• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 37000UZS
Размер 230.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Сентябрь 2025
Расширение doc
Категория Экономика

Продавец

Rawshan Mamutov

Дата регистрации 12 Сентябрь 2025

0 Продаж

Pul qarjilariniń túsinigi hám olardıń kelip shıǵıw tariyxı

Sud shólkemleriniń atqarıw hújjetleri yamasa xukimlerǵe tiykarlanıp kárxana xızmetkerleri mıynet haqınan túrli shólkem hám shaxslar paydasına uslan ǵan summalar hám basqalar esapqa alınadı. 2.2 Buyım jetkizip beretu g'ınlar qarıydarlar hám esapshi shaxslar menen bolatu g'ın esap-kitaplar esabı. Depitor qarız mudamı basqa shólkemlerdiń aktivlerine etil ǵen dawa bolıp esaplanadı. Depitor qarızı menen baylanıslı bol ǵan tiykar ǵı bux ǵalteriya operatsiyaları bolıp tán alıw hám bahalaw esaplanadı. Depitor qarızların óndirip alıw múmkinshili ǵi - bul depitor qarızların ólshew hám olardı esabatına tásir etiwshi tiykar ǵı másele bolıp tabıladı.Óndirip alıw múmkinshili ǵi qarız sáwlelendiril ǵenli ǵine (tán alıw principi) jáne onıń summasına (bahalaw principi) tásir etedi. Bux ǵalteriya esabı milliy ul ǵisiniń 2-sanına qaray xojalıq jur ǵiziwshi subekt ǵe dáramatlardıń kelip túsiw múmkinshili ǵı bolsa, olar bólek sáwlelendiriledi. Túrli depitor hám kreditorlar menen esap-kitaplar tómende ǵi ja ǵdaylarda payda boladı kárxananıń ózinen yamasa onıń miynet jámáti a ǵzalarınan atqarıw tiykarlanıp pul óndiril ǵen bolsa kommunal xızmeti, turar jay haqi, turar jay bolma ǵan bólmelerdi ijara haqlari boyınsha miynet jámááti a ǵzalarınıń buyrı ǵı menen Xalıq banki hám basqa jaylar ǵa pul ótkeriw boyınsha. Dawalar hám kárxana ǵa jetkeril ǵen materiallıq zálellerdi óndiriw boyınsha esap-kitaplar 4860 «Dawalar boyınsha alıw ǵa tiyisli schyotlar», 4730 «Xızmetkerlerdiń materiallıq záleldi oraw boyınsha qarızlari» schyotlarida esapqa alınadı.Bunnan tısqarı, túrli depitorlar quramında finanslasatu ǵun hám operativ lizidińler boyınsha alınatu ǵın tólewler, alınatu ǵın procentler hám 32 - informaciyalami jıynaw usılı XXBda jalpı baqlaw, MHTda bolsa tán erin baqlaw usılına tiykarlanǵan; - ekonomikalıq analiz usılı XXBda joba kO'rsatkichlari ǵa salıstırıw, MHTda bolsa ótken dáwirler ǵe salıstırıw usılına tiykarlan ǵan ; - ayırım kórsetkishler eki sistemada bir xii atalsa da, ulamidiń mazmunı hám esaplaw usılları eki sistemada bir-birinen tupten parıq etedi. Joqarıda ǵı keltiril ǵen tiykar ǵı ayırmashılıqlardan tısqarı, sonı aytıw kerekki, eki sistemada qollanılatu ǵın bahalar sisteması, kórsetkishler sisteması quramı hám esaplaw usılları bir-birinen úlken parıq etedi. 3. Milliy esaplar sistemasınıń rawajlanıwda Xalıq xojalı ǵı balansı sistemasınıń roli XXB sisteması XX-ásirdiń 20- jıllarında Sovet Birlespeinde júze ǵe kel ǵen. Bul sistema Sovet Birlespeinde júze ǵe kel ǵen ekonomika ǵa uyqas bolıp, sol ekonomikada kesheip atır ǵan processlami ańlatıw ǵa qaratıl ǵan. XXB sisteması II-jáhán urısınan keyidińi dáwirlerde Sovet Birlespeinen basqa sotsialistik mámleketlerde de qollanıl ǵan bolsa -de, ol xalıq aralıq standart retinde Birlesken Milletler Shólkemi tárepinen tán alinbadi. Keyinirek, XX- ásirdiń aqırına kelip, burın ǵı sotsialistik hám ǵárezsizlikke erisken jańa ǵárezsiz mámleketlamidiń bazar munasábetlerine tiykarlan ǵan ekonomikanı qurıw jolin tańlap alıwları, bul mámleketlerde de esabat sistemasın MHT tiykarında qurıwdı talap etdi. MHT hám XXB sistemaları bir-birinen parıq etiwine qaramay, MHTniń júze ǵe keliwinde hám rawajlanıwda XXB sistemasınıń tásiri úlken bol ǵan. Sebebi, birinshiden, XXB MHT ǵa salıstır ǵanda talay aldın júze ǵe kel ǵen bolsa, ekinshiden eki sistemanı tiykarın quraytu ǵın tiykar ǵı túsinikler, klassifikaciyalar, operatsiyalar xarakterine kóre bir-birine jaqın yamasa áyne bir xiI. Mısalı, eki sistemada da óndiristiń materiallıq hám nomoddiyli ǵi, tavar hám xızmet bir-birinen parıq etedi. Eki sistemada dáramatlar konsepsiyası túrlishe bolıwına qaramay, ulamidiń payda bolıwı dáreklerine kóre klassifikaciyası bir-birine uqsas. Aktivlamidiń finanslıq hám nomoliyaviyli ǵi da eki sistemada tán alınadı. Ekonomikanı tarmaqlar ǵa ajıratıw Principi, operatsiyalamidiń klassifikaciyası Goriy yamasa kapital), tutınıw hám 22 sáwleledirǵen esabat hám statistika sisteması bolıp tabıladı. Bul sistemada islep shı ǵarıw hám xızmetlami kórsetiw, tutınıw, investitsiya, jiynaw processleri izbe-iz kórinisinde ǵi esaplarda suwretlenedi. MHT-balans statistikasınıń rawajlanıwı, milliy dáramat, milliy baylıq, fond sıyaqlı makroekonomikalıq kórsetkishlerdi esaplaw jumısları evolyusiyasiniń nátiyjesi bolıp tabıladı. Tiykarin al ǵanda, MHT hám XXB sistemaları bir-birine jaqın sistemalar. Eki sistemada da materiallıq islep shı ǵarıw hám xizmet kórsetiw processleri tán alınadı. Biraq esapqa alıw bul eki sistemada bir- birinen parq qiIadi. Ya ǵnıy XXB sistemasında jalpı social ónim hám milliy dáramat tek materiallıq islep shı ǵarıw tarawlarında jaratıladı dep esaplanadı. XXB sistemasında xizmet kórsetiw esabatı milliy dáramattı bólistiriw hám qayta bólistiriw processinde sarp etiw- ǵárejetler retinde esapqa alınadı. MHTda materiallıq islep shı ǵarıw hám xizmet kórsetiw esabatında bunday parq etilmeydi. Xizmet kórsetiw nátiyjesinde jaratıl ǵan jańa baha tavar óndiriste jaratıl ǵan baha menen bir poziciya ǵa iye dep qaraladı. Bul bolsa mámlekette jaratıl ǵan jalpı ishki ónimdi hám milliy dáramattı tolıq esapqa alıw imkaniyatın jaratadı. Mámleket kóleminde esap-kitaplardi ámel ǵe asırıw júdá quramalı hám o ǵada juwapkerli is bolıp tabıladı. Ádetde, bunday esaplardı ámel ǵe asırıwshı esapshı dep ataydılar. Milliy esapshılar mámleket de ǵi ámelde ǵi statistika ma ǵlıwmatlarınan hám ayriqsha ekspert-bahalaw usıllarınan paydalanıp, mámleket kóleminde tarmaqlar hám sektorlar kesiminde esaplama ámel ǵe asıradılar. Milliy esaplardı ámel ǵe asırıwda xalıq aralıq ámeliyatda qabıl etil ǵen MHT metodolo ǵiyasini, ol ja ǵdayda paydalanıl ǵan klassifikaciyalardı, esaplaw qa ǵıydaların tereń biliw talap etiledi. 2.MiIliy esaplar hám Xalıq xojalı ǵı balansı sistemaları ortasında ǵı tiykar ǵı ayırmashılıqlar MHT hám XXB sistemaları wazıypaları bir-birine uqsas bolıwına qaramay, olar túrlishe siyasiy ekonomikalıq teoriya ǵa tiykarlan ǵan basqarıw princpıler esabat sisteması bol ǵanlı ǵı ushın olardı dúziw tártibi hám kórsetkishlerin esaplaw konsepsiyası bir-birinen parıq etedi. Eki sistema ortasında ǵı tiykar ǵı 20 kerek, ózbekstan respublikası prezident I.A.Karimov basshılıǵında bul tarawda o ǵada qıra ǵı finanslıq-ekonomikalıq siyasatti júr ǵizip, mámleketke jaritilip kiyatır ǵan ekonomikalıq inqirazniń aldı alındı. Inqiraz jetip keliwinen shamalap 2 jıl aldın, mámleket bank-finans sistemasınıń báseki ǵe shıdamlılı ǵın támiyinlew boyınsha tiyisli sharalar ko'rildi. Mámlekette jáhán finans-ekonomikalıq da ǵdarısınıń unamsız aqıbetlerin kemeytiw hám saplastırıw, krizis dáwirinde ekonomika real sektorı bazalıq tarmaqlarınıń ekonomikalıq ósiw pátlerin turaqlılı ǵın támiyinlew, sanaattıń jetekshi tarmaqları hám de kishi biznesti qollap-quwatlaw maqsetinde Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń arnawlı pármanı qabıllandı. Sonı atap ótiw kerek, nátiyjeli ekonomikalıq siyasatti júr ǵiziwde milliy esaplawtıń qaysı dárejede qálipleskenli ǵi zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Sebebi, milliy esaplar ekonomikalıq siyasat júr ǵiziwde tiykar ǵı qural esaplanadı.Xalıq xo'jaJi ǵi balansı sisteması 1917 jılda sotsialistik revolyuciya utqannan keyin jer júzinde sotsialistik sistema ǵa tiykarlan ǵan mámleket payda boldı. Dúnya eki la ǵer ǵe-kapitalıstik hám sotsialistik la ǵer ǵe bolındı. Sotsialistik sistema mámleketlerinde ekonomika oraydan rejeli-basqarıw basqarıw ǵa hám materiallıq resurslardi oraydan bólistiriw tiykarlan ǵan. Bul sistemada ekonomikalıq islep shı ǵarıw ne ǵizinde materiallıq islep shı ǵarıw jatadı. Mámleket ekonomikasın basqarıw esabat sistemasın en ǵiziwdi talap etedi. Usınıń sebebinen, bul mámleketlerde esabat sistemasın jaratılıwma úlken itibar qaratildi. Bul sistema da ǵı esabat sisteması " Xalıq xojalı ǵı balansi" (XXB) dep ataldı. Hár qanday esabat sisteması uyqas túrde sol sistemanıń tábiyaatınan kelip shıqqan halda qabıl etil ǵen siyasiy ekonomika teoriyasına tiykarlanadı. XXB esabat sistemasın jaratıwda metodolo ǵik tiykar retinde daslep Joqlıq Smit tárepinen jaratıl ǵan hám keyinirek K.Marks tárepinen rawajlandiril ǵan ideyalar qabıl etil ǵen. Bul ideya ǵa kóre, ekonomikalıq islep shı ǵarıw de ǵende, tek materiallıq na ǵıymetlerdi jaratıw jáne bul materiallıq paydalaniwshi adam ǵa jetkiziw menen baylanıslı bol ǵan xızmetler (materiallıq islep shı ǵarıwdı dawamı retinde) tarawları túsiniledi. 17 quraytuǵın resurslar, ekinshi tárepden — olardan paydalanıw keltiriledi) tovarlar hám xızmetler esabı; islep shı ǵarıw esabı; dáramatlardıń payda bolıw esabı; dáramatlardıń bólistiriliwi esabı; dáramatlardan paydalanıw esabı; kapital ǵárejetler esabı; finanslıq esap. Olar sırtqı ekonomikalıq baylanıslar esabı, basqa esaplar hám balanslar menen toldırıladı. Bul esaplarda keńey ǵen tákirar islep shı ǵarıw procesiniń hámme basqıshları sawleleniwi sebepli, jalpı ishki ónim kólemin úsh qıylı: islep shı ǵarıw, bólistiriw hám sońı paydalanıw usılların qollap anıqlaw múmkinshili ǵi jaratıladı. Milliy esaplar sistemasında ekonomikalıq iskerli ǵiniń barlıq túrleri paydalı nátiyje menen tamamlanadı, dep qaraladı, sonday eken xalıq xojalı ǵın da ǵı barlıq miynet ǵ árejetleri paydalı miynet bolıp tabıladı. Milliy esaplar sisteması óndiris shı ǵarıwdan baslanıp, dáramatlardıń qáliplesiwi, olardıń bólistiriliwine ótedi hám ámelde ǵi pul ma`nisi (zer ǵerlik ónimlerisiz), túrli qımbat bahalı qa ǵazlar, orta hám qısqa múddetli zayomlar kórinisinde ekonomikanı finanslıq kózqarastan ańlatıw menen juwmaqlanadı. Basqarıw buyrıqpazlıq sisteması dáwirinde, makroekanomikanı úyreniw hám analiz qılıw ushın xalıq xojalı ǵı balansi kórsetkishler sistemasınan paydalanıl ǵan. Olardıń tiykarında A.Smit, K.Marksniń siyasiy ekonomika táliymatları: xalıq xojalı ǵın materiallıq na ǵıymet islep shi ǵaratu ǵun hám islep shı ǵarmaytu ǵın tarawlar ǵa ajıratıw, ónimli hám paydasız miynet, jámi social ónim, milliy dáramattı jaratıw, onı bólistiriw hám soń paydalanıw teoriyaleri jatar edi. Ol ja ǵdayda xojalıq jur ǵiziwshi subyektlar arasından ámelde ǵi baylanıslar, xalıq párawanlı ǵı hám turmıs dárejesine ataq beriw, miynetke aqsha tólew, mámleket byudjeti, kredit, tólew balansı sıyaqlı túsinikler hám klassifikaciyalawlar jetkiliklishe jartilmas edi. Milliy esaplar sisteması. Bolsa bul kemshiliklerdi tartipke salıw etip, 14 paydalanıladı. valyuta stul eki dárejesi ortasındaǵı pariqdan banktiń valyuta sawdasınan alatu ǵın tabısı kelip shı ǵadı. valyuta stuldı rásmiy kóteriw (revalvatsiya) mámleketti kapitaldı shetke shı ǵarıwdan mápdar etedi, importtı qolaylastıradı, sebebi sırt el valyutasın arzanlaw satıp alıw ǵa múmkinshilik tuwıladı. valyuta stuldı rásmiy tómenletiw (devalvatsiya) mámleket sawda hám tólew balansınıń keskin jamanlasiwi, valyuta rezerviniń haldan tayiwi menen baylanıslı halda júze ǵe keledi. Sırt el valyutası stuldıń birja da ǵı arnawlı mekeme tárepinen bel ǵileniwi hám arnawlı baspa etiliwi valyuta kotirovkasi dep ataladı. PAYDALANIL Ǵ'AN ÁDEBIYATLAR. 1 . D. Tojiboeva. Iqtisodiyot nazariyasi: Oliy o'quv yurtlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma./Akad. M.Sharifxo‘jaevniń ilmiy tahriri ostida. - Т.: «O'qituvchi», 2022. 2. Нарзиев О. Правовой статус регулятора и структура регулирования рынка ценных бумаг.// Наукові тренди постіндустріального суспільства: матеріали II Міжнародної наукової конференції (Т.1), м. Запоріжжя, 3 грудня, 2021 р. / Міжнародний центр наукових досліджень. — Вінниця: Європейська наукова платформа, 2021, – P. 94-97 3. O.H. Hamroev. Iqtisodiy muvozanat va uni ta’minlash mexanizmlari. - Т,2014 . 4.Asatullayev X., Nazarova G., Mamanazarov A. Mikroiqtisodiyot. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. – T.: “Nihol print” OK, 2022 y 2.Alimardonov E. Xalqaro moliya munosabatlari. Darslik. – T.: “Nihol print” OK, 2022 5.S. Elmirzayev [va boshq.] Kapital bozori. Darslik. – T.: “Nihol print” OK, 2022 y. 6.Kenjayev M., Ernazarov N. Bank hisobi, tahlil va audit (1-qism). Bank hisobi va audit yo‘nalishini kasbiy faoliyat asoslari. Darslik. – T.: “Nihol print” OK, 2022 y. 35 alatuǵın xızmetkerlerdiń dizimi kárxana basshısı tárepinen tastıyıqlanadi. Beriletu ǵın pul mu ǵdarısheklenedi: xojalıq itiyajlari ushın beriletu ǵın naq pul kárxana smetasida názerde tutıladı; sapar ǵárejetleri ushın beriletu ǵın pul sapar múddeti hám baratu ǵın jayına baylanıslı. Xızmet saparı dáwirinde xızmetkerdiń tiykar ǵı jumıs jayında ǵı mıynet haqısı saqlanadı. Sapar ushın esapshi shaxsqa pul beriw baslıqtıń buyrı ǵı hám sapar ǵúwalı ǵı menen rásmiylestiriledi. Beriletu ǵın pul esaplap shı ǵılǵannan keyin bux ǵalteriya tárepinen kassa shı ǵın orderi rásmiylestiriledi. JUWMAQLAW. Bir mámleket pul birli ǵiniń basqa mámleket pul birli ǵinde kórsetil ǵen bahası. valyuta stuldıń qatań bel ǵiledińen hám óz ǵerip turatu ǵın (valyuta bazarında ol yamasa bul valyuta ǵa talap yamasa usınısqa qaray) túrleri bar. valyuta stul mámleketler valyutasınıń satıp alın ǵan zat qábileti, sonıń menen bir ǵe xalıq aralıq tólew quralları (mısalı, SDR, yevro) menen óz-ara munasábet hám basqa faktorlar (tovarlar bahasın milliy valyutada salıstırıwlaw) tiykarında bel ǵilenedi. Olardıń satıp alın ǵan zat qábiletiniń óz ǵeriwi menen (inflyatsiya dárejesi, tólew balansları ja ǵdayı, túrli mámleketlerde túrlishe procent stavkalarınıń ornatılıwı, jáhán valyuta bazari usı valyuta ǵa isenim dárejesi, sonıń menen bir ǵe basqa siyasiy sebepler tásirinde) valyuta stul da óz ǵerip turadı. Oraylıq emissiya banki bel ǵileytu ǵın rásmiy valyuta stuldı húkimet bel ǵileytu ǵın yamasa valyuta bazarında payda bolatu ǵın erkin valyuta stuldan parıqlaıw kerek. Bunnan tısqarı valyuta stul milliy pul birli ǵiniń basqa mámleket valyutası yamasa xalıq aralıq hám de re ǵionlıq valyutalar menen óz-ara rásmiy ornatıl ǵan munasábetler boyınsha („suzib juretu ǵın“, „sir ǵ'aliwshi“ kurs) bel ǵileniwi de múmkin (Evropa valyuta birlespeinde kurslardıń shayqalıwı + 2, 25 % sheńberinde she ǵaralan ǵan).Valyuta sawdası ámeliyatında valyuta joqarılaw kurs boyınsha satıladı (satıwshı stul), satıp alıwda bolsa tómenlew (qarıydar stul) kurstan 34 MAZMUNI KIRISIW..................................................................................................3 I- B AP . Pul qarjilariniń túsinigi hám olardıń kelip shıg'ıw tariyxı…...4 1 .1 Pul ekvivalentri hám funksiyalari . .......................................................9 1. 2.Pul qarjilariniń hareketi quramı ham bu ǵalteriya esabatlari..............26 II-BAP. Valyuta operatsiyalari esabatiniń huquqiy normativ tiykarlari ..........................................…...................................................25 2.1 Valyuta operatsiyalari esabiniń zamana ǵoy ja ǵdayi hám olardiń bu ǵalterya esabati....................................................................................26 2.2 Buyım jetkizip beretu ǵınlar qarıydarlar hám esapshi shaxslar menen bolatu ǵın esap-kitaplar esabı. . ..................….….....……………………………….....35 JUWMAQ.............................................................................................. 36 PAYDALANIL Ǵ'AN ÁDEBIYATLAR............................................... 37. 1 1.2 Pul qarjilariniń hareketi quramı ham bug'alteriya esabatlari. Xojalıq júr ǵiziwshi subekt tárepinen inkassaciya yetilip atır ǵan pul ótkermelerin ámel ǵe asırıp atır ǵanda usı qarjılardıń ja ǵdayı hám háreketi ústinen qada ǵalaw, ya ǵnıy jolda ǵı hám ótkermelerde ǵi pul qarjılarınıń tiyisli orınlar ǵa bankler ǵe yamasa alıwshılar ǵa jetip bar ǵansha qada ǵalawın shólkemlestiriw ushın óz aldına 5710-"Jolda ǵı ótkermeler" yesap beti qollanıladi. Bul yesapta milliy hám shet yel valyutalarınıń ótkeriliwi boyınsha, ya ǵnıy baylanıs bólimlerine tapsrıl ǵan, biraq tiyisli mánzilde ǵi alıwshılardıń yesapbetlerine barıp túspe ǵen jolda ǵı ótkermelerdiń ja ǵdayı hám háreketi ústinen qada ǵalaw ornatıladi. 5710-"Jolda ǵı ótkermeler" yesapbetinde ǵi tiyisli summalardı ótkeriw ushın bank mákemeleriniń kvitanciyaları, baylanıs bólimleriniń kvitanciyaları hám basqa da tastıyıqlawshı hújjetler tiykar bolıp xızmet yetedi.Tiyisli bankte ǵi pul qarjıları yesapbetlerinen bank kóshirmeleri alın ǵannan keyin ǵana bul qarjılar 5710-"Jolda ǵı ótkermeler" yesapbetiniń kreditinen tiyisli 5110, 5210, 551, 5530, 6310, 6710 hám basqa yesapbetlerdiń debetine ótkiziledi.Shet yel valyutasında ǵı jolda ǵı ótkermeler 5710-"Jolda ǵı ótkermeler" yesapbetinde usı ótkermelerdiń túrleri boyınsha yesapqa alınadı. 5710-"Jolda ǵı ótkermeler" schyotı boyınsha analitik yesap hárbir ótkermeler túri boyınsha óz aldına Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev tárepinen 2020-jıl 24-fevralda Respublikamızda "Finanslıq esabattıń xalıqaralıq standartlarına ótiwdiń qosımsha ilajları haqqında" ǵı 4611-sanlı qararına qol qoyıldı. Qabıllaw islen ǵen hújjet isbilermenlik subektlerin XQXSqa ótiw ǵe tayarlıq kóriw hám muwapıqlastırıw procesin túp-tiykarınan qayta kórip shı ǵıwdı názerde tutadı. Sol kóz qarasınan pul qarjıları hám pul ekvivalentleri túsini ǵi hám hesabın xalıqaralıq esap talaplarına tiykarlanıp jetilistiriwdi talap etedi. Kárxanalardıń tólew ǵe uqıplılı ǵın anıqlawda álbette pul qarjılarınıń ekvivalentlerin durıs toparlanıwı, esabınıń durıs júr ǵiziliwi úlken áhmietke ie. Pul ekvivalentleri haqqında ǵı ma ǵlıwmatlar bux ǵalteriya balansi (finanslıq ja ǵdayda haqqında ǵı esabat) hámde pul a ǵısları haqqında ǵı esabatta júr ǵiziledi.Tómende ǵi kestede BEMS 9-sanlı "Pul aģımı 11 alıp barılatuǵın esap-kitaplar tuwrısında ǵı informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlan ǵan. 6520 «Maqsetli mámleket fondin tólewler» schyoti maqsetli mámleket fondlarina ajıratıl ǵan qarjılar boyınsha qarızlar tuwrısında ǵı informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlan ǵan. 6410 «Byudjetke tólewler boyınsha qarız» schyoti kárxana tárepinen tolıqnatu ǵın salıqlar hám sol kárxana xızmetkerlerinen alınatu ǵın salıqlar boyınsha byudjet menen alıp barılatu ǵın esap-kitaplar tuwrısında ǵı informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlan ǵan. 4200 «Xızmetkerler ǵe beril ǵen avanslardı esapqa alatu ǵın schyotlar» esabatın keyinirek tapsırıw jolı menen basqarıw - xojalıq hám operatsion ǵárejetleri, sonıń menen bir ǵe xızmet saparları ushın beril ǵen summalar boyınsha kárxana xızmetkerleri menen alıp barılatu ǵın esap-kitaplar tuwrısında ǵı informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlan ǵan.4700 «Basqa operatsiyalar boyınsha xızmetkerler qarızların esapqa alıwshı» schyotlar miynet haqi boyınsha esap-kitaplar hám esapdar shaxslar menen esap-kitaplardan tısqarı, kárxana xızmetkerleri menen alıp barılatu ǵın barlıq esap-kitaplar tuwrısında ǵı informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlan ǵan.4610«Ustav kapitalına shólkemlestiriwshilerdiń úlesleri boyınsha qarızı», 6610 «Tolıqnatu ǵın dividendler» hám 6620 Shiqib ketip atır ǵan shólkemlestiriwshiler ǵe úlesleri boyınsha qarız» schyotlari kárxana shólkemlestiriw etiwshıleri menen alıp barılatu ǵın barlıq túrde ǵi esap-kitaplar; kárxana ustav kapitalına qoyılmalar boyınsha, dáramatlardı tólew boyınsha hám basqalar tuwrısında ǵı informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlan ǵan. 4800 «Túrli depitorlik qarızlari» hám 6900 «Túrli kreditorlar ǵa bol ǵan minnetlemeler» schyotlarda joqarıda keltiril ǵen schyotlarda aytılma ǵan barlıq operatsiyalar boyınsha depitorlar hám kreditorlar menen alıp barılatu ǵın óz-ara esap-kitaplar tuwrısında ǵı ma ǵlıwmatlardı ulıwmalastırıw ushın tayınlan ǵan: kommerciya xarakterine iye bolma ǵan operatsiyalar boyınsha túrli shólkemler, oqıw orınları, ilimiy shólkemler hám h.t.b menen; shekler menen tolıqlanatu ǵın transport shólkemleriniń xızmetlerin ushın; xoshametlew hám basqa so ǵan uqsas tólewler summası boyınsha; 31 haqqındaǵı esabat," BEMS 7-sanlı"Pul a ǵımları haqqında ǵı esabat"ta pul ekvivalentleri haqqında ǵı táriypler. keltiril ǵan. Korporativ obli ǵaciya jeke kárxanalardı qarjılandırıw ushın shı ǵarıladı. Kommerciyalıq banklerdiń joqarı procentli kreditlerin alıw ornına keń xalıq ushın dáramatlı korporativ obli ǵaciyalardı shı ǵarıw esabınan xojalıq jámiyetiniń finanslıq turaqlılı ǵın támiyinlewde olardan paydalanıw nátiyjeli. esaplanadı.Nızamshılıqqa kir ǵizil ǵen óz ǵerisler menen usı finanslıq instrument bank kreditiniń haqıyqıy alternativine aylanıwı ushın korporativ obli ǵaciyalardıshı ǵarıw shártleri jáne de ápiwayılastırıldı. Ya ǵnıy: - korporativ obli ǵaciyalar summası jámiyettiń óz kapitalı mu ǵdarı nan artıwı múmkin, bunda artqan bóle ǵine támiynat bolıwı; - aqır ǵı bir jılda (burın aqır ǵı úsh jılda) rentabellik, tólew ǵe qábiletlilik, finanslıq turaqlılıq hám likvidliliktiń unamlı kórsetkishlerine iye bolıwı; - obli ǵaciyalar shı ǵarılıwınan aldın ǵı bir jıl ushın finanslıq esabat boyınsha qalıs auditorlıq juwma ǵı bar bolıwı jeterli boladı. Mámleketlik obli ǵaciyalar - mámleket tárepinen shı ǵarıl ǵan bahalı qa ǵaz. túri: Mámleketlik obli ǵaciyalardı satıp alıwshılar - xalıq, firmalar, bankler hám hár qıylı shólkemler investorlar esaplanadı. Obli ǵatsiyalardı satıwdan túsken pul mámlekettiń dáramatın quraydı, biraq ol mámlekettiń qarızına da aylanadı.Mámleketlik obli ǵaciyalar bel ǵili múddetler ushin shi ǵarıladı.Túrli mámleketlerde qısqa múddetli, orta múddetli hám uzaq múddetli mámleketlik obli ǵaciyalar bar.Múddeti kel ǵende, obli ǵaciyalardı mámleket qaytadan satıp aladı.Mámleket obli ǵaciyaları dáramat keltiretu ǵın bahalı qa ǵazlar túrine kiredi.Evroobli ǵaciyalar finanslıq "til"de evrobond delinedi. Bul emitent (qimbat bahalı qa ǵazlar hám qa ǵaz pul shi ǵariw huqiqina iye bol ǵan mámleket, bank yamasa keńse) ushın sırt el valyutasında shı ǵarıl ǵan uzaq múddetli bahalı qa ǵazlar. Emitenttiń isenimlili ǵin reytin ǵ a ǵentlikleri baqlap 12 basqıshların túsindirip bere aldı. Ol altın hám ǵúmis qazıp alıw hám paydalanıw ushın bel ǵili miynet jumsaladı, usı miynet altın hám ǵúmiste sáwlelen ǵen halda, basqa tovarlardı tayarlaydı. Házir ǵi waqıtta joqarıda ǵıǵa uqsas real pullar ornına óz qunına iye bolma ǵan qa ǵaz hám kredit pullar aylanısta qollanılmaqta. Sonıń ushın qa ǵaz hám kredit pullar pul kelip shı ǵıwı haqqında ǵı racionalistlik koncepciyanıń tuwrıdan-tuwrı dáliyli bola almaydı. Qa ǵaz pullar júze ǵe kel ǵenshe, jámiyet birneshe rawajlanıw basqıshların basıp ótken. Aqshanıń kelip shı ǵıw tariyxı kóbirek aqshanıń evolyucion teoriyası menen baylanıslı. Tovar aylanısınıń evolyucion rawajlanıw procesinde uluwma ekvivalent formasın hár túrli tovarlar oyna ǵan. Hárbir jámáát óz tovarın ekvivalent sıpatında orta ǵa qoy ǵan. Biraq jámiyettiń rawajlanıwı usı tovarlar ishinen eki topar tovarlardıń ajıralıp shı ǵıwına alıp keldi. Bular - birinshi mútájlik ushın zárúr bol ǵan tovarlar hám ziynet buyımları bolıp tabıladı. Óndiristiń rawajlanıwı nátiyjesinde diyqanshılıq hám sharwashılıqtaģı miynet bólistiriliwi, tovar túrleriniń kóbeyiwi almasıw procesiniń jáne de rawajlanıwın talap etti. Almaslaw procesinde tovar iyeleri óz ara baylanısta bolip, tovar iyesi óz ónimin (múlkin) bahala ǵan. Usı bahalaw procesi qanday da bir ólshem birli ǵi bolıwın talap etken. Ótken ásirde ǵi ekonomistler pul - bul tovarlardıń tovarı, dep túsindir ǵen hám oniń tómende ǵi óz ǵesheliklerin túsindirip ber ǵen: Birinshiden, puldiń paydalanıw qunında basqa tovarlardıń qunı óz kórinisin tabadı. Ekinshiden, aqshalarda kórsetiletu ǵin aniq miynet tiykarın abstrakt miynet quraydı. Úshinshiden, aqshalarda kórsetil ǵen jeke miynet jámiyetlik miynet sipatında kórinedi. Usı ǵan tiykarlanıp, pul da tovar, biraq basqa tovarlardan parıq yetetu ǵın qásiyetler ǵe iye bol ǵan arnawlı tovar yekenli ǵi juwmaq shı ǵarıw múmkin. Onıń arnawlı tovar sıpatında óz ǵesheli ǵi sonda, ol barlıq tovarlardıń qunın ózinde kórsetiwshi, uluwma ekvivalent yesaplanadi.Pul qanday formada bolıwına qaramastan 7 Olardıń pikirine kóre, xızmetler kórsetiw xızmetleri óndirislik emes tarawları dep qaralip, ekonomikalıq iskerlik qatarına qosılmaydı. hám, xizmet kórsetiw tarawlarında milliy dáramat jaratılmaydı, dep qaraladı. Xizmet kórsetiw tarawları milliy dáramattı qarıydarı retinde qaraladı. Bul piker tiykarında qurılǵan sotsialistik mámleketlerde materiallıq islep shı ǵarıw tarawların rawajlandırıw ǵa ústin turatu ǵın itibar qara tildi. MiIliy esaplawtıń mámleketlerde ekonomikalıq inte ǵraciyanıń rawajlanıwında ǵı roli Ekinshi jáhán urısı Ramazan yaki Qurban hayttan aldıń ǵı kúninde Aqshta hám basqa rawajlan ǵan Evropa mámleketlerinde mámleket kóleminde ǵi esaplawdiń ámel ǵe asırılıwı bul mámleketlerde ekonomikanıń ja ǵdayın hám krizislerdiń sebeplerin úyreniwde úlken áhmiyet kásip etdi. Bul esaplardiń mánisi hám orını jıldan-jıl ǵa asıp bardı. Ásirese, mámleket kóleminde ǵi esaplardiń áhmiyeti II jáhán urısı tawsıl ǵannan keyin jáne de arttı. Sebebi, urıs nátiyjesinde júdá kóp mámleketler wayran boldı, ekonomika pútkilley izdan shıqtı. Bul mámleketler ekonomikaların Óz kúshleri menen qayta tiklewi ushın bir qansha on jıllıqlar talapetti. Bul mámleketler ǵe ekonomikanı qayta tiklew ushın shetten járdem júdá zárúr edi. 1.MilIiy esaplar sisteması hám Xalıq xojalı ǵı balansı sisteması predmeti hám wazıypaları. Mámleket ekonomikasınıń ja ǵdayı, ámel ǵe asırılıp atır ǵan reformalardıń nátiyjeleri statistika informaciyaları hám olardı analiz qılıw nátiyjesinde anıqlanadı. Respublikamizniń ǵárezsizlikke erisken ǵe shekem hám ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarında "Xalıq xojalı ǵı balansı (XXB)" esabat hám statistika kórsetkishler sisteması ámeliyatda qollanıp kelindi. 1992-1993 jıllardan baslap mámleketimizde Milliy esaplar sisteması (MHT) ǵe ótiw ilajları islep shı ǵıldı jáne bul ilajlar basqıshpa- basqısh ámel ǵe asırıp kelinip atır. XXB sisteması oraylasqan bólistiriw ǵe tiykarlan ǵan sotsialistik basqarıw princpine tán esabat sisteması bol ǵanlı ǵı ushın, bazar munasábetleri tiykarında quram tawip atır ǵan jańa ekonomikalıq munasábetlerdi hám mámlekettiń ekonomikalıq ja ǵdayın tolıqlı ǵınsha ańlatpaydı. Sebebi, XXB mámleket ekonomikasın oraylasqan basqarıw-buyrıqshılıq tiykarında 18 II BAP.Valyuta operatsiyalari esabatiniń huquqiy normativ tiykarlari. 2.1Valyuta operatsiyalari esabiniń zamanagoy jag'dayi hám olardiń bu g'alterya esabati. Húkimet qararları hám bank nizamlarinda bel ǵiledińen ja ǵdaylarda ǵı tólewlerin ámel ǵe asırıwda qollanıladı.Sondayaq, transport hám baylanıs shólkemleri, sonıń menen bir ǵe zárúr bol ǵan ja ǵdaylarda alın ǵan tavar hám paydalanıl ǵan xızmetler boyınsha bir tarepten esap-kitaplar aparıw ushın bank tárepinen, kórsetil ǵen summa aldınan bankte deponentladińan halda, tólew tapsırmaları qollanılıwı múmkin. Mıynet haqı hám ayırım shaxslar ǵa alimentler summasın ótkerip beril ǵende baylanıs bólimleri arqalı pul ótkeriw formasından paydalanıladı. Bunda alıwshılardı, olardıń alası aqshaın, turar jayların kórsetip dizim dúziledi. Ótkeriletu ǵın puldiń ulıwma summasına tólew tapsirmasi duzilip dizim menen bir ǵe bankke tapsırıladı. Bankte bul hújjet akseptlenedi. Bank tárepinen akseptladińan tólew tapsirmasi dizim menen bir ǵe pochta bólimine ótkerip beril ǵen puldi rásmiylestiriw ushın tapsırıladı. Pul ótkerip beriw boyınsha pochta bóliminiń kórsetken xızmet ǵárejetleri tapsırma summasına qosıladı yamasa pochta ǵa naq pul menen toltirladi. Tólew tapsıri ǵ'i menen pul ótkerip beril ǵende tómende ǵi jazıwlar beriledi: Dt 6410 «Byudjetke tólewler boyınsha qarız», Dt 6520 «Maqsetli mámleket fondlarına tólewlar», Dt 6990 «Basqa minnetlemeler», Kt 5110 «Esap-kitap schyoti» schyotlari. 25 pul bolıp qaladı. Joqarıdaǵılar ǵa tiykarlanıp, puldıń mazmunın tómende ǵishe táriyiplewimiz múmkin.Pul - bul arnawlı tovar, uliwma ekvivalent bolip, abstrakt miynet qárejetlerin ózinde sáwlelendiredi hám tovar xojalı ǵinda ǵi jámiyetlik óndiris qatnasıqların bildiredi.Pul haqqında ǵı evolyucion teoriya onıń ólshew birli ǵi hám aylanıs quralları yekenli ǵin ashıp beredi.Shet el ekonomistleri aqshanıń ekonomikalıq kate ǵoriya sipatında mazmuni hám zárúrli ǵine az itibar ber ǵen. 1857-jılı bel ǵili in ǵlis ekonomisti U.Djevons, ekonomikalıq pánler ushın pul máselesi bul ǵeometriyada ǵı sheńber kvadraturasina teń de ǵeni, de ǵen yeken. Sonıń ushın shet yel ekonomistleri bul baptı shetlep ótken. XX ásirdiń 50-jıllarında ǵı sabaqlıqlardıń avtorları puldıń mazmunınan ǵóre onıń ekonomika ǵa, óndiris hám bántlikke, materiallıq resurslar hám olardan paydalanıw ǵa tásirin úyreniw áhmiyetlirek yekenli ǵin atap ótken.Házir ǵi waqıtta pul haqqında bizde bar shet yel ádebiyatlarında kóril ǵen máseleler pikirimizdiń dáliyli bolıwı múmkin. Haqıyqattan da, bazar yekonomikasına ótiw sharayatında puldıń zárúrli ǵi, áhmiyetin izertlewden ǵóre, puldıń yekonomika ǵa, óndiriske, bántlikke tásirin izertlew jámiyetimiz ushın áhmiyetlirek dep oylaymiz. Aqshanıń túrleri. Pul óziniń evolyuciyası procesinde metall (altin, ǵúmis, mıs), qa ǵaz, kredit pullar túrinde qollanılıp kel ǵen. Qımbattı ózinde kórsetiwine qaray pullar yeki túr ǵe bólinedi: - haqiqiy pullar; - haqıyqıy aqsha izbasarları - qun bel ǵileri. Haqıyqıy pullar nominal qunın ózinde kórsetiwshi, real qunına iye bol ǵan metall pullar bolıp, olar hár qıylı formalarda shı ǵarıl ǵan hám keyin ala ámeliyatta qolaylı bol ǵan aylanba formada shı ǵarıl ǵan (sol formada metall tozıwı az boladı). Tariyxıy ma ǵlıwmatlar ǵa bola, birinshi teń ǵeler bunnan 26 ásir aldın Lidiya hám Qıtayda, XII ásirlerde házir ǵi Oraylıq Aziya mámleketlerinde, IX-X ásirlerde Kiev Rusında shı ǵarıl ǵan. XVIII ásirdiń aqiri XIX ásirdiń baslarında teń ǵeler tiykarınan altınnan shı ǵarıl ǵan, keyin ala, altın hám basqa qımbat bahalı metallardı qazıp alıwdıń 8 Bazar munasábetlerine tiykarlanǵan ekonomika túsini ǵi ana ǵurlım salıstırmalı bolıp, hesh bir mámleket ekonomikası da ǵı ekonomikalıq birlikler ortasında ǵı operatsiyalamidiń hámmesi hesh qashan júz procent bazar bahalarında ámel ǵe asırilmaydi. Mámleket ekonomikasında ámel ǵe asırılıp atır ǵan operatsiyalamidiń kópshili ǵi bazar bahalarında ámel ǵe asırılıwı, bul ekonomikanıń bazar munasábetlerine tiykarlan ǵan ekonomika deyilish ǵa tiykar boladı. Sotsialistik sistema da ǵı ekonomikanı bazar munasábetlerine tiykarlan ǵan ekonomika dep bolmaydı. Sebebi, bul sistemada ekonomikalıq operatsiyalamidiń kóbisi mámleket tárepinen bel ǵiledińen bahalarda hám bólistiriw sistemasınan kelip shıqqan halda ámel ǵe asıriladı. Bul sistemada bazar bahaların tek dıyxan bazarlarıda ǵina ushıratıw múmkin. Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskennen keyin bazar ekonomikasına tiykarlan ǵan jámiyet qurıw ǵa ózine isenimli kirdiler. 24 KIRISIW Temani ń aktualig'i : Biz ǵe bel ǵili, pul tovar islep shı ǵarıw hám almasıwdıń uzaq waqıt rawajlanıwı nátiyjesinde payda bol ǵan. R.Kruzo aytıp ótkenindey, tek tovar islep shı ǵarıw bar jerde ǵana pul kerek, jeke adam ǵa pul kerek yemes. Birinshi iri miynet bólistiriliwi, ya ǵnıy sharwashılıqtan diyqanshılıqtıń ajıralıp shı ǵıwı hám sol múnásibet penen tovar xojalı ǵınıń rawajlanıwı sebepli ónim qunınıń kórinisi bol ǵan puldı keltirip shı ǵardı. Óndiristiń rawajlanıwı, tovar túrleriniń kóbeyiwi almasıw procesiniń jáne de rawajlanıwın talap etti. Almaslaw procesinde tovar iyeleri óz ara baylanısta bolip, tovar iyesi óz ónimin (múlkin) bahala ǵan.Usı bahalaw procesi qanday da bir ólshem birli ǵi bolıwın talap etken. Tovar aylanısınıń ekvivalent rawajlanıw procesinde uluwma ekvivalent formasın hár túrli tovarlar oyna ǵan. Hárbir jámáát óz tovarın ekvivalent sıpatında orta ǵa qoy ǵan. Biraq jámiyettiń rawajlanıwı usi tovarlar ishinen puldı tovarlardıń tovarı dep tán al ǵan edi Pul a ǵre ǵatlariniń orni hám orni hár qanday ja ǵdaydada qor ǵalatu ǵun edi. Pul - bul arnawlı tovar, uliwma ekvivalent bolip, abstrakt miynet qárejetlerin ózinde sáwlelendiredi hám tovar xojalı ǵinda ǵi jámiyetlik óndiris qatnasıqların bildiredi. Bul anıqlama puldıń tómende ǵi óz ǵesheliklerin ózinde sáwlelendiredi: Puldıń basqa tovarlardan ajıralıp turatu ǵın arnawlı tovarı. 1.Pul - bul uliwma ekvivalent - birden-bir tovar bolip qal ǵan tovarlar qunın ózinde kórsetiwi. 2.Puldıń ekvivalent sıpatında tovardı jaratıw ǵa ketken miynet hám basqa qárejetlerdi ózinde kórsetiwi. 3.Puldıń hár bir ekonomikalıq sistemada, tovar islep shı ǵarıwda adamlar arasında júze ǵe keletu ǵın ekonomikalıq qatnasıqlardı kórsetiwi hám basqalar (pulda kórsetil ǵen jeke miynet jámiyetlik miynet sıpatında kórinisi). 4.Aqshanıń áhmiyetli óz ǵesheli ǵi sonda, pul da basqa tovarlar sıyaqlı qun ǵa hám tutınıw qunına iye boliwi menen bir ǵe basqa barlıq tovarlar ǵa qarama-qarsı turadi. 2 ádebiyatlar sanı birneshe márte artqan, desek asıra aytqan bolmaspız. Izertlewler sonsha kóp bolıwına qaramastan, pul hám onıń qásiyetleri, hár bir sistemada qollanılıwı, roli, ekonomikaǵa tásiri, ne ushın ayırım alın ǵan individler qolinda puldıń kóbeyiwi, olar baylı ǵınıń kóbeyiwine alıp keledi, al jámiyet kóleminde aylanısta ǵı pul massasınıń kóbeyiwi jámiyet baylı ǵınıń kóbeyiwine keri tásir kórsetedi, de ǵen sorawlar ǵa yele tolıq juwap berilme ǵen. Pul hám onıń wazıypaları haqqında ǵı shet yel mámleketleri ekonomistleriniń qollanbaların alatu ǵın bolsaq, puldıń kelip shı ǵıwı haqqında yeki túrli ideya bar yekenli ǵin kóriwimiz múmkin.Bular racionallıq hám evolyucion ideyalar bolıp tabıladı.Rasionalistlik kóz-qarastıń tiykarın salıwshılardan biri Aristotel bolıp, ol puldıń kelip shı ǵıwınıń tiykarın óz ara teń qundı háreketke keltiriwshi qanday da bir arnawlı " qural'' adamlar arasında óz ara kelisim nátiyjesinde qabıl etil ǵen shártli birlik ekenin aytadı. Óz ara tovarlardı almastırıwda pul qatnaspa ǵanda, tovardı satıw procesi tovardı satıp alıw procesi sipatında júze ǵe kel ǵen. Tovarlar ortasında ǵı proporciya tosınnan, máselen, satılıwı kerek bol ǵ  an ónim ǵe talap qanshelli dárejede hám onıń muģdarı az yaki kópli ǵine baylanıslı halda ornatıl ǵan. Keyin ala, usi tovarlar ishinen uliwma ekvivalent sipatında ayırım tovarlar ajıralıp shiqtı. Jámiyettiń rawajlanıwı aylanısqa metallardıń kirip keliwine alıp keledi.Rawajlanıwdıń dáslepki basqıshlarında mıs, bronza, temir qollanılıp, almasıw T-P-T túrinde alıp barıl ǵan. XVIII ásirdiń aqirına shekem pul tárepler arasında ǵı shártnama quralı dep qaralıp kelin ǵen. Házir ǵi waqitta da ayırım shet el alımları, máselen, Pol Samuelson puldı jasalma sociallıq shártlesiw bel ǵisi dep túsindir ǵen. Basqa amerikalı alım Jon Gelbreyt qımbat bahalı metallardıń pul wazıypasın atqarıwı bul adamlar ortasında ǵı kelisimniń jemisi ekenli ǵin uqtiradı. Uzaq jillar dawamında burın ǵı SSSRda pul hám pul aylanısı tarawında ǵı izertlewler K. Markstıń táliymatı tiykarında alıp barıl ǵan. Ol puldıń kelip shı ǵıwın izertlewde A.Smit, D.Rikardolardıń izertlewlerine tiykarlanıp, puldıń mánisin ashıp beriw ǵe háreket yetken. Sonday-aq, ol aqshanıń ózi de tovar ekenli ǵin, aqshanıń kelip shi ǵiw 6 Tólew talapnaması - bul ónim jetkizip beretuǵın hám aqsha alıwshılardıń bel ǵiledińen summanı tólewshi bank arqalı tólewi tuwrısında ǵı talapnamanı óz ishine al ǵan esap-kitap hújjeti bolıp tabıladı. Tólew talapnaması boyınsha esap-kitaplar “aksept” formasında ǵı esap-kitaplar dep júritiledi. Aksept formasında esaplaw tiykarında tólew talapnaması -tapsırmaları menen alıp barılatu ǵın esap-kitaplar payda boladı. Olardıń mánisi tómende ǵilerden ibarat: buyım jiberiwshi jukdi jiberip buyım satıp alıwshı atına tólew talapnamasın toltırıp o ǵan jiberedi. Buyım alıwshı (tólewshi) tólew talapnamasın alıp onıń ekinshi bóle ǵi-tólew tapsıri ǵ'in toldıradı. Sol menen tólewshi óziniń esap-kitap schyotinan, buyım jiberiw yamasa xizmet kórsetiw boyınsha buyım jiberiwshi tárepinen shártnama shártleri orınlan ǵanlı ǵı ushın kórsetil ǵen summanı ótkerip beriw boyınsha bankke tapsırma beredi. Óz ǵeze ǵinde bank tólewshiniń esap-kitap schyotinan puldi shı ǵarıp onı buyım jiberiwshiler schotina ótkerip beriw ushın hújjetlerdi buyım jiberiwshiniń bankine jiberedi.Tólewshi pul tólewdi biykarlaw huqıqına iye. Tólewdi biykarlaw tolıq hám bolekledińen bolıwı múmkin. Tólewdi tolıq biykarlaw etiw tómende ǵi ja ǵdaylarda júz beriwi múmkin: buyım alıwshınıń razılı ǵın almay tovarlar múddetinen aldın kelip tusse; tovarlardı komplekt emesli ǵi hám sapasızli ǵi hújjetler menen tastıyıqlansa; tovarlardıń bahaları tuwrısında bolsa; tolıqlan ǵan tovarlar ushın ta ǵı qaytaldan talapnama usınıs etilse. Tólewdi bolekle ǵen biykarlaw tómende ǵi ja ǵdaylarda júz beriwi múmkin: Buytil ǵan tavar menen bir ǵe buyırtilma ǵan tavar kelip tusse; schyotda kórsetil ǵennen artıqsha tavar kelip tusse; tómen sortlı bolsa; bolidińen tovarlar boyınsha bahaları bolsa; talapnamada arifmetik qáteler bolsa; tovarlar kem kelse. Tutınıw kommunal xızmetlerin ( ǵaz, suw), elektro ener ǵiya, telefon boyınsha abonement tólewleri summalardı tólewshiniń razılı ǵısız tolıqlanadı. Tólew biykarlaw etilse, kelip túsken tovarlardı buyım alıwshı juwapkerli saqlaw ǵa qabıl etip 002«Juwapker saqlaw ǵa qabıl etil ǵen tavar-materiallıq baylıqlar» balanstan tısqarı schyotinda, buyım jiberuvchidan basqa jay ǵa jıberiw tuwrısında kórsetpe kel ǵenshe, esapqa aladı.Tovarlardı jıberiw hám pul qarjların esap-kitap schyotlarina ótkeriw 26 Bir salmaqtaǵı altın bir-birinen derlik parıq qılmaydı (bir túrde ǵi jún bir-birinen qanday da bir nárse menen parıqlanadı) hám basqalar.Ayırım derekler ǵe qara ǵanda ("Ekonomicheskaya teoriya" pod.red.V.I.Vilyapina, Dobrinina A.I. Moskva. Dáslepki qa ǵaz pullar XII ásirde Qıtayda, 1571-jılı Franciyada, 1690-jılı AQSHta, XVIII ásirde Yekaterina II dáwirinde Rossiyada payda bol ǵan. Qa ǵaz pullar aylanısın shólkemlestiriwde Djon Lo (Franciya 1710-1720-jıllar), Dubasov I.I (1897-1987-jıllar Rossiya) sıyaqlı ayırım shaxslar iskerli ǵin atap ótiw lazım. Jon Lo duelde qatnasqanı ushın London qamaqxanasınan qashıp Gollandiyada, keyin Italiyada jasap ádewir baylıq arttır ǵan hám 1710-jılı Franciya mámleketlik byudjeti dáramatın arttırıw boyınsha húkimetke qa ǵaz pullar shı ǵarıw boyınsha usınıs penen shıqqan. Sol waqitta Franciya Finans wáziri bol ǵan Jon Lo 1720-jilda pul qádirsizlen ǵeni sebepli Franciyadan shiģip ketedi.1716-1720-jıllarda ǵı qa ǵaz pullar boyınsha Djon Loni "Mashinchik i proroka" delinse de, ol Evropa xalqın qa ǵaz pullardıń ájayıp imkaniyatlarınan xabardar etti. Hár bir ekonomikalıq kate ǵoriyada háreket yetiwshi hám de mámleket rawajlanıwınıń tiykar ǵı tireklerinen biri pul bolıp, bazar ekonomikasına ótiw hám onda is júr ǵiziwde puldıń ornı hám áhmiyeti jáne de artadı. Haqıyqatında da, pul - "bazar tili" dep biykar ǵa aytpa ǵan. Hár bir ekonomikalıq informaciya, tovarlar hám xizmetler bahası, tólemler, dáramatlar hám qárejetler, finanslıq talaplar hám minnetlemeler, ekonomikalıq baylanıslar makro hám mikro dárejelerde tek aqshalarda kórsetiledi. Bazar yekonomikasına ótiw sharayatında puldıń áhmiyeti artıwı sonda, jámiyetimizde bar bol ǵan yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar iskerli ǵi hám de olardıń nátiyjesi dáramatı pul menen baylanıslı. Sonıń ushın da, pul ekonomikalıq rawajlanıwdıń barlıq basqıshlarında adamlardı ózine tartıp kel ǵen.Avstraliyalı ekonomist ilimpaz K. Men ǵerdiń pikirinshe, Aristotel hám Platonnan baslap XX ásirdiń basına shekem pul haqqında jáhánde bes-altı minnan artıq arnawlı jumislar basıp shi ǵarıl ǵan. E ǵer biz, házir ǵi kúnde pul haqqında jazıl ǵan hám basıp shı ǵarıl ǵan 5 dáptershesine ıqtıyar etiwshiniń sorawina kóre dáptershe boyınsha jumsaw limiti kobiytiliwi múmkin. Kárxanada shek dáptersheleri qatań esabat blankalari retinde saqlanadı.Limitlastirilǵan shek boyınsha júz beretin operatsiyalar 5520 «Shek daptersheleri» schyoti boyınsha 3-jurnal orderde júritiledi.Kárxananıń barlıq yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar menen alıp barılatu ǵın esap-kitapları, sonıń menen bir ǵe ishki xojalıq esaplawları tuwrısında ǵı informaciyalardı esapqa alıw hám ulıwmalastırıw ushın schyotlar rejesinde tómende ǵi schyotlar ajıratıl ǵan: 6010 «Buyım jetkizip beretu ǵınlar hám tolıqlanatu ǵın schyotlar». Bul schyot buyım jiberiwshi hám jalawshılar menen alın ǵan tavar-material bahalıqlar, orınlan ǵan jumıs hám paydalanıl ǵan xızmetler boyınsha alıp barılatu ǵın esap-kitaplar tuwrısında ǵı informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlan ǵan. 4310 «TMQlar ushın buyım jetkizip beretu ǵınlar hám beril ǵen avanslar» schyoti materiallıq bahalıqlar yamasa atqarılatu ǵın jumıslar ushın beril ǵen avanslar boyınsha esap-kitaplar tuwrısında ǵı, sonıń menen bir ǵe buyırtpashılardan alın ǵan bolekledińen tayın bol ǵan islerdi tólew boyınsha informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlanadi. 4010 «Qarıydarlar hám buyırtpashılardan alınatu ǵın schyotlar» schyoti buyım alıwshı hám buyırtpashılar menen jiberil ǵen ónim (jumıs hám xızmetler) boyınsha alıp barılatu ǵın esap-kitaplar tuwrısında ǵı informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlan ǵan.4860«Dawalar boyınsha alınatu ǵın schyotlar» schyoti buyım jiberiwshi, transport hám basqa shólkemler ǵe usınıs etil ǵen dawalar boyınsha esap-kitaplar, sonıń menen bir ǵe olar ǵa usınıs etil ǵen hám tán alın ǵan yamasa húkim etil ǵen járiyma, neustoykalar boyınsha informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlan ǵan. 6310 «Qarıydarlar hám buyırtpashılardan alın ǵan avanslar» schyoti materiallıq bahalıqlardı jetkizip beriw ushın yamasa atqarılatu ǵın jumıslar ushın alın ǵan avanslar boyınsha, sonıń menen bir ǵe buyırtpashılar ushın orınlan ǵan bólekan tayar bol ǵan ónim hám islerdi tólew boyınsha alıp barılatu ǵın esap-kitaplar tuwrısında ǵı informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlan ǵan.6510 «Qamsızlandırıw boyınsha tólewler» schyoti kárxana múlki hám xızmetkerleri qamsızlandırıwı boyınsha kárxana qamsızlandırıwshı bolıp esaplan ǵan ja ǵdaylarda 30 I BAP. Pul qarjilariniń túsinigi hám olardıń kelip shıg'ıw tariyxı. 1.1 Pul ekvivalentri hám funksiyalari. Tovar almasıw rawajlanıwı menen tosınnan quni formasınan tolıq yamasa keńeytil ǵen formasına ótken. Bunday almasıwda bir tovar ǵa qarama-qarsı tek bir tovar emes, al birneshe tovarlar qatnasadı.Qıymattıń ulıwma (ekvivalent) forması Óndiristin rawajlanıwı menen almastırılatuģın ónimler sanı da artıp baradı hám almastırıwda quramalı jaģday júze ǵe keledi, qanday da bir tovar iyesi usi tovardı óziniń tutınıwı ushın zárúr bol ǵan basqa bir tovar ǵa almastırıwı ushın dáslep óziniń tovarına mútáj bol ǵan basqa bir tutınıwshını tabiwi kerek boladı.Qiymatnin ǵ pul forması ó nim islep shi ǵarıw hám almasıw procesiniń bar ǵan sayın rawajlanıp barıwı aymaqlar, mámleketler ortasında sawda-satıqtı, tovar almasıwdıń zárúrli ǵin júze ǵe keltiredi.Túrli mámleketlerde túrli tovarlar uliwma ekvivalent esaplan ǵanlı ǵı bul procestiń rawajlanıwına tosqınlıq etedi. Nátiyjede pútkil tovarlar dúnyasınan sonday tovarlar ajıralıp shı ǵadı, ol barlıq aymaq hám mámleketlerde uliwma ekvivalent sıpatında qollanıla basladı. Bul wazıypanı dáslep qımbat bahalı metallar - mıs hám ǵ úmis, keyin ala altın orınlaytuģın boldı. Aqır-aya ǵında ápiwayı tovar kórinisinde ǵi uliwma ekvavalenttiń ornina pul kórinisinde ǵi uliwma ekvavalent, ya ǵniy pul maydanına shıqtı. Uluwma, pul óz rawajlanıwında tómende ǵi 4 basqısh hám 4 túr ǵe iye bol ǵan: áwel ǵi VII ásir ǵe shekem 1.Ten ǵe pullar - "ten ǵe" b.e.sh. VII-XIX ásirler. 2.Qa ǵaz pullar - "banknot" XIX-XX ásirler 3.Elektron pullar - "kartochka" XX ásir ortalarınan. Sonı aytıp ótiw kerek, uzaq jıllar dawamında qımbat bahalı metallar pul wazıypasın atqar ǵan hám onıń tiykar ǵı sebepleri bolıp: Olardıń bahası joqarı, kólemi kishi. Olar bólinetuģın, olar bólin ǵende sapasın joģaltpaydı. Olardıń jaqsı saqlanıwı (máselen, jerle ǵende de). 4 milliy esaplar sisteması.járdeminde esaplaydi. BMTniń xalıq aralıq shólkemleri bunday sistemaǵa ótiwdi hár tárepleme xoshametlep atır. Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskenen, esap hám statistikanı xalıq aralıq ul ǵiler ǵe ótkeriwde kirdiler hám sol maqsette 1994-jılda " Ózbekstanda xalıq aralıq ámeliyatda qabıl etil ǵen esap hám statistika sistemasına ótiw mámleket fasturi" islep shı ǵıldı hám ol basqıshpa-basqısh ámel ǵe asırılıp atır. Bul jumısqa Ózbekstan Respublikası Statistika mámleket komiteti basshılıq etedi hám 1991—2002-jıllar boyınsha dáramatlardıń payda bolıwı, bólistiriliwi, olardan paydalanıw, sonıń menen bir ǵe, kapital ǵárejetlerdiń ulıwma esaplamaları duzildi. Milliy esaplar sisteması" Evropa M. H-T. — 95" metodolo ǵiyasi tiykarında Ózbekstan Respublikası dıń bazar munasábetlerin ótiw dáwiri qásiyetlerin esapqa al ǵan halda en ǵiziw menen baylanıslı jumıslar ámel ǵe asırılıp atır. Sonı da aytıw kerek, yarım ásirden artıq bol ǵan dáwirde dúnya mámleketlerinde esabat sisteması úsh evolyutsion basqıshdı o'tep, tolıq esabat sisteması retinde qáliplesti. Biraq so ǵan qaramay, dúnya mámleketlerinde ǵlobal kólemde finanslıq- ekonomikalıq krizislar júze ǵe kelip atır. Ásirese, XX-ásirdiń aqırı hám XXI-ásirdiń baslarında Amerikada júze ǵe kel ǵen finanslıq krizis 2007-2008 jıllar ǵa kelip pútkil jáhán mámleketlerin óziniń tupkirine tarta basladı. Álbette, bul jáhán finanslıq- ekonomikalıq da ǵdarısınan Ózbekstan da shette qalmadı. Sebebi, "Ózbekstan bú ǵin xalıq aralıq jámiyetshiliktiń hám ǵlobal finanslıq-ekonomikalıq bazardıń ajıralmaytu ǵın strukturalıq bóle ǵi esaplanadı,, Bunday krizislerdiń kelip shı ǵıwı jáne onıń dúnya kóleminde tarqalıp ketiwiniń tiykar ǵı sebeplerinen biri - birinshi náwbette ámelde ǵi esabat sisteması principlerı ǵe uyqas túrde esabat kórsetkishleriniń islep shı ǵılma ǵanlı ǵı yaki keń xaliqqa jarıyalanba ǵanli ǵi bolsa, ekinshiden, esabat sistemasınan paydalanıwshılardıń (siyasatshilardiń, xalıq aralıq finans institutlarınıń) mámleket hám jáhán kóleminde kutiliwi múmkin bol ǵan finanslıq-ekonomikalıq qáwipti kóre bilmewleri yamasa kóre bile turıp onıń aldın alıw sharasın korme ǵen hám de dúnya xalqin ser ǵeklikke shaqırma ǵanliqlari bolıp tabıladı. Sonı da aytıw 16 bazar ekonomikası sharayatında ekonomikanı hár tárepleme basqarıw múmkinshiliǵin jaratadı. Zamana ǵóy Milliy esaplar sistemasın jaratıw jáne onı jetilistiriw ǵe ekonomist ilimpazlardan J. Keyns, V. Leontyev, S. Kuznets, R. Stoun, K. Klark hám basqa úlken úles qosdı. Dúnya kapitalıstik mámleketlikler ekonomikasın qamtıp al ǵan 1929— 1933-jıllarda ǵı krizis mámleket social bazar iskerli ǵin bir tárepleme, tek ǵúzetip turıw emes, bálki onıń ishki mánisti analiz etip muwapiqlastirip turıwı kerekli ǵin kórsetdi. Sonnan kelip shı ǵıp "mámleketlerdiń aktiv ekonomikalıq roli" in orınlaw ushın mámleketlerdiń makro ekonomikalıq kórsetkishlerin esaplaytu ǵın sistemanı — Milliy esaplar sistemasın jaratıw zárúrli ǵi payda bolıwdı. Dáslepki waqıtta Milliy esaplar sisteması. milliy dáramat kórsetkishin esaplaw ǵa qaratildi. 20-ásirdiń 30-jıllarında Adińliya, Avstriya, Fransiya, Norve ǵiya, Germaniya hám AQShda milliy dáramat kórsetkishi esaplandı. 40—50-jıllarda kapitalıstik mámleketlerde Milliy esaplar sistemasın qóllaw ǵa bardı hám Ekinshi jáhán urısı juwmaqlań ǵanan keyin mámleketti basqarıw sistemasında Milliy esaplar sistemasın qóllaw zárúriyatı jáne de kúsheyedi. Makro ekonomikalıq kórsetkishler — milliy ónim, milliy dáramat, tutınıw, fond (kapital qoyılmalar) hám t.b. lar esaplana baslandı. 1951-jılda Parijda Evropa ekonomikalıq jámiyetshili ǵiń Milliy esaplar sisteması standartı joybarı qabıllandı. 1953-jıl BMT dıń statistika bólimi tárepinen ámeliyatqa nátiyjeni ámelde qollanıw etiw ushın milliy esaplar sistemasnıń ul ǵisi qabıllandı. 1968-jıl BMTniń statistika komissiyasi 15 jıllıq tájiriybe tiykarında Milliy esaplar sisteması. dıń jańa xalıq aralıq ul ǵisin islep shıqtı hám ol 1993-jıldıń fevral ǵa shekem qollanildi. 1993-jıl fevralda BMT statistika komissiyasınıń náwbette ǵi sessiyasında Milliy esaplar sistemasınıń jańa xalıq aralıq ul ǵisi qabıllandı, oda ǵı jańalıqlardan biri retinde makro ekonomikalıq statistikanıń kórsetkishleri qatarına tólew balansları, mámleket byudjeti kórsetkishleri kir ǵizildi. Evropa Birlespesi 1995-jılda BMTniń "Milliy esaplar sisteması" ul ǵisi tiykarında " Evropa milliy esaplar sisteması" ni qabılladı.Barlıq rawajlan ǵan mámleketler óz ekonomikalıq qudıreti hám adamlardıń turmıs dárejesi kórsetkishlerin 15 dividendler, royalti hám ǵonorar boyınsha alınatu ǵın schyotlar hám basqa adamlardıń qarızları (ámelde ǵi bóle ǵi) esapqa alınadı. Bul operatsiyalardıń esabı 4800 «Túrli depitorlar qarızların esapqa alıwshı schyotlar» schyoti quramında ǵı tiyisli (4810, 4820, 4830, 4840, 4850, 4860 hám 4890 ) schyotlarda sáwlelendiriledi. Kárxananıń túrli kreditorlardan bol ǵan qarızları quramına finanslasatin hám operativ lizidińleri boyınsha tolıqlanatin summalar, tolıqlanatin procentler, royalti hám ǵonorarlar boyınsha qarızlar, dawalar boyınsha tolıqlanatu ǵun schyotlar, shaxslardan bol ǵan qarızlar hám basqa minnetlemeler kiredi. Bunday operatsiyalardıń esabı 6900 - «Túrli kreditorlar ǵa bol ǵan minnetlemelerdi esapqa alıwshı schyotlar» schyoti quramında ǵı tiyisli (6910, 6920, 6930, 6940, 6950, 6960, 6970 hám 6990 ) schyotlarda sáwlelendiriledi. 4000, 4100, 4300, 4610, 4800, 6100, 6300, 6500, 6600, hám 6900-schyotlar boyınsha analitik esap qaydnamada júritiledi. Basqa schyotlar boyınsha da sol formada qaydnama júritiledi. Ay aqırında analitik esap qaydnamasi boyınsha jámi shı ǵarılıp keyidiń ay basına qaldıq jazıladı. Kredit oborotları korrespondentlasiwi schyotlar sheńberinde 7-qaydnamadan 4000, 4100, 4300, 4700, 4800, 6100, 6400, 6900 hám basqa schyotlarniń krediti boyınsha 8-jurnal order ǵe jazıp qóyıladı. 4100, 4700 schyotlar boyınsha jazıwlar jurnal-orderde bir qatarda kórsetiledi, 4800, 6900 - schyotlar boyınsha bir aylı ǵı jıynap jazıladı. 4100, 6100, 6400 - schyotlar boyınsha sintetik hám analitik esap bir ǵe kórsetiledi.Xızmetkerlerdiń demalısqa, pensiya ǵa shı ǵıwlarında hám isten bosıp atır ǵan hallarında, mıynet haqı beriw ushın bel ǵiledińen kundi kutmesden, mıynet haqı demalısqa shı ǵıw, isten bosanıw, pensiya ǵa shı ǵıw kúninen keyiń ǵi kúnen keshiktirilmeydi beriliwi kerek. Bunday tólewler esaplaniw dáwiri arasında ǵı tólewler dep ataladı. Bul maqsetler ushın pul kassa orderleri yamasa (úsh hám odan artıq xızmetkerler bolsa) tólew qaydnamalar ǵa tiykarlanıp beriledi. Esapshi shaxslar menen esaplasıwlar mayda xojalıq ǵárejetlerin hám xızmet sapar ǵárejetlerin tólewde júzberedi. Sonday eken, esapshi shaxslar - kelesi basqarıw xojalıq hám sapar ǵárejetleri ushın pul qarjların aldınan al ǵan xızmetkerler bolıp tabıladı. Esapshi shaxs retinde kassadan naq pul 33 ayırmashılıqlar retinde tómendeǵilerdi keltiriw múmkin: MHT XXB ǵa salıstır ǵanda óziniń keń qamtıl ǵanlı ǵı menen ajralıp turadı. MHTda ekonomikalıq processlerde qatnasiwi barlıq xojalıq birlikleriniń iskerli ǵi nátiyjeleri, olar ortasında ǵı hámme ekonomikalıq operatsiyalar, olardıń aktivleri hám passivleride ǵi óz ǵerisler tuwrısında ǵı informaciyalar izbe-iz, bir-biri menen ajıralmas baylanısqan schyotlarda keltiriledi. Ekonomikada islep shı ǵarıwdı, dáramatlardı bólistiriw hám qayta bólistiriwdi, aktiv hám passivlerde ǵi óz ǵerislerdi hám basqa ekonomikalıq processlerdi ańlatiwshı millionlap operatsiyalar bar. Bul operatsiyalardıń schyotIar kórinisinde ıqsham hám ápiwayı halda keltirilishi ekonomikada bolıp atır ǵan processlerdi tez ań ǵarıw ǵa múmkinshilik jaratadı, ekonomikalıq analizdi isleydi; - eki sistemada islep shı ǵarıw konsepsiyası bir-birinen tupten parıq etedi. MHTda hár qanday tavar islep shı ǵarıw hám xizmet kórsetiw islep shı ǵarıw retinde esaplanadı. XXBda bolsa, islep shı ǵarıw retinde tovarlar islep shı ǵarıw jáne bul tavarlardi qarıydar ǵa jetkiziw menen baylanıslı xızmetler ǵine esapqa alınadı. Nátiyjede, xızmet tarawlarınıń kóp bóle ǵi (xalıqqa transport, baylanıs, meditsina, bilimlendiriw, kommunal hám so ǵan uqsas basqa xızmetler, mámleket keńseleri hám jámiyetlik shólkemleri xızmetlerin) islep shı ǵarıw qatarına kiritilmaydi. Bul bolsa, mámlekette islep shı ǵarıwjarayonini qanday kesheyot ǵanli ǵini tolıq ańlatpalamaydi; - MHTda ǵi dáramat konsepsiyası, esaplaw usılı hám qamtıl ǵadińi ǵa kóre XXB sistemasında ǵınan talay parıq etedi. Islep shı ǵarıw koncepciyasından kelip shıqqan halda XXBda xızmet tarawları dáramat jaratmaydı, dep qaraladı. MHTda bolsa, hár qanday ekonomikalıq iskerlik nátiyjesinde dáramat jaratıladı - tarmaq hám sektorlar klassifikaciyası da eki sistemada túrlishe. MHTda xalıq aralıq tarmaq hám sektorlar klassifikaciyası isletiledi. XXBda bolsa o ǵan tán bol ǵan tarmaq hám sektorlar klassifikaciyası isletiledi; - processler MHTda T-kórinisinde ǵi schyotlarda, XXBda bolsa balans kesteleri kórinisinde ańlatıladı ; 21 baradı.Evrobondlar 1 jıldan 40 jılǵa shekem ǵi múddetke qarjı resursların alıwdan mápdar bol ǵan húkimetler, xalıq aralıq shólkemler, jer ǵilikli mámleket hákimiyat uyımları, iri korporaciyalar tárepinen shı ǵarıladı.Demek, pul ekvivalentleriniń esabın júr ǵiziw ǵe mólsherlen ǵen 5610-"Pul ekvivalentleri (túrleri boyınsha)" yesapbetiniń quramın hám onıń yesap beti xalıqaralıq standartlar tiykarında jetilistiriw, pul ekvivalentleriniń túrleri boyinsha esabın júr ǵiziw ushin subschotlar kir ǵiziliwi kerek.Milliy esaplar sisteması — mámleket ekonomikalıq rawajlanıwınıń xalıq aralıq statistika ámeliyatında qabıl etil ǵen ulıwmalastıratu ǵın kórsetkishleri sisteması. Bazar ekonomikası sharayatında mámleketlerdiń makro darejede ǵi milliy ónimin hám milliy tabısın esaplaw metodolo ǵiyasi. Milliy esaplar sisteması processleriniń túrli basqıshların hám ekonomika da ǵı eń zárúrli óz-ara baylanıslardı sáwlelendiretu ǵın esaplamalar hám balans kesteleri kompleksinen ibarat. Onıń zárúrli bel ǵisi xalıq xojalı ǵı iskerli ǵi juwmaqlarında materiallıq óndiris shı ǵarıwdan tısqarı na ekanomikaliq xızmetler tarawların da sáwlelendiriwi bolıp tabıladı. Bunday jantasıwda pútkil mámleket ekonomikalıq iskerli ǵiniń ulıwmalastıratu ǵın xarakteristikalarına erisiledi. Milliy esaplar sisteması ne ǵizin islep shı ǵarıw, tutınıw, jiynaw hám xojalıq jur ǵiziwshi subyektler ortasında ǵı real munasábetler processinde qayta bólistiriw principi quraydı. Bul sistema jer hám kapitaldı miynet menen teń dárejede bahanı jaratıwda qatnasuvshı faktorlar formasında qaraytu ǵın konsepsiya ǵa tiykarlanadı. Milliy esaplar sistemasında ekonomikalıq iskerlikti ulıwmalastıratu ǵın kórsetkishi jalpı ishki ónim (JIO) bolıp tabıladı. Onıń tiykarında qosıl ǵan baha, ya ǵnıy sol processda tutınıw etil ǵen ónimler hám xızmetler ma`nisine ("aralıq tutınıw" ma`nisine) qosıl ǵan baha turadı. Milliy ekonomika dárejesinde ishki ekonomika iskerli ǵi nátiyjeleriniń kompleks esapları dúziledi: JIOniń qáliplesiwi hám odan paydalanıwdıń jámi basqıshların názerde tutıw ǵa múmkinshilik jaratatu ǵın (hár bir esaplamada, bir tárepden, kóriletin kórsetkishdi 13 7.Nuritdinova V., Sharapova M. Moliya (I modul). Darslik. – T.: “Nihol print” OK, 2022 y. 8.Qo‘ziyev I., G‘aniyev Sh., Ramazonov A. Byudjet hisobi va nazorati. Darslik. – T.: “Nihol print” OK, 2022 y 9.Raximov M., Astanakulov O., Kalandarova N. Iqtisodiyot subektleri moliyaviy holatiniń tahlili. Darslik. – T.: “Nihol print” OK, 2022 y 10.Г. Халикулова [и дрг.] Международная экономика. Учебник. – Т.: СП “Nihol print”, 2022 г. 11.Boymurodov S. Soliq imtiyozlari va ularniń soliq to‘lovshilar moliyaviy faoliyatiǵa ta’siri. //Soliq solish va bux ǵalteriya hisobi. 2007 yil, №8 36 aylanısqa kereǵinen artıq shı ǵıp ketiwine alıp keledi. Nátiyjede puldıń turaqlılı ǵına zıyan yetedi, onıń qádiri tómenleydi, xalıqtıń mámleketke bol ǵan isenimi tómenleydi, tólem balansınıń turaqlılı ǵı jo ǵaladı, (passiv qaldıq kólemi artadı) milliy valyuta kursı tómenleydi hám t.b. Óndiris hám tovar aylanısınıń rawajlanıwı, metall pullardıń jetispewshili ǵi kredit qatnasıqlarınıń rawajlanıwına alıp keledi. Tovar hám tólem aylanısınıń zárúrli ǵin qaplaw maqsetinde aylanısqa altın, ǵúmis ten ǵeler menen bir qatarda kredit quralları: chek, veksel, banknotlar shi ǵadı. Banknota - kredit pullardıń jetekshi wákillerinen bolıp, Oraylıq bank tárepinen, veksellerdi yesapqa alıw jolı menen shı ǵarıladi. Ótmishte banknot máwsimsiz minnetleme bolıp, qále ǵen waqıtta onı bankke tapsırıp, ornına onda kórsetil ǵen summa ǵa altın yamasa ǵúmis alıw múmkin bol ǵan. Házir ǵi zaman banknotları altın ǵa almastırılmaydı. Biraq olar tómende ǵi jollar menen aqsha aylanısına túsedi: - xojalıqlardı bank tárepinen kreditlew arqalı beril ǵen kreditlerdiń bir bóle ǵi aylanısqa kirip keledi; - mámleketti kreditlew, ya ǵnıy banknotlar mámlekettiń qarız májbúriyatı sıpatında aylanısqa shi ǵadı; - aktiv tólem balansına iye bol ǵan mámleketlerde rásmiy valyuta rezervleriniń ósiwi arqalı hám basqalar; Chek veksel hám banknotadan keyin payda bol ǵan kredit quralı bolıp, tólewshiniń óz bankine onıń yesapbetinen qarjı alıwshınıń yesapbetine ótkerip qoyıw haqqında ǵı buyırı ǵı.Bankler xizmetinde EEMlardan paydalanıw elektron pullar járdeminde qarızlardı tólewdi tezlestiredi. AQSHta pul qarjılarınıń elektron ótkeriw sisteması - EFTS (Electronicfunds Transfer System) aylanıstıń nátiyjeli bolıwın támiyinlemekte.Házir ǵi zaman ámeliyatında qollanılıp atır ǵan kredit kartochkaları naq pullar ornına yesap-kitaplardı alıp barıw ushın shı ǵarıl ǵan bolıp, olar júdá qolaylı hám bir qatar ústinlikler ǵe iye. 10 ma`nisi (kólemi) menen salistirilip parqı anıqlanadı.Toliqlanǵan summa kem shıqsa qosımsha toliqlanadi, artıqsha shıqsa, yamasa buyım satıp alıwna qaytarıp beriledi yamasa kiyidińi tólewlerde esapqa alınadı. Rejeli tólewler arqalı alıp barılatu ǵın esap- kitaplar esabı buyım jiberiwshiniń balansında 4010 «Qarıydarlar hám buyırtpashılardan alınatu ǵın schyotlar» schyotiniń «Rejeli tólewler esap-kitapi» analitik schyotinda júritiledi. Buyım jiberiwshi óz wazıypasın atqarsa bul analitik schyotni depetleb 9010 «Tayın ónimlerdi satıwdan alın ǵan dáramatlar» schyotdi kreditleydi, jiberil ǵen ónimler ushın pul kelip tusse, 5110 «Esap-kitap schyoti» schyoti dep atalip, 4010 - schyotniń rejeli tólewler analitik schyotini kredit. Analitik esap hár bir depitor boyınsha jur ǵizilse, sintetik esap 11-jurnal orderde (krediti boyınsha oborotı) júritiledi. Buyım satıp alıwshınıń esap-kitap schyoti ja ǵdayınan qaramastan pul ótkerip beriwdi kepillikleytu ǵın turaqlı esap-kitaplardı aparıw zárúrli ǵi payda bol ǵanda esaplaw shekleri qollanıladı. Esaplaw shekler dapterinde 10, 20, 25, 50 ta shekler bolıp olar bank tárepinen beriledi. Limitlastiril ǵan shek dapterleri altı ay ǵa shekem múddetke berilip, ol ja ǵdayda esaplanip shek dapterinen ótkerip beriliwi múmkin bol ǵan summa kórsetiledi. Shek, jazıp beril ǵen kundi esapqa alma ǵanda, 10 kunde shekem óz kúshin jo ǵatmaydı. Aldınan jariya etil ǵen limit summası tólewshiniń esap-kitap schyotinan arnawlı schyot ǵa ótkerip qóyıladı, sol sebepli limitden artıqsha summa ǵa jazıp beril ǵen shek biykar etiledi hám bank tárepinen tólenbeydi. Limitlastiril ǵan shek dáptershesi boyınsha summa 100 sumnan kem bolmawi kerek. Limitlestirlme ǵen shek dápterleri bir jıl múddetine berilip, olardı ber ǵen banktiń ssudasi menen támiyinlenedi. Olar aqshalardı arnawlı schyotda aldınan deponentlawdi talap etpeydi. Esaplaw shekleri alın ǵan tavar yamasa kórsetil ǵen xızmetlerdiń anıq summasına jazıp beriledi. Olardı bank hújjetlerin qol qoyıw huqıqına iye bol ǵan shaxslar yamasa isenim qa ǵazı menen kepillik etil ǵen lawazımlı shaxslar imzalaydi. Shek dápterinen paydalanıw múddeti tawsıl ǵannan keyin paydalanilma ǵan limit summası dáptershesin ıqtıyar etiwshiniń esap-kitap schotina ótkeriledi.Shek 29 Bul bir tárepte pul, ekinshi tárepte basqa tovarlar hám xızmetleri bolıwı úlken halılarda ǵuzetiledi. Kurs jumisiniń obyekti : Puldıń tutınıw qunı sonnan ibarat, ol óz funkciyasın atqarıp ekonomikanıń qıyınshılı ǵın jeńillestiredi (dáldalshı sıpatında).Puldıń qunı metall puldı basıp alıw yamasa qa ǵaz puldı basıp shı ǵarıw qárejetlerin bildirmeydi. Bul qárejetler pul qunı emes, al puldı aylanısqa kir ǵiziw qárejetleri bolip tabıladı. Puldıń qunı baha ǵa baylanıslı, bahalar kóterilip ketse, onıń qunı (qunı) tómenleydi hám kerisinshe. Ulıwma pul adamzat oylap tabıwları ishinde eń ápiwayı, eń túsinikli bolıp esaplanadı. Kurs jumisiniń predmeti :Adamzattıń barlıq jetiskenlikleri de, apa ts hılıqları da aqsha menen baylanıslı. Insan iskerli ǵin eń áhmiyetli háreketke keltiriwshi kúshlerden biri pul bolıp kel ǵen hám sonday bolıp qaladı. Bel ǵili mámleketlik iskerlerden biri aytıp ótkenindey, "Mámlekettiń ornı onıń qansha áskeri yaki toplarınıń qúdireti menen emes, bálki milliy valyutanıń bekkemli ǵi menen bel ǵilenedi." Kurs jumisiniń maqseti: Jaqsı islewshi pul sisteması jámiyettiń barlıq imkaniyatlarınan tolıq paydalanıw imkaniyatın beredi, kerisinshe jaman islewshi pul sisteması pul aylanısın izden shı ǵarıp óndiris dárejesiniń keskin tómenlewi, ekonomikada ǵı bántlikke hám baha ǵa, puldı satıp alıw qábiletiniń tómenlewine unamsız tásir kórsetedi. Kurs jumisiniń waziypasi: Bul tovar islep shi ǵariwdiń dáslepki dáwirine tuwri kelip, tovarlar pulsız bir-birine tikkeley almastırıl ǵan. Bunda ónim almastırıw ushin islep shi ǵarılma ǵan, biraq oniń artıqsha bóle ǵi tosinnan túrde almastırıl ǵan.Tosattan almasıw miynet óniminiń tovar ǵa aylan ǵ  anlı ǵın bildiredi. Ayırbaslaw nátiyjesinde tovar ónimi ózine teń qunlı ekvivalent ónim ǵe almastırıladı. Kurs jumisiniń qurilisi: Bul kurs jumisi 2 bap hám 4 para ǵraftan ibarat. 3 qıyınlasıwı, óndiristiń rawajlanıwı hám tólem, aylanıs quralına bolǵan talaptıń artıwı nátiyjesinde aylanısqa qun bel ǵilerin kir ǵiziw zárúr bolip qaldı. Altın hám ǵúmis aylanıstan jo ǵala basladı. Qa ǵaz pullar. Puldıń bul túri haqıyqıy pullardıń wákili bolıp, puldıń aylanıs funkciyası rawajlanıwı nátiyjesinde kelip shıqqan. Qa ǵaz pullar payda bolıwınıń tómende ǵi basqıshların keltiriw múmkin. 1-basqish - teń ǵelerdiń uzaq múddet aylanısta boliwi, qoldan-qol ǵa ótiwi nátiyjesinde ǵ óneriwi; 2-basqısh - ten ǵede ǵi metall quramınıń buzılıwı mámleket tárepinen sanalı túrde mámleket ǵáziynesine túsimdi kóbeytiw maqsetinde teń ǵeler metalli; Bul basqıshta teń ǵe quramınıń buzılıwına altın, ǵúmis hám basqa qımbat bahalı metallardı qazıp alıw qıyınlı ǵı, olardıń qorlarınıń azlı ǵı da sebep bol ǵan. 3-basqısh - mámleket tárepinen emissiya dáramatın alıw maqsetinde ģáziyne biletlerin shi ǵarıw. Birinshi qa ǵaz pullar XII ásirde Qıtayda shı ǵarıl ǵan, dep kórsetiledi. Biraq tariyxıy ma ǵlıwmatlar ǵa qara ǵanda, 700-jıllarda ǵúmis teń ǵeler shı ǵarıl ǵansha, Buxara mámleketinde qa ǵaz materiallardan pul sıpatında paydalanıl ǵan eken. Qa ǵaz pullar Amerika hám Evropada XVII-XVIII ásirlerde, Rossiyada 1769-jılı shı ǵarıl ǵan.Qa ǵaz pullar dep, húkimet tárepinen byudjet jetispewshili ǵin qaplaw ushin shiģarıl ǵan, metall pullar ǵa almastırılmaytuģın, biraq mámleket tárepinen bel ǵili kurs ornatıl ǵan pul bel ǵilerine aytıladı.Tolıq altın hám ǵúmisten bolma ǵan teń ǵeler aylanısta pul sıpatında qollanılsa da, olardıń nominal mu ǵdarı real mu ǵdarınan parıq yetken. Solay bolsa da, bul teń ǵeler bel ǵili muģdarda ǵı metaldı Pul aylanısqa tek tovar aylanısı mútájli ǵin qaplaw ushin shi ǵarılıwı kerek. Haqıyqatında pul joqarıda ǵıdan tısqarı, byudjet jetispewshili ǵin, mámlekettiń basqa qárejetlerin qaplaw ushın da shı ǵarıladı, ya ǵnıy emissiya mu ǵdarı tovar aylanısı menen sheklenbey mámlekettiń finanslıq resurslar ǵa bol ǵan talaplarına da baylanıslı boladı. Bwl, álbette, aylanısta ǵı pul massasınıń óz ǵerip turıwına, kópshilik ja ǵdaylarda onıń 9 basqarıw sharayatına iykemlestirip qurılǵan sistema bolıp tabıladı. Bul sistemanıń ne ǵizin islep shı ǵarıwdı oraylasqan tárzde joybarlaw hám resursların oraylasqan bólistiriw usılı quraydı. Bul sistemada tek materiallıq islep shı ǵarıw hám usınıń menen baylanıslı xizmet kórsetiw tarawları ǵana islep shı ǵarıw retinde esapqa alın ǵan. Xalıqqa xizmet kórsetiw tarawları, bank hám finanslıq xizmet kórsetiw tarawları, meditsina xızmeti, bilimlendiriw, pán, mádeniyat hám sol sıyaqlı tarawlar ekilemshi tarawlar dep qaralib, islep shı ǵarıw processinden bólek halda, materiallıq islep shı ǵarıw tarawlarında jaratıl ǵan milliy dáramattı tutınıw etiwshi tarawlar dep qaral ǵan. Bul tarawlar islep shı ǵarıw retinde qaralmaydi hám jalpı milliy dáramattı jaratıwda qatnaspaydı dep esaplanadı. Nátiyjede xizmet kórsetiw tarawlarında jaratıl ǵan dáramat, bul tarawlardıń rawajlanıw tendensiyalari juwmaqlawshı makroekonomikalıq kórsetkishlerde óz hákisin tapmaydı. Bul bolsa mámlekette júz berip atır ǵan sotsial-ekonomikalıq óz ǵerislerdi real sáwlelendiriw ǵe múmkinshilik bermeydi. Mámleket ekonomikası kórsetkishlerin basqa mámleketlikler kórsetkishleri menen salıstırıw múmkinshili ǵin qıyınlastıradı. XXB sistemasında mámlekettiń finanslıq ja ǵdayı, pul mámilesi hám kredit ja ǵdayı, isbilermenlik hám dáldalshılıq sıyaqlı bazar quramın bel ǵileytu ǵın ekonomikalıq kórsetkishlerdiń joq ekenli ǵi, statistikalıq metodlardıń júz berip atır ǵan óz ǵerislerdi jetkilikli dárejede ǵúzete almasli ǵi ekonomikalıq hám siyasiy reforma procesiniń barıwın hám nátiyjelerin sistemalı analiz qılıw múmkinshiliklerin salmaqli, ekonomikalıq basqarıwdıń natiyjelili ǵin paseytiredi. Bunnan tısqarı, XXB sisteması jalpı statistikalıq baqlaw ǵa tiykarlan ǵanlı ǵı ushın, bazar munasábetleriniń quram tabıwı nátiyjesinde hár túrde ǵi mulkke tiykarlan ǵan mińla ǵan mayda tavar islep shı ǵarıw hám xızmet kórsetkish kárxanaların jalpı baqlaw usılı arqalı ámelde esapqa alıp bolmaydı. Sebebi bul islerdi jalpı usılda ámel ǵe asırıw úlken aqshalar sarp etiw etiwdi talap etedi. Milliy esaplar sisteması-pútin jıynama ekonomikalıq-statistikalıq kórsetkishler kompleksi bolıp, tayın ónim islep shı ǵarıw hám xizmet kórsetiw, nátiyjede jalpı milliy dáramattı jaratıw, olardı bólistiriw, qayta bólistiriw hám tutınıw processlerin ózinde 19 Akkreditiv formasındaǵı esap-kitap buyım satıp alıwshılar ushın qolay emes, sebebi esap-kitap schyotinda ǵi bos pul qarjların tavar almastan turıp shetke tartıp, akkreditivler schotina ótkerip qoyıw ǵa májbúr etedi. Buyım satıp alıwshı akkreditiv háreketin buyım jiberiwshiniń bankinde 15 kún múddeti (odan artıqlaw múddet de bolıwı múmkin) menen sheklep qoy ǵanına qaramay ádetde pul qarjların shetke tartıw bul múddetten eki-úsh ret kóp. Akkreditiv summasınan bólekledińen paydalanıl ǵan ja ǵdaylarda, onıń paydalanilmay qal ǵan bóle ǵi qaytarıp esap-kitap schotina tapsırıladı. Esap-kitaptıń bul forması ásirese bazar munasábetlerine ótiw dáwirinde isenerli bolıp esaplanadı, sebebi ol buyım jiberiwshiler óz wazıypaların atqar ǵanan keyin demde pul alıw múmkinshili ǵin beredi.Kárxana arnawlı schyotdi óz wákili arqalı uzaq múddet ishinde xojalıq iskerli ǵin qaysı basqarıw aymaqta júr ǵizetu ǵın bolsa, sol orınnıń bankinde ashadı. Arnawlı schyot usı aymaqta jiber ǵen ónimi, atqar ǵan jumısı boyınsha buyım jiberiwshiler hám basqa shólkemler hám shaxslar menen esaplasıw ushın paydalanıladı. Talaplar tek buyım satıp alıwshınıń wákili tárepinen aks etiriledi keyin toltiriladi. Bul schyotdan kárxana wákiline tovarlardı qabıllaw hám jıberiw boyınsha ǵárejetlerdi oraw ushın naq pul beriliwi múmkin.Akkreditiv hám arnawlı schyotlar boyınsha esap-kitaplar 5510 «Akkreditivler» schyotinda esapqa alınadı. Bul esap kitaplardıń sintetik hám analitik esabı banktiń kóshirmesinen tiykarlanıp 3-jurnal orderde júritiledi.Rejeli tólewler tártibinde ǵi esap-kitaplar kárxanalar arasında turaqlı tavar-material bahalıqlar jiberilip yamasa xızmetler kórsetilip (nan ma ǵazinlerine nan ónimlerin jıberiw, kúndelik tutınıw etiletu ǵın ónimdi kárxanalar bazasında saqlaw huqıqına iye bolmay jibermiy turıw) turıl ǵanda ámel ǵe asıriladı.Qarıydar hám buyım jiberiwshi shártnama ǵa qaray hár kúni tolıqlanip turılatu ǵın ónim yamasa xızmetler ma`nisiniń joba summasın bel ǵileydi. Pul tólew tólew tapsıri ǵ'i yamasa tólew talapnaması menen rásmiylestiriledi. Esap-kitaplar shártnamada bel ǵiledińen múddetlerde tártipke keltiriledi, ya ǵnıy ótkerip beril ǵen summa haqıyqıy alın ǵan ónim yamasa paydalanıl ǵan xızmetler 28 menen baylanıslı bolǵan operatsiyalar bux ǵalteriya esabında tómende ǵishe rásmiylestiriledi: tovarlar jiberiliwi menen buyım jiberiwshide D-t 4010 «Qarıydarlar hám buyırtpashılardan alınatu ǵın schyotlar», K-t 9010 «Tayın ónimdi satıwdan alın ǵan dáramat», 9020 «Tovarlardı satıwdan alın ǵan dáramat», 9030 «Orınlan ǵan jumıs hám kórsetil ǵen xızmetlerden alın ǵan dáramatlar» schyoti. Buyım jiberiwshiniń esap-kitap schotina pul ótkeril ǵende: D-t 5110 «Esap-kitap schyoti», K-t 4010 «Qarıydarlar hám buyırtpashılardan alınatu ǵın schyotlar» schyoti.E ǵer materiallar kelip túskende buyım alıwshılarda: D-t 1010 «Sheyki onim hám materiallar», K-t 6010 «Buyım jetkizip beretu ǵınlar hám jalawshılar ǵa tolıqnatu ǵın schyotlar» schyoti. Buyım satıp alıwshınıń esap-kitap schyotinan pul ótkeril ǵende: D-t 6010 «Buyım jetkizip beretu ǵınlar hám toliqlanatu ǵun schyotlar», K-t 5110 «Esap-kitap schyoti» schyoti.Akkreditiv - klienttiń tapsirmasina kóre shártnama boyınsha onıń kontro ǵenti paydasına berilip atır ǵan bankdiń shártli pul minnetlemesi bolıp tabıladı. O ǵan kóre, akreditiv ashqan bank ónim jetkizip beretu ǵun tólewdi orınlawı yamasa basqa bankler tárepinen akkreditivde názerde tutıl ǵan hújjetler usınıs etil ǵende hám akkreditivdiń basqa shártleri orınlan ǵanda olar ǵa bul tólewlerdi orınlaw ushın kepillik beriwi múmkin. Akkreditiv sózi latin tilinen alın ǵan bolıp, “isenimli” de ǵen mánisti ańlatadı. Akkreditiv boyınsha esap-kitaplardı ámel ǵe asırıw tártibi jáne onıń ámel qılıw múddeti tólewshi hám aqshanı alıwshı ortasında dúzil ǵen shártnama ǵa tiykarlanıp bel ǵilenedi. Shartnamada tómende ǵiler kórsetiliwi kerek:bank-emitentniń atı; Akkreditivniń túri jáne onı orınlaw usılları; Akkreditiv ashıl ǵanlı ǵı tuwrısında aqsha alıwshın xabarlı qılıw usılı; Akkreditivler boyınsha aqshalardı alıw ushın aqsha alıwshı tárepinen usınıs etiletu ǵın hújjetlerdiń tolıq dizimi hám anıq xarakteristikası; Ónimler júklep jiberil ǵennen (orınlan ǵan jumıs hám kórsetil ǵen xızmet) keyin hújjetlerdi usınıw múddeti, olardı rásmiylestiriw ǵe tiyisli talaplar. 27 jiynaw, ulamidiń ishki klassifikaciyaları da eki sistemada bir-birine uqsas yamasa áyne bir xiI. Bunnan tısqarı, Sovet Birlespesiniń 1925-1926 jıllar ushın dúzilǵen balansı dúnyada dáslepki bar mámleket ekonomikasın analiz qılıwda hám úyreniwde makro YO'nalishni ashıp ber ǵen. Bunday balanslar mámlekettiń ǵúlleniwin boljawda hám ekonomikanı ol yamasa bul 27 rawajlandırıwda tiykar ǵı qural bo'Iishi múmkinli ǵin ómirdiń ózi tastıyıqlap berdi. DastIabki dáwirlerde, XXB sistemasında islep chiqiI ǵan xalıq xo'jaIi ǵi tarmaqlarınıń bir-birine ajıralmas bo ǵ'IiqIi ǵini ańlatiwshı jadvaIIar, keyinirek MHT sistemasında da (tarmaqlararo balans jadvaIIari kórinisinde) óz o'mini taptı. MHT júze ǵe keI ǵan dáwirden keyidińi 40 yiI dawamında eki sistema jer júzinde ǵi sotsialistik hám kapitalıstik basqarıw princpı mámleketlerinde (MHT -bazar munasábetlerine tiykarlan ǵan kapitalıstik Ia ǵerda ǵi mámleketlerde, XXB bolsa sotsiaIistik Ia ǵerda ǵi mámleketlerde) ámeliyatda qo'lIanib kelindi. Bul ótken dáwirde, XXB sisteması qusha ǵında jaratiI ǵan bir qansha jańalıqlar MHTniń jańa 1993 jılda islep shı ǵılǵan nusqasında qabıllandı jáne onıń jáne de rawajlanıwlasıwında zárúrli orın e ǵalIadi. Mısalı, XXBda islep shı ǵılǵan xalıqtıń ulıwma tutınıwın anıqlaw konsepsiyası hám juwmaqlawshı tutınıw klassifikaciyası (kollektiv hám individual tutınıw ) MHTda qabıl etil ǵen. Ulamidiń MHTda qollanılıwı tutınıw processlerin jáne de anıqlaw ańlatıw ǵa múmkinshilik jarattı. 1.Bazar munasábetlerine tiykarlan ǵan ekonomika Bazar munasábeti de ǵende ekonomikada qatnasuvshı birlikler ortasında ǵı tovarlar, xızmetler hám aktivlerdi óz- ara basqa aktivler ǵe ayırbaslawdıń talap hám usınıs tiykarında júze ǵe kel ǵen bahalarda ámel ǵe asırılıwı túsiniledi. Bazar munasábetleriniń quram tabıwında báseki ortalı ǵı jaratıl ǵanlı ǵı zárúrli shártlerden biri bolıp tabıladı. Sebebi, tek báseki ortalı ǵı jaratıl ǵanda ǵina ayırbaslawuvniń haqıyqıy bahası júze ǵe keledi. Ayırbaslaw bahaları ádetde bazar baha/ari dep júritiledi. Mısalı: bazar bahası -tavar satıwshınıń óz ixtiyori menen tavar ornına beriletu ǵın miqdar ǵa kelisiwi hám tavar alıwshınıń óz ixtiyori menen sol tavar ornına bul mu ǵdardı beriw ǵe tayınlı ǵı menen kórinetu ǵın boladı. 23

34

Купить