• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 240.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

10 Продаж

Pul. Pul moumalasi va uni tashkil etish asoslari

korxona foydalana olmaydi, tijorat banki esa, deponentlangan mablag‘ga foiz to‘lamaydi. Ammo mazkur hisob-kitob cheklarida to‘lov kafolatlangan edi. Bu esa, hisob-kitob cheklarining xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi debitorkreditor qarzdorlik hajmini qisqartirishdagi ahamiyatini oshiradi. 1-paragraf bo‘yicha xulosalar: respublikamiz amaliyotida naqd pulsiz hisob-kitob shakllarining sof inkasso, hisob-kitob cheklari, banklarning orderli cheklari kabi mustaqil shaklari mavjud emas; respublikamiz amaliyotida qo‘llanilayotgan to‘lov topshiriqnomalari vositasidagi hisob-kitoblar qator kamchiliklarga ega; ta’minlangan hujjatlashtiirlgan akkreditivlarda sotib oluvchilarga tegishil pul mablag‘larining xo‘jalik aylanmasidan chiqib qolishi yuz bermoqda. Naqd pulsiz hisob-kitob shakllaridan foydalanish amaliyotini tahlil qilish va baholashni har bir naqd pulsiz hisob-kitob shaklining umumiy to‘lov aylanmasidagi ulushini aniqlashdan boshlaymiz. Buning sababi shundaki, har bir shakl o‘ziga xos afzallik va kamchiliklarga ega bo‘lib, ulardan foydalanish ko‘lamining o‘zgarishi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatiga faol ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, to‘lov talabnomasi vositasidagi hisobkitoblar hajmining oshishi mol yetkazib beruvchi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyatiga, pul oqimiga nisbatan salbiy ta’sirning mavjud ekanligidan dalolat beradi. Chunki to‘lov talabnomalari mahsulot yetkazib berilgandan keyin uning summasini undirish maqsadida qo‘yiladi. Mahsulot summasining o‘z vaqtida undirilmasligi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning debitor qarzdorligining oshishiga olib keladi va shuning asosida ularning moliyaviy holatiga nisbatan salbiy ta’sirni yuzaga keltiradi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida debitor-kreditor qarzdorlik muammosi mavjud bo‘lgan sharoitda hujjatlashtirilgan akkreditivlar vositasidagi naqd pulsi hisob-kitoblar hajmining oshishi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki akkreditivlarda yetkazib berilgan mahsulotlar va ko‘rsatilgan xizmatlar yuzasidan to‘lov kafolatlangan bo‘ladi. Pul moumalasi va uni tashkil etish asoslari Mundarija: Kirish Asosiy qism I-bob. Pul moumalasi haqida 1.1.Pul aylanishi va uning mohiyati. 1.2.Pul aylanishining tarkibiy qismlari 1.3.O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarida pul aylanishining tartibi II-bob. Pul tizimi va pul muomalasi 2.1.Pul tizimi va uning elementlari. Pul tizimining turlari. 2.2. O’zbekiston Respublikasining pul tizimi va uning rivojlanish tarixi. 2.3. Muomiladagi pul massasi va uni boshqarish. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati bo‘lgan. Mazkur holatlar xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlik hajmini qisqartirish nuqtai-nazaridan hamda korxonalarning pul oqimi barqarorligini ta’minlash jihatidan salbiy holat hisoblanadi. Buning sababi shundaki, birinchidan, to‘lov topshiriqnomalarida to‘lov kafolatlanmagan; ikkinchidan, naqd pulsiz hisob-kitoblarning ushbu shaklida ko‘pchilik holatlarda oldindan to‘lash qo‘llaniladi, bu esa, o‘z navbatida, korxonalar pul mablag‘larini ularning xo‘jalik aylanmasidan chiqib qolishiga, sifatsiz tovarlar yetkazilishiga, tovarlar yetkazib berishning kechiktirilishiga yoki tovarlarning umuman yetkazilmasligiga zamin yaratadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, to‘lov talabnomasi vositasidagi hisobkitoblarning naqd pulsiz hisob-kitoblar umumiy hajmidagi salmog‘ini kichik bo‘lishi ijobiy holat hisoblanadi. Chunki bunda asosan to‘lov amalga oshirilmasdan realizatsiya qilingan tovarlar summasi to‘lanadi. Shuningdek, inkasso vositasidagi hisob-kitoblarning naqd pulsiz hisob-kitoblar umumiy hajmidagi salmog‘ining kichikligini salbiy holat sifatida baholash mumkin. Buning sababi shundaki, inkassoda tovarlarning summasini to‘latishda bank tomonidan to‘lovchiga ma’lum darajada bosim o‘tkazish imkoniyati yuzaga keladi. Ya’ni, tovarning summasi haqiqatda to‘langandan keyingina tijorat banki inkassoga qabul qilingan tovar hujjatlarini to‘lovchiga beradi. To‘lovchi tovar hujjatlarisiz tovarni omborxonalardan yoki yuk bekatlaridan ola olmaydi. Shu sababli, taraqqiy etgan mamlakatlarning bank amaliyotida naqd pulsiz hisobkitoblarning inkasso shaklidan keng foydalaniladi. Ammo bizning respublikamizda inkasso vositasida to‘lanadigan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning miqdori katta. Ko‘pchilik hollarda soliq xizmati xodimlari tomonidan kelgusi davrda to‘lanadigan soliq to‘lovlari bo‘yicha inkasso qo‘yiladi. Buning natijasida korxonalarg pul oqimining barqarorligiga nisbatan salbiy ta’sir yuzaga keladi. Shu sababli, naqd pulsiz hisob-kitoblar hajmida Davlat byudjetiga to‘lovlar bilan bog‘liq bo‘lgan inkasso vositasidagi hisob-kitoblar ulushining ortishini ijobiy holat sifatida baholab bo‘lmaydi. Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida.T.: “O‘zbekiston”, 1995. O‘zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish bo‘yicha qonunchilik hujjatlari to‘plami. T. “O‘zbekiston”, 2000 yil I.Karimov “O‘zbekiston: iqtisodiy islohotlarini chuqurlashtirish yo‘lida”. T.”O‘zbekiston” 1995 yil I.Karimov «Mamlakatimizda demokratik isloxotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi». “Xalq so‘zi” 2010 yil. 13 noyabr I.Karimov “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari” Toshkent “O‘zbekiston” 2009 y. A.O‘lmasov, M.Sharifxo‘jayev, Iqtisodiyot nazariyasi, “Mehnat”, 1995 yil A.O‘lmasov Iqtisodiyot asoslari, T. “Mehnat”,2007 yil YO.Abdullayev,T.Qoraliyev, Pul T. “Mehnat” 2008 yil YO.Abdullayev,T.Boboqulov, Kredit T. “Mehnat”, 2008 yil YO.Abdullayev, Sh.Shoha’zamiy, Qimmatli qog‘ozlar. T. “Mehnat”, 2009 yil SH.Abdullayeva, Pul va pul tizimi. T. “O‘qituvchi”, 1997 yil SH.Abdullayeva, Pul, Kredit va banklar T. “Moliya”, 2007 yil F. Mullajonov «O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi» T. “O‘zbekiston” 2001 yil Abdullayeva Sh. Pul, kredit va banklar. T.: “Moliya” nashriyoti, 2008y. “Bozor, pul va kredit” jurnali. – 2009 y. -№3. “Bozor, pul va kredit” jurnali. – 2012 y.-№5,10,11. “O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi” jurnali. – 2010 y.-№8. lozim bo’lgan ushbu qismi jam ђ arma turiga, uning hajmiga, bankning joylashgan o’rniga bo ђ liq bo’lgan holda turli mamlakatlarda turlicha. Masalan, Yaponiyada minimal rezerv stavkasi 2,5 %, AŠSh da 12% Germaniyada 12,1%, Portugaliyada 17 %, O’zbekistonda 20 % ni tashkil etadi. O’zbekistonda bu rezerv 1.05.94 ga 30%, 1.07.96 ga 25 % ga 2006 yildan 15 % ga teng. Markaziy bank tijorat banklarga kreditlar buyicha qayta moliyalashtirish stavkasini belgilab beradi. Bu stavka tijorat banklari beradigan kreditlarning bahosini aniqlash uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Bu stavkalar markaziy bankning kredit siyosatidan kelib chiqib keyingi yillarda quyidagicha bo’lgan: 1,01,94 dan 225 %, 1.03.95 dan 300 %., 1.07.96 dan 60 %., 2000 yil yiliga 32.%, 2003 yil 27,1 % , 2005 yildan 16% ni tashkil etadi. Xozirgi ko’pgina davlatlarda pul muomilasini tartibga solishda ochiq bozorda operasiyalar utkazish usulidan foydalanilmoqda. Bu hozirgi ko’p qullaniladigan monitor siyosatni bir usuli bo’lib, u tijorat banklarining likvidlik darajasiga tez ta’sir utkazadigan egiluvchan (moslanuvchan) amaliy va operativ usul hisoblanadi. Bu usulni boshqalardan farqi shundaki, uni zaruriyatga qarab va hohlagan miqdorda utkazish mumkin. Bu mexanizm bozorni rivojlanish tendeniyasiga qarab pul muomilasini barqarorlashtira olishi mumkin. Bunda oldi-sotdi obyekti davlat qimmatli qo ђ ozlari va markaziy bank chiqargan qarz majburiyatlari bo’lishi mumkin. 1996 yilni mart oyida chiqarilgan qisqa muddatli davlat obligasiyalari (KMDO) tijorat banklari va korxonalarning mabla ђ larini xavf-xatardan saqlash va daromad olish imkonini beradi. KMDO larning birlamchi bozori Markaziy bank valyuta birjasida tijorat banklari ishtirokida amalga oshiriladi. Zurur bo’lsa, obligasiya egasi ikkilamchi bozorda uni sotishi mumkin. Rivojlangan davlatlarda asosan ochiq bozorda operasiyalar o’tkazish usulidan foydalaniladi. Shunday qilib Markaziy bank pul muomilasini barqarorlashtirish, uni tartibga solish borasida barcha vakolat va xuqiqiy norma vakolatlarga ega. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlariga asoslangan. Tovar muomilasini taminlash pul miqdoriga ko’p jihatdan bo ђ liq. Pul muomilasi qonuni - muomila uchun zarur bo’lgan pul miqdorini belgilaydigan, tovar-pul munosabatlarini o’zida aks ettiradigan qonundir. Bu qonunga ko’ra muomila davrida muomilaga zarur bo’lgan pul miqdori barcha tovarlar so’mmasiga to’ ђ ri proporsional pul aylanishi tezligiga teskari proporsional o’zgaradi. Xozirgi sharoitda muomila uchun zurur bo’lgan pul miqdoriga quyidagi omillar ta’sir etadi. Sotiladigan tovarlar miqdori (ko’p bo’lsa ko’p va aksincha) Tovarlarni baho darajasi (yuqori bo’lsa ko’p va aksincha) Kreditni rivojlanish darjasi (rivojlangan bo’lsa naqd pul kam talab etiladi.) Naqd pulsiz xisob kitoblarni rivojlanish darajasi Pulni aylanish tezligi Muomila uchun zurur bo’lgan pul miqdorini yuqoridagi omillarni hisobga olgan holda quyidagi formulada ifodalash mumin. Bunda: MUZBPM – muomila uchun zarur bo’lgan pul miqdori STVXM – sotiladigan tovar va xizmatlar mikdori ShKVNPXKB – shundan kreditga va nakd pulsiz xisob – kitoblar bo’yicha MBTM – majburiyatlar bo’yicha to’lovlar miqdori ShBBKTM – shundan bir – birini qoplaydigan tulovlar miqdori PMVTVSUAT – pulning muomila va tulov vositasi sifatida o’rtacha aylanish tezligi. o‘rni va ahamiyati yanada oshib boradi. Pul – “bozor tili” deb bejiz aytilmagan. Har bir iqtisodiy axborot, tovarlar va xizmatlar bahosi, to‘lovlar, daromadu harajatlar, moliyaviy talablar va majburiyatlar, iqtisodiy aloqalar makro va mikro darajada faqat pulda ifoda qilinadi. Bozor munosabatlariga o‘tish iqtisodiy kategori sifatida pulning, kreditning, foiz, soliq va boshqa kategoriyalarning mohichti va ahamiyatiga boshqacha yondashish zarurligini taqozo etadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. Muomila uchun zurur bo’lgan pul miqdorini aniqlashda kassa aylanmasi xomcho’ti hamda aholi daromadlari va xarajatlari balansidan ham keng foydalaniladi. Kassa aylanmasi xomcho’ti 1991 yildan boshlab mamlakatda kreditni rivojlantirish va kassa rejalari o’rniga tuzila boshlandi. Uni to’zishdan maqsad naqd pulga bo’lgan extiyojni butun respublika va bank muassalari buyicha aniqlash hamda pul muomilasini barqarorlash tadbirlarini ishlab chiqishni amalga oshirishdan iborat. O’zbekiston Respublikasi MB-ning 2005 yil 20 avgustdagi yuriqnomasiga binoan kassa aylanmasi xomcho’ti quyidagi asosiy kirim mabla ђ lari va naqd pullar chiqimi yo’nalishari buyicha to’ziladi. I-kirim 1. Iste’mol tovarlarini qaysi kannallar orqali sotilishidan qat’iy nazar, ularning sotishdan tushgan savdo tushumlari. 2. Temir yo’l va xavo transportdan pul tushumi 3. Mahalliy transportdan pul tushumi. 4. Komunal va turar joy tulovlari bo’yicha tushumlar 5. Tomoshagoh tashkilotlaridan tushgan tushumlar 6. Maishiy xizmat kursatish korxonalaridan tushum 7. Soliq yi ђ imlari, boj tulovlari va boshqa majburiy to’lovlardan tushumlar 8. Šishloq xo’jalik faoliyati bilan shu ђ ullanuvchi subyektlardan tushumlar Omonatlardan tushgan tushumlar Pochta aloqasi korxonalaridan tushum Bank plastik kartochkalaridan tushumlar Mikrokreditlar qaytarilishidan tushumlar. Boshqa tushumlar (armiya, ichki ishlar MXX va FVV, partiya va boshqa tashkilotlar). Jami kirim. Chiqimning kirimdan oshishi II-Chiqim Ish haqiga (shu jumladan stipendiya va xizmat safari xarajatlari) berilgan naqd pullar 1.2.Pul aylanishining tarkibiy qismlari . (Naqd pul va naqd pulsiz hisob-kitob shakllaridan foydalanish tartibi) Naqd pul aylanishi pulning muomala vositasi vazifasidan kelib chiqadi. Naqd pul aylanishi deganda, ma’lum davrda naqd pullar vositasida amalga oshirilgan barcha to‘lovlar yig‘indisi tushuniladi. Bu to‘lovlar banknot yoki tangalar orqali amalga oshiriladi. Naqd pullar harakati bankdan boshlanadi, ular bankdan chiqib korxona va tashkilotlarning kassalariga kelib tushadi. Korxona va tashkilotlar esa bu pullarni ish xaqi, stipendiya, nafaqa va boshqa to‘lovlar sifatida kishilarga to‘laydilar. Kishilar o‘z navbatida bu pullarga tovarlar sotib oladilar, o‘zlariga ko‘rsatilgan xizmatlar haqini to‘laydilar. Bu pullar yana savdo va xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar kassalariga kelib tushadi. Ular esa naqd pul tushumlarini o‘zlariga xizmat ko‘rsatuvchi bankka topshiradilar. Naqd pullar harakati ana shu tarzda yakunlanadi va yangidan boshlanadi. Bu hol to‘xtovsiz takrorlanaveradi, ya’ni: Naqd pul aylanishi quyidagi hollarda ro‘y beradi: Korxonalar, tashkilotlar, muassasalar bilan aholi o‘rtasida ish haqi, mukofotlar va boshqa to‘lovlarni to‘lash, tovarlar sotib olish, hamda ko‘rsatilgan xizmatlar uchun haq to‘lash jarayonida: Bank Korxona Korxona harakatini ko‘rib chiqqan holda, pul aylanishining mohiyatini quyidagicha ta’riflash mumkin. Pul aylanishi, bu naqd pullik va pul o‘tkazish yo‘li bilan olib boriladigan hisob – kitoblarning yig‘indisidir. Pul aylanishini ikki asosiy belgiga: birinchidan, jami ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish va ikkinchidan, pulning funksiyalariga ko‘ra tarkibiy qismlarga bo‘lish mumkin. Jami ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq holda pul aylanishi: tovarlarni ishlab chiqarish va sotish, kapital qurilish bilan bog‘liq aylanishga bo‘linadi. Pul aylanishining birinchi turiga, ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur jami resurslar – mehnat qurollari, mehnat vositalari, ish kuchi sotib olish va aksincha, aholi tomonidan davlat, kooperativ – savdo tashkilotlaridan, kolxoz bozorlaridan, fuqarolardan iste’mol uchun zarur tovarlarni sotib olish va aholining yuqoridagi sub’ektlarga tovarlar sotish, kapital qurilish va ta’minlash sohasidagi hisob – kitoblar va boshqalar kiradi. Pul aylanishining ikkinchi turiga ishchi xizmatchilarga ish haqi to‘lash, milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog‘liq to‘lovlar, kreditlash jarayoni bilan bog‘lik to‘lovlar va boshqa tovar harakati bilan bog‘lik bo‘lmagan to‘lovlar kiradi. Pul funksiyalari va to‘lov turiga ko‘ra pul aylanishi naqd pullik va naqd pulsiz aylanishga bo‘linadi. Pul aylanishining asosiy qismini naqd pulsiz aylanish, ya’ni korxona, tashkilotlar o‘rtasidagi, ularning davlat byudjeti, kredit tashkilotlari bilan naqd pulsiz bir hisob raqamidan ikkinchi hisob raqamiga mablag‘ o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladigan aylanish tashkil qiladi. Pul aylanishi tarkibida naqd pulsiz aylanish salmog‘ining yuqori bo‘lishining sababi, avvalambor korxona, tashkilotlar o‘rtasida iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi, ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarishni yuksaltirish zarurligi, ba’zi bir tarmoqlarning ixtisoslashuvi, kredit tizimining takomillashuvi va boshqalardir. Tovarlarni sotish jarayonidagi hisoblar moddiy boyliklar aylanishi bilan bog‘lik bo‘lib, ular asosan korxona, tashkilotlar o‘rtasida olib boriladi. Bu usul AŠSh da 1971 yilda 7,89 % ga, 1973 yilda 10 % ga dollar kursini pasaytirish bilan qullanilgan. 4. Denominasiya – pul miqdorini bir necha marotaba qisqartirish hisoblanadi va u pulni qadri yuqori darajada tushganda, muomiladagi pul hajmi oshganda qullaniladi. Bu usul Rossiya federasiyasida 1921-1922 yillardagi pul isloxatida 1000:1, 1923 yilda 100:1, 1999 yilda 1000:1 holida, Buxoro shuro xalq respublikasida bu usul 1922 yilda 100:1, O’zbekiston Respublikasida 1994 yilda 1000:1 holida qullanilgan. Amalga oshirilgan tadbirlar natijasida inflyatsiya darajasining keskin pasayishiga erishildi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risida”gi Nizomi mamlakatimiz bank va xo‘jalik amaliyotida naqd pulsiz hisob-kitob shakllaridan foydalanish tartibini belgilab beradi. Mazkur Nizom “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi, “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunlar hamda O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga muvofiq ravishda ishlab chiqilgan. Nizomda naqd pulsiz hisob-kitoblarning quyidagi mustaqil shakllaridan foydalanishga ruxsat etilgan: to‘lov talabnomalari; to‘lov topshiriqnomalari; cheklar; hujjatlashtirilgan akkreditivlar; – inkasso. To‘lov talabnomalari orqali yetkazib berilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun to‘lovlar undiriladi. Bunda to‘lovni amalga oshirishga asos bo‘lib, mol yetkazib beruvchi va to‘lovchi o‘rtasidagi qarzdorlikni tasdiqlovchi solishtirish dalolatnomasining mavjudligi hisoblanadi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning to‘lov talabnomasi shaklidan keng ko‘lamda foydalanish xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlik miqdorini oshishiga xizmat qiladi. Chunki ushbu shakl vositasida to‘lovi amalga oshirilmasdan olingan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar bo‘yicha hisob-kitoblar amalga oshiriladi. Xalqaro amaliyotda haqi to‘lanmasdan olingan tovarlar kreditga sotilgan hisoblanadi va ular tijorat veksellari bilan rasmiylashtiriladi. Respublikamiz amaliyotida veksellar muomalasi mavjud emas. Buning ustiga, haqi to‘lanmasdan olingan tovarlar kreditga sotilgan deb hisoblanmaydi. To‘lov topshiriqnomasi - bu sotib oluvchining yetkazib berilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar yuzasidan to‘lovlarni amalga oshirish to‘g‘risida o‘z bankiga bergan yozma topshirig‘idir. aylanishining tezlashishi pul massasi oshishini bildiradi va inflyatsiyaga olib keluvchi bir omil sifatida maydonga chiqadi. Iqtisodiyotdagi ahvolga qarab Markaziy bank o‘zining pul-kredit sohasidagi strategiyasini aniqlaydi. Bundan tashqari mamlakatdagi pul muomalasi hukumat tomonidan chiqarilgan qaror va farmoyish bilan ham boshqariladi. Bunga misol qilib korxona va tashkilotlarning kassa tushumi rejasining bajarilishi ustidan qattiq nazorat o‘rnatish, barcha savdo shahobchalarini inkassatsiyaga tortish, aholini o‘z daromadini davlat banklarida saqlashga targ‘ib qilish va ishontirish, qimmatli qog‘ozlar bozorini kengaytirish, hisob cheklaridan keng foydalanish, bank tizimini takomillashtirish, ya’ni plastik kartochkalarni joriy etish va boshqalar bularning hammasi muomaladagi pul massasining kamayishiga, emissiya miqdorining qisqarishiga olib kelishi mumkin. Chet el iqtisodchilarining tadqiqotlarini olib qaraydigan bo‘lsak, yuqoridagidek pul aylanishini ikkiga bo‘lib o‘rganish yo‘q. Buning asosiy sababi, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda hisob-kitoblar asosan naqd pulsiz olib boriladi. Hisob- kitoblarni bu turlarda olib borish qulay va sharoitga mos keladi. Lekin, hali rivojlangan iqtisodga ega bo‘lmasdan turib, biz xorijiy davlatlarning hozirgi hisob- kitoblarning mavqei bilan o‘z hisob-kitob tizimimizni tenglashtira olmaymiz. Undan tashqari bozor iqtisodiga bosqichma-bosqich o‘tish, millshiy pul birligini barqarorlashtirish, muomaladagi pul massasini va pul emissiyasini kamaytirish masalalari dolzarb turgan bir sharoitda pul aylanishini naqd pullik va naqd pulsiz aylanishlarga bo‘lib o‘rganishimiz, ularning tarkibini takomillashtirishimiz, samarali yo‘llarni qo‘llab jamiyatimizda to‘laqonli pul aylanishini yaratishimiz va uni jamiyat rivojlanishi uchun xizmat qildirishimiz zarur. Mana shu sharoitgina rivojlangan xorijiy davlatlarga o‘xshab pul aylanishini tarkibiy qismlarga bo‘lmasdan tahlil qilishimiz mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, pul aylanishining ikki qismi bir-biri bilan uzviy bog‘liq, chunki pul naqd pul aylanishidan naqd pulsiz aylanishga o‘tadi va aksincha aylanib doimiy harakatda bo‘lib, umumiy pul aylanishini yuzaga keltiradi. Iqtisodiy kategoriyaga amal qiluvchi har bir mamlakat rivojlanishining asosiy vositalaridan biri pul bo‘lib, bozor iqtisodiga o‘tish va unda ish yuritishda uning - pulni muomilaga nafaqat xo’jaliklarni banklar tomonidan kreditlash, balki davlat xarajatlarini qoplash uchun chiqarish. - pul muomilasida naqd pulsiz aylanishning ustunligi - pul muomilasini davlat tomonidan tartibga solishning kuchayishi. Shu kabi rivojlanayotgan mamlakatlarning, hatto ayrim mamlakatlar pul tizimi o’ziga xos xususiyatlarga ega. 2.2.O’zbekiston Respublikasining pul tizimi va uning rivojlanish tarixi Ќ ar bir davlat o’zining pul tizimiga ega bo’lganidek O’zbekiston mustakil pul tizimiga ega. Respublikamizda mustakil pul tizimini tashkil topishining I-bosqichi 1992 yilni noyabr oyida «so’m-ko’pon» larni muomilaga chiqarilishi hisoblanadi. Pul tizimining ikkinchi bosqichi 1994 yilning 1-iyulidan muomilagacha milliy valyuta «so’m»ni chiqarilishidir. Milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan belgilangan valyuta kursi. Milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoidalari. Naqd pulsiz tulov aylanishi va kredit pullar muomilasining olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar. O’zbekiston respublikasining pul tizimining elementlari: Pul birligi - so’m Pul birligining turlari - qo ђ oz va metal pullar Pul, kredit valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari. Ularni muomilaga chiqarish qoidalari. Xalqaro xisob - kitoblarni tashkil qilish asoslari. O’zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo’lmish so’m jamiyat manfatlariga xizmat qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy pulimizning qadrini mustahkamlashdan iborat. Bu juda ma’suliyatli va oson bo’lmagan vazifa. O’zbekistonning o’z iqtisodini bozor talablariga mos ravishda rivojlantirishga qaratishi , bozor iqtisodiyotiga o’tishda O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo’lishini taqozo etadi. Zero mustaqil pul tizimiga ega bo’lmasdan iqtisodiy jihatdan Xulosa. Pullarning muntazam aylanishi sharoitida diqqat-e’tibor banklar va chakana savdo korxonalarida yuqori shaffoflik, sifat va xavfsizlik, shuningdek naqd pul muomalasini tashkil etishga harajatlarni sezilarli kamaytirish uchun naqd pullar aylanishini optimallashtirishga qaratiladi. Pul aylanishini ikki asosiy belgiga: jami ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish va pulning funksiyalariga ko‘ra tarkibiy qismlarga bo‘lish mumkin. Pul oboroti investitsiya bilan bog‘liq harajatlarni, sug‘urta jarayonlarini amalga oishirishni, mulkni, hayotni, transport vositalarni, bog‘larni va boshqa buyumlarni sug‘urta qilish va uni to‘lashni o‘z ichiga oladi. Pul aylanishi aholi tomonidan uy-joy, kommunal xizmatlar, gaz elektr energiyasi, aloqa xizmatlari uchun to‘lovlar, madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatish korxonalariga to‘lovlar, transport uchun va boshqa to‘lovlarni, a’zolik badallari va paylarni to‘lashni o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, pulning ayrim yo‘nalishlardagi harakatlarini ko‘rib chiqqan xolda, pul aylanishining mohiyatini quyidagicha ta’riflash mumkin. Pul aylanishi, bu naqd pullik va pul o‘tkazish yo‘li bilan olib boriladigan hisob-kitoblarning yig‘indisidir. Pul aylanish tezligi uning pul muomala vositasi va to‘lov vositasi sifatida amal qilgandagi harakat ko‘rsatkichidir. Uning miqdorini hisoblash qiyin, shuning uchun uni hisob-kitob qilishda bilvosita ma’lumotlardan foydalaniladi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda pul aylanish tezligi quyidagi ko‘rsatkichlarga bog‘liq bo‘ladi: -daromadlarning aylanishida tutgan o‘rni. Bu ko‘rsatkich pul muomalasi va iqtisodiy rivojlanish jarayoni orasidagi o‘zaro aloqadorlikni ko‘rsatadi. -to‘lov aylanishida pulning aylanuvchanlik ko‘rsatkichi. Bu ko‘rsatkich joriy bank schyotlari bo‘yicha o‘tkazilgan mablag‘lar yig‘indisining pul massasi o‘rtacha qiymatiga nisbati sifatida aniqlanadi. Pulning aylanish tezligining o‘zgarishi umumiqtisodiy hamda to‘la monetar omillariga bog‘liq. Pul qadrsizlangan hollarda iste’molchilar pullarining to‘lov qobiliyatlarini saqlab qolish uchun ko‘proq tovarlar harid qiladilar. Bu esa pul aylanishini tezlashtiradi. Boshqa ko‘rsatkichlar o‘zgarmas bo‘lganida pul Kirish Mustaqillik yillarda O’zbekiston oldingidan tubdan farq qiluvchi yangi iqtisodiy munosabatlarga asoslangan iqtisodiy rivojlanishning navbatdagi bosqichlariga o’tib bormoqda. Bozor iqtisodi asosida tovar-pul munosabatlari yotadi. Tovar-pul munosabatlari – tovar ishlab chiqarish, tovarlarning ayirboshlash va pul muomalasiga xos munosabatlarni ifoda qiladi. Bozor iqtisodi erkin tovar-pul munosabatlarga asoslangan iqtisodiy monopoliyani inkor qiluvchi, ijtimoiy taraqqiyotga, aholini ijtimoiy muhofaza qilish yo’nalishiga ega bo’lgan va boshqarilib boriladigan iqtisoddir. Pul aylanishining sodda chizmasida faqat aholi va korxona, tashkilotlar o‘rtasidagi pul harakati tasvirlanadi Bunda pul aylanishining asosiy ikki omili: bir tomondan – tovar va resurslar harakati bilan; - ikkinchi tomondan – pul harakati ko‘rsatilgan. Bunda davlat tashkilotlari, moliyaviy bozor, pul bozorlari, eksport va import va boshqa iqtisodiy munosabatlar aks etmagan. P ul aylanishining birinchi turiga, ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur jami resurslar – mehnat qurollari, mehnat vositalari, ish kuchi sotib olish va aksincha, aholi tomonidan davlat, kooperativ – savdo tashkilotlaridan, kolxoz bozorlaridan, fuqarolardan iste’mol uchun zarur tovarlarni sotib olish va aholining yuqoridagi sub’ektlarga tovarlar sotish, kapital qurilish va ta’minlash sohasidagi hisob – kitoblar va boshqalar kiradi. Korxona tashkilotlarining vaqtincha bo‘sh turgan pullari ularning roziligiga asosan bank tomonidan kredit resurslari sifatida ishlatilishi mumkin. Korxona, tashkilotlarining bo‘sh pul mablag‘laridan tashkari, banklar jamoat tashkilotlarining, byudjet, sug‘urta tashkilotlarining, aholining banklardagi pul mablag‘laridan o‘z resurslari sifatida foydalanib, xalq xo‘jaligi tarmoqlariga kreditlar berishi mumkin. Shunday qilib, banklar tomonidan pul mablag‘larining yig‘ilish jarayoni pul aylanishida namoyon buladi. Notovar tavsifdagi hisob – kitoblarga milliy daromadni taqsimlash, qayta taqsimlash bilan bog‘lik bo‘lgan tovarlar, daromaddan to‘lovlar, har xil badallari soliqlari, kreditlarni to‘lash, uy – joy, har xil xizmatlar uchun to‘lovlar va boshqalar kiradi. Tovarlar harakati bilan bog‘lik bo‘lgan hisob – kitoblarning naqd pulsiz o‘tkazilishi, moddiy boyliklarni yetkazib berish va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun to‘lov muddatini yaqinlashtirishga yordam beradi. Tovar moddiy boyliklar va xizmatlar uchun to‘lovlarning o‘z vaqtida o‘tkazilmasligi korxonalar mablag‘larining xo‘jalik aylanishidan chiqib ketishga, ko‘zlagan rejalarni bajarishga mablag‘larning yetishmasligiga olib keladi. To‘lovning tovarlarni olishdan oldin amalga oshirilishi mol sotib oluvchi korxona mablag‘larining xo‘jalik aylanishidan chiqib ketishiga olib keladi. Shuning uchun tovarlar harakati va to‘lovlar bir – biriga mos kelishi katta ahamiyatga ega. Naqd pullik aylanish – bu naqd pul yordamida amalga oshiriladigan to‘lovlar yig‘indisidir. Bu aylanish pul o‘zining to‘lov va muomala vositasi funksiyalarini bajarishida yuzaga keladi. Naqd pullar muomala vositasi sifatida aholi bilan korxona, tashkilotlar o‘rtasida, aholi bilan aholi o‘rtasidagi tovarlar sotib olishda va sotishda qo‘llaniladi. Pul to‘lov vositasi sifatida ish haqi, nafaqalar, mukofotlar, yakka tartibdagi qurilish uchun beriladigan kreditlar, sug‘urta to‘lovlarni to‘lashda namoyon bo‘ladi. Undan tashqari naqd pullik aylanishga: kommunal xizmatlar uchun to‘lovlar; maishiy xizmatlar uchun to‘lovlar; sug‘urta tashkilotlariga paylarni to‘lash; - bank kreditini to‘lash; matbuot tashkilotlariga paylarni to‘lash; aksionerlik jamiyatlari bilan a’zolari o‘rtasidagi to‘lovlar va boshqa to‘lovlar kiradi. Korxona, tashkilotlarning bankdagi hisob raqamidagi pul mablag‘lari quyidagi yo‘llar bilan naqd pulga aylanadi: Tashqi omillarga jahon iqtisodida bo’lgan inqirozlar (xomashyo, yoqil ђ i, valyuta buyicha), davlatning valyuta siyosati, davlatning boshqa davlatlar bilan bo’ladigan noqonuniy operasiyalari va boshqalar kiradi. Yuqoridagilardan kelib chiqib inflyasiya deb ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishida yuzaga keluvchi disproporsiyalar sababli tovarlar va xizmatlar bahosining umumiy va to’xtovsiz o’sishi va natijada pul muomilasi qonununing bo’zilishi oqibatida pul birligining qadrsizlanishiga aytiladi. Inflyasiya quyidagi shaklda nomoyon bo’ladi. 1. Tovar va xizmatlar bahosining o’zluksiz va tartibsiz o’sib borishi natijasida pulning qadrizlanishi va uni sotib olish qobiliyatining tushib ketishi. 2. Chet el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib ketishi. 3. Milliy pul birligida oltin narxining oshib borishi va boshqalar. Xalqaro amaliyotda inflyasiyaning quyidagi turlari mavjud. Sudraluvchi inflyasiya. Baholarning o’rtacha yillik usishi 5-10 foizdan oshmaydi. Inflyasiyaning bu turi ko’proq rivojlangan mamlakatlarga xos bo’lib, malakaviy iqtisodiy rivojlanish darajasiga kadar baholar oshishi 3-4 % atrofida ham bo’lishi mumikin. Bu inflyasiya aksincha ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishni takomillashtiruvchi omil sifatida nomoyon bo’ladi. So’zib yuruvchi inflyasiya. Bunda narx navo tezroq o’sa boshlaydi. Iqtisodiy o’sish suratlari pasayadi., ishsizlik ko’paya boradi. Inflyasiya yiliga 8-12 % atrofida bo’ladi. Shiddatli. Bunda baholarni o’rtacha yillik o’sishi 10-100 % (ba’zida 200 % gacha) bo’lishi mumkin. Inflyasiyaning bu turi rivojlanayotgan mamlakatlarga xos. Giperinflyasiya. Baholarning o’sish sur’atlari yiliga 200 foizdan oshib ketadi. Bu inflyasiya mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishining inqirozli davriga mos keladi va u iqtisodiyot tarkibiy qismlarini o’zgarishi bilan bo ђ liq. Adabiyotlarda shu kabi stagflyasiya (inflyasiyani iqtisodiy tanglik bilan birgalikda yuz berishi), loqal (bir mamlakat yoki jahon miqyosida), ichki (bir mamlakat ichida), ochiq (qachonki baholari o’sishi sezilgan holda), yopiq (sekretiy – tovar va O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’ ђ risidagi qonunning 3-moddasida ta’kidlanganidek O’zbekiston Respublikasi markaziy bankining bosh maqsadi – milliy valyuta barqarorligini ta’minlashdir. Valyuta barqarorligi pul massasi, narx – navo va milliy valyuta kursining barqaror bo’lish tushunchasini o’z ichiga oladi. Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash uchun O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi. Monator siyosatni va valyutani boshqarish siyosatini shakllantirish, qabul qilish hamda amalga oshirish. O’zbekiston Respublikasida xisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil qilish va ta’minlash. Banklar faoliyatini tartibga solish va ular faoliyati ustidan nazorat qilish. O’zbekiston Respublikasining rasmiy oltin valyuta zahirasini saqlash va ularni boshqarish. Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat byudjetining kassa ijrosini tashkil etish. Markaziy bank pul muomilasini barqarorlashtirish uchun ba’zi hollarda kuyidagi usullarda ham tayyorlanadi. 1. Nullifikasiya – bunda qadrsizlangan pul batamom bekor qilinib muomilaga yangi pullar chiqariladi. Bu usul infliasiya darajasi o’ta yuqorilab ketgan hollarda qullaniladi. Bu usul SSSR da 1922 - 1924, 1947, 1997, 1961 yillardagi pul islohati , O’zbekistonda 1994 yilda bo’lib o’tgan pul islohatida qullanilgan. 2. Revolvasiya – lotincha qadrini oshishi ma’nosini anglatib bu milliy valyutaning chet el valyutasiga nisbatan qadrini oshishini bildiradi. Masalan 1$= 1110 so’mga teng bo’ldi. Ushbu tadbirdan keyin 1005 so’mga teng bo’ladi. Bu usul 1922-1928 yillarda Angliyada, 1961, 1969, 1971 yillarda Germaniyada qullanilgan. 3. Devolvasiya – lotincha qadrini tushishi ma’nosini anglatadi. Bu usul davlat tomonidan milliy valyuta kursini boshqa valyutalarga nisbatan pasaytirilishi bo’lib u bozor uchun kurash kuchaygan sharoitda eksportni ra ђ batlantirish, to’lov muvozanatini yaxshilash uchun qullaniladi. Buning asosiy sabablari bo’lib inflyasiyani kuchayishi va mamlakat tulov balansning salbiy qoldiqga ega bo’lishidir. Boshqa xizmatlar. Jami. Ushbu balansda aholi daromad va xarajatlarining tarkibi ijtimoiy guruhlari: ishchi va xizmatchilar, xodimlarning boshqa guruhlari buyicha ko’rsatiladi. Ushbu balansni to’zishdan maqsad aholining bo’lishi mumkin bo’lgan pulli daromad va xarajatlarining iqtisodiy asoslangan pragnozlar qilishdan iborat. Balansda daromadni xarajatlardan ko’prok bo’lishi aholini qo’lida naqd pul qoldi ђ ini oshiqligini, uning aksi esa aholi qo’lidagi naqd pul qoldi ђ ining kamayganligini bildiradi. Bu shunga yarasha muomilaga tovarlar chiqarish, xizmatlar ko’rsatish korxonalari faoliyatini rivojlantirish buyicha tadbirlar ishlab chiqishga undaydi. Daromadlarni asosiy qismini ish xaqi, xarajatlarning asosini tovarlar uchun tulovlar tashkil etiladi. Aholining pul daromadlari va xarajatlari balansi va kassa aylanmasi xomcho’ti pul muomilasini tashkil etishda asosiy rejalardan hisoblanadi. Bu ikkala reja pul aylanishini asosini tashkil etish bilan birga ular o’rtasidagi quyidagi farqlar ham mavjud. Kassa aylanmasi xomcho’tida faqat naqd pul aylanishi ko’rsatilsa aholini daromadlari va xarajatlari balansida aholi amalga oshiradigan naqd pullik va naqd pulsiz aylanish to’li ђ icha ko’rsatiladi. Aholining pul daromadlari va xarajatlari balansida kassa aylanishi pragnozidan farqliroq aholining shaxsiy tomorqa xo’jaligi, xunarmandchilik va boshqa kursatadigan xizmatlari buyicha olinadigan daromadlari va amalga oshiradigan xarajatlari kursatiladi. Aholining pul daromadlari kassa aylanmasi xomcho’tining xarajat qismida, aholining xarajatlari kassa aylanmasi xomcho’tining daromad kismida kursatiladi va boshqalar. Pul muassasi pul muomilasining muhim kursatkichi hisoblanadi. Pul massasi xo’jalik aylanishidagi naqd pulli xisob-kitoblarni, ya’ni aholi korxonalar, tashkilot va muassalarga tegishli xarid tulov vositalarining yalpi hajmini o’zida ifodalaydi. Markaziy bankning pul bazasi orqali pullar taklifiga kuchli darajada ta’sir eta olishi xalqaro amaliyotda isbotlangan. 2009 yil sentyabr oyidan boshlab O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining majburiy zahira stavkalarini depozitlarning muddatiga bog‘liq ravishda tabaqalashtirilganligi pul massasining multiplikativ kengayishini ta’minlashga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Markaziy bankning ochiq bozor va qayta moliyalash operatsiyalari hajmini oshirish, valyuta va depozit siyosatining moslashuvchanligiga erishish pullar taklifining barqarorligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Markaziy bankning ochiq bozor operatsiyalari hajmini oshirish ushbu operatsiyalarning ob’ektivi bo‘ladigan qimmatli qog‘ozlarning sonini oshirishni talab etadi. Masalan, O‘zbekistonda davlat qisqa muddatli obligatsiyalari Markaziy bankning ochiq bozor operatsiyalari ob’ekti hisoblanadi. Majburiy zahira stavkalarining tabaqalanishi natijasida ularning amaldagi darajasi muddatli depozitlar uchun pasaygan. Bu esa, pul massasining multiplikativ kengayishiga xizmat qiladi. Ammo 2011 yilda davlatning qisqa muddatli obligatsiyalari emissiya qilinmadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 30 dekabrdagi PQ-1675-sonli “O‘zbekiston Respublikasining 2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozlari va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida”gi Qaroriga muvofiq, muomaladagi davlat qimmatli qog‘ozlari 2012 yilning oxiriga qadar to‘liq so‘ndirilgan. Natijada mamlakat Markaziy bankining ochiq bozor operatsiyalarining ob’ektlarini o‘zgartirish zaruriyati yuzaga keladi. Neft mahsulotlarini sotib olish uchun berilgan naqd pullar. Šishloq xo’jalik mahsulotlarini sotib olib tayyorlash uchun berilgan naqd pullar Šishloq xo’jalik faoliyati bilan shu ђ ullanuvchi subyektlarga berilgan naqd pullar Pensiya, nafaqa to’lovlari va su ђ urta tovonlarni to’lash uchun berilgan naqd pullar Bank plastik kartochkalari buyicha berilgan naqd pullar Boshqa maqsadlar uchun berilgan naqd pullar Mikrokreditlarga berilgan naqd pullar Omonatlar bo’yicha berilgan naqd pullar Pochta aloqasi korxonalariga berilgan madad pullari Jami chiqim Kirimning chiqimdan oshishi. Ushbu xomcho’tni bank bo’linmalari barcha korxona va tashkilotlardan yi ђ ib Markaziy bank topshiri ђ iga binoan kutilayotgan kvartal boshlanishiga 30 kun oldin yi ђ iladi. Markaziy bank ushbu ma’lumotlarni chuqur o’rganib pulni muomilaga ko’shimcha ravishda chiqarish yoki muomiladan olish bo’yicha takliflarni ishlab chiqadi. Pul muomilasini tashkil etishda aholini daromadlari va xarajatlari balansi ham urganiladi va u quyidagi shaklga ega. I-Daromadlar 1. Ish xaqi 2. Jamoa xo’jaligi va shaxsiy tamorqadan daromad. 3. Pensiya, stipendiya va nafaqalar 4. Moliya-kredit tizimidan tushumlar 5. Dividendlarni olish va boshqa tushumlar Jami. II-Xarajatlar. Tovarlar uchun tulovlar Xizmatlarga tulovlar Majburiy tulovlar va ixtiyoriy badallar Šuyilmalarga o’tkazish Aksiya, obligasiyalarni xarid qilish va kechiktirilayotgan to’lovlar – mol yetkazib beruvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni tekshiradi va qabul qilib oladi (agar hujjatlarda xatoliklar mavjud bo‘lsa, u holda hujjatlar to‘g‘rilash uchun mol yetkazib beruvchiga qaytariladi); – mol yetkazib beruvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni sotib oluvchining bankiga inkasso uchun jo‘natadi; – sotib oluvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni inkassoga qabul qiladi; – sotib oluvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni kelib tushganligi to‘g‘risida sotib oluvchini xabardor qiladi; – sotib oluvchi to‘lov topshiriqnomasi yozadi; – sotib oluvchining banki to‘lov topshiriqnomasiga asosan to‘lovni amalga oshiradi; – sotib oluvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni sotib oluvchiga beradi; – mol yetkazib beruvchining bankiga to‘lovni amalga oshirilganligi to‘g‘risidagi xabar yetkaziladi; – mol yetkazib beruvchining banki to‘lov summasini mol yetkazib beruvchining joriy schyotiga o‘tkazadi; – mol yetkazib beruvchining joriy schyotidan ko‘chirma. 1.2.3-rasmdan ko‘rinadiki, hujjatli inkassoda sotib oluvchini to‘lovni o‘z vaqtida amalga oshirishga undovchi o‘ziga xos bosim o‘tkazish imkoniyati mavjud. Ya’ni, sotib oluvchining banki to‘lov amalga oshirilmasdan turib, tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni sotib oluvchiga bermaydi. Sotib oluvchi esa, hujjatlarni olmasa tovarni ola olmaydi. Tovarni o‘z vaqtida olmaslik, birinchidan, sotib oluvchining ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi; ikkinchidan, ortiqcha harajat qilishiga sabab bo‘ladi. Chunki tovarni omborxonalarda yoki tovar stansiyalarida turib qolganligi uchun sezilarli miqdorda penya to‘lashga to‘g‘ri keladi. Fikrimizcha, hujjatli inkasso vositasida amalga oshiriladigan naqd pulsiz hisob- kitoblarga xos bo‘lgan asosiy kamchilik – bu to‘lovning Quyidagi rasmlarning ma’lumotlari orqali respublikamiz amaliyotida mavjud bo‘lgan naqd pulsiz hisob-kitob shakllari vositasidagi hisob-kitoblar miqdorining dinamikasini ko‘rib chiqamiz. 1.2.4-rasm. To‘lov topshiriqnomasi vositasidagi naqd pulsiz hisob-kitoblar dinamikasi, mln.so‘m 4 . 4-rasm ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, 2004-2008 yillarda to‘lov topshiriqnomalari vositasidagi naqd pulsiz hisob-kitoblar miqdori o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan. Bu esa, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi to‘lovlarni o‘z vaqtida va to‘liq o‘tkazishni ta’minlash, tovarlarni o‘z vaqtida va sifatli qilib yetkazib berish jihatidan salbiy holat hisoblanadi. Chunki to‘lov topshiriqnomalari vositasida hisoblashilganda sifatsiz tovarlar tekazib berish, tovarlar yetkazib berishni kechiktirish yoki yetkazib bermaslik xavfi saqlanib qoladi. Buning ustiga, to‘lov topshiriqnomalarida yetkazib berilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar yuzasidan amalga oshiriladigan to‘lovlar kafolatlanmagan. Taraqqiy etgan mamlakatlarda, jumladan, Markaziy va G‘arbiy Yevropa mamlakatlarining bank amaliyotida yetkazib beriladigan tovarlarning sifati bo‘yicha tijorat banklari tomonidan beriladigan kafolatlardan foydalaniladi. Bunda sifatsiz tovar mol yetkazib beruvchi tomonidan yetkazib berilgan taqdirda, kafolat bergan bank oldi-sotdi shartnomaisda ko‘zda tutilgan jarima summasini to‘lovchiga to‘lab beradi va oldindan to‘langan summani qaytarib beradi. Lekin 65888334 48633104 20942476 26891305 35806406 010000000200000003000000040000000500000006000000070000000 2004 2005 2006 2007 2008 Pul aylanishi moliyaviy resurslardan foydalanish jarayonini ham o‘z ichiga oladi. Kapital mablag‘lardan foydalanish va ba’zi sohalarda harajatlarni moliyalashtirish, banklar tomonidan kreditlash jarayonining amalga oshirilishi ham pul oborotining yuzaga kelishi uchun zarur shartlardan hisoblanadi. Kreditlash uchun zarur bo‘lgan kredit resurslarni pulning uzluksiz aylanishi natijasida vujudga keladi. Korxona, tashkilotlar tomonidan moddiy boyliklar, materiallar, yoqilg‘i va boshqalarni sotib olish uchun muljallangan pul mablag‘lari oldindan avanslashtiriladi. Qiymat pul shaklidan tovar shakliga utadi. Ishlab chiqarilgan mahsulot sotiladi va mol yetkazib beruvchining hisob varag‘iga pul mablaglari kelib tushadi. Shu tariqa korxonalarning puli uzluksiz aylanib turadi. Tovarlar uchun to‘lovlar naqd pulsiz amalga oshirilgani uchun korxona hisob varag‘iga kelib tushgan pul, uni ishlatishga zarurat tug‘ilgunga qadar banklarda saqlanadi. K orxona tashkilotlarining vaqtincha bo‘sh turgan pullari ularning roziligiga asosan bank tomonidan kredit resurslari sifatida ishlatilishi mumkin. Korxona, tashkilotlarining bo‘sh pul mablag‘laridan tashkari, banklar jamoat tashkilotlarining, byudjet, sug‘urta tashkilotlarining, aholining banklardagi pul mablag‘laridan o‘z resurslari sifatida foydalanib, xalq xo‘jaligi tarmoqlariga kreditlar berishi mumkin. Shunday qilib, banklar tomonidan pul mablag‘larining yig‘ilish jarayoni pul aylanishida namoyon buladi. Korxona tashkilotlarning kreditlashda pul mablag‘lari vaqtincha foydalanishga beriladi. Kredit berish va kredit hisobidan tovar moddiy boyliklarni sotib olish, ularni boshqa ishlab chiqarish harajatlari uchun sarflash va keyinchalik kreditni to‘lash ssuda hisobiga mablag‘ o‘tkazish jarayoni pul aylanishining unsurlaridan biri hisoblanadi. Pul oboroti investitsiya bilan bog‘lik harajatlarni, sug‘urta jarayonlarini amalga oshirishni, mulkni, hayotni, transport vositalarini, bog‘larni, boshqa buyumlarni sug‘urta qilish va uni to‘lashni o‘z ichiga oladi. Pul aylanishi aholi tomonidan uy – joy, kommunal xizmatlar, gaz, elektro energiyasi, aloqa xizmatlari uchun to‘lovlar, madaniy – maishiy xizmat ko‘rsatish korxonalariga to‘lovlar, transport uchun va boshqa tulovlarni, a’zolik badallari va paylarni to‘lashni o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, pulning ayrim yo‘nalishlarda Emissiya tizimi - Bu muomiladagi bank biletlari , xazina biletlari, qo ђ oz pular va qimmatli qo ђ ozlarni chiqarishdir. Buni Markaziy bank amalga oshiradi. Šimmatli qo ђ ozlarni ularni emitentlari - davlat, banklar, xissadorlik jamiyatlari chiqaradi. 5.Muomiladagi pul massasini tartibga soluvchi davlat muassasi- Markaziy bank. Pul tizimining tarixan 2 turi mavjud. Metall pullar tizimi. Kredit va kogoz pullar tizimi. Metal pullar tizimi bimetalizm (oltin va kumushni qonuniy tartibda umumiy ekvivalent ekanligi) va monometalizm (fakat ularni birini umumiy ekvivalentligi) turlariga bo’linadi. Muomiladagi pullarning asosiy qismini qo ђ oz pullar tashkil qiladi. Šo ђ oz pullardan foydalanilishiga sabab: a) Šimmatbaho metallar, xususan oltin tanga pullarni real va nominal qiymatlari o’rtasidagi farqni vujudga kelishi. Masalan. 10 grammlik tanga faydalanilishi tufayli 7 grammga kelgan. b) Ba’zi mamlakatlarda pulni real va nominal qiymatlari to’ ђ ri bo’lmagan qalbaki tangalarni chiqarilishi. v) Metal pullarni bo’zilishi, yo’qolishi davlat xazinasiga qimmatga tushadi. Šo ђ oz pulni chiqarish bunga nisbatan arzonga tushadi. Ravojlangan mamlakatlarning pul tizimi quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi. Pul birligi. Valyuta kursini belgilovchi qoidalar. Baho masshtabi. Pul ko’rinishlari – kredit biletlari, qo ђ oz pul va tanga. Emissiya tizimi Davlat yoki kredit apparati. Rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy pul tizimi quyidagi xususiyatlarga ega. - Oltinga almashilmaydigan, keyinchalik qo ђ oz pul aylanadigan, kredit pullarga o’tish. kafolatlanmaganligidir. Shu sababli, bir-birini yaxshi bilgan va doimiy aloqada bo‘lgan hamkor korxonalar o‘rtasida hujjatli inkassodan foydalanishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Respublikamiz xo‘jalik amaliyotida tijorat veksellari muomalasi mavjud emas. Bu esa, naqd pulsiz hisob-kitoblarning sof inkasso shaklidan foydalanish imkonini bermaydi. O‘z navbatida, sof inkassoning mavjud emasligi naqd pusiz hisob-kitob shakllaridan foydalanish amaliyotini takomillashtirishga sabiy ta’sir ko‘rsatadi. Tijorat veksellarini indossament orqali boshqa shaxslarga uzatishning mumkinligi ularning korxonalar o‘rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlikni kamaytirishdagi ahamiyatini oshiradi. Shu sababli, sof inkasso ham debitorkreditor qarzdorlikni kamaytirishda o‘ziga xos o‘rin tutadi 1 Garchi naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish to‘g‘risidagi me’yoriyhuquqiy hujjatlarda, avvalo Nizomda hisob-kitob cheklaridan foydalanishga ruxsat etilgan bo‘lsada, mamlakatimiz xo‘jaik amaliyotida yuridik shaxslar o‘rtasidagi hisob- kitoblarda qo‘laniladigan hisob-kitob cheklari mavjud emas. 1996 yilga qadar yuridik shaxslar o‘rtasidagi hisob-kitoblarda qo‘laniladigan hisob-kitob cheklari mavjud edi. Ushbu cheklar limitlashtirilgan chek daftarchalari ko‘rinishida bo‘lib, bunda cheklar summasi alohida schyotda deponent qilinar edi. Chek mol yetkazib beruvchining bankiga taqdim etilishi bilan to‘lanar edi. To‘lov amalga oshirilgandan keyin mol yetkazib beruvchining banki chekni debetli avizo bilan sotib oluvchining bankiga jo‘natar edi. Sotib oluvchining banki chek summasini deponent qilingan mablag‘lar hisobidan to‘lab berardi. Ammo 1996 yilga kelib deponentlangan mablag‘lar miqdoridan sezilarli darajada katta bo‘lgan summaga yozilgan hisob-kitob cheklari muomalada paydo bo‘ldi. Fikrimizcha, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan hisob-kitob cheklari muomalasining vaqtinchalik to‘xtatilishi ana shu sabab bilan izohlanadi. Shuni tan olish kerakki, limitlashtirilgan chek daftarchalariga asoslangan naqd pulsiz hisob-kitoblarga xos bo‘lgan asosiy kamchilik shundan iborat ediki, unda sotib oluvchiga tegishli mablag‘larini uning xo‘jalik aylanmasidan chiqib qolishi yuz beradi. Buning sababi shundaki, deponentlangan pul mablag‘idan sotib oluvchi 1 Ahamiyatli jihati shundaki, respublikamizda inflyatsiyaning belgilangan prognoz ko‘rsatkichlari doirasida jilovlashga muvaffaq bo‘linmoqda. 2011 yil uchun inflyatsiyaning yillik prognoz ko‘rsatkichi 7-9 foiz qilib belgilangani holda, uning amaldagi darajasi 7,6 foizni tashkil etdi. Respublikamiz iqtisodiyotiga investitsiyalarni keng ko‘lamda jalb qilinayotganligi inflyatsiya va devalvatsiya sur’atlarining yo‘l qo‘ymaslikni dolzarb masalaga aylantiradi. Buning sababi shundaki, inflyatsiya va devalvatsiya sur’atlarining yuqori bo‘lishi investitsiya loyihalarini moliyalashtirish jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Pullar taklifini tartibga solish tizimining samaradorligini ta’minlash bevosita Markaziy bankning monetar siyosati instrumentlaridan foydalanish amaliyotining takomillashganligiga bog‘liqdir. ulushining pasayishi memorial order vositasida o‘tkazilgan to‘lovlar miqdorining va umumiy to‘lov aylanmasidagi ulushining oshganligi bilan izohlanadi. Memorial order orqali amalga oshirilgan naqd pulsiz hisob-kitoblarning umumiy to‘lov aylanmasidagi ulushi 2008 yilda 45,41 foizni tashkil qildi. Bu esa, 2004 yilga nisbatan 5,23 foizli punktga yuqori demakdir. 1-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, 2004-2008 yillarda naqd pulsiz hisobkitoblarning inkasso, to‘lov talabnomasi, hujjatlashtirilgan akkreditivlar shakllarining umumiy to‘lov aylanmasidagi ulushi juda pastligicha qolgan. Bu esa, naqd pulsiz hisob-kitoblarning mazkur shakllari vositasidagi naqd pulsiz hisobkitoblar amaliyotini takomillashtirish borasida dolzarb muammolarning mavjud ekanligidan dalolat beradi. Shuningdek, yuqorida keltirilgan jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, yuridik shaxslar o‘rtasida qo‘llaniladigan hisob-kitob cheklari vositasidagi naqd pulsiz hisob-kitob shakli mavjud emas. Buning sababi shundaki, mazkur naqd pulsiz hisob-kitob shakli vosiatsidagi hisob-kitoblar respublikamiz amaliyotida 1996 yilda vaqtinchalik to‘xtatilgan. Buning asosiy sababi shundaki, deponentlangan chek summalari bilan yozilgan chek summalari o‘rtasida tafovut yuzaga keldi, ya’ni ta’minlanmagan cheklar muomalada paydo bo‘ldi. 1-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, tahlil qilingan davr mobaynida hujjatlashtirilgan akkreditivlar vositasidagi naqd pulsiz hisob-kitoblarning umumiy to‘lov aylanmasidagi ulushining pasayishi va past darajadaligi kuzatildi. Bu esa, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlik miqdorini kamaytirish nuqtai-nazaridan salbiy holat hisoblanadi. Chunki hujjatlashtirilgan akkreditivlarda to‘lov kafolatlangan bo‘ladi. Ularning har bir shaklida yetkazib berilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar bo‘yicha to‘lov summasi kafolatlangan bo‘ladi. Ta’minlangan akkreditivlarda to‘lov summasi alohida schyotda (respublikamiz banklarida 22602-schyotda) deponent qilinadi. Ta’minlanmagan akkreditivlarda esa to‘lov yuzasidan kafolat tijorat banki tomonidan beriladi. Bunda akkreditiv bo‘yicha tovar hujjatlari kelib tushganda sotib oluvchining joriy schyotida pul mablag‘lari bo‘lmasa, to‘lov tijorat banki tomonidan amalga oshiriladi. mustaqil davlat bo’lishi mumkin emas. Shu boisdan Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov – « bugungi eng muhim vazifa valyutamizni baquvvat, dunyoda obruli valyutaga aylantirishdir u, yuksak va katta kuchga ega bo’lishi lozim» - degan edi. Yuqoridagilardan kelib chiqib respublikamizda 2003 yilni 15 oktyabridan joriy xalqaro operasiyalar bo’yicha so’mning erkin almashtirilishi joriy etildi. Respublikamizda milliy valyutani xorijiy valyutalarga erkin almashtirishga erishilganligi mamlakatimiz iqtisodiyoti yangi yuksalishlarga erishayotganligidan, uni jahon iqtisodiy hamjamiyatdagi integrasiya jarayoni yanada tezlashayotganligidan dalolat beradi. Respublikamiz Prezidentining 2005 yil 5 avgustdagi PK-147 sonli «Banklardagi depozit xisob varaqalaridan naqd pul tulovlarini o’zliksiz ta’minlash to’ ђ risida» gi qarori asosida banklarga bo’lgan ishonchning ta’minlanishi natijasida 2005 yil yanvar - iyul oyida bank kassalariga tushgan o’rtacha oylik naqd pul tushumlari 344 mlrd. so’mni tashkil etgan bo’lsa, maskur qaror qabul qilingandan so’ng avgust – dekabr oylarida bu ko’rsatkich 515 mlrd. so’mni tashkil qildi yoki 49,7 % ga oshdi. Agar 1996-2002 yillar mobaynida naqd pullarning bank kassalariga qaytishi 80-93 foiz orali ђ ida bo’lgan bo’lsa, bu kursatkich 2005 yilda 96,3 foizni tashkil etdi. Xususan, 2005 yilda bank kassalariga tushgan naqd pullar 2004 yilga nisbatan 38,6 foizga, shu jumladan savdo tushumlari 47,2 foizga oshdi. Inflyasiya, uni kelib chiqish sabablari, shakllari, oqibatlari va undan chiqish yo’llari Inflyasiya lotincha infeotio so’zidan olingan bo’lib shish, burtish, ko’pchish ma’nosini anglatadi. Inflyasiya so’zi XIX asr o’rtasidan boshlab iqtisodiy termin sifatida qo’llana boshlagan, ungacha tibbiyotda xafli usma kasalini ifodalashda qullanilgan. Lekin xaqiqatda ham xavfli, u umumiqtisod uchun xavfli. Inflyasiya so’zining iqtisodiy ma’nosi-muomilada mavjud bo’lgan tovarlar va ularning bahosiga va miqdoriga nisbatan ko’p pul chiqarish demakdir. Pul muomilasining belgilangan muddat va davr uchun, miqdoriy uzgarishlarini bilish uchun, shuningdek pul massasi, xajmi va o’sish sur’atlarini tartibga solish buyicha tadbirlarni ishlab chiqish uchun turli xil ko’rsatkichlar (pul agregatlari) foydalaniladi. O’zbekistonda pul massasi quyidagi tarkibiy qismlaridan (pul agregatlari to’planadi) iborat. Mo = naqd pullar M 1=   Mo + s chetlardagi pul qoldi ђ i + mahalliy byudjet mabla ђ lari+ byujet, jamoa va boshqa tashkilot mabla ђ lari. M 2=   M 1 +x alq bankidagi muddatli jam ђ armalar M 3= M 2 + sertifikatlar + maqsadli zayom obligasiyalari + davlat zayom obligasiyalari + xazina majburiyatlari. Pul agregatlari M 1 + M 2 ning bir – biridan farqi M 2 ning tarkibiga yakin orada pulga aylanishi mumkin bo’lgan «kvazi pullar» ni (depozit sertifikatlari, investisiya fondlarining aksiyalari va boshqalar) olishdadir. 1995 yilda nominal pul mussasi M 2 pul massasining 1994 yildagi o’sish darajasidan 1,5 marta kam bo’lgan. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov 2003 yil 17 fevraldagi Vazirlar Mahkamasining yi ђ ilishida «Moliyaviy pul muomilasi mutonosibligini ta’minlash masalalarida ijobiy natijalar qo’lga kiritildi…. Pul massasining o’sish sur’ati ancha kamaydi, uning hajmi 2001 yilda YaIM ga nisbatan 14 foizni tashkil etgan bo’lsa, o’tgan yili bu ko’rsatkich 12,5 foizdan iborat bo’ldi» degan edi. O’zbekiston Respublikasida pul muomilasini boshqarishda Markaziy bank quyidagi usullardan foydalanadi. Majburiy rezerv stavkasi normasini belgilash. Tijorat banklarini ochiq bozorda qatnashishi Markazlashgan kreditlar uchun qayta moliyalashtirish stavkasini belgilash. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’ ђ risidagi qonunning 28 moddasiga binoan majburiy rezerev miqdori tijorat bankining yi ђ ilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Tijorat banklari resruslarining Markaziy bankda saklanishi Ta’minlangan hujjatlashtirilgan akkreditivlarda deponent qilingan pul mablag‘larining real qiymatini pasayish xavfi saqlanib qoladi. Mazkur xavf inflyatsiya va vayutalarning almashuv kurslarini o‘zgarishi bilan bog‘liq. Inflyatsiyaning kuchayishi natijasida milliy valyutada deponent qilingan mablag‘larning real qiymati pasayadi, valyuta riski ta’sirida esa, milliy va xorijiy valyutalarda deponent qilingan mablag‘larning real qiymati pasayishi mumkin. Quyidagi rasm ma’lumotlari orqali hujjatli inkasso vositasidagi naqd pulsiz hisob- kitoblarni amaga oshirish tartibini ko‘ramiz. ( 1 3) ( 3) (7) (8) (10) (2) 1.2.3-rasm. Hujjatli inkasso orqali hisob-kitoblarni amalga oshirishi tartibi Bu yerda: – oldi-sotdi shartnomasini imzolash; – mol yetkazibberuvchi tovarlarni jo‘natadi; – mol yetkazib beruvchi tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni o‘zining bankiga uzatadi; Mol yetkazib beruvchining banki (4) (12) (5) Sotib oluvchining banki (6) (9) (11) Mol yetkazib beruvchi (1) Sotib oluvchi korxona aholi Davlat muassasalari bilan aholi o‘rtasida pensiya, nafaqa, stipendiya, yutuqlar, soliqlar va boshqalarni to‘lash jarayonida: davlat aholi Bank tizimi bilan aholi o‘rtasida qarz olish va uni qaytarish, qarz foizini to‘lash, omonatlar qo‘yish va olish jarayonida: bank aholi Aholining turli qatlamlari o‘rtasida bozorda turli mahsulotlar sotib olish, ko‘rsatilgan xizmatlarga haq to‘lash jarayonida: aholi aholi Naqd pul aylanishi pul aylanishi ishtirokchilaridan biri albatta, aholi vakili bo‘lishini taqozo etadi. Naqd pullar cheklangan miqdorda muomalaga chiqariladi va buning ustidan banklar nazorat olib boradilar. Bankka topshirilgan naqd pul osonlikcha pul topshiruvchining hisob–raqamidagi yozuvga aylanadi. Hisob raqamidagi yozuvlar topshiriqnomasi sotib oluvchi uchun qulay bo‘lgan naqd pulsiz hisob-kitob shakli hisoblanadi. Ayni vaqtda, naqd pulsiz hisob-kitoblarning to‘lov topshiriqnomasi shakliga xos bo‘lgan ayrim kamchiliklarning mavjudligini e’tirof etish joiz. Fikrimizcha, ulardan asosiylari quyidagilardir: yetkazib berilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar bo‘yicha to‘lov kafolatlanmagan; yetkazib berilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun to‘lov summasining asosiy qismi (50 foizdan ortiq qismi) oldindan to‘langanda sifatsiz tovarlar yetkazib berish, tovarlarni o‘z vaqtida yetkazib bermaslik, xizmatlarni sifatli tarzda ko‘rsatmaslik yoki tovarlarni umuman yetkazib bermaslik (xizmatlarni ko‘rsatmaslik) xavfi saqlanib qoladi. To‘lov topshiriqnomalarida to‘lovning kafolatlanmaganligi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlik hajmini qisqartirish nuqtai- nazaridan salbiy holat hisoblanadi. Chunki ko‘pchilik o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning pul oqimi barqarorligini ta’minlash muammosi mavjud. Bunday sharoitda yetkazib berilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun to‘lovning kafolatlanganligini ta’minlash, uni o‘z vaqtida amalga oshirilishiga erishish to‘lovsizlik muammosini hal qilish jihatidan muhim amaiy ahamiyat kasb etadi. Quyidagi rasm ma’lumotlari orqali respublikamiz bank amaliyotida hujjatlashtirilgan akkreditivlarning asosiy shakli sifatida keng qo‘llanilayotgan ta’minlangan akkreditivlar vositaisda naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibini ko‘rib chiqamiz. keltirdi. Bir qator korporativ qimmatli qog‘ozlar, ipoteka obligatsiyalari ochiq bozor operatsiyalarining ob’ekti sifatida oldi-sotdi ob’ektiga aylandi. Taraqqiy etgan mamlakatlarning bank amaliyotida ochiq bozor operatsiyalaridan bank tizimining likvidligiga ta’sir maqsadida foydalanish keng tarqalgan. AQSH Federal zaxira tizimida ham, Yevropa Markaziy bankining faoliyatida ham ochiq bozor operatsiyalaridan bank tizimining likvidligiga ta’sir etish maqsadida foydalanilayotganini kuzatish mumkin. Pullar taklifini tartibga solishda Markaziy bankning qayta moliyalash siyosati muhim o‘rin tutadi. Taraqqiy etgan mamlakatlarda Markaziy banklar tijorat banklarini trattalarni qayta hisobga olish yo‘li bilan kreditlash usulidan keng foydalanadi. Ammo ko‘pchilik o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida trattalar muomalasi mavjud bo‘lmaganligi sababli, Markaziy banklar trattalarni qayta hisobga olishga asoslangan diskontli kreditlar berish imkoniyatiga ega emas. Aytish kerakki, trattalarni Markaziy bankda qayta hisobga olish har bir tijorat bankiga beriladigan qayta hisobga olish limiti asosida amalga oshiriladi. Bund har bir tijorat banki uchun qayta hisobga olish limitini belgilashda qayta hisobga olish kontingenti mamlakat tijorat banklarining soniga bo‘linadi. Limit belgilashning umumiy tenglik asosida amalga oshirilishi, banklararo raqobat muhitiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Chunki, tijorat banklariga nisbatan limitning ularning umumiy kapitali yoki birinchi darajali kapitaliga qarab belgilanishi kapital miqdori katta bo‘lgan tijorat banklariga nisbatan barobar bo‘lmagan raqobat muhitini ta’minlaydi. Pullar taklifini tartibga solishning dolzarb masalalaridan biri – inflyatsiyani jilovlash hisoblanadi. Masalaning dolzarbliligi shundaki, pullar taklifining ko‘payishi inflyatsiya darajasining oshishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bunday sharoitda pul massasining o‘sishini cheklashga qaratilgan restriksion pul-kredit siyosatining amalga oshirilishi makroiqtisodiy o‘sish sur’atlarining sekinlashishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, pul massasini tartibga solish maqsadida amalga oishirilayotgan tadbirlarning makroiqtisodiy o‘sish sur’atlariga ta’siri Markaziy banklar uchun doimiy tahlil va monitoring ob’ekti bo‘lib qolmoqda. Tijorat banklari tomonidan akkreditiv bo‘yicha to‘lovlar muddatli kreditlar yoki overdraft kreditlari hisobidan amalga oshiriladi. Kreditlashning aynan qaysi shaklidan foydalanib, akkreditiv bo‘yicha to‘lovni amalga oshirish masalasi tijorat banki va mijoz o‘rtasidagi kelishuvga asosan hal qilinadi. Mijoz uchun kredit bilan bog‘liq bo‘lgan foiz to‘lovlarini tejash nuqtai-nazaridan overdraft kreditidan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Endi biz naqd pulsiz hisob-kitob shakllari vositasidagi hisob-kitoblarning umumiy hajmida har bir naqd pulsiz hisob-kitob shaklining ulushi va dinamikasiga baho beramiz. 1.2.2-jadval Naqd pulsiz hisob kitob shakllari vositasidagi hisob-kitoblarning umumiy hajmida har bir shaklning ulushi darajasi va dinamikasi (foizda) Naqd pulsiz hisob- kitob shakllari 2004 2005 2006 2007 2008 2008 yilda 2004 yilga nisbatan o‘zgarishi, f.p. To‘lov topshiriqnomasi 96,51 97,05 96,74 97,66 98,09 1,58 Inkasso 1,91 1,68 1,77 1,54 1,15 - 0,76 To‘lov talabnomasi 1,39 1,23 1,41 0,74 0,70 - 0,69 Hujjatlashtirilgan akkreditiv 0,19 0,04 0,08 0,06 0,06 - 0,13 Jami naqd pulsiz hisobkitob shakllari vositasidagi to‘lovlar 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 x 1.2.2-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, 2004-2008 yillarda to‘lov topshiriqnomalari vositasidagi hisob-kitoblarning naqd pulsiz hisob-kitoblarning umumiy hajmidagi salmog‘i yuqori darajada saqlanib qolgan. Buning ustiga, 2006- 2008 yillarda ushbu ko‘rsatkichning amaldagi darajasi o‘sish sur’atlariga ega xizmatlar sifatini baho o’zgarmagan holda yomonlashuvchi, tovar defiseti sodir bo’lganda) inflyasiya tushunchalari mavjud. Inflyasiyadan farqliroq deflyasiya narx-navo pasayishini, pul qadrini ortishini bildiradi. U sababli inflyasiyadan yutqazishlar deflyasiya yordamida qoplanishlar sodir bo’ladi. Inflyasiyadan chiqish uchun: Ishlab chiqarishni rivojlantirish, uni rivojlanishini ra ђ batlantirish (soliq tizimi, past foizli kreditlar va boshqalar bilan). Raqobatbardosh tovar ishlab chiqarish va uni jahon bozoriga chiqarish. Muomiladgi pul muassasini cheklash va boshqalar. Xozirgi sharoitda inflyasiyaga qarshi kurashish choralari. Ish xaki va ijtimoiy tulovlarni indesasiyalab borish. Tijorat banklari kreditlari bo’yicha foizlarini kayta ko’rib chiqib turish. Pulning bankdan tashkariga xarakat qilishiga yo’l quymaslik (kassa apparatlarini joriy etish va boshqalar). Šimmatli qo ђ ozlar bozorini kengaytirish va boshqalar. Inflyasiyaning iqtisodiyotga ta’siri. Ishlab chiqarishni stixiyaligi kuchayadi, tarmoqlar mutonosibligi bo’ziladi. Bo’sh mabla ђ larni ishlab chiqarish sohasidan muomila (savdo) sohasiga oqib o’tishiga sabab bo’ladi. Tovarlarni normal xarakati bo’zilib bozordan bozorga kuchib yurishi sodir bo’ladi. Olib sotarlikga keng yo’l ochiladi. Iste’mol va extiyojni izdan chiqaradi. Šadrsizlangan puldan qochish uchun kerakli, keraksiz tovarlar sotib olinadi. Tovarlarni kreditga sotish qisqaradi. Bank foizlari oshadi , o’zoq muddatli kredit berish barham topadi. Aholi mabla ђ larini jam ђ armaga jalb etish qiyinlashadi. Barter munosabatlari vujudga keladi. Byudjet taqchilligi sodir bo’ladi, emissiyaga zo’r beriladi va u inflyasiyani yanada kuchaytiradi. 2.3. Muomiladagi pul massasi va uni boshqarish. esa o‘z navbatida naqd pulga aylanishi mumkin. Mamlakat Markaziy banki muomaladagi naqd pul massasini quyidagicha aniqlaydi va boshqarib boradi: Aholi qo‘lidagi naqd pullar Korxonalar kassa qoldiplari Muomaladagi Banklararo kassalardagi naqd pullar naqd pullar Muomaladagi naqd pul massasining asosiy qismini aholi qo‘lidagi pul tashkil etadi. Ularni hisoblash va tartibga solish nihoyatda qiyin jarayondir. Ana shu sababli aholi qo‘lida haddan tashqari ko‘p miqdorda naqd pul to‘planib qolishi salbiy oqibatlarga olib keladi. Aholi qo‘lidagi naqd pullarni quyidagicha tartibga solish mumkin: aholi ehtiyojlarini to‘liq qondirish uchun sifatli tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish; tovarlar va xizmatlarga xaq to‘lashda cheklar, kredit va plastik kartochkalar hamda boshqalarni joriy etish; aholi mablag‘larini turli - tuman omonatlar va jamg‘armalar sifatida banklarga jalb qilish; aholiga qiymatli qog‘ozlarni sotish, ularning mablag‘larini iqtisodiyotni rivojlantirishga sarflash va boshqalar. Mustaqillik yillarida pul muomalasini tartibga solish mexanizmlari takomilashtirildi, savdo va xizmat ko‘rsatish faoliyatidan tushadigan naqd pul tushumini to‘liq inkassatsiya qilish hamda korxonalar va aholining naqd pulga bo‘lgan talabini ularning birinchi murojatiga ko‘ra ta’minlash borasidagi qonunchilik talablari kuchaytirildi. Ushbu jarayonlarni monitoring qilish agar muammo yuzaga kelganda uni tezkor hal qilishning samarali tizimi shakillantirildi. Xususan, pul muomalasini boshqarishning bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lmagan usullari va mexanizmlari bekor qilindi. – mol yetkazib beruvchi tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni o‘zining bankiga uzatadi; – mol yetkazib beruvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni tekshiradi va qabul qilib oladi (agar hujjatlarda xatoliklar mavjud bo‘lsa, u holda hujjatlar to‘g‘rilash uchun mol yetkazib beruvchiga qaytariladi); – mol yetkazib beruvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni sotib oluvchining bankiga jo‘natadi; – sotib oluvchining banki deponent schyotidagi mablag‘lar hisobidan to‘lovni amalga oshiradi; – sotib oluvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni sotib oluvchiga beradi; – mol yetkazib beruvchining bankiga to‘lovni amalga oshirilganligi to‘g‘risidagi xabar yetkaziladi; – mol yetkazib beruvchining banki to‘lov summasini mol yetkazib beruvchining joriy schyotiga o‘tkazadi; – mol yetkazib beruvchining joriy schyotidan ko‘chirma. 1.2.2-rasmdan ko‘rinadiki, ta’minlangan hujjatlashtirilgan akkreditivlarda yetkazib berilgan tovarlar yoki ko‘rsatilgan xizmatlar bo‘yicha to‘lovlar to‘liq kafolatlangan. Bu esa, o‘z navbatida, to‘lovsizlik muammosini hal qilish, xo‘jaik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlik hajmini qisqartirish nuqtai-nazaridan ijobiy holat hisoblanadi. Ayni vaqtda, ta’minlangan hujjatlashtirilgan akkreditivlarga xos bo‘lgan qator kamchiliklar mavjud deb hisoblaymiz. Fikrimizcha, ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar pul mablag‘larining ma’lum qismi ularning xo‘jalik aylanmasidan chiqib qoladi. Deponentlangan pul mablag‘laridan sotib oluvchi o‘zining xo‘jalik faoliyatida foydalana olmaydi, tijorat banki esa deponentlangan mablag‘ga foiz hisoblamaydi. Ta’minlangan hujjatlashtirilgan akkreditivlarda to‘lovni amalga oshirish davri cho‘zilib ketadi, hujjatlar nisbatan uzoq aylanadi. Natijada tovarlarni sotish jarayoni ham cho‘zilib ketadi. 1.3.1.Jadval. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining majburiy zaxira stavkalari. Tijorat banklari depozitlari Majburiy zaxira stavkasi,% 2009y. 1 sentyabrgach a 2009y.1 sentyabrda n Bir yilgacha muddatga jalb qilingan 13,0 15,0 Bir yildan uch yilgacha muddatga jalb qilingan 15,0 12,0 Uch yildan ortiq muddatga jalb qilingan depozitlar 15,0 10,5 Markaziy bankning majburiy zahira stavkalarini tabaqalashtirish uchun asos – O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 28 iyuldagi PQ-1166-sonli “Tijorat banklarining investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga yo‘naltirilgan uzoq muddatli kreditlari ulushini ko‘paytirishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” gi Qarori hisoblanadi.* Xalqaro amaliyotda pul bazasi asosan quyidagi elementlardan tashkil topadi: Markaziy bank tomonidan emissiya qilingan naqd pullar; tijorat banklarining Markaziy bankning balansida ochilgan “Nostro” vakillik hisobraqamlaridagi pul mablag‘lari; tijorat banklarining Markaziy bankka o‘tkazilgan majburiy zahira ajratmalari. Respublikamizda pul massasining o‘sish sur’atlari va multiplikativ kengayishining barqarorligini ta’minlash maqsadida majburiy zaxira siyosatining moslashuvchanlik darajasini oshirish, tijorat banklari aktivlari va resurslari o‘rtasidagi nomutanosiblikning yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik orqali muddatli depozitlarning brutto depozitlar hajmidagi salmog‘ini oshirish lozim. 2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy inqirozi taraqqiy etgan mamlakatlarda Markaziy banklarning ochiq bozor ob’ektlari sonini oshirish zaruriyatini yuzaga O‘zbekiston Respublikasi amaliyotida tovarlarning sifati yuzasidan bank kafolatlarini berish qo‘llanilmaydi. Fikrimizcha, bank kafolatining mazkur turini qo‘llash zaruriyati mamlakatimizning xo‘jalik amaliyotida mavjud. Chunki xorijiy mamlakatlardan import qilingan ayrim asbob-uskunalarning moddiy va ma’naviy jihatdan eskirganligi va buning natijasida investitsion loyihalarning samaradorligini ta’minlada muammolarning yuzaga kelganligi kuzatildi. Agar ushbu sifatsiz uskunalarning sifati bo‘yicha xorijiy banklarning sifat yuzasidan berilgan kafolatlari mavjud bo‘lganda edi, tashqi savdo shartnomasida ko‘rsatilgan jarima summalarini xorijiy banklardan undirish, oldindan to‘langan valyuta mablag‘larini qaytarib olish imkoni yuzaga kelgan bo‘lar edi. 1.3.O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarida pul aylanishining tartibi. Taraqqiy etgan mamlakatlarning tajribalarini o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatdiki, pul taklifini tartibga solish tizimining samaradorligini ta’minlash, milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash va inflyatsiyani jilovlash imkonini beradi. Xususan, AQShda XX asrning 70-yillarida pul massasining barqaror o‘sish sur’atlarini ta’minlashga erishilganligi inflyatsiya darajasini keskin pasaytirish imkonini berdi. Klassik iqtisodchi olimlar – J.M.Keyns va M.Fridmen pul massasini tartibga solish masalasining barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etishini isbotlab berishgan. Jumladan, M.Fridmenning fikricha, pul massasining ishlab chiqarish hajmiga nisbatan yuqori sur’atlarda o‘sishi inflyatsiyani yuzaga keltiradi. Shu sababli, pul massasini tartibga solish yo‘li bilan inflyatsiyani jilovlash mumkin. Respublikamizda pul massasining o‘sish sur’atlari va multiplikativ kengyishining barqarorligini ta’minlash maqsadida majburiy zixira siyosatining moslashuvchanlik darajasini oshirish, tijorat banklari aktivlari va resurslari o‘rtasidagi nomutanosiblikning yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik orqali muddatli depozitlarning brutto depozitlar hajmidagi salmog‘ini oshirish mumkin. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlikni qisqartirish muammosi mavjud bo‘lgan sharoitda to‘lovlarni kafolatlash imkonini beradigan naqd pulsiz hisob-kitob shakllaridan foydalanishga ustuvor darajada ahamiyat berish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Quyidagi jadval ma’lumotlari orqali naqd pulsiz hisob-kitob shakllarining umumiy to‘lov aylanmasidagi ulushining holati va dinamikasini ko‘rib chiqamiz. 1.2.1-jadval Naqd pulsiz hisob kitob shakllarining umumiy naqd pulsiz to‘lov aylanmasidagi ulushi dinamikasi 2 (foizda) Naqd pulsiz hisob-kitob shakllari 2004 2005 2006 2007 2008 2008 yilda 2004 yilga nisbatan o‘zgarishi , f.p. To‘lov topshiriqnomasi 57,02 55,06 50,71 51,81 52,18 - 4,84 Inkasso 1,13 0,95 0,93 0,82 0,61 - 0,52 To‘lov talabnomasi 0,82 0,70 0,74 0,39 0,37 - 0,45 Hujjatlashtirilgan akkreditiv 0,10 0,02 0,04 0,03 0,02 - 0,08 1.2.1-jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinadiki, 2008 yilda to‘lov topshiriqnomasi vositasida amalga oshirilgan naqd pulsiz hisob-kitoblarning umumiy to‘lov aylanmasidagi salmog‘i sezilarli darajada pasaygan. Ushbu pasayish boshqa naqd pulsiz hisob-kitoblarning umumiy to‘lov aylanmasidagi ulushlarining oshishi hisobiga yuz berganda edi, u holda mazkur pasayishni ijobiy holat sifatida baholasak bo‘lar edi. Ammo amalda to‘lov topshiriqnomalari 2 1.2.1-rasm. To‘lov topshiriqnomasi orqali hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi Bu yerda: – oldi-sotdi shartnomasini imzolash; – mol yetkazib beruvchi oldi-sotdi shartnomasiga muvofiq tovarlarni hamda tovarlar bilan bog‘liq hujjatlarni jo‘natadi; – sotib oluvchi to‘lovni amalga oshirish maqsadida o‘z bankiga to‘lov topshiriqnomasi yozadi; – sotib oluvchining banki sotib oluvchining to‘lov topshiriqnomasiga asosan to‘lovni amalga oshiradi; – to‘lovni amalga oshirilganligi to‘g‘risidagi xabar mol yetkazib beruvchining bankiga yetkaziladi; – mol yetkazib beruvchining banki to‘lov summasini mol yetkazib beruvchining joriy schyotiga o‘tkazadi; – mol yetkazib beruvchining joriy schyotidan ko‘chirma. 2.1-rasm ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, to‘lov topshiriqnomalari orqali hisoblashishlar sotib oluvchiga yetkazib beriladigan tovarlarning sifatini nazorat qilish imkonini beradi, chunki sotib oluvchi tovarlarning sifatini tekshirgandan keyingina to‘lov topshiriqnomasi yozadi. Shu jihatdan olganda, to‘lov Mol yetkazib beruvchining banki (6) (5) Sotib oluvchining banki (4) (7) (3) (2) Mol yetkazib beruvchi (1) Sotib oluvchi II-bob. Pul tizimi va pul muomalasi. 2.1Pul tizimi va uning elementlari. Pul tizimining turlari. Pul tizimi deganda mazkur mamlakatda pul muomilasini qonuniy va mutonosib ravishda tashkil qilishda qullaniladigan uslublar mujmuasi tushuniladi. Xozirgi pul tizimi XVI-XVII asrlarda ishlab chiqarishning kapitalistik usulining yuzaga kelishi munosabati bilan shakllangan, biroq uning ayrim elementlari bundan oldinroq paydo bo’lgan. Pul tizimi quyidagi asosiy elementlari o’z ichiga oladi. Pul birligi, so’m, rubl va boshqalar. Baho masshtabi-dastlab u pul birligining oltinga teng qismi sifatida, hozir jahon pullariga nisbati. Pulning turlari. Šiymatni o’zida ifodalanishiga ko’ra pullar ikki turga xaqiqiy va xaqiqiy pulni o’rnini bosuvchi pullarga bo’linadi. Xaqiqiy pullar nominal qiymatini uzida ifodalovchi real qiymatga ega bo’lgan metal pullar bo’lib ular har xil shakllarda chiqarilgan. Šo ђ oz pullar xaqiqiy pullarning vakili bo’lib pulning muomila funksiyasi rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan. Umuman pullar qo’yidagi turlarga bo’linadi 1. Šo ђ oz pullar 2. Kredit pullar. Kredit pullar qo ђ oz pullardan farq qilib ular bir vaqtni o’zida qiymatni ifodalaydi va u kredit xujjat bo’lib, kreditor va qarz oluvchi o’rtasidagi iqtisodiy munosabatni aks ettiradi. Kredit pullarga davlat banki biletlari, veksel, banknot, chek, kredit kartochkasi va boshqalar kiradi. 3. Tangalar asosan nekel va bronzadan tayyorlanadi. Tarixiy ma’lumotlarga kura birinchi tangalar bundan 26 asr oldin Lidiya va Xitoyda, VII asrlarda xozirgi Markaziy Osiyo davlatlarida, IX-X asrlarda Kiyev rusida zarb kilingan. Dastlab tangalar oltindan, keyinchalik ular boshqa metallda zarb kilingan. Šo ђ oz pullar tarixiy manbalarga kura XII-asrda Xitoyda, 700-yillarda kumush tangalar chiqarilgunga kadar Buxoro davlatida kogoz puldan foydalanilgan. Amerika va Yevropada qo ђ oz pullar XVII-XVIII asrlarda chiqarilgan (6) (1) 1.2.2-rasm. Ta’minlangan hujjatlashtirilgan akkreditivlar orkali hisobkitoblarni amalga oshirish tartibi Bu yerda: – oldi-sotdi shartnomasini imzolash; – sotib oluvchi akkreditiv ochish to‘g‘risida o‘z bankiga ariza beradi; – sotib oluvchining banki sotib oluvchining joriy schyotidan to‘lov summasini olib, uni alohida schyotda (22602-schyotda) deponentlaydi; – sotib oluvchining banki mol yetkazib beruvchining bankini akkreditiv ochilganligi to‘g‘risida yozma ravishda xabardor qiladi; – mol yetkazib beruvchining banki mol yetkazib beruvchiga hujjatlashtirilgan akkreditiv ochilganligi to‘g‘risidagi xabarni yetkazadi; – mol yetkazib beruvchi tovarlarni jo‘natadi; Mol yetkazib beruvchining (13)banki (8) (9) (4) (12) Sotib oluvchining banki (3) (10) () (11) 7) (5) (14 (2) Mol yetkazib beruvchi Sotib oluvchi Inflyasiya so’zi pul muomilasi sohasida AŠShning Shimoliy va Janubiy shtatlari o’rtasida grajdanlar urushi bo’lganda muomilaga juda ko’p miqdorda (450 mln grin bek) qo ђ oz dollor chiqarilgan vaqtidan boshlab qullanila boshlagan. Ularni sotib olish qobiliyati ikki yildan keyin 50 foizga tushib ketgan. Tarixga ko’ra urush va boshqa ofatlar sababli davlat xarajatlarining oshib ketishi, inflyasiya bilan o’zviy bo ђ liq. Masalan, Angliyada kuchli inflyasiya XIX asrning boshida Napolion bilan urush davrida, Fransiyada franso’z revolyusiyasi davrida, Rossiyada XIX asrning o’rtalarida nomoyon bo’lgan. Germaniyada juda yuqori sur’atlardagi inflyasiya 1923 yillarda bo’lib, muomiladagi pul massasi 496 kvintillion markaga yetgan va pul birligi trillion markaga qadrsizlangan. Oldingi inflyasiyalarning xususiyati shundagi , ular ma’lum davrda nomoyon bo’ladi. Ќ ozirgi davr inflyasiyasi odatda doimiy (xronik) xarakterga ega bo’lib, xo’jalik faoliyatining barcha sohalarini qamrab olish bilan, pul, omillaridan tashqari boshqa iqtisodiy omillarga ta’sir qilishi bilan farqlanadi. Inflyasiyaning asosiy sabablari. a) Jam ђ arma va iste’mol o’rtasidagi. b) Talab va taklif o’rtasidagi v) Muomiladagi pul muassasi va xo’jaliklarning naqd pulga bo’lgan talabi o’rtasidagi nomutonosibliklardir. Bulardan tashqari pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomilasi qonunning bo’zilishi, ishlab chiqarish xarajatlarining o’sishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi, ishlab chiqarishni qisqarishi, ba’zan byudjet difisetini qoplash uchun qo’shimcha pul chiqarish va boshqalar ham sabab bo’ladi. Inflyasiyani yuzaga keltiruvchi omillarni ichki va tashqi sabablarga bo’lish mumkin. Ichki omillar mamlakatni monetar – pul siyosati hamda xo’jalik faoliyati bilan bo ђ liq (nomutonosiblik, baholardagi davlatni yakka xokimligi, noto’ ђ ri kredit siyosati, pul muomilasi qonunining bo’zilishi va boshqalar). mahsulotlariga ayirbosh qilinadi. Bu jarayonning amalga oshishida pul kabi vositachi ishtirok qilmaydi. Ayirboshlash jarayoni pulsiz muvozanat tariqasida namoyon buladi. Ayirboshlashning oddiy shakli, mazmun jihatidan sodda bo‘lsa – da, amalga oshirish jarayonida ma’lum qiyinchiliklar mavjud. Shuning uchun tomonlar o‘rtisidagi oldi – sotdi jarayonini tezroq va samaraliroq amalga oshiruvchi vositachi zarur. Bu jarayonning kechishi, ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan moddiy va mehnat resurslari shu resurslar uchun to‘lovlar – ish haqi, renta to‘lovlari, foiz daromadlari bilan bog‘langan holda tovar va pul massasini tenglashtiruvchi mustaqil aylanishni yuzaga keltiradi. Sovar bozori va resurslar bozorining yuzaga kelishi, mahsulot va milliy daromadning yuzaga kelishiga olib keladi. Milliy daromadning bir qismi aholi tomonidan jamg‘arilib moliyaviy bozorlar orqali investitsiya shaklida korxona, tashkilotlar ixtiyoriga kelib tushadi, bir qismi esa davlat zayomlari orqali byudjet defitsitini qoplashga yo‘naltiriladi. Natijada pul oqimi o‘zining asosiy yo‘nalishlari orqali korxona, tashkilot, aholi, tovarlar bozori va resurslar bozoridan o‘tib moliya bozori va davlatgacha yetib keladi, ya’ni, aholiga kelib tushadigan daromadning bir qismi soliqlar sifatida davlat ixtiyoriga kelib tushadi. Shuning uchun ham pul aylanishining salmoqli qismini milliy daromadni yaratish, taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar tashkil qiladi. Milliy daromadni yaratishda pul aylanishi jamiyat a’zolari bilan korxonalar o‘rtisidagi to‘lovda namoyon bo‘ladi. Pul aylanishing quyidagi guruhlarini ifodalash mumkin: ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan to‘lovlar (ishlab chiqarish vositalarini sotib olish, ish haqi to‘lash va b.); harajatlarni qoplash uchun kelib tushadigan tushumlar va jamg‘armalarni tashkil qilish; turli xil moliyaviy majburiyat va daromadlardan to‘lovlarni amalga oshirish va boshqa to‘lovlar. Korxonalar oladigan daromadlardan byudjetga to‘lovlar, ya’ni soliqlar va boshqa to‘lovlarning amalga oshirilishi ham pul aylanishining bir qismini tashkil qiladi. I-bob. Pul moumalasi haqida 1.1.Pul aylanishi va uning mohiyati Naqd pulsiz va naqd pul o‘tqazish yo‘li bilan amalga oshiriladigan to‘lovlarning yig‘indisi pul aylanishni tashkil qiladi. Xalq xo‘jaligi tarmoqlarida yaratilgan tovarlarning barchasi pul yordamida ayirbosh qilinadi. Pul aylanishiga tovar aylanishning pul shaklidagi ko‘rinishi deb qarab bo‘lmaydi. Chunki pul aylanishi tovar aylanishidan kengroq bo‘lib, u tovarning sotilishi va sotib olinishidan tashqari, har xil sohalarda mehnatga haq to‘lash jarayonini ham o‘z ichiga oladi. Pul aylanishining sodda chizmasida faqat aholi va korxona, tashkilotlar o‘rtasidagi pul harakati tasvirlanadi (1 – chizma). Bunda pul aylanishining asosiy ikki omili: bir tomondan – tovar va resurslar harakati bilan; - ikkinchi tomondan – pul harakati ko‘rsatilgan. Bunda davlat tashkilotlari, moliyaviy bozor, pul bozorlari, eksport va import va boshqa iqtisodiy munosabatlar aks etmagan. Aholi va korxonalar hech kanday vositalarsiz, to‘g‘ridan – to‘g‘ri iqtisodiy munosabatda bo‘ladilar. 1.1 – chizma Iqtisodiy tizimda tovar pul aylanishining sodda ko‘rinishi Tovarlarning ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan resurslar Ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan resurslari va tovarlar harakati soat millari harakati buyichadir. Bu ko‘rinishda rusurslarning barchasi faqatgina axolining o‘ziga tegishli deb qaralgan va bu resurslar korxonalarning tovar va boshqa Aholi tashkilotlari Aholi Tovar va mahsulotlarnu sotib olish uchun qilinadigan harajatlar Resurslar uchun to`lovlar Tovarlar va mahsulotlar ishchi xizmatchilarga ish haqi berish; ko‘rsatilgan xizmatlar, mehnat uchun to‘lovlar; nafakalar to‘lash; har xil mukofotlar; aholidan qishloq xo‘jalik mahsulotlari, tovarlar sotib olishda; davlat zayomlari va lotoreya biletlari buyicha to‘lovlar; aholi banklardan jamg‘armalarini olganda; aholiga sug‘urta to‘lovlarini to‘laganda va xokazo. Naqd pullar cheklangan miqdorda muomalaga chiqariladi. Naqd pullarni muomalaga chiqarilishi ustidan bank nazorat olib boradi. Pulning naqd pulsiz aylanishiga o‘tganidan naqd pullik aylanishga ko‘proq o‘tishi pul muomalasi uchun xatarliroq hisoblanadi. Shuning uchun ham pulning naqd pullik aylanishga o‘tish jarayoni davlatning Markaziy banki tomonidan nazorat qilib borilishi kerak. Pul aylanishi bo‘limlari o‘rtasida yuzaga keladigan nomutanosiblik iqtisodiy choralar ishlab chiqish va amalga oshirish yo‘li bilan yo‘kotilishi kerak. Buning uchun muomalaga xalq ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqish va sotish, aholiga xizmat ko‘rsatuvchi tashkilot va muassasalar sonini va xizmat turlarini yaxshilash naqd pullarning naqd pulsiz aylanishga o‘tish jarayonini tezlashtiradi. Bu o‘z navbatida mazkur mablag‘lar hisobidan ishlab chiqarish jarayonini kengaytirishga imkon beradi. Ba’zi adabiyotlarda naqd pul aylanishi va pul muomalasi tushunchalari bir xil mohiyatga ega degan xato fikrlarni ham uchratish mumkin. Pul muomalasining uziga xos xususiyati shundaki, bir pul belgisi bir necha marta to‘lovlarni amalga oshirishda ishlatilishi mumkin. Muomalada bo‘lgan naqd pul massasi ma’lum bir davrda (oy, uch oy, yil) da o‘zgarmas bo‘lib turgan holda, naqd pul oboroti pul birligining aylanish tezligiga ko‘ra muomaladagi naqd pul miqdoridan bir necha marta ko‘p bo‘lishi mumkin va aksincha.

Pul. Pul moumalasi va uni tashkil etish asoslari

Купить