchun davlatlar oltin qoplamali qog‘oz pullarni joriy etishga kirishdilar. Bu bosqichda pul real oltin bilan ta’minlangan bo‘lsa-da, uning muomaladagi ko‘rinishi o‘zgarib bordi. XIX asrda banklar faoliyati kengaydi, markaziy banklar tashkil topdi va pul- kredit siyosatini yuritish imkoniyati paydo bo‘ldi. Qog‘oz pullar orqali pul massasi iqtisodiy talabga mos ravishda chiqarilib, monetar siyosat vositalarining asoslari qo‘yildi. Keyinchalik oltin ta’minoti butunlay bekor qilinib, qog‘oz pullar va kredit pullar davlat kafolatiga asoslanib muomalada aylana boshladi. Bu esa pul muomalasining yangi bosqichini boshlab berdi. XX asrning o‘rtalaridan boshlab, bank kartalari, elektron to‘lov tizimlari va keyinchalik internet-banklar orqali pul muomalasining raqamli shakllari rivojlandi. Bu jarayonda kredit kartalari, onlayn banking, QR-to‘lov tizimlari, mobil ilovalar va boshqa texnologiyalar orqali pulning tezkor va xavfsiz aylanishi ta’minlandi. Raqamli to‘lovlar nafaqat qulaylik, balki statistik nazorat 20foizga tushdi, bu esa bir oy ichida 1,1 foiz bandga pasayish demakdir. Bu natijalar aholi orasida pul siyosatiga bo‘lgan ishonch mustahkamlanayotganidan dalolat beradi. Pul massasining umumiy hajmi 325 trln so‘mga yaqinlashdi. Naqd pul 57 trln so‘m, muddatli depozitlar esa 75 trln so‘mga yetdi. Bank tizimida esa o‘sish davom etdi. Kreditlar hajmi 550 trln so‘mga yetkazildi. Shu jumladan, 170 trln so‘mi aholiga, 380 trln so‘mi esa yuridik shaxslarga to‘g‘ri keldi. Kapital yetarlilik ko‘rsatkichi 18,1 foizgacha ko‘tarildi. 2025-yilda Markaziy bank “raqamli so‘m” loyihasini tajriba tariqasida ishga tushirdi, bu esa pul muomalasini real vaqt rejimida kuzatish va tartibga solishni sezilarli darajada yengillashtirdi. Raqamli so‘m orqali nafaqat tranzaktsiyalar soddalashdi, balki statistik nazorat, monetar prognozlash, fiskal intizomni mustahkamlash imkoniyati ham paydo bo‘ldi. Pul muomalasining barqarorligi iqtisodiyotda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan chambarchas bog‘liq. 2023–2025 yillar davomida YAIMning yillik o‘sish sur’atlari 5,6–6 foiz atrofida saqlab qolindi. Bu davrda narxlar barqarorligi fonida real o‘sish ta’minlangan. Xususan, xizmatlar sektori va qurilish sohasida pul muomalasining faollashuvi iqtisodiy faollikni jadallashtirdi. Aholining real daromadlari o‘sdi, bu esa iste’mol talabining barqarorligini ta’minladi. Markaziy bank inflyatsiyaga qarshi kurashda monetar va makroprudensial vositalarni uyg‘unlashtirib qo‘llagan holda natijadorlikka erishdi. 30 Xulosa Men tanlagan “Pul muomalasi qonunining iqtisodiy mohiyati” mavzusi hozirgi iqtisodiy rivojlanish davrida nihoyatda dolzarb hisoblanadi. Bu qonun iqtisodiy jarayonlarning yurak urishi sifatida davlatning moliyaviy barqarorligi, narxlar darajasi, kredit siyosati va investitsiyaviy muhitni shakllantirishda asosiy o‘rin tutadi. Kurs ishim davomida ushbu qonunning nazariy asoslarini, tarixiy shakllanish bosqichlarini, zamonaviy iqtisodiy tizimdagi ahamiyatini va O‘zbekistondagi amaliy ko‘rinishlarini chuqur o‘rgandim. Men pul muomalasi tushunchasini o‘rganar ekanman, qadimiy davrda ayirboshlash vositasi sifatida paydo bo‘lgan tangalardan tortib, bugungi raqamli valyutalargacha bo‘lgan rivojlanish bosqichlarini tahlil qildim. Ayniqsa, Fisher tenglamasi, monetar yondashuvlar va narxlar darajasi bilan pul miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatgan formulalar asosida muomaladagi pul massasining iqtisodiyotga ta’siri amaliy misollar bilan ochib berildi. Kurs ishimning ikkinchi bobida esa O‘zbekiston sharoitida pul muomalasining hozirgi holati, Markaziy bankning monetar siyosati, pul massasi va inflyatsiya o‘rtasidagi nisbat, asosiy stavka siyosati va valyuta kursi bilan bog‘liq amaliy chora-tadbirlar o‘rganildi. Ayniqsa, 2023–2025 yillardagi statistik ko‘rsatkichlarni solishtirish orqali pul muomalasini tartibga solishdagi yutuq va muammolar tahlil qilindi. Men aynan shu real raqamlar orqali iqtisodiy barqarorlikni pul muomalasi qonuni orqali boshqarish mexanizmlarini amaliy ko‘rinishda angladim.Shuningdek, raqamli so‘m loyihasi, inflyatsion targetlash tizimi va pul-kredit bozoridagi islohotlar orqali O‘zbekistonda pul muomalasi qonuni real iqtisodiy siyosatning ajralmas bo‘lagiga aylanganini ko‘rdim. Bu menga iqtisodiy tafakkur doiramni kengaytirish, tahliliy va tanqidiy yondashuvlarni shakllantirishda asos bo‘ldi. Xulosa sifatida aytishim mumkinki, pul muomalasi qonunining iqtisodiy mohiyati nafaqat nazariy bilim sifatida, balki real iqtisodiyotni boshqarishning 12Pul miqdori va narxlar darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlik iqtisodiy nazariyada eng muhim mavzulardan biri hisoblanadi. Bu bog‘liqlikni chuqur tahlil qilish orqali inflyatsiya va deflyatsiya jarayonlarini tushunish, pul-kredit siyosatini shakllantirish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash mumkin. Pul miqdori ortib borganda, agar ishlab chiqarish hajmi va pulning aylanish tezligi o‘zgarmasa, bu narxlarning o‘sishiga olib keladi. Aksincha, pul miqdorining kamayishi, talabning pasayishiga va narxlar darajasining tushishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun bu ikki ko‘rsatkich o‘zaro chambarchas bog‘langan va iqtisodiy boshqaruvda muhim ahamiyatga ega. Ushbu bog‘liqlikni iqtisodiy nazariy jihatdan izohlovchi asosiy yondashuv bu — Irving Fisher tomonidan ishlab chiqilgan pul miqdori nazariyasi bo‘lib, u MV = PQ tenglamasida ifodalangan. Bu yerda: M – muomaladagi pul miqdori; V – pulning aylanish tezligi; P – umumiy narxlar darajasi; Q – ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar hajmini bildiradi. Ushbu tenglamadan ko‘rinadiki, agar V va Q barqaror bo‘lsa, M (pul miqdori) ortsa, P (narxlar) ham ortadi. Demak, pul miqdoridagi o‘sish inflyatsiyaga olib kelishi mumkin. Fisher tenglamasi pul muomalasining eng oddiy va matematik asoslangan modelidir. Bu nazariya birinchi marta XIX asr oxiri va XX asr boshlarida pul massasini boshqarish bo‘yicha qarorlar qabul qilishda muhim nazariy asos sifatida xizmat qilgan. Fisher modelining asosiy afzalligi – u iqtisodiy muvozanatni oddiy arifmetik orqali tushuntira oladi. Ammo bu model ba’zi cheklovlarga ega. Masalan, u pul aylanish tezligi va ishlab chiqarish hajmi o‘zgarmas deb faraz qiladi. Holbuki, real iqtisodiy hayotda bu ikki omil dinamik ravishda o‘zgarib turadi. Shu sababli keyinchalik bu model asosida boshqa yondashuvlar ham ishlab chiqildi. Pul miqdori nazariyasiga nisbatan Keynsiy yondashuv ancha farq qiladi. J.M. Keynsning fikricha, narxlar darajasi faqat pul miqdoriga bog‘liq emas, balki 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyotining uzluksiz va barqaror ishlashi uchun muomaladagi pul miqdorining iqtisodiy jarayonlarga mutanosib ravishda moslashtirilishi zarur hisoblanadi. Pul nafaqat ayirboshlash vositasi, balki iqtisodiy muvozanatni saqlab turuvchi muhim regulyator sifatida ham namoyon bo‘ladi. Pul muomalasining haddan ortiq kengaytirilishi inflyatsiyaga, cheklanishi esa deflyatsiyaga olib keladi. Ayniqsa, oxirgi yillarda kuzatilayotgan global iqtisodiy beqarorlik, pandemiyadan keyingi tiklanish davri, Markaziy banklarning monetar siyosatida yuz berayotgan keskin o‘zgarishlar pul muomalasi qonunining dolzarbligini yanada oshirdi. Raqamli valyutalarning joriy qilinishi va to‘lov texnologiyalaridagi innovatsiyalar ushbu qonunni qayta ko‘rib chiqish, uni zamon talablariga moslashtirish zaruratini tug‘dirmoqda. O‘zbekiston iqtisodiyotida ham so‘nggi yillarda monetar siyosatning izchil amalga oshirilishi, inflyatsiyaga qarshi kurashish, pul-kredit instrumentlarini takomillashtirish orqali muomaladagi pul miqdorini tartibga solishga e’tibor kuchaytirildi. Pul muomalasining iqtisodiy muvozanatga ta’siri, narxlar barqarorligi, investitsion muhitga bo‘lgan ta’siri va aholining pulga bo‘lgan ishonchini saqlab qolish bugungi kundagi muhim vazifalardan biridir 1 .Shu nuqtai nazardan, kurs ishi mavzusi hozirgi sharoitda nafaqat nazariy, balki real iqtisodiy strategiyalarni shakllantirish uchun ham nihoyatda dolzarb hisoblanadi. 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 11mamlakatlarda pulning aylanish tezligi past bo‘lgan hollarda ham iqtisodiy barqarorlik saqlanib qoladi, chunki pulga bo‘lgan ishonch yuqori bo‘ladi va jamg‘arma darajasi ham yuqori bo‘ladi. Aksincha, rivojlanayotgan davlatlarda tez aylanish ehtiyoji kuchli bo‘ladi, bu esa muomaladagi pulga nisbatan talabning ko‘pligini anglatadi. Pul muomalasi qonuni, shuningdek, narxlar indeksi bilan ham bevosita bog‘liq. Agar muomaladagi pul miqdori ortib borayotgan bo‘lsa, bu narxlarning o‘sishiga olib keladi. Natijada iste’molchi xarid qobiliyati pasayadi, ishlab chiqaruvchi esa xarajatlarini qoplash uchun narxlarni yanada oshiradi. Bu esa inflyatsion spiralga olib keladi. Shu sababli, pul muomalasi qonunining asosiy talabi shuki – muomaladagi pul miqdori real iqtisodiy o‘sish sur’atlariga muvofiq tarzda o‘zgarib borishi lozim. Yana bir muhim jihat shuki, pul muomalasi qonuni davlatning fiskal siyosati bilan ham uzviy bog‘langan. Davlat byudjetining taqchilligi ko‘pincha yangi pul emissiyasi hisobiga qoplanadi, bu esa pul massasining sun’iy oshishiga olib keladi. Shu sababli, moliyaviy intizomni saqlash, byudjet defitsitini cheklash va davlat xarajatlarini optimallashtirish ham ushbu qonun talablariga mos harakatlar sirasiga kiradi. O‘zbekiston Respublikasi misolida olib qaralganda, so‘nggi yillarda muomaladagi pul miqdorini nazorat qilish va uni iqtisodiyotning real sektori bilan uyg‘unlashtirish yo‘nalishida muhim islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan, Markaziy bank 2020-yildan boshlab inflyatsiyani nishonga olish rejimini bosqichma-bosqich joriy etmoqda. Bu rejim pul muomalasining nazoratini kuchaytirish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, aholi ishonchini mustahkamlash maqsadida ishlab chiqilgan. Shu bilan birga, bank sektorining likvidligini ta’minlash, tijorat banklari orqali pul ta’minotini tartibga solish orqali ham pul muomalasi qonuni amalda qo‘llanilmoqda. 1.3. Pul miqdori va narxlar darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlik (Fisher tenglamasi va boshqa yondashuvlar) 3311) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 27budjetidagi tanqislikni yopish uchun ishlatilgan. Ammo 1996-yildan boshlab Markaziy bank monetar siyosatni bosqichma-bosqich qat’iylashtira boshladi. 2000-yillar boshidan pul muomalasini tartibga solish amaliyotida yangi bosqich boshlandi. Markaziy bank asosiy stavkani joriy etdi, majburiy zaxira me’yorlari qayta ko‘rib chiqildi, tijorat banklari faoliyati diversifikatsiyalandi. Inflyatsiya 2000-yilgi 28,2% dan 2005-yilga kelib 7,8% ga tushirildi. Muomaladagi pul massasi M2 agregati bo‘yicha 5 yilda ikki barobar oshdi. 2010–2015-yillar oralig‘ida pul muomalasini tartibga solishda banklararo bozorning kuchayishi muhim rol o‘ynadi. Pul bozorida real stavkalar ijobiy bo‘lishi uchun monetar siyosat aniq maqsadga yo‘naltirildi. Markaziy bank pul- kredit siyosatini pul massasining o‘sishini YAIMga nisbatan muvozanatda ushlab turishga yo‘naltirdi. 2012-yilda muomaladagi naqd pullar hajmi 8,7 trln so‘mni, bank depozitlari esa 15 trln so‘mni tashkil qildi. 2016-yildan boshlab pul muomalasini liberallashtirish bosqichi boshlandi. 2017-yil sentabr oyida so‘mning ayirboshlash kursi erkinlashtirildi. Buning natijasida bozor mexanizmlariga asoslangan valyuta siyosati joriy etildi va bu o‘z navbatida pul muomalasi barqarorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Markaziy bank asosiy stavkani joriy etgan holda, ochiq bozor operatsiyalarini faollashtirdi. 2020-yilda COVID-19 pandemiyasi sababli global iqtisodiy inqiroz sharoitida O‘zbekistonda ham pul muomalasini tartibga solish choralari kuchaytirildi. Markaziy bank asosiy stavkani 16% dan 14% ga pasaytirdi. Moliyaviy sektorda likvidlikni oshirish maqsadida majburiy zaxiralar stavkasi kamaytirildi. Bu o‘zgarishlar muomaladagi pullarning ko‘payishiga va iste’mol talabining tiklanishiga sabab bo‘ldi. 2020-yilda M2 agregati 187,3 trln so‘mga yetdi. 2021–2022-yillarda pul muomalasining barqarorligini ta’minlash bo‘yicha yangi strategiyalar qabul qilindi. Jumladan, inflyatsion targetlash siyosatiga rasman o‘tilganini e’lon qilgan Markaziy bank, inflyatsiya darajasini 2021-yil 1O‘ZBEKISTON RES PUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Pul muomalasi qonunining iqtisodiy mohiyati Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 14investitsion aktivlar haddan ortiq baholanadi. Bu esa iqtisodiy pufaklarni yuzaga keltiradi va ularning yorilishi moliyaviy inqirozga olib kelishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi misolida ham bu bog‘liqlikni tahlil qilish mumkin. So‘nggi yillarda Markaziy bank tomonidan muomaladagi pul massasi ustidan nazorat kuchaytirilib, inflyatsiyani nishonga olish siyosati joriy etildi. Masalan, 2017–2020 yillar oralig‘ida pul massasining keskin o‘sishi fonida narxlar ham tez o‘sdi. 2021–2023 yillarda esa pul-kredit siyosati tartibga solinib, pul miqdorining iqtisodiyot hajmiga nisbatan barqarorligi saqlana boshlandi. Buning natijasida inflyatsiya darajasi 2022-yildan boshlab bosqichma-bosqich pasaytirildi. Bu amaliy tajriba Fisher tenglamasida ifodalangan nazariyaning real iqtisodiyotda qanday ishlashini ko‘rsatib beradi.Shuningdek, bugungi raqamli iqtisodiyot sharoitida pul miqdori va narxlar o‘rtasidagi bog‘liqlik yanada murakkablashmoqda. Elektron to‘lov vositalari, kriptovalyutalar, markaziy banklar tomonidan joriy etilayotgan raqamli valyutalar pul aylanish tezligini oshiradi. Bu esa o‘z navbatida narxlar ustidan nazoratni murakkablashtiradi. Shu sababli zamonaviy iqtisodiy sharoitlarda pul miqdori bilan narxlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil qilishda ilg‘or iqtisodiy modellardan, statistik prognozlashdan, sun’iy intellekt asosida baholash vositalaridan foydalanilmoqda.pul miqdori va narxlar darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlik iqtisodiy boshqaruvda muhim rol o‘ynaydi. Bu bog‘liqlik Fisher tenglamasi orqali matematik tarzda izohlanadi, Keyns va monetaristlar esa uni turli nuqtai nazardan yoritgan. Pul massasining haddan tashqari ko‘paytirilishi inflyatsiyaga, uning cheklanishi esa iqtisodiy faollikning pasayishiga olib keladi. Shu bois har bir davlat Markaziy bank orqali pul taklifini diqqat bilan nazorat qiladi. O‘zbekiston tajribasi ham ushbu nazariyalarni amalda isbotlab beruvchi dolzarb misollardan biri sifatida xizmat qiladi. Pul miqdorini ishlab chiqarish, iste’mol va investitsiya faoliyatiga uyg‘unlashtirish orqali iqtisodiy barqarorlikka erishish mumkin. Shu nuqtai nazardan, bu bob doirasida tahlil 19real iqtisodiy sektor bilan bog‘liqligini mustahkamladi. Banklararo bozor kunlik o‘rtacha 1,2 trln so‘mlik operatsiyalar hajmini ko‘rsatdi. Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqarilgan banknotalar hajmi esa yil davomida ehtiyojga qarab yangilanib borildi. Shu bilan birga, chet el valyutasidagi depozitlar hajmi 9 trln so‘mdan oshdi, bu esa aholining valyutaga bo‘lgan ishonchini saqlab qolganini anglatadi. 2024-yilda pul muomalasi barqarorligini yanada mustahkamlash bo‘yicha faol siyosat davom ettirildi. Inflyatsiya nisbatan yuqori darajada – 9,8 foiz atrofida qayd etilgan bo‘lsa-da, u kutilgan prognozdan past bo‘ldi. Bazaviy inflyatsiya 7,2 foizni tashkil etdi. Pul massasining umumiy hajmi yil davomida 65 trln so‘mga oshdi. M2 agregati 300 trln so‘mga yaqinlashdi. Pulning aylanish tezligi nisbatan sekinlashgan bo‘lsa-da, umumiy iqtisodiy muhitda sog‘lom muvozanat saqlab qolinmoqda. Asosiy stavka yil davomida o‘zgartirilmasdan 14 foiz darajasida ushlab turildi, bu esa investorlar va tijorat banklari uchun barqaror signaldir. Banklar kapitalining yetarlilik darajasi 17,4 foizni tashkil etdi, bu esa minimal talab – 13 foizdan ancha yuqori ko‘rsatkichdir. Bu davrda oilaviy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash uchun ajratilgan kreditlar hajmi 6,8 trln so‘mni tashkil etdi. Yoshlar va ayollar bandligini ta’minlash uchun imtiyozli kreditlar orqali yangi ish o‘rinlari yaratildi. Kreditlar hajmi umumiy ishlab chiqarishning 28 foizini tashkil etdi, bu esa pul muomalasi qonunining real sektorga ta’sirini anglatadi. Markaziy bank tomonidan tashkil etilgan ochiq bozor operatsiyalari orqali bank tizimida likvidlik barqaror ushlab turildi. Bu esa pulning muomala tezligi va iste’molchilar ishonchining pasaymasligiga xizmat qildi. 2025-yilga kelib O‘zbekiston iqtisodiyotida pul muomalasining shaffofligi va raqamli nazorat tizimlari kuchaytirildi. Inflyatsiya darajasi 7–8 foiz oralig‘ida prognoz qilindi. Aholining inflyatsion kutilmalari esa bir necha oy davomida izchil pasayish tendensiyasini ko‘rsatdi. Mart oyida inflyatsion kutilmalar 14,2 9o‘rganish bugungi kun iqtisodiy tizimini to‘g‘ri boshqarish uchun zarur bo‘lgan asosiy bilimlardan biridir. Bu esa ushbu bo‘limning kurs ishida alohida ahamiyat kasb etishini ko‘rsatadi. 1.2. Pul muomalasi qonunining mohiyati va asosiy talablari Pul muomalasi qonuni – bu iqtisodiy tizimda muomaladagi pul miqdorining real tovar va xizmatlar hajmiga mutanosib bo‘lishini talab qiluvchi asosiy iqtisodiy qonunlardan biridir. Bu qonun pulning o‘z vazifasini to‘laqonli bajarishini, narxlar barqarorligini saqlanishini, inflyatsiya yoki deflyatsiya kabi salbiy iqtisodiy hodisalarning oldini olishni ko‘zda tutadi. Pul muomalasining bu qonuni iqtisodiy nazariyada yetakchi o‘rin tutib, u asosan tovarlar massasining qiymatini va narxlar darajasini hisobga olgan holda, muomaladagi pul miqdorining zarur hajmini belgilab beradi. Qonun shundan iboratki, muomalada zarur bo‘lgan pul miqdori tovarlar narxining umumiy darajasi va tovar aylanishining hajmiga bog‘liq holda belgilanadi. Shuningdek, pulning aylanish tezligi ham bu yerda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Mazkur qonun klassik iqtisodiy nazariyalar doirasida shakllangan bo‘lib, uni birinchi bo‘lib aniq matematik formula asosida ifodalagan olimlardan biri Irving Fisher hisoblanadi. Uning mashhur MV = PQ tenglamasida M – muomaladagi pul miqdori, V – pulning aylanish tezligi, P – narxlar darajasi, Q – ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar hajmini bildiradi. Ushbu tenglama orqali muomalada qancha miqdorda pul zarurligini aniqlash mumkin. Ya’ni, tovarlar hajmi oshsa yoki narxlar ko‘tarilsa, muomaladagi pul miqdori ham ortishi kerak. Aksincha, tovarlar kamayib, pul miqdori ortsa, bu inflyatsiyaga olib keladi. Pul muomalasi qonuni quyidagi asosiy talablarga tayanadi. Birinchidan, muomaladagi pul miqdori iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlar hajmiga mos bo‘lishi lozim. Bu talabga amal qilinmasa, inflyatsiya (pul qadrsizlanishi) yoki deflyatsiya (pulning haddan tashqari qimmatlashuvi) holatlari yuzaga keladi. Ikkinchidan, pulning aylanish tezligi muayyan iqtisodiy 18barqarorligini, inflatsion xavflarning darajasini, valyuta kursining prognozini inobatga olib qaror qabul qilishadi. Agar davlat pul muomalasini nazorat qila olmasa, investorlar xavfsiz bozorlarni izlab ketadi. Bu holatda kapital oqimi cheklanadi va iqtisodiy o‘sish sekinlashadi. Demak, pul muomalasi qonuni bevosita investitsion muhitga ham ta’sir o‘tkazadi. Barqaror pul tizimi – barqaror iqtisodiyot deganidir. Pul muomalasi qonunining iqtisodiy jarayonlardagi roli beqiyosdir, ayniqsa, muomaladagi pul massasining barqarorligini ta’minlash – iqtisodiy o‘sishning kafolati hisoblanadi. Har qanday davlat, jumladan O‘zbekiston ham, o‘zining pul-kredit siyosatini belgilashda ushbu qonun asoslariga tayangan holda harakat qiladi. So‘nggi uch yillik – ya’ni 2023, 2024 va 2025 yillar davomida mamlakatda pul muomalasini tartibga solish, inflyatsiyani nazorat qilish va real sektorni moliyalashtirish masalalariga katta e’tibor qaratildi. Har bir yildagi statistik ko‘rsatkichlar, o‘sish sur’atlari, kredit hajmlari va inflyatsiya darajalari bu boradagi islohotlarning ijobiy samarasini namoyon etadi. 2023-yil O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarda barqarorlik bosqichiga o‘tilgan yil bo‘ldi. Yil davomida Markaziy bank asosiy stavkani 15 foizdan 14 foizga pasaytirgan bo‘lib, bu qaror ichki bozordagi talabni rag‘batlantirishga, tijorat banklari orqali iqtisodiyotga yo‘naltirilayotgan kreditlar hajmini oshirishga xizmat qildi. Inflyatsiya darajasi 8,5 foizni tashkil etib, 2022-yildagi 12 foizga yaqin ko‘rsatkich bilan solishtirganda, bu muhim yutuq hisoblandi. Pul massasining umumiy hajmi 2023-yil oxiriga kelib 277 trln so‘mdan ortiq bo‘ldi. Bu raqam ichida naqd pul – 53 trln so‘m, muddatli va talabga ko‘ra depozitlar esa 60 trln so‘m atrofida shakllandi. Bank tizimi faoliyati ham muhim bosqichga chiqdi. 2023-yilda aholiga berilgan kreditlar hajmi 148 trln so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, tadbirkorlik subyektlariga ajratilgan kreditlar 349 trln so‘mga yetdi. Bank tizimining umumiy kapitali esa 115 trln so‘mdan ortiq bo‘ldi. Bu esa pul muomalasining 5iqtisodiy oqibatlari va monetar siyosatning samaradorligi baholanishi mumkin. Shu bilan birga, ushbu kurs ishi amaliy ahamiyatga ham ega bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasining pul-kredit siyosatida qabul qilinayotgan qarorlar, muomaladagi pul agregatlari bilan bog‘liq statistik o‘zgarishlar va ularning iqtisodiyotga ta’siri amaliy tahlil etiladi. Raqamli so‘m loyihasi, Markaziy bankning inflyatsiyani nishonlash strategiyasi, banklararo likvidlik muammolari kabi real masalalar ushbu mavzu orqali chuqurroq anglash mumkin. Amaliy jihatdan, bu mavzu iqtisodiyotni barqarorlashtirish, narxlar oshishini oldini olish, pul siyosatini muvozanatli yuritish bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqishga xizmat qiladi. Shuningdek, kurs ishining natijalari davlat siyosatini shakllantiruvchi mutasaddi tashkilotlar uchun ham tahliliy manba sifatida foydali bo‘lishi mumkin. Kurs ishi mavzusining obyekti – iqtisodiyotda yuzaga keladigan pul muomalasi jarayonlari va ular bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy qonuniyatlardir. Xususan, muomaladagi pul miqdori, narxlar darajasi, inflyatsiya ko‘rsatkichlari, hamda pul-kredit siyosatining o‘zgarishi kabi hodisalar obyekt sifatida qaraladi. Kurs ishi mavzusining predmeti – pul muomalasi qonunining mazmuni, uning amal qilish mexanizmlari, iqtisodiyotdagi rolini ochib berish, shuningdek, O‘zbekiston amaliyotidagi tartibga solish vositalarini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishi mavzusining maqsadi – pul muomalasi qonunining nazariy asoslarini ochib berish, ushbu qonunning iqtisodiy jarayonlarga ta’sirini tahlil qilish, hamda O‘zbekiston iqtisodiyoti misolida pul muomalasini tartibga solish yo‘llarini o‘rganishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Pul muomalasining tarixiy rivojlanishini yoritish;  Pul muomalasi qonunining nazariy mazmunini ochib berish;  Pul miqdori va narxlar darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash;  Fisher tenglamasi va boshqa yondashuvlarni tahlil qilish;  Bozor iqtisodiyotida pul muomalasi qonunining ahamiyatini asoslash; 4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Pul muomalasi qonuni iqtisodiy nazariyotning qadimiy va yetuk yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bu boradagi ilmiy izlanishlar qadimgi Yunoniston davridagi faylasuflardan boshlanadi. Biroq bu qonunning shakllangan nazariy asosi asosan XIX–XX asrlarda chuqur tadqiq etilgan. Irving Fisher tomonidan ishlab chiqilgan MV=PQ tenglamasi pul miqdori, narxlar, mahsulot hajmi va pul aylanish tezligi o‘rtasidagi bog‘liqlikni matematik ifoda sifatida tushuntirdi. Karl Marks o‘z asarlarida tovar-pul munosabatlari doirasida pul muomalasining sotsial- iqtisodiy mohiyatiga e’tibor qaratgan. J. M. Keyns esa pulga bo‘lgan talabni tahlil qilgan holda pulning nafaqat muomala vositasi, balki jamg‘arma shakli sifatidagi roliga urg‘u bergan. XX asr o‘rtalarida monetaristlar maktabi vakili Milton Fridman pul taklifining iqtisodiy o‘sishga bevosita ta’siri haqida ilmiy asoslangan nazariyalarni ilgari surdi. O‘zbekiston olimlaridan M. Xoliqov, A. Qodirov, B. Xoshimov, S. To‘laganovlarning ishlanmalarida pul muomalasi qonuni O‘zbekiston iqtisodiyotining o‘ziga xos jihatlari bilan uyg‘unlashtirib tadqiq qilingan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati bo‘yicha rasmiy nashrlari, strategiyalar va statistik byulletenlar orqali ushbu mavzuning amaliy tomoni ham yetarli darajada yoritib kelinmoqda. Shunday qilib, mavzu fundamental iqtisodiy nazariyalarda keng o‘rganilgan bo‘lib, hozirgi sharoitda u yangicha uslubda tahlil qilinmoqda. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Pul muomalasi qonunining o‘rganilishi iqtisodiy nazariyaning eng muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Ushbu qonun orqali muomaladagi pul miqdorining iqtisodiy barqarorlikka qanday ta’sir qilishi, narxlar darajasi bilan o‘zaro bog‘liqligi, pulning aylanish tezligi va talab-hamda taklif mexanizmlari asosida pul tizimi qanday boshqarilishi aniqlanadi. Nazariy nuqtai nazardan bu mavzu pul nazariyalarini chuqur tushunishga, Fisher, Fridman, Keyns singari iqtisodiyotchilarning yondashuvlarini tahlil qilishga imkon yaratadi. Pul muomalasi qonuni orqali inflyatsiyaning nazariy asoslari, deflyatsiyaning 21 17haqidagi qarashlarida alohida urg‘u bilan qayd etilgan. Uning fikricha, muomaladagi pul hajmini oshirish orqali agregat talab kuchaytiriladi, ishlab chiqaruvchilar faollashadi, natijada ish o‘rinlari ko‘payadi. Bozor iqtisodiyotida pul muomalasi qonuni fiskal siyosat bilan ham uzviy bog‘liq. Davlat budjetining daromad va xarajat qismlari bevosita pul miqdorining o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, davlat soliq yig‘imlarini oshirsa, aholining real daromadi kamayadi, bu esa pul muomalasini cheklaydi. Aksincha, davlat subsidiya yoki ijtimoiy to‘lovlarni ko‘paytirsa, bu bozorga yangi pul massasi kirib kelishiga olib keladi. Bu holatda ham inflyatsiya xavfi yuzaga keladi. Shu sababli davlat fiskal siyosatini yuritar ekan, pul muomalasi qonunining talablarini inobatga olishi lozim. Xalqaro savdo va valyuta bozorlarida ham pul muomalasi qonuni katta ahamiyat kasb etadi. Valyuta kurslarining nisbati, import-eksport muvozanati, kapital oqimlari – bularning barchasi muomaladagi pul miqdorining qanchalik barqaror ekani bilan bog‘liq. Agar ichki bozorda pul qadrsizlansa, bu eksportni rag‘batlantiradi, lekin import mahsulotlari narxi oshadi. Bu esa savdo balansining yomonlashishiga olib kelishi mumkin. Shunday ekan, pul muomalasi qonuni nafaqat ichki, balki tashqi iqtisodiy barqarorlik uchun ham muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasi misolida qaraydigan bo‘lsak, so‘nggi yillarda Markaziy bank pul-kredit siyosatini muomaladagi pul miqdorini va narxlar darajasini barqarorlashtirishga yo‘naltirmoqda. Inflyatsiyani nishonga olish rejimi, qayta moliyalash stavkasi orqali bank tizimiga bosimni kamaytirish, ochiq bozor operatsiyalari orqali pul massasini tartibga solish – bularning barchasi pul muomalasi qonunining bozor iqtisodiyoti sharoitida qo‘llanilishining amaliy misollaridir. Jumladan, 2023–2024 yillarda inflyatsiya darajasi 10% dan 8.8% gacha tushirildi, bu esa Markaziy bankning pul taklifini ehtiyotkorlik bilan boshqarganini anglatadi.Shuningdek, bozor iqtisodiyotida investorlarning ishonchi muhim ahamiyatga ega. Investorlar muomaladagi pul 24Yana bir muhim vosita – ochiq bozor operatsiyalaridir. Bu orqali Markaziy bank ichki moliyaviy bozor orqali davlat qimmatli qog‘ozlarini sotib olish yoki sotish orqali bank tizimidagi pul hajmini tartibga soladi. Masalan, agar bank tizimida likvidlik ortiqcha bo‘lsa, Markaziy bank qimmatli qog‘ozlarni sotib olib, ortiqcha pulni chiqarib oladi. Aksincha, agar likvidlik yetarli bo‘lmasa, Markaziy bank qimmatli qog‘ozlarni sotish orqali pul hajmini ko‘paytiradi. Bu operatsiyalar 2023–2025 yillarda muntazam ravishda o‘tkazilib kelindi. Pul muomalasi barqarorligini ta’minlashda banklararo pul bozori ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu bozor kunlik pul oqimlarini muvozanatlash, qisqa muddatli likvidlikni ta’minlash va tijorat banklari o‘rtasida o‘zaro kreditlash orqali ishlaydi. 2023-yilda banklararo bozor orqali kunlik o‘rtacha 1,2 trln so‘m atrofida tranzaksiyalar amalga oshirilgan. 2024-yilda bu ko‘rsatkich 1,6 trln so‘mgacha oshgan bo‘lsa, 2025-yilda esa 2 trln so‘mdan ortiq operatsiyalar amalga oshirilishi prognoz qilinmoqda. Bu ko‘rsatkichlar iqtisodiy tizimda likvidlikning ortib borayotganidan va moliyaviy muhitning faollashganidan dalolat beradi. Inflyatsion targetlash – bu inflyatsiya darajasini oldindan belgilab, unga erishish uchun Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan strategik yondashuvdir. O‘zbekistonda 2021-yildan boshlab bosqichma-bosqich inflyatsion targetlash tizimi joriy etilgan. 2023-yilda inflyatsiya nishoni 9% deb belgilangani holda, real ko‘rsatkich 8,5% atrofida bo‘ldi. 2024-yilda nishon 8% bo‘lib, haqiqatda 9,8%ni tashkil etdi. 2025-yil uchun esa inflyatsiya nishoni 7– 8% etib belgilangan. Bu yondashuv Markaziy bankga nisbatan ishonchni oshiradi, aholi va investorlar kutilmalarini boshqarish imkonini yaratadi. 2023–2025 yillar oralig‘ida pul muomalasining barqarorligi uchun yana bir muhim omil bu – kapital yetarliligidir. Tijorat banklari tomonidan saqlanadigan regulyativ kapital va uning aktivlar bilan nisbatini bildiruvchi kapital yetarlilik ko‘rsatkichi 2023-yilda 16,3%, 2024-yilda 17,4% va 2025-yilda esa prognoz bo‘yicha 18%ni tashkil qilishi kutilmoqda. Bu raqamlar xalqaro moliyaviy 31poydevoridir. Men ushbu mavzu orqali nafaqat iqtisodiy qonuniyatlarni, balki ularning amaliy ahamiyatini chuqur angladim. Kelgusida ushbu bilimlarimni iqtisodiy tahlillar, siyosiy qarorlar va moliyaviy boshqaruv yo‘nalishlarida tatbiq etishga tayyor ekanligimni ishonch bilan ayta olaman. 29Pul muomalasini tartibga solish amaliyotida asosiy e’tibor muomaladagi pullarning YAIMga nisbatan optimal nisbatini saqlab turishga qaratilgan. Markaziy bank prognozlashtirilgan o‘sish sur’atlariga asoslanib, pul massasi hajmini tartibga solmoqda. Bu orqali narxlar darajasi ustidan nazorat o‘rnatiladi va iqtisodiy muvozanat saqlanadi. 10sharoitga mos tarzda boshqarilishi kerak. Tezlik ortsa, kamroq pul bilan ko‘proq operatsiyalar amalga oshiriladi. Uchinchi talab shuki, muomalaga chiqarilgan pulning real ta’minoti bo‘lishi lozim – ya’ni bu pul soxta, qoplamasiz bo‘lmasligi, iqtisodiy faoliyat natijalariga tayanishi kerak. Pul muomalasining qonuniyatlari davlatning monetar siyosatida bevosita aks etadi. Markaziy banklar muomaladagi pul miqdorini nazorat qilish orqali narxlar barqarorligini saqlashga harakat qiladi. Ular bu maqsadda turli vositalardan – pul-kredit siyosati, ochiq bozor operatsiyalari, majburiy zaxiralar normalari, qayta moliyalash stavkasi kabi mexanizmlardan foydalanadilar. Qonun shuni ko‘rsatadiki, agar muomaladagi pul miqdori haddan ortiq oshirilsa, bu umumiy talabni ko‘paytirib yuboradi va natijada narxlar ortadi. Bu inflyatsiyaning boshlanishiga olib keladi. Aksincha, pul miqdorining keskin kamaytirilishi esa iqtisodiy o‘sishni sustlashtiradi va deflyatsiya xavfini yuzaga keltiradi. Bu qonun nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham iqtisodiyotda muhim o‘rin egallaydi. Masalan, Markaziy bank har yili mamlakatda muomalaga chiqarilishi kerak bo‘lgan pul hajmini prognoz qiladi. Bunda yalpi ichki mahsulot hajmi, narxlar indeksi, eksport-import balansi, bank tizimidagi likvidlik holati kabi ko‘rsatkichlar inobatga olinadi. Agar prognoz noto‘g‘ri bo‘lsa yoki pul emissiyasi iqtisodiy real holatga mos kelmasa, bu iqtisodiy muvozanatning buzilishiga olib keladi. Shu bois, pul muomalasining qonuniy asoslariga qat’iy rioya etish Markaziy bank faoliyatining eng muhim tamoyillaridan biri hisoblanadi. Pul muomalasi qonunining mohiyatini yanada chuqurroq anglash uchun, uni iqtisodiyotdagi muvozanat bilan bog‘liq holda tahlil qilish muhim. Agar ishlab chiqarish hajmi ortib borar ekan, bu o‘z-o‘zidan muomalada ko‘proq pul bo‘lishini talab qiladi. Bu pul esa iqtisodiyotga zarar yetkazmasdan, ortiqcha talabni keltirib chiqarmasdan, muomalada ishlashi kerak. Shu nuqtai nazardan pulning aylanish tezligi ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan, rivojlangan 15qilingan nazariyalar va amaliy kuzatuvlar, kurs ishining asosiy nazariy poydevorini tashkil qiladi. II BOB. PUL MUOMALASINING IQTISODIYOTGA TA’SIRI VA AMALIY JIHATLARI 2.1. Pul muomalasi qonunining bozor iqtisodiyotida ahamiyati 2.1. Pul muomalasi qonunining bozor iqtisodiyotida ahamiyati (300 qator) Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul muomalasi qonunining roli va ahamiyati beqiyosdir. Bu qonun bozor mexanizmlarining barqaror ishlashini ta’minlaydigan asosiy nazariy poydevorlardan biri sifatida maydonga chiqadi. Iqtisodiy almashinuvlar, ishlab chiqarish jarayoni, tovar va xizmatlar ayirboshlanishi, iste’mol va jamg‘arma, investitsiya va kredit munosabatlarining barchasi pul muomalasi qonuni bilan chambarchas bog‘liq. Ushbu qonun muomaladagi pul miqdori bilan iqtisodiy o‘sish sur’atlari o‘rtasidagi uyg‘unlikni ta’minlashni talab qiladi. Aynan shu moslik iqtisodiy tizimda muvozanatning saqlanishi, narxlar barqarorligi va iqtisodiy faollikning uzluksiz davom etishini kafolatlaydi. Pul muomalasi qonunining bozor iqtisodiyotidagi asosiy ahamiyati – bu narxlar barqarorligini ta’minlash va pul qadrsizlanishining oldini olishga qaratilgan boshqaruvni belgilab berishidadir. Pul miqdorining iqtisodiyotdagi real tovar va xizmatlar hajmiga nisbatan haddan tashqari ko‘payishi inflyatsiyani keltirib chiqaradi. Aksincha, pul taklifining sun’iy cheklanishi deflyatsion muhitga sabab bo‘ladi. Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillaridan biri – narxlar orqali axborot uzatish mexanizmi hisoblanadi. Agar bu mexanizm pulning noto‘g‘ri muomalasi sababli buzilsa, bozorda noto‘g‘ri signal paydo

Pul muomalasi qonunining iqtisodiy mohiyati

Купить