Pul muomalasi qonunining iqtisodiy mohiyati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	379.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Pul muomalasi qonunining iqtisodiy mohiyati

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RES PUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Pul muomalasi qonunining iqtisodiy mohiyati
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Pul muomalasi qonunining iqtisodiy mohiyati
MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………………..
I BOB. PUL MUOMALASI QONUNINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Pul muomalasi tushunchasi va tarixiy rivojlanishi ……………………..
…….
1.2. Pul muomalasi qonunining mohiyati va asosiy talablari ……………….……
1.3. Pul miqdori va narxlar darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlik (Fisher tenglamasi va
boshqa yondashuvlar) …………………………………………………………….
II BOB. PUL MUOMALASINING IQTISODIYOTGA TA’SIRI VA
AMALIY JIHATLARI
2.1. Pul muomalasi qonunining bozor iqtisodiyotida ahamiyati …………………
2.2. Pul muomalasining barqarorligi va uni tartibga solish
vositalari …………….
2.3. O‘zbekistonda pul muomalasini tartibga solish amaliyoti va hozirgi
holati ....
XULOSA VA
TAKLIFLAR …………………………………………………….
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR………………………………………..

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyotining uzluksiz va
barqaror ishlashi uchun muomaladagi pul miqdorining iqtisodiy jarayonlarga
mutanosib ravishda moslashtirilishi zarur hisoblanadi. Pul nafaqat ayirboshlash
vositasi, balki iqtisodiy muvozanatni saqlab turuvchi muhim regulyator sifatida
ham namoyon bo‘ladi. Pul muomalasining haddan ortiq kengaytirilishi
inflyatsiyaga, cheklanishi esa deflyatsiyaga olib keladi. Ayniqsa, oxirgi yillarda
kuzatilayotgan global iqtisodiy beqarorlik, pandemiyadan keyingi tiklanish
davri, Markaziy banklarning monetar siyosatida yuz berayotgan keskin
o‘zgarishlar pul muomalasi qonunining dolzarbligini yanada oshirdi. Raqamli
valyutalarning joriy qilinishi va to‘lov texnologiyalaridagi innovatsiyalar ushbu
qonunni qayta ko‘rib chiqish, uni zamon talablariga moslashtirish zaruratini
tug‘dirmoqda. O‘zbekiston iqtisodiyotida ham so‘nggi yillarda monetar
siyosatning izchil amalga oshirilishi, inflyatsiyaga qarshi kurashish, pul-kredit
instrumentlarini takomillashtirish orqali muomaladagi pul miqdorini tartibga
solishga e’tibor kuchaytirildi. Pul muomalasining iqtisodiy muvozanatga ta’siri,
narxlar barqarorligi, investitsion muhitga bo‘lgan ta’siri va aholining pulga
bo‘lgan ishonchini saqlab qolish bugungi kundagi muhim vazifalardan
biridir 1
.Shu nuqtai nazardan, kurs ishi mavzusi hozirgi sharoitda nafaqat
nazariy, balki real iqtisodiy strategiyalarni shakllantirish uchun ham nihoyatda
dolzarb hisoblanadi.
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023.

4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Pul muomalasi qonuni
iqtisodiy nazariyotning qadimiy va yetuk yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bu
boradagi ilmiy izlanishlar qadimgi Yunoniston davridagi faylasuflardan
boshlanadi. Biroq bu qonunning shakllangan nazariy asosi asosan XIX–XX
asrlarda chuqur tadqiq etilgan. Irving Fisher tomonidan ishlab chiqilgan
MV=PQ tenglamasi pul miqdori, narxlar, mahsulot hajmi va pul aylanish tezligi
o‘rtasidagi bog‘liqlikni matematik ifoda sifatida tushuntirdi. Karl Marks o‘z
asarlarida tovar-pul munosabatlari doirasida pul muomalasining sotsial-
iqtisodiy mohiyatiga e’tibor qaratgan. J. M. Keyns esa pulga bo‘lgan talabni
tahlil qilgan holda pulning nafaqat muomala vositasi, balki jamg‘arma shakli
sifatidagi roliga urg‘u bergan. XX asr o‘rtalarida monetaristlar maktabi vakili
Milton Fridman pul taklifining iqtisodiy o‘sishga bevosita ta’siri haqida ilmiy
asoslangan nazariyalarni ilgari surdi. O‘zbekiston olimlaridan M. Xoliqov, A.
Qodirov, B. Xoshimov, S. To‘laganovlarning ishlanmalarida pul muomalasi
qonuni O‘zbekiston iqtisodiyotining o‘ziga xos jihatlari bilan uyg‘unlashtirib
tadqiq qilingan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining
pul-kredit siyosati bo‘yicha rasmiy nashrlari, strategiyalar va statistik
byulletenlar orqali ushbu mavzuning amaliy tomoni ham yetarli darajada yoritib
kelinmoqda. Shunday qilib, mavzu fundamental iqtisodiy nazariyalarda keng
o‘rganilgan bo‘lib, hozirgi sharoitda u yangicha uslubda tahlil qilinmoqda.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Pul muomalasi
qonunining o‘rganilishi iqtisodiy nazariyaning eng muhim yo‘nalishlaridan biri
hisoblanadi. Ushbu qonun orqali muomaladagi pul miqdorining iqtisodiy
barqarorlikka qanday ta’sir qilishi, narxlar darajasi bilan o‘zaro bog‘liqligi,
pulning aylanish tezligi va talab-hamda taklif mexanizmlari asosida pul tizimi
qanday boshqarilishi aniqlanadi. Nazariy nuqtai nazardan bu mavzu pul
nazariyalarini chuqur tushunishga, Fisher, Fridman, Keyns singari
iqtisodiyotchilarning yondashuvlarini tahlil qilishga imkon yaratadi. Pul
muomalasi qonuni orqali inflyatsiyaning nazariy asoslari, deflyatsiyaning

5iqtisodiy oqibatlari va monetar siyosatning samaradorligi baholanishi mumkin.
Shu bilan birga, ushbu kurs ishi amaliy ahamiyatga ham ega bo‘lib, O‘zbekiston
Respublikasining pul-kredit siyosatida qabul qilinayotgan qarorlar,
muomaladagi pul agregatlari bilan bog‘liq statistik o‘zgarishlar va ularning
iqtisodiyotga ta’siri amaliy tahlil etiladi. Raqamli so‘m loyihasi, Markaziy
bankning inflyatsiyani nishonlash strategiyasi, banklararo likvidlik muammolari
kabi real masalalar ushbu mavzu orqali chuqurroq anglash mumkin. Amaliy
jihatdan, bu mavzu iqtisodiyotni barqarorlashtirish, narxlar oshishini oldini
olish, pul siyosatini muvozanatli yuritish bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar
ishlab chiqishga xizmat qiladi. Shuningdek, kurs ishining natijalari davlat
siyosatini shakllantiruvchi mutasaddi tashkilotlar uchun ham tahliliy manba
sifatida foydali bo‘lishi mumkin.
Kurs ishi mavzusining obyekti – iqtisodiyotda yuzaga keladigan pul
muomalasi jarayonlari va ular bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy qonuniyatlardir.
Xususan, muomaladagi pul miqdori, narxlar darajasi, inflyatsiya ko‘rsatkichlari,
hamda pul-kredit siyosatining o‘zgarishi kabi hodisalar obyekt sifatida qaraladi.
Kurs ishi mavzusining predmeti – pul muomalasi qonunining mazmuni,
uning amal qilish mexanizmlari, iqtisodiyotdagi rolini ochib berish, shuningdek,
O‘zbekiston amaliyotidagi tartibga solish vositalarini tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – pul muomalasi qonunining nazariy
asoslarini ochib berish, ushbu qonunning iqtisodiy jarayonlarga ta’sirini tahlil
qilish, hamda O‘zbekiston iqtisodiyoti misolida pul muomalasini tartibga solish
yo‘llarini o‘rganishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Pul muomalasining tarixiy rivojlanishini yoritish;
 Pul muomalasi qonunining nazariy mazmunini ochib berish;
 Pul miqdori va narxlar darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash;
 Fisher tenglamasi va boshqa yondashuvlarni tahlil qilish;
 Bozor iqtisodiyotida pul muomalasi qonunining ahamiyatini asoslash;

6 Pul muomalasining barqarorligini ta’minlovchi vositalarni ko‘rsatish;
 O‘zbekistonda pul muomalasining amaliy holatini tahlil qilish va takliflar
berish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB. PUL MUOMALASI QONUNINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Pul muomalasi tushunchasi va tarixiy rivojlanishi
Pul muomalasi — bu jamiyatda iqtisodiy faoliyat yuritayotgan subyektlar
o‘rtasida pulning doimiy ravishda qo‘lma-qo‘l o‘tishi, tovarlar va xizmatlar
almashinuvi, qarz munosabatlari va boshqa turdagi moliyaviy operatsiyalar
orqali amalga oshiriladigan murakkab jarayondir. Bu tushuncha iqtisodiy
nazariyada eng muhim tamoyillardan biri hisoblanadi, chunki u iqtisodiyotning
harakatini ta’minlovchi asosiy qonuniyatlar qatoriga kiradi. Pul muomalasi
orqali tovarlar aylanishi, xizmat ko‘rsatish, mehnatga haq to‘lash, soliq undirish
va investitsiya yo‘naltirish kabi jarayonlar yuritiladi. Uning asosida
iqtisodiyotdagi umumiy dinamika shakllanadi. Shunday ekan, pul
muomalasining nazariy asoslarini o‘rganish iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda
asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Tarixan olib qaraganda, pul muomalasi tushunchasi juda qadimiy bo‘lib, u
jamiyat rivojining dastlabki bosqichlaridan boshlab shakllangan. Insoniyat ilk
davrlarda tovarlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri almashtirish – ya’ni natural ayirboshlash
shaklida iqtisodiy munosabatlarni olib borgan. Bu usulda har bir mahsulot o‘z
qiymatini boshqa mahsulot orqali ifodalaydi. Masalan, bir chelak g‘alla bir juft
etik bilan almashtirilgan. Bunday almashuv shaklining eng katta kamchiligi esa,
tovarlar o‘rtasida ekvivalentlikni aniqlashdagi murakkablik, hamda hamma
tovarlar istalgan paytda ayirboshlash uchun qulay emasligidir. Shuning uchun
ham tarixiy taraqqiyot davomida odamlar universal qiymat o‘lchovi,
ayirboshlash vositasi sifatida pulga ehtiyoj sezdilar.

7Ilk pul shakllari sifatida xomashyo pullar ishlatilgan. Masalan, qadimiy
Misrda don, Rimda tuz, Xitoyda choy va ipak, Afrikada hayvonlar pul sifatida
xizmat qilgan. Ular moddiy qiymatga ega bo‘lsa-da, almashinuvi va saqlanishi
murakkab edi. Shu sababli odamlar bardoshli, ixcham va standart qiymatga ega
bo‘lgan metall pullardan foydalanishga o‘ta boshladi. Bronza, mis, kumush va
oltin tangalar qadimiy davlatlar tomonidan muomalaga chiqarila boshlandi.
Ayniqsa, oltin tanga universal ayirboshlash vositasi sifatida keng qo‘llanildi,
chunki u o‘zining yuqori qiymati, bardoshliligi va soxtalashtirishga nisbatan
chidamliligi bilan ajralib turardi.
Oltin pullarning keng muomalaga kirishi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishiga
turtki berdi. Tangalar orqali bozorlar shakllandi, narx tizimi vujudga keldi va
davlatlar pul siyosatini yurita boshladi. Ammo iqtisodiyot kengayib borgani
sayin oltin asosidagi pul tizimi ham o‘z cheklovlariga duch keldi. Xususan,
oltinning jismoniy miqdori cheklanganligi va uni tashishdagi noqulayliklar yirik
iqtisodiy tizimlarda katta muammolar tug‘dirardi. Shuning uchun davlatlar oltin
qoplamali qog‘oz pullarni joriy etishga kirishdilar. Bu bosqichda pul real oltin
bilan ta’minlangan bo‘lsa-da, uning muomaladagi ko‘rinishi o‘zgarib bordi.
XIX asrda banklar faoliyati kengaydi, markaziy banklar tashkil topdi va pul-
kredit siyosatini yuritish imkoniyati paydo bo‘ldi. Qog‘oz pullar orqali pul
massasi iqtisodiy talabga mos ravishda chiqarilib, monetar siyosat
vositalarining asoslari qo‘yildi. Keyinchalik oltin ta’minoti butunlay bekor
qilinib, qog‘oz pullar va kredit pullar davlat kafolatiga asoslanib muomalada
aylana boshladi. Bu esa pul muomalasining yangi bosqichini boshlab berdi.
XX asrning o‘rtalaridan boshlab, bank kartalari, elektron to‘lov tizimlari va
keyinchalik internet-banklar orqali pul muomalasining raqamli shakllari
rivojlandi. Bu jarayonda kredit kartalari, onlayn banking, QR-to‘lov tizimlari,
mobil ilovalar va boshqa texnologiyalar orqali pulning tezkor va xavfsiz
aylanishi ta’minlandi. Raqamli to‘lovlar nafaqat qulaylik, balki statistik nazorat

8imkoniyatini ham yaratdi. Bu orqali muomaladagi pul miqdori ustidan real vaqt
monitoringi olib borilmoqda.
Shu bilan birga, so‘nggi yillarda kriptovalyutalar paydo bo‘ldi. Bitcoin,
Ethereum kabi markazlashmagan raqamli valyutalar an’anaviy bank tizimlariga
muqobil sifatida qaralayapti. Garchi kriptovalyutalar hozircha barcha
mamlakatlarda qonuniy to‘lov vositasi sifatida tan olinmagan bo‘lsa-da,
ularning mavjudligi pul muomalasi tushunchasiga yangi ma’no baxsh etdi. Ular
tranzaktsiya xavfsizligini, shaffoflikni va markaziy nazoratdan mustaqillikni
ta’minlaydi. Bu esa kelajakda pul muomalasi qanday ko‘rinishda bo‘lishi
haqida yangicha mulohazalarni yuzaga keltirmoqda.
O‘zbekistonda ham pul muomalasi o‘ziga xos tarixiy bosqichlarni bosib
o‘tgan. Sobiq ittifoq davrida rubl muomalada bo‘lgan bo‘lsa, 1993-yilda milliy
valyuta – so‘m muomalaga kiritildi. So‘mdan avval esa kupon pullar
vaqtinchalik muomala vositasi sifatida ishlatilgan. So‘m joriy etilgandan so‘ng,
O‘zbekiston o‘zining mustaqil monetar siyosatini shakllantirishga kirishdi.
Markaziy bank asosiy regulyator sifatida pul-kredit siyosatini yurita boshladi.
Muomaladagi pul massasi, inflyatsiya darajasi, valyuta kurslari ustidan nazorat
joriy etildi. Bu boradagi qonunchilik bazasi muntazam takomillashtirildi.
Hozirgi bosqichda esa O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki raqamli
so‘m loyihasi ustida ishlamoqda. Bu loyiha orqali davlat muomaladagi naqd va
naqdsiz pullar ustidan real vaqt kuzatuvini kuchaytiradi, “soya iqtisodiyoti”ga
qarshi kurashadi va moliyaviy shaffoflikni oshiradi. Raqamli so‘mning joriy
qilinishi pul muomalasi tarixida navbatdagi sifat o‘zgarishiga asos soladi. pul
muomalasi iqtisodiy taraqqiyotning ajralmas qismi bo‘lib, uning shakllari va
mexanizmlari tarix davomida doimiy evolyutsiyaga uchrab kelmoqda. Bu
jarayonlar jamiyatning iqtisodiy va texnologik taraqqiyoti bilan chambarchas
bog‘liqdir. Tovar ayirboshlashdan boshlab raqamli valyutagacha bo‘lgan
bosqichlar nafaqat texnik, balki nazariy jihatdan ham murakkab va chuqur
tahlilni talab qiladi. Shu sababli, pul muomalasining tarixiy rivojlanishini

9o‘rganish bugungi kun iqtisodiy tizimini to‘g‘ri boshqarish uchun zarur bo‘lgan
asosiy bilimlardan biridir. Bu esa ushbu bo‘limning kurs ishida alohida
ahamiyat kasb etishini ko‘rsatadi.
1.2. Pul muomalasi qonunining mohiyati va asosiy talablari
Pul muomalasi qonuni – bu iqtisodiy tizimda muomaladagi pul miqdorining
real tovar va xizmatlar hajmiga mutanosib bo‘lishini talab qiluvchi asosiy
iqtisodiy qonunlardan biridir. Bu qonun pulning o‘z vazifasini to‘laqonli
bajarishini, narxlar barqarorligini saqlanishini, inflyatsiya yoki deflyatsiya kabi
salbiy iqtisodiy hodisalarning oldini olishni ko‘zda tutadi. Pul muomalasining
bu qonuni iqtisodiy nazariyada yetakchi o‘rin tutib, u asosan tovarlar
massasining qiymatini va narxlar darajasini hisobga olgan holda, muomaladagi
pul miqdorining zarur hajmini belgilab beradi. Qonun shundan iboratki,
muomalada zarur bo‘lgan pul miqdori tovarlar narxining umumiy darajasi va
tovar aylanishining hajmiga bog‘liq holda belgilanadi. Shuningdek, pulning
aylanish tezligi ham bu yerda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Mazkur qonun klassik iqtisodiy nazariyalar doirasida shakllangan bo‘lib, uni
birinchi bo‘lib aniq matematik formula asosida ifodalagan olimlardan biri
Irving Fisher hisoblanadi. Uning mashhur MV = PQ tenglamasida M –
muomaladagi pul miqdori, V – pulning aylanish tezligi, P – narxlar darajasi, Q
– ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar hajmini bildiradi. Ushbu tenglama orqali
muomalada qancha miqdorda pul zarurligini aniqlash mumkin. Ya’ni, tovarlar
hajmi oshsa yoki narxlar ko‘tarilsa, muomaladagi pul miqdori ham ortishi
kerak. Aksincha, tovarlar kamayib, pul miqdori ortsa, bu inflyatsiyaga olib
keladi.
Pul muomalasi qonuni quyidagi asosiy talablarga tayanadi. Birinchidan,
muomaladagi pul miqdori iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan tovar va
xizmatlar hajmiga mos bo‘lishi lozim. Bu talabga amal qilinmasa, inflyatsiya
(pul qadrsizlanishi) yoki deflyatsiya (pulning haddan tashqari qimmatlashuvi)
holatlari yuzaga keladi. Ikkinchidan, pulning aylanish tezligi muayyan iqtisodiy

10sharoitga mos tarzda boshqarilishi kerak. Tezlik ortsa, kamroq pul bilan
ko‘proq operatsiyalar amalga oshiriladi. Uchinchi talab shuki, muomalaga
chiqarilgan pulning real ta’minoti bo‘lishi lozim – ya’ni bu pul soxta,
qoplamasiz bo‘lmasligi, iqtisodiy faoliyat natijalariga tayanishi kerak.
Pul muomalasining qonuniyatlari davlatning monetar siyosatida bevosita aks
etadi. Markaziy banklar muomaladagi pul miqdorini nazorat qilish orqali
narxlar barqarorligini saqlashga harakat qiladi. Ular bu maqsadda turli
vositalardan – pul-kredit siyosati, ochiq bozor operatsiyalari, majburiy zaxiralar
normalari, qayta moliyalash stavkasi kabi mexanizmlardan foydalanadilar.
Qonun shuni ko‘rsatadiki, agar muomaladagi pul miqdori haddan ortiq
oshirilsa, bu umumiy talabni ko‘paytirib yuboradi va natijada narxlar ortadi. Bu
inflyatsiyaning boshlanishiga olib keladi. Aksincha, pul miqdorining keskin
kamaytirilishi esa iqtisodiy o‘sishni sustlashtiradi va deflyatsiya xavfini yuzaga
keltiradi.
Bu qonun nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham iqtisodiyotda muhim
o‘rin egallaydi. Masalan, Markaziy bank har yili mamlakatda muomalaga
chiqarilishi kerak bo‘lgan pul hajmini prognoz qiladi. Bunda yalpi ichki
mahsulot hajmi, narxlar indeksi, eksport-import balansi, bank tizimidagi
likvidlik holati kabi ko‘rsatkichlar inobatga olinadi. Agar prognoz noto‘g‘ri
bo‘lsa yoki pul emissiyasi iqtisodiy real holatga mos kelmasa, bu iqtisodiy
muvozanatning buzilishiga olib keladi. Shu bois, pul muomalasining qonuniy
asoslariga qat’iy rioya etish Markaziy bank faoliyatining eng muhim
tamoyillaridan biri hisoblanadi.
Pul muomalasi qonunining mohiyatini yanada chuqurroq anglash uchun, uni
iqtisodiyotdagi muvozanat bilan bog‘liq holda tahlil qilish muhim. Agar ishlab
chiqarish hajmi ortib borar ekan, bu o‘z-o‘zidan muomalada ko‘proq pul
bo‘lishini talab qiladi. Bu pul esa iqtisodiyotga zarar yetkazmasdan, ortiqcha
talabni keltirib chiqarmasdan, muomalada ishlashi kerak. Shu nuqtai nazardan
pulning aylanish tezligi ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan, rivojlangan

11mamlakatlarda pulning aylanish tezligi past bo‘lgan hollarda ham iqtisodiy
barqarorlik saqlanib qoladi, chunki pulga bo‘lgan ishonch yuqori bo‘ladi va
jamg‘arma darajasi ham yuqori bo‘ladi. Aksincha, rivojlanayotgan davlatlarda
tez aylanish ehtiyoji kuchli bo‘ladi, bu esa muomaladagi pulga nisbatan
talabning ko‘pligini anglatadi.
Pul muomalasi qonuni, shuningdek, narxlar indeksi bilan ham bevosita
bog‘liq. Agar muomaladagi pul miqdori ortib borayotgan bo‘lsa, bu narxlarning
o‘sishiga olib keladi. Natijada iste’molchi xarid qobiliyati pasayadi, ishlab
chiqaruvchi esa xarajatlarini qoplash uchun narxlarni yanada oshiradi. Bu esa
inflyatsion spiralga olib keladi. Shu sababli, pul muomalasi qonunining asosiy
talabi shuki – muomaladagi pul miqdori real iqtisodiy o‘sish sur’atlariga
muvofiq tarzda o‘zgarib borishi lozim.
Yana bir muhim jihat shuki, pul muomalasi qonuni davlatning fiskal siyosati
bilan ham uzviy bog‘langan. Davlat byudjetining taqchilligi ko‘pincha yangi
pul emissiyasi hisobiga qoplanadi, bu esa pul massasining sun’iy oshishiga olib
keladi. Shu sababli, moliyaviy intizomni saqlash, byudjet defitsitini cheklash va
davlat xarajatlarini optimallashtirish ham ushbu qonun talablariga mos
harakatlar sirasiga kiradi.
O‘zbekiston Respublikasi misolida olib qaralganda, so‘nggi yillarda
muomaladagi pul miqdorini nazorat qilish va uni iqtisodiyotning real sektori
bilan uyg‘unlashtirish yo‘nalishida muhim islohotlar amalga oshirilmoqda.
Xususan, Markaziy bank 2020-yildan boshlab inflyatsiyani nishonga olish
rejimini bosqichma-bosqich joriy etmoqda. Bu rejim pul muomalasining
nazoratini kuchaytirish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, aholi ishonchini
mustahkamlash maqsadida ishlab chiqilgan. Shu bilan birga, bank sektorining
likvidligini ta’minlash, tijorat banklari orqali pul ta’minotini tartibga solish
orqali ham pul muomalasi qonuni amalda qo‘llanilmoqda.
1.3. Pul miqdori va narxlar darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlik (Fisher
tenglamasi va boshqa yondashuvlar)

12Pul miqdori va narxlar darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlik iqtisodiy nazariyada eng
muhim mavzulardan biri hisoblanadi. Bu bog‘liqlikni chuqur tahlil qilish orqali
inflyatsiya va deflyatsiya jarayonlarini tushunish, pul-kredit siyosatini
shakllantirish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash mumkin. Pul miqdori ortib
borganda, agar ishlab chiqarish hajmi va pulning aylanish tezligi o‘zgarmasa,
bu narxlarning o‘sishiga olib keladi. Aksincha, pul miqdorining kamayishi,
talabning pasayishiga va narxlar darajasining tushishiga sabab bo‘ladi. Shuning
uchun bu ikki ko‘rsatkich o‘zaro chambarchas bog‘langan va iqtisodiy
boshqaruvda muhim ahamiyatga ega.
Ushbu bog‘liqlikni iqtisodiy nazariy jihatdan izohlovchi asosiy yondashuv bu
— Irving Fisher tomonidan ishlab chiqilgan pul miqdori nazariyasi bo‘lib, u
MV = PQ tenglamasida ifodalangan. Bu yerda:
M – muomaladagi pul miqdori;
V – pulning aylanish tezligi;
P – umumiy narxlar darajasi;
Q – ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar hajmini bildiradi.
Ushbu tenglamadan ko‘rinadiki, agar V va Q barqaror bo‘lsa, M (pul
miqdori) ortsa, P (narxlar) ham ortadi. Demak, pul miqdoridagi o‘sish
inflyatsiyaga olib kelishi mumkin. Fisher tenglamasi pul muomalasining eng
oddiy va matematik asoslangan modelidir. Bu nazariya birinchi marta XIX asr
oxiri va XX asr boshlarida pul massasini boshqarish bo‘yicha qarorlar qabul
qilishda muhim nazariy asos sifatida xizmat qilgan.
Fisher modelining asosiy afzalligi – u iqtisodiy muvozanatni oddiy arifmetik
orqali tushuntira oladi. Ammo bu model ba’zi cheklovlarga ega. Masalan, u pul
aylanish tezligi va ishlab chiqarish hajmi o‘zgarmas deb faraz qiladi. Holbuki,
real iqtisodiy hayotda bu ikki omil dinamik ravishda o‘zgarib turadi. Shu
sababli keyinchalik bu model asosida boshqa yondashuvlar ham ishlab chiqildi.
Pul miqdori nazariyasiga nisbatan Keynsiy yondashuv ancha farq qiladi. J.M.
Keynsning fikricha, narxlar darajasi faqat pul miqdoriga bog‘liq emas, balki

13pulga bo‘lgan talab, jamg‘arma hajmi, investitsiya faoliyati va iste’molchilar
psixologiyasi bilan ham belgilanadi. Keynsga ko‘ra, iqtisodiyotda agregat talab
va agregat taklif o‘rtasidagi muvozanat narxlarni belgilovchi asosiy omildir. U
pul muomalasiga ehtiyojni uchta omil bilan izohlaydi: tranzaktsion
(ayirboshlash uchun), ehtiyot (kutilmagan holatlar uchun) va spekulyativ (foyda
olish maqsadida ushlab turish) sabablarga ko‘ra odamlar pulga ega bo‘lishni
istaydi. Shunga ko‘ra, pul miqdori ortgan taqdirda ham, agar odamlar uni
jamg‘arib qo‘ysalar yoki sarflamasalar, narxlar o‘zgarmasligi mumkin.
Yana bir muhim yondashuv bu – monetarizm nazariyasidir. Uning eng yetuk
namoyandasi Milton Fridman hisoblanadi. U Fisherning tenglamasini asos qilib
olgan holda, pul taklifini iqtisodiy jarayonlarga doimiy ta’sir qiluvchi vosita deb
hisoblagan. Fridmanning fikricha, iqtisodiy beqarorlikning asosiy sababi – bu
markaziy banklarning muomaladagi pul miqdorini noto‘g‘ri boshqarishidir. Shu
sababli u pul massasini asta-sekin va barqaror sur’atlarda oshirish kerakligini
ta’kidlagan. Monetaristlar narxlar darajasi ustidan nazoratni pul massasining
o‘sish sur’atlarini cheklash orqali amalga oshirish tarafdori bo‘lishgan.
Pul miqdori va narxlar darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlikni real hayotda kuzatish
mumkin. Masalan, muomaladagi pul massasining keskin ortishi, ayniqsa u
ishlab chiqarish hajmi bilan ta’minlanmagan bo‘lsa, narxlarning keskin
o‘sishiga olib keladi. Buni eng yaqqol misoli sifatida Germaniyada 1923-
yildagi giperinflyatsiya, Zimbabveda 2000-yillardagi inflyatsion portlash, yoki
Venesueladagi so‘nggi yillardagi narxlar o‘sishini keltirish mumkin. Ushbu
holatlarda pulning real qiymati keskin pasayib ketgan va iste’molchilar oddiy
mahsulotlar uchun ham millionlab pul to‘lashga majbur bo‘lishgan.
Zamonaviy iqtisodiyotda narxlar darajasi ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘lsa-
da, pul massasining bu jarayondagi roli saqlanib qolmoqda. Pul miqdorining
o‘sishi nafaqat iste’mol bozori, balki aktivlar bozori (masalan, ko‘chmas mulk,
qimmatli qog‘ozlar) narxlariga ham ta’sir ko‘rsatadi. Bunday hollarda "aktiv
inflyatsiyasi" tushunchasi yuzaga keladi – ya’ni odatiy mahsulotlar emas, balki

14investitsion aktivlar haddan ortiq baholanadi. Bu esa iqtisodiy pufaklarni
yuzaga keltiradi va ularning yorilishi moliyaviy inqirozga olib kelishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi misolida ham bu bog‘liqlikni tahlil qilish mumkin.
So‘nggi yillarda Markaziy bank tomonidan muomaladagi pul massasi ustidan
nazorat kuchaytirilib, inflyatsiyani nishonga olish siyosati joriy etildi. Masalan,
2017–2020 yillar oralig‘ida pul massasining keskin o‘sishi fonida narxlar ham
tez o‘sdi. 2021–2023 yillarda esa pul-kredit siyosati tartibga solinib, pul
miqdorining iqtisodiyot hajmiga nisbatan barqarorligi saqlana boshlandi.
Buning natijasida inflyatsiya darajasi 2022-yildan boshlab bosqichma-bosqich
pasaytirildi. Bu amaliy tajriba Fisher tenglamasida ifodalangan nazariyaning
real iqtisodiyotda qanday ishlashini ko‘rsatib beradi.Shuningdek, bugungi
raqamli iqtisodiyot sharoitida pul miqdori va narxlar o‘rtasidagi bog‘liqlik
yanada murakkablashmoqda. Elektron to‘lov vositalari, kriptovalyutalar,
markaziy banklar tomonidan joriy etilayotgan raqamli valyutalar pul aylanish
tezligini oshiradi. Bu esa o‘z navbatida narxlar ustidan nazoratni
murakkablashtiradi. Shu sababli zamonaviy iqtisodiy sharoitlarda pul miqdori
bilan narxlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil qilishda ilg‘or iqtisodiy modellardan,
statistik prognozlashdan, sun’iy intellekt asosida baholash vositalaridan
foydalanilmoqda.pul miqdori va narxlar darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlik iqtisodiy
boshqaruvda muhim rol o‘ynaydi. Bu bog‘liqlik Fisher tenglamasi orqali
matematik tarzda izohlanadi, Keyns va monetaristlar esa uni turli nuqtai
nazardan yoritgan. Pul massasining haddan tashqari ko‘paytirilishi
inflyatsiyaga, uning cheklanishi esa iqtisodiy faollikning pasayishiga olib
keladi. Shu bois har bir davlat Markaziy bank orqali pul taklifini diqqat bilan
nazorat qiladi. O‘zbekiston tajribasi ham ushbu nazariyalarni amalda isbotlab
beruvchi dolzarb misollardan biri sifatida xizmat qiladi. Pul miqdorini ishlab
chiqarish, iste’mol va investitsiya faoliyatiga uyg‘unlashtirish orqali iqtisodiy
barqarorlikka erishish mumkin. Shu nuqtai nazardan, bu bob doirasida tahlil

15qilingan nazariyalar va amaliy kuzatuvlar, kurs ishining asosiy nazariy
poydevorini tashkil qiladi.
II BOB. PUL MUOMALASINING IQTISODIYOTGA TA’SIRI VA
AMALIY JIHATLARI
2.1. Pul muomalasi qonunining bozor iqtisodiyotida ahamiyati
2.1. Pul muomalasi qonunining bozor iqtisodiyotida ahamiyati (300 qator)
Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul muomalasi qonunining roli va ahamiyati
beqiyosdir. Bu qonun bozor mexanizmlarining barqaror ishlashini
ta’minlaydigan asosiy nazariy poydevorlardan biri sifatida maydonga chiqadi.
Iqtisodiy almashinuvlar, ishlab chiqarish jarayoni, tovar va xizmatlar
ayirboshlanishi, iste’mol va jamg‘arma, investitsiya va kredit
munosabatlarining barchasi pul muomalasi qonuni bilan chambarchas bog‘liq.
Ushbu qonun muomaladagi pul miqdori bilan iqtisodiy o‘sish sur’atlari
o‘rtasidagi uyg‘unlikni ta’minlashni talab qiladi. Aynan shu moslik iqtisodiy
tizimda muvozanatning saqlanishi, narxlar barqarorligi va iqtisodiy faollikning
uzluksiz davom etishini kafolatlaydi.
Pul muomalasi qonunining bozor iqtisodiyotidagi asosiy ahamiyati – bu
narxlar barqarorligini ta’minlash va pul qadrsizlanishining oldini olishga
qaratilgan boshqaruvni belgilab berishidadir. Pul miqdorining iqtisodiyotdagi
real tovar va xizmatlar hajmiga nisbatan haddan tashqari ko‘payishi
inflyatsiyani keltirib chiqaradi. Aksincha, pul taklifining sun’iy cheklanishi
deflyatsion muhitga sabab bo‘ladi. Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillaridan
biri – narxlar orqali axborot uzatish mexanizmi hisoblanadi. Agar bu mexanizm
pulning noto‘g‘ri muomalasi sababli buzilsa, bozorda noto‘g‘ri signal paydo

16bo‘ladi va ishlab chiqaruvchilar noto‘g‘ri qarorlar qabul qilishadi. Shuning
uchun ham muomaladagi pul miqdori va narxlar darajasi o‘rtasidagi nisbatni
muvofiqlashtirish davlatning asosiy iqtisodiy funksiyalaridan biriga aylanadi.
Bozor iqtisodiyotida talab va taklifning muvozanati narxlar vositasida
belgilanadi. Bu muvozanat esa, o‘z navbatida, muomaladagi pul miqdoriga
bevosita bog‘liq. Misol uchun, iste’molchilar qo‘lida ko‘proq pul mavjud
bo‘lsa, talab ortadi, bu esa narxlarning o‘sishiga olib keladi. Ishlab
chiqaruvchilar esa, ortiqcha talabni ko‘rib, ishlab chiqarishni kengaytirishga
harakat qiladi. Ammo bu jarayon barqaror bo‘lishi uchun pul taklifi me’yorida
bo‘lishi lozim. Aks holda, talab sun’iy ravishda ortadi, ishlab chiqaruvchilar
yetkazib berolmaydi va bozorda narxlar "portlashi" boshlanadi. Bu
inflyatsiyaning yaqqol ifodasidir. Demak, pul muomalasi qonuni orqali davlat
narxlar mexanizmini sog‘lom ishlashiga sharoit yaratadi.
Bundan tashqari, pul muomalasi qonuni bozor iqtisodiyotida resurslarning
samarali taqsimlanishiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Bozor sharoitida har bir
iqtisodiy qaror – ya’ni nima ishlab chiqarish, kim uchun ishlab chiqarish va
qanday ishlab chiqarish kabi muhim savollarga javob pul orqali topiladi.
Tadbirkorlar investitsiya qarorlarini mavjud pul massasi, foiz stavkalari va
inflyatsion kutishlar asosida qabul qiladilar. Agar pul miqdori barqaror bo‘lsa,
foiz stavkalari past bo‘lib, investitsiyalar ko‘payadi. Natijada iqtisodiy o‘sish
jadallashadi. Aksincha, pul muomalasida beqarorlik bo‘lsa, iqtisodiy subyektlar
ehtiyotkorlik bilan harakat qilishadi, investitsiya faoliyati susayadi va o‘sish
sur’atlari sekinlashadi.
Pul muomalasi qonunining bozor iqtisodiyotida yana bir muhim ahamiyati –
bu ishsizlik darajasiga bilvosita ta’siri orqali namoyon bo‘ladi. Ishlab
chiqaruvchilar narxlar barqarorligini ko‘rib, investitsiya hajmini oshiradi, bu
esa yangi ish o‘rinlarining yaratilishiga sabab bo‘ladi. Shu sababli, monetar
siyosat orqali muomaladagi pul miqdorini tartibga solish, demak, ishsizlikka
ham ta’sir ko‘rsatadi. Bu holat J. M. Keynsning "ishsizlik va pul siyosati"

17haqidagi qarashlarida alohida urg‘u bilan qayd etilgan. Uning fikricha,
muomaladagi pul hajmini oshirish orqali agregat talab kuchaytiriladi, ishlab
chiqaruvchilar faollashadi, natijada ish o‘rinlari ko‘payadi.
Bozor iqtisodiyotida pul muomalasi qonuni fiskal siyosat bilan ham uzviy
bog‘liq. Davlat budjetining daromad va xarajat qismlari bevosita pul
miqdorining o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, davlat soliq yig‘imlarini
oshirsa, aholining real daromadi kamayadi, bu esa pul muomalasini cheklaydi.
Aksincha, davlat subsidiya yoki ijtimoiy to‘lovlarni ko‘paytirsa, bu bozorga
yangi pul massasi kirib kelishiga olib keladi. Bu holatda ham inflyatsiya xavfi
yuzaga keladi. Shu sababli davlat fiskal siyosatini yuritar ekan, pul muomalasi
qonunining talablarini inobatga olishi lozim.
Xalqaro savdo va valyuta bozorlarida ham pul muomalasi qonuni katta
ahamiyat kasb etadi. Valyuta kurslarining nisbati, import-eksport muvozanati,
kapital oqimlari – bularning barchasi muomaladagi pul miqdorining qanchalik
barqaror ekani bilan bog‘liq. Agar ichki bozorda pul qadrsizlansa, bu eksportni
rag‘batlantiradi, lekin import mahsulotlari narxi oshadi. Bu esa savdo
balansining yomonlashishiga olib kelishi mumkin. Shunday ekan, pul
muomalasi qonuni nafaqat ichki, balki tashqi iqtisodiy barqarorlik uchun ham
muhim rol o‘ynaydi.
O‘zbekiston Respublikasi misolida qaraydigan bo‘lsak, so‘nggi yillarda
Markaziy bank pul-kredit siyosatini muomaladagi pul miqdorini va narxlar
darajasini barqarorlashtirishga yo‘naltirmoqda. Inflyatsiyani nishonga olish
rejimi, qayta moliyalash stavkasi orqali bank tizimiga bosimni kamaytirish,
ochiq bozor operatsiyalari orqali pul massasini tartibga solish – bularning
barchasi pul muomalasi qonunining bozor iqtisodiyoti sharoitida
qo‘llanilishining amaliy misollaridir. Jumladan, 2023–2024 yillarda inflyatsiya
darajasi 10% dan 8.8% gacha tushirildi, bu esa Markaziy bankning pul taklifini
ehtiyotkorlik bilan boshqarganini anglatadi.Shuningdek, bozor iqtisodiyotida
investorlarning ishonchi muhim ahamiyatga ega. Investorlar muomaladagi pul

18barqarorligini, inflatsion xavflarning darajasini, valyuta kursining prognozini
inobatga olib qaror qabul qilishadi. Agar davlat pul muomalasini nazorat qila
olmasa, investorlar xavfsiz bozorlarni izlab ketadi. Bu holatda kapital oqimi
cheklanadi va iqtisodiy o‘sish sekinlashadi. Demak, pul muomalasi qonuni
bevosita investitsion muhitga ham ta’sir o‘tkazadi. Barqaror pul tizimi –
barqaror iqtisodiyot deganidir.
Pul muomalasi qonunining iqtisodiy jarayonlardagi roli beqiyosdir, ayniqsa,
muomaladagi pul massasining barqarorligini ta’minlash – iqtisodiy o‘sishning
kafolati hisoblanadi. Har qanday davlat, jumladan O‘zbekiston ham, o‘zining
pul-kredit siyosatini belgilashda ushbu qonun asoslariga tayangan holda harakat
qiladi. So‘nggi uch yillik – ya’ni 2023, 2024 va 2025 yillar davomida
mamlakatda pul muomalasini tartibga solish, inflyatsiyani nazorat qilish va real
sektorni moliyalashtirish masalalariga katta e’tibor qaratildi. Har bir yildagi
statistik ko‘rsatkichlar, o‘sish sur’atlari, kredit hajmlari va inflyatsiya darajalari
bu boradagi islohotlarning ijobiy samarasini namoyon etadi.
2023-yil O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun muhim makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlarda barqarorlik bosqichiga o‘tilgan yil bo‘ldi. Yil davomida
Markaziy bank asosiy stavkani 15 foizdan 14 foizga pasaytirgan bo‘lib, bu
qaror ichki bozordagi talabni rag‘batlantirishga, tijorat banklari orqali
iqtisodiyotga yo‘naltirilayotgan kreditlar hajmini oshirishga xizmat qildi.
Inflyatsiya darajasi 8,5 foizni tashkil etib, 2022-yildagi 12 foizga yaqin
ko‘rsatkich bilan solishtirganda, bu muhim yutuq hisoblandi. Pul massasining
umumiy hajmi 2023-yil oxiriga kelib 277 trln so‘mdan ortiq bo‘ldi. Bu raqam
ichida naqd pul – 53 trln so‘m, muddatli va talabga ko‘ra depozitlar esa 60 trln
so‘m atrofida shakllandi.
Bank tizimi faoliyati ham muhim bosqichga chiqdi. 2023-yilda aholiga
berilgan kreditlar hajmi 148 trln so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, tadbirkorlik
subyektlariga ajratilgan kreditlar 349 trln so‘mga yetdi. Bank tizimining
umumiy kapitali esa 115 trln so‘mdan ortiq bo‘ldi. Bu esa pul muomalasining

19real iqtisodiy sektor bilan bog‘liqligini mustahkamladi. Banklararo bozor kunlik
o‘rtacha 1,2 trln so‘mlik operatsiyalar hajmini ko‘rsatdi. Markaziy bank
tomonidan muomalaga chiqarilgan banknotalar hajmi esa yil davomida
ehtiyojga qarab yangilanib borildi. Shu bilan birga, chet el valyutasidagi
depozitlar hajmi 9 trln so‘mdan oshdi, bu esa aholining valyutaga bo‘lgan
ishonchini saqlab qolganini anglatadi.
2024-yilda pul muomalasi barqarorligini yanada mustahkamlash bo‘yicha
faol siyosat davom ettirildi. Inflyatsiya nisbatan yuqori darajada – 9,8 foiz
atrofida qayd etilgan bo‘lsa-da, u kutilgan prognozdan past bo‘ldi. Bazaviy
inflyatsiya 7,2 foizni tashkil etdi. Pul massasining umumiy hajmi yil davomida
65 trln so‘mga oshdi. M2 agregati 300 trln so‘mga yaqinlashdi. Pulning
aylanish tezligi nisbatan sekinlashgan bo‘lsa-da, umumiy iqtisodiy muhitda
sog‘lom muvozanat saqlab qolinmoqda. Asosiy stavka yil davomida
o‘zgartirilmasdan 14 foiz darajasida ushlab turildi, bu esa investorlar va tijorat
banklari uchun barqaror signaldir.
Banklar kapitalining yetarlilik darajasi 17,4 foizni tashkil etdi, bu esa
minimal talab – 13 foizdan ancha yuqori ko‘rsatkichdir. Bu davrda oilaviy
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash uchun ajratilgan kreditlar hajmi 6,8 trln
so‘mni tashkil etdi. Yoshlar va ayollar bandligini ta’minlash uchun imtiyozli
kreditlar orqali yangi ish o‘rinlari yaratildi. Kreditlar hajmi umumiy ishlab
chiqarishning 28 foizini tashkil etdi, bu esa pul muomalasi qonunining real
sektorga ta’sirini anglatadi. Markaziy bank tomonidan tashkil etilgan ochiq
bozor operatsiyalari orqali bank tizimida likvidlik barqaror ushlab turildi. Bu
esa pulning muomala tezligi va iste’molchilar ishonchining pasaymasligiga
xizmat qildi.
2025-yilga kelib O‘zbekiston iqtisodiyotida pul muomalasining shaffofligi va
raqamli nazorat tizimlari kuchaytirildi. Inflyatsiya darajasi 7–8 foiz oralig‘ida
prognoz qilindi. Aholining inflyatsion kutilmalari esa bir necha oy davomida
izchil pasayish tendensiyasini ko‘rsatdi. Mart oyida inflyatsion kutilmalar 14,2

20foizga tushdi, bu esa bir oy ichida 1,1 foiz bandga pasayish demakdir. Bu
natijalar aholi orasida pul siyosatiga bo‘lgan ishonch mustahkamlanayotganidan
dalolat beradi. Pul massasining umumiy hajmi 325 trln so‘mga yaqinlashdi.
Naqd pul 57 trln so‘m, muddatli depozitlar esa 75 trln so‘mga yetdi.
Bank tizimida esa o‘sish davom etdi. Kreditlar hajmi 550 trln so‘mga
yetkazildi. Shu jumladan, 170 trln so‘mi aholiga, 380 trln so‘mi esa yuridik
shaxslarga to‘g‘ri keldi. Kapital yetarlilik ko‘rsatkichi 18,1 foizgacha ko‘tarildi.
2025-yilda Markaziy bank “raqamli so‘m” loyihasini tajriba tariqasida ishga
tushirdi, bu esa pul muomalasini real vaqt rejimida kuzatish va tartibga solishni
sezilarli darajada yengillashtirdi. Raqamli so‘m orqali nafaqat tranzaktsiyalar
soddalashdi, balki statistik nazorat, monetar prognozlash, fiskal intizomni
mustahkamlash imkoniyati ham paydo bo‘ldi.
Pul muomalasining barqarorligi iqtisodiyotda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar
bilan chambarchas bog‘liq. 2023–2025 yillar davomida YAIMning yillik o‘sish
sur’atlari 5,6–6 foiz atrofida saqlab qolindi. Bu davrda narxlar barqarorligi
fonida real o‘sish ta’minlangan. Xususan, xizmatlar sektori va qurilish sohasida
pul muomalasining faollashuvi iqtisodiy faollikni jadallashtirdi. Aholining real
daromadlari o‘sdi, bu esa iste’mol talabining barqarorligini ta’minladi.
Markaziy bank inflyatsiyaga qarshi kurashda monetar va makroprudensial
vositalarni uyg‘unlashtirib qo‘llagan holda natijadorlikka erishdi.

222.2. Pul muomalasining barqarorligi va uni tartibga solish vositalari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul muomalasining barqarorligi mamlakatning
makroiqtisodiy holatini belgilab beruvchi muhim omillardan biri hisoblanadi.
Pul muomalasi barqarorligi deganda, muomaladagi pul miqdorining
iqtisodiyotdagi real talab va taklif bilan muvozanatli bo‘lishi, narxlar
barqarorligi ta’minlanishi va inflyatsiya jarayonining boshqarib turilishi
tushuniladi. Bunda davlatning pul-kredit siyosati, Markaziy bank faoliyati,
moliyaviy regulyatsiya tizimlari va banklararo operatsiyalar muhim rol
o‘ynaydi. Agar pul muomalasi beqaror bo‘lsa, bu inflyatsiyaning kuchayishi,
iqtisodiy faollikning pasayishi, investitsion muhitning buzilishi, valyuta
kursining tebranishi kabi salbiy oqibatlarga olib keladi.

23Pul muomalasini barqarorlashtirish uchun davlatlar odatda uch asosiy
yo‘nalishda faoliyat yuritadi: monetar siyosatni isloh qilish, bank tizimida
likvidlikni nazorat qilish va inflyatsion targetlash mexanizmini joriy etish.
O‘zbekiston ham 2023–2025 yillar davomida ushbu yo‘nalishlar bo‘yicha
bosqichma-bosqich siyosat yuritdi. 2023-yilda inflyatsiya darajasi 8,5% atrofida
shakllandi, bu avvalgi yillardagi ikki xonali inflyatsiyaga nisbatan sezilarli
pasayish bo‘ldi. Markaziy bank asosiy stavkani 15%dan 14%gacha tushirgan
holda, iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishga va kredit resurslarini
arzonlashtirishga xizmat qildi.
Pul massasining nazorat ostida ushlab turilishi Markaziy bankning asosiy
vazifalaridan biri hisoblanadi. 2023-yilda muomaladagi pul massasining
umumiy hajmi 277 trln so‘mni tashkil etdi. Bu hajmning tarkibi shunday edi:
naqd pul – 53 trln so‘m, muddatli depozitlar – 33 trln so‘m, talabga ko‘ra
depozitlar – 14 trln so‘m. 2024-yilda esa M2 pul agregati hajmi 300 trln so‘mga
yaqinlashdi. Bu o‘sish, asosan, real sektorni moliyalashtirish, investitsiya
kreditlari va aholining iste’mol kreditlariga bo‘lgan ehtiyoji ortgani bilan
bog‘liq. Pul massasining bunday o‘sishi bir tomondan iqtisodiy faollikni
rag‘batlantiradi, ikkinchi tomondan esa inflyatsiya bosimining kuchayishiga
olib keladi. Shu sababli pul emissiyasi iqtisodiyotdagi real o‘sish sur’atlari bilan
muvofiq bo‘lishi shart.
Pul muomalasi barqarorligini ta’minlashda Markaziy bank foydalanadigan
asosiy vositalardan biri bu – asosiy stavkadir. Asosiy stavka Markaziy bankning
tijorat banklariga pul mablag‘larini ajratishdagi foiz stavkasini bildiradi. 2023-
yilda asosiy stavka 14% darajasida ushlab turilgan bo‘lsa, bu tijorat
banklarining kredit siyosatiga bevosita ta’sir ko‘rsatdi. 2024-yilda bu stavka
saqlanib qoldi, bu esa investitsion muhitni barqarorlashtirishga xizmat qildi.
2025-yilda esa prognozlarga ko‘ra, asosiy stavkaning 13–14% oralig‘ida
saqlanishi kutilmoqda. Bu inflyatsion kutilmalarni pasaytirish va iqtisodiy
faollikni ushlab qolish uchun qulay muhit yaratadi.

24Yana bir muhim vosita – ochiq bozor operatsiyalaridir. Bu orqali Markaziy
bank ichki moliyaviy bozor orqali davlat qimmatli qog‘ozlarini sotib olish yoki
sotish orqali bank tizimidagi pul hajmini tartibga soladi. Masalan, agar bank
tizimida likvidlik ortiqcha bo‘lsa, Markaziy bank qimmatli qog‘ozlarni sotib
olib, ortiqcha pulni chiqarib oladi. Aksincha, agar likvidlik yetarli bo‘lmasa,
Markaziy bank qimmatli qog‘ozlarni sotish orqali pul hajmini ko‘paytiradi. Bu
operatsiyalar 2023–2025 yillarda muntazam ravishda o‘tkazilib kelindi.
Pul muomalasi barqarorligini ta’minlashda banklararo pul bozori ham katta
ahamiyat kasb etadi. Bu bozor kunlik pul oqimlarini muvozanatlash, qisqa
muddatli likvidlikni ta’minlash va tijorat banklari o‘rtasida o‘zaro kreditlash
orqali ishlaydi. 2023-yilda banklararo bozor orqali kunlik o‘rtacha 1,2 trln so‘m
atrofida tranzaksiyalar amalga oshirilgan. 2024-yilda bu ko‘rsatkich 1,6 trln
so‘mgacha oshgan bo‘lsa, 2025-yilda esa 2 trln so‘mdan ortiq operatsiyalar
amalga oshirilishi prognoz qilinmoqda. Bu ko‘rsatkichlar iqtisodiy tizimda
likvidlikning ortib borayotganidan va moliyaviy muhitning faollashganidan
dalolat beradi.
Inflyatsion targetlash – bu inflyatsiya darajasini oldindan belgilab, unga
erishish uchun Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan strategik
yondashuvdir. O‘zbekistonda 2021-yildan boshlab bosqichma-bosqich
inflyatsion targetlash tizimi joriy etilgan. 2023-yilda inflyatsiya nishoni 9% deb
belgilangani holda, real ko‘rsatkich 8,5% atrofida bo‘ldi. 2024-yilda nishon 8%
bo‘lib, haqiqatda 9,8%ni tashkil etdi. 2025-yil uchun esa inflyatsiya nishoni 7–
8% etib belgilangan. Bu yondashuv Markaziy bankga nisbatan ishonchni
oshiradi, aholi va investorlar kutilmalarini boshqarish imkonini yaratadi.
2023–2025 yillar oralig‘ida pul muomalasining barqarorligi uchun yana bir
muhim omil bu – kapital yetarliligidir. Tijorat banklari tomonidan saqlanadigan
regulyativ kapital va uning aktivlar bilan nisbatini bildiruvchi kapital yetarlilik
ko‘rsatkichi 2023-yilda 16,3%, 2024-yilda 17,4% va 2025-yilda esa prognoz
bo‘yicha 18%ni tashkil qilishi kutilmoqda. Bu raqamlar xalqaro moliyaviy

25barqarorlik standartlariga mos bo‘lib, banklar tizimining iqtisodiy zarbalarga
chidamligini ko‘rsatadi.
2023–2025 yillar bo‘yicha pul muomalasi ko‘rsatkichlari
Yil Inflyatsiya
(%) Pul
massasi
(trln so'm) Asosiy
stavka (%) Kreditlar
hajmi (trln
so'm) Kapital
yetarlilik
(%)
2023 8.5 277 14.0 497 16.3
2024 9.8 300 14.0 530 17.4
2025 7.5 325 13.5 550 18.0
Pul muomalasi qonuni asosida olib borilayotgan siyosatning amaliy jihati
shundan iboratki, muomaladagi pul miqdori iqtisodiy o‘sish sur’atlari bilan
muvozanatda bo‘lishi kerak. Agar bu muvozanat buzilsa, bozor mexanizmlari
ishdan chiqadi, narxlar beqarorlashadi, ishlab chiqarish susayadi va inflyatsiya
nazoratdan chiqadi. Shu sababli pul muomalasining barqarorligini saqlab qolish
barcha iqtisodiy siyosatning asosiy vazifalaridan biridir.

262.3. O‘zbekistonda pul muomalasini tartibga solish amaliyoti va hozirgi
holati
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, milliy iqtisodiyotni mustahkamlash va
muomaladagi pul muvozanatini ta’minlash davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishiga aylandi. Pul muomalasini samarali tashkil etish orqali inflyatsiya
xavfini kamaytirish, narxlar barqarorligini ta’minlash va real iqtisodiy o‘sishga
erishish mumkin. Shu boisdan, Markaziy bank tomonidan amalga oshirilgan
monetar siyosat, kredit-moliya muassasalari faoliyati va fiskal boshqaruvning
o‘zaro uyg‘unligi bu jarayonda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
1993-yil 1-iyuldan boshlab milliy valyuta — so‘m joriy etildi. Dastlabki
yillarda pul massasining ortishi inflyatsiyani keskin oshirib yubordi. 1994-yilda
inflyatsiya darajasi 1000% dan oshdi. Bu davrda pul emissiyasi davlat

27budjetidagi tanqislikni yopish uchun ishlatilgan. Ammo 1996-yildan boshlab
Markaziy bank monetar siyosatni bosqichma-bosqich qat’iylashtira boshladi.
2000-yillar boshidan pul muomalasini tartibga solish amaliyotida yangi
bosqich boshlandi. Markaziy bank asosiy stavkani joriy etdi, majburiy zaxira
me’yorlari qayta ko‘rib chiqildi, tijorat banklari faoliyati diversifikatsiyalandi.
Inflyatsiya 2000-yilgi 28,2% dan 2005-yilga kelib 7,8% ga tushirildi.
Muomaladagi pul massasi M2 agregati bo‘yicha 5 yilda ikki barobar oshdi.
2010–2015-yillar oralig‘ida pul muomalasini tartibga solishda banklararo
bozorning kuchayishi muhim rol o‘ynadi. Pul bozorida real stavkalar ijobiy
bo‘lishi uchun monetar siyosat aniq maqsadga yo‘naltirildi. Markaziy bank pul-
kredit siyosatini pul massasining o‘sishini YAIMga nisbatan muvozanatda
ushlab turishga yo‘naltirdi. 2012-yilda muomaladagi naqd pullar hajmi 8,7 trln
so‘mni, bank depozitlari esa 15 trln so‘mni tashkil qildi.
2016-yildan boshlab pul muomalasini liberallashtirish bosqichi boshlandi.
2017-yil sentabr oyida so‘mning ayirboshlash kursi erkinlashtirildi. Buning
natijasida bozor mexanizmlariga asoslangan valyuta siyosati joriy etildi va bu
o‘z navbatida pul muomalasi barqarorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Markaziy
bank asosiy stavkani joriy etgan holda, ochiq bozor operatsiyalarini
faollashtirdi.
2020-yilda COVID-19 pandemiyasi sababli global iqtisodiy inqiroz
sharoitida O‘zbekistonda ham pul muomalasini tartibga solish choralari
kuchaytirildi. Markaziy bank asosiy stavkani 16% dan 14% ga pasaytirdi.
Moliyaviy sektorda likvidlikni oshirish maqsadida majburiy zaxiralar stavkasi
kamaytirildi. Bu o‘zgarishlar muomaladagi pullarning ko‘payishiga va iste’mol
talabining tiklanishiga sabab bo‘ldi. 2020-yilda M2 agregati 187,3 trln so‘mga
yetdi.
2021–2022-yillarda pul muomalasining barqarorligini ta’minlash bo‘yicha
yangi strategiyalar qabul qilindi. Jumladan, inflyatsion targetlash siyosatiga
rasman o‘tilganini e’lon qilgan Markaziy bank, inflyatsiya darajasini 2021-yil

2810,6% va 2022-yil 12,3% da ushlab turishga harakat qildi. Shu bilan birga, M2
pul agregati 2021-yilda 221 trln so‘m, 2022-yilda esa 273 trln so‘mga yetdi.
Banklararo operatsiyalar hajmi kunlik 1,3–1,7 trln so‘m atrofida bo‘ldi.
2023-yil yakunlariga ko‘ra, pul muomalasini tartibga solish yo‘nalishida
quyidagi yutuqlarga erishildi. Muomaladagi umumiy pul massasi 316 trln
so‘mga yetdi. Kredit portfeli hajmi esa 472 trln so‘mni tashkil etdi. Inflyatsiya
darajasi 8,8% bo‘lib, Markaziy bank asosiy stavkani 14% darajasida ushlab
turdi. Raqamli to‘lov xizmatlarining kengayishi natijasida naqd pulsiz hisob-
kitoblar hajmi 50% dan oshdi.
2024-yil boshidan boshlab raqamli so‘m loyihasi tajriba tariqasida ishga
tushirildi. Bu jarayon pul muomalasining shaffofligini oshirish, pul massasining
real vaqt rejimida monitoringini ta’minlash va monetar siyosatni yanada
samarali olib borishga xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, banklararo bozor
operatsiyalari kunlik 2 trln so‘m atrofida bajarilmoqda. Pul agregati M2 hajmi
esa 362 trln so‘mga yetdi. Kreditlar hajmi yil boshida 503 trln so‘mni tashkil
etdi.
2025-yil uchun prognoz ma’lumotlarga ko‘ra, inflyatsiya 7,5% atrofida
bo‘lishi kutilmoqda. Asosiy stavka darajasi 12–13% oralig‘ida saqlanishi
rejalashtirilgan. Pul massasining o‘sishi YAIM o‘sish sur’atiga
muvofiqlashtiriladi. Raqamli valyutaning joriy etilishi Markaziy bankka pul
muomalasi ustidan yanada kuchli nazorat imkonini beradi. M2 hajmi 400 trln
so‘mdan oshishi mumkin. Kreditlar hajmi esa yil oxiriga borib 550 trln so‘mga
yetishi kutilmoqda.Bugungi kunga kelib, O‘zbekiston pul muomalasini tartibga
solishda makroprudensial siyosat vositalaridan samarali foydalanmoqda.
Xususan, valyuta kursining barqarorligi, inflyatsion kutilmalarni boshqarish,
fiskal va monetar siyosatni uyg‘unlashtirish orqali bozordagi pul muomalasi
holati nazorat ostida saqlanmoqda. Shuningdek, moliyaviy inkluzivlikni
oshirish, fintech xizmatlarini joriy etish orqali aholi va biznes subyektlarining
rasmiy moliyaviy tizimga kirib kelishi kuchaymoqda.

29Pul muomalasini tartibga solish amaliyotida asosiy e’tibor muomaladagi
pullarning YAIMga nisbatan optimal nisbatini saqlab turishga qaratilgan.
Markaziy bank prognozlashtirilgan o‘sish sur’atlariga asoslanib, pul massasi
hajmini tartibga solmoqda. Bu orqali narxlar darajasi ustidan nazorat o‘rnatiladi
va iqtisodiy muvozanat saqlanadi.

30 Xulosa
Men tanlagan “Pul muomalasi qonunining iqtisodiy mohiyati” mavzusi
hozirgi iqtisodiy rivojlanish davrida nihoyatda dolzarb hisoblanadi. Bu qonun
iqtisodiy jarayonlarning yurak urishi sifatida davlatning moliyaviy barqarorligi,
narxlar darajasi, kredit siyosati va investitsiyaviy muhitni shakllantirishda
asosiy o‘rin tutadi. Kurs ishim davomida ushbu qonunning nazariy asoslarini,
tarixiy shakllanish bosqichlarini, zamonaviy iqtisodiy tizimdagi ahamiyatini va
O‘zbekistondagi amaliy ko‘rinishlarini chuqur o‘rgandim.
Men pul muomalasi tushunchasini o‘rganar ekanman, qadimiy davrda
ayirboshlash vositasi sifatida paydo bo‘lgan tangalardan tortib, bugungi raqamli
valyutalargacha bo‘lgan rivojlanish bosqichlarini tahlil qildim. Ayniqsa, Fisher
tenglamasi, monetar yondashuvlar va narxlar darajasi bilan pul miqdori
o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatgan formulalar asosida muomaladagi pul
massasining iqtisodiyotga ta’siri amaliy misollar bilan ochib berildi.
Kurs ishimning ikkinchi bobida esa O‘zbekiston sharoitida pul
muomalasining hozirgi holati, Markaziy bankning monetar siyosati, pul massasi
va inflyatsiya o‘rtasidagi nisbat, asosiy stavka siyosati va valyuta kursi bilan
bog‘liq amaliy chora-tadbirlar o‘rganildi. Ayniqsa, 2023–2025 yillardagi
statistik ko‘rsatkichlarni solishtirish orqali pul muomalasini tartibga solishdagi
yutuq va muammolar tahlil qilindi.
Men aynan shu real raqamlar orqali iqtisodiy barqarorlikni pul muomalasi
qonuni orqali boshqarish mexanizmlarini amaliy ko‘rinishda
angladim.Shuningdek, raqamli so‘m loyihasi, inflyatsion targetlash tizimi va
pul-kredit bozoridagi islohotlar orqali O‘zbekistonda pul muomalasi qonuni real
iqtisodiy siyosatning ajralmas bo‘lagiga aylanganini ko‘rdim. Bu menga
iqtisodiy tafakkur doiramni kengaytirish, tahliliy va tanqidiy yondashuvlarni
shakllantirishda asos bo‘ldi.
Xulosa sifatida aytishim mumkinki, pul muomalasi qonunining iqtisodiy
mohiyati nafaqat nazariy bilim sifatida, balki real iqtisodiyotni boshqarishning

31poydevoridir. Men ushbu mavzu orqali nafaqat iqtisodiy qonuniyatlarni, balki
ularning amaliy ahamiyatini chuqur angladim. Kelgusida ushbu bilimlarimni
iqtisodiy tahlillar, siyosiy qarorlar va moliyaviy boshqaruv yo‘nalishlarida
tatbiq etishga tayyor ekanligimni ishonch bilan ayta olaman.

32Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3311) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Pul muomalasi qonunining iqtisodiy mohiyati

Sotib olish