Pul qarjilariniń túsinigi hám olardıń kelip shıǵıw tariyxı - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	37000UZS
Hajmi	230.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Sentyabr 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Rawshan Mamutov

Ro'yxatga olish sanasi 12 Sentyabr 2025

0 Sotish

Pul qarjilariniń túsinigi hám olardıń kelip shıǵıw tariyxı

Sotib olish

MAZMUNI
KIRISIW..................................................................................................3
I- B AP . Pul qarjilariniń túsinigi hám olardıń kelip shıg'ıw tariyxı…...4
1 .1 Pul ekvivalentri hám funksiyalari . .......................................................9
1. 2.Pul qarjilariniń hareketi quramı ham bu
ǵ�alteriya esabatlari..............26
II-BAP. Valyuta operatsiyalari esabatiniń huquqiy normativ
tiykarlari ..........................................…...................................................25
2.1 Valyuta operatsiyalari esabiniń zamana
ǵoy ja ǵ�dayi hám olardiń
bu
ǵ�alterya esabati....................................................................................26
2.2 Buyım jetkizip beretu
ǵ�ınlar qarıydarlar hám esapshi shaxslar menen bolatu ǵ�ın
esap-kitaplar esabı. . ..................….….....……………………………….....35
JUWMAQ.............................................................................................. 36
PAYDALANIL
Ǵ'AN ÁDEBIYATLAR............................................... 37.
1

KIRISIW
Temani ń aktualig'i : Biz ǵe bel ǵili, pul tovar islep shı ǵ�arıw hám almasıwdıń uzaq
waqıt rawajlanıwı nátiyjesinde payda bol
ǵ�an. R.Kruzo aytıp ótkenindey, tek tovar
islep shı
ǵ�arıw bar jerde ǵ�ana pul kerek, jeke adam ǵ�a pul kerek yemes. Birinshi iri
miynet bólistiriliwi, ya
ǵ�nıy sharwashılıqtan diyqanshılıqtıń ajıralıp shı ǵ�ıwı hám sol
múnásibet penen tovar xojalı
ǵ�ınıń rawajlanıwı sebepli ónim qunınıń kórinisi bol ǵ�an
puldı keltirip shı
ǵ�ardı. Óndiristiń rawajlanıwı, tovar túrleriniń kóbeyiwi almasıw
procesiniń jáne de rawajlanıwın talap etti. Almaslaw procesinde tovar iyeleri óz ara
baylanısta bolip, tovar iyesi óz ónimin (múlkin) bahala
ǵan.Usı bahalaw procesi
qanday da bir ólshem birli
ǵi bolıwın talap etken. Tovar aylanısınıń ekvivalent
rawajlanıw procesinde uluwma ekvivalent formasın hár túrli tovarlar oyna
ǵ�an. Hárbir
jámáát óz tovarın ekvivalent sıpatında orta
ǵ�a qoy ǵ�an. Biraq jámiyettiń rawajlanıwı usi
tovarlar ishinen puldı tovarlardıń tovarı dep tán al
ǵ�an edi Pul a ǵre ǵatlariniń orni hám
orni hár qanday ja
ǵ�daydada qor ǵ�alatu ǵ�un edi. Pul - bul arnawlı tovar, uliwma
ekvivalent bolip, abstrakt miynet qárejetlerin ózinde sáwlelendiredi hám tovar
xojalı
ǵinda ǵi jámiyetlik óndiris qatnasıqların bildiredi. Bul anıqlama puldıń
tómende
ǵi óz ǵesheliklerin ózinde sáwlelendiredi:
Puldıń basqa tovarlardan ajıralıp turatu
ǵ�ın arnawlı tovarı.
1.Pul - bul uliwma ekvivalent - birden-bir tovar bolip qal
ǵan tovarlar qunın ózinde
kórsetiwi.
2.Puldıń ekvivalent sıpatında tovardı jaratıw
ǵ�a ketken miynet hám basqa qárejetlerdi
ózinde kórsetiwi.
3.Puldıń hár bir ekonomikalıq sistemada, tovar islep shı
ǵ�arıwda adamlar arasında
júze
ǵe keletu ǵ�ın ekonomikalıq qatnasıqlardı kórsetiwi hám basqalar (pulda
kórsetil
ǵen jeke miynet jámiyetlik miynet sıpatında kórinisi).
4.Aqshanıń áhmiyetli óz
ǵesheli ǵi sonda, pul da basqa tovarlar sıyaqlı qun ǵ�a hám
tutınıw qunına iye boliwi menen bir
ǵe basqa barlıq tovarlar ǵ�a qarama-qarsı turadi.
2

Bul bir tárepte pul, ekinshi tárepte basqa tovarlar hám xızmetleri bolıwı úlken
halılarda ǵuzetiledi.
Kurs jumisiniń obyekti : Puldıń tutınıw qunı sonnan ibarat, ol óz funkciyasın atqarıp
ekonomikanıń qıyınshılı
ǵ�ın jeńillestiredi (dáldalshı sıpatında).Puldıń qunı metall
puldı basıp alıw yamasa qa
ǵ�az puldı basıp shı ǵ�arıw qárejetlerin bildirmeydi. Bul
qárejetler pul qunı emes, al puldı aylanısqa kir
ǵiziw qárejetleri bolip tabıladı. Puldıń
qunı baha
ǵ�a baylanıslı, bahalar kóterilip ketse, onıń qunı (qunı) tómenleydi hám
kerisinshe. Ulıwma pul adamzat oylap tabıwları ishinde eń ápiwayı, eń túsinikli bolıp
esaplanadı.
Kurs jumisiniń predmeti :Adamzattıń barlıq jetiskenlikleri de, apa ts hılıqları da aqsha
menen baylanıslı. Insan iskerli
ǵin eń áhmiyetli háreketke keltiriwshi kúshlerden biri
pul bolıp kel
ǵen hám sonday bolıp qaladı. Bel ǵili mámleketlik iskerlerden biri aytıp
ótkenindey, "Mámlekettiń ornı onıń qansha áskeri yaki toplarınıń qúdireti menen
emes, bálki milliy valyutanıń bekkemli
ǵi menen bel ǵilenedi."
Kurs jumisiniń maqseti: Jaqsı islewshi pul sisteması jámiyettiń barlıq
imkaniyatlarınan tolıq paydalanıw imkaniyatın beredi, kerisinshe jaman islewshi pul
sisteması pul aylanısın izden shı
ǵ�arıp óndiris dárejesiniń keskin tómenlewi,
ekonomikada
ǵ�ı bántlikke hám baha ǵ�a, puldı satıp alıw qábiletiniń tómenlewine
unamsız tásir kórsetedi.
Kurs jumisiniń waziypasi: Bul tovar islep shi
ǵ�ariwdiń dáslepki dáwirine tuwri kelip,
tovarlar pulsız bir-birine tikkeley almastırıl
ǵan. Bunda ónim almastırıw ushin islep
shi
ǵ�arılma ǵan, biraq oniń artıqsha bóle ǵi tosinnan túrde almastırıl ǵan.Tosattan
almasıw miynet óniminiń tovar
ǵa aylan ǵ � anlı ǵ�ın bildiredi. Ayırbaslaw nátiyjesinde
tovar ónimi ózine teń qunlı ekvivalent ónim
ǵe almastırıladı.
Kurs jumisiniń qurilisi: Bul kurs jumisi 2 bap hám 4 para
ǵraftan ibarat.
3

I BAP. Pul qarjilariniń túsinigi hám olardıń kelip shıg'ıw tariyxı.
1.1 Pul ekvivalentri hám funksiyalari.
Tovar almasıw rawajlanıwı menen tosınnan quni formasınan tolıq yamasa
keńeytil
ǵen formasına ótken. Bunday almasıwda bir tovar ǵa qarama-qarsı tek bir
tovar emes, al birneshe tovarlar qatnasadı.Qıymattıń ulıwma (ekvivalent) forması
Óndiristin rawajlanıwı menen almastırılatuģın ónimler sanı da artıp baradı hám
almastırıwda quramalı jaģday júze
ǵe keledi, qanday da bir tovar iyesi usi tovardı
óziniń tutınıwı ushın zárúr bol
ǵan basqa bir tovar ǵa almastırıwı ushın dáslep óziniń
tovarına mútáj bol
ǵan basqa bir tutınıwshını tabiwi kerek boladı.Qiymatnin ǵ pul
forması ó nim islep shi
ǵ�arıw hám almasıw procesiniń bar ǵ�an sayın rawajlanıp barıwı
aymaqlar, mámleketler ortasında sawda-satıqtı, tovar almasıwdıń zárúrli
ǵin júze ǵe
keltiredi.Túrli mámleketlerde túrli tovarlar uliwma ekvivalent esaplan
ǵanlı ǵ�ı bul
procestiń rawajlanıwına tosqınlıq etedi. Nátiyjede pútkil tovarlar dúnyasınan sonday
tovarlar ajıralıp shı
ǵ�adı, ol barlıq aymaq hám mámleketlerde uliwma ekvivalent
sıpatında qollanıla basladı. Bul wazıypanı dáslep qımbat bahalı metallar - mıs hám
ǵ
úmis, keyin ala altın orınlaytuģın boldı. Aqır-aya ǵ�ında ápiwayı tovar kórinisinde ǵi
uliwma ekvavalenttiń ornina pul kórinisinde
ǵi uliwma ekvavalent, ya ǵniy pul
maydanına shıqtı.
Uluwma, pul óz rawajlanıwında tómende
ǵi 4 basqısh hám 4 túr ǵe iye bol ǵ�an:
áwel
ǵi VII ásir ǵe shekem
1.Ten
ǵe pullar - "ten ǵe" b.e.sh. VII-XIX ásirler.
2.Qa
ǵ�az pullar - "banknot" XIX-XX ásirler
3.Elektron pullar - "kartochka" XX ásir ortalarınan.
Sonı aytıp ótiw kerek, uzaq jıllar dawamında qımbat bahalı metallar pul wazıypasın
atqar
ǵ�an hám onıń tiykar ǵ�ı sebepleri bolıp:
Olardıń bahası joqarı, kólemi kishi.
Olar bólinetuģın, olar bólin
ǵende sapasın joģaltpaydı.
Olardıń jaqsı saqlanıwı (máselen, jerle
ǵende de).
4

Bir salmaqtaǵ�ı altın bir-birinen derlik parıq qılmaydı (bir túrde ǵi jún bir-birinen
qanday da bir nárse menen parıqlanadı) hám basqalar.Ayırım derekler
ǵe qara ǵ�anda
("Ekonomicheskaya teoriya" pod.red.V.I.Vilyapina, Dobrinina A.I. Moskva. Dáslepki
qa
ǵ�az pullar XII ásirde Qıtayda, 1571-jılı Franciyada, 1690-jılı AQSHta, XVIII ásirde
Yekaterina II dáwirinde Rossiyada payda bol
ǵ�an. Qa ǵ�az pullar aylanısın
shólkemlestiriwde Djon Lo (Franciya 1710-1720-jıllar), Dubasov I.I (1897-1987-jıllar
Rossiya) sıyaqlı ayırım shaxslar iskerli
ǵin atap ótiw lazım. Jon Lo duelde qatnasqanı
ushın London qamaqxanasınan qashıp Gollandiyada, keyin Italiyada jasap ádewir
baylıq arttır
ǵ�an hám 1710-jılı Franciya mámleketlik byudjeti dáramatın arttırıw
boyınsha húkimetke qa
ǵ�az pullar shı ǵ�arıw boyınsha usınıs penen shıqqan. Sol waqitta
Franciya Finans wáziri bol
ǵan Jon Lo 1720-jilda pul qádirsizlen ǵeni sebepli
Franciyadan shiģip ketedi.1716-1720-jıllarda
ǵ�ı qa ǵ�az pullar boyınsha Djon Loni
"Mashinchik i proroka" delinse de, ol Evropa xalqın qa
ǵ�az pullardıń ájayıp
imkaniyatlarınan xabardar etti.
Hár bir ekonomikalıq kate
ǵoriyada háreket yetiwshi hám de mámleket
rawajlanıwınıń tiykar
ǵ�ı tireklerinen biri pul bolıp, bazar ekonomikasına ótiw hám
onda is júr
ǵiziwde puldıń ornı hám áhmiyeti jáne de artadı. Haqıyqatında da, pul -
"bazar tili" dep biykar
ǵ�a aytpa ǵ�an. Hár bir ekonomikalıq informaciya, tovarlar hám
xizmetler bahası, tólemler, dáramatlar hám qárejetler, finanslıq talaplar hám
minnetlemeler, ekonomikalıq baylanıslar makro hám mikro dárejelerde tek aqshalarda
kórsetiledi.
Bazar yekonomikasına ótiw sharayatında puldıń áhmiyeti artıwı sonda,
jámiyetimizde bar bol
ǵ�an yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar iskerli ǵi hám de olardıń
nátiyjesi dáramatı pul menen baylanıslı. Sonıń ushın da, pul ekonomikalıq
rawajlanıwdıń barlıq basqıshlarında adamlardı ózine tartıp kel
ǵen.Avstraliyalı
ekonomist ilimpaz K. Men
ǵerdiń pikirinshe, Aristotel hám Platonnan baslap XX
ásirdiń basına shekem pul haqqında jáhánde bes-altı minnan artıq arnawlı jumislar
basıp shi
ǵarıl ǵan. E ǵer biz, házir ǵi kúnde pul haqqında jazıl ǵ�an hám basıp shı ǵ�arıl ǵ�an
5

ádebiyatlar sanı birneshe márte artqan, desek asıra aytqan bolmaspız. Izertlewler
sonsha kóp bolıwına qaramastan, pul hám onıń qásiyetleri, hár bir sistemada
qollanılıwı, roli, ekonomikaǵ�a tásiri, ne ushın ayırım alın ǵ�an individler qolinda puldıń
kóbeyiwi, olar baylı
ǵ�ınıń kóbeyiwine alıp keledi, al jámiyet kóleminde aylanısta ǵ�ı pul
massasınıń kóbeyiwi jámiyet baylı
ǵ�ınıń kóbeyiwine keri tásir kórsetedi, de ǵen
sorawlar
ǵ�a yele tolıq juwap berilme ǵen.
Pul hám onıń wazıypaları haqqında
ǵ�ı shet yel mámleketleri ekonomistleriniń
qollanbaların alatu
ǵ�ın bolsaq, puldıń kelip shı ǵ�ıwı haqqında yeki túrli ideya bar
yekenli
ǵin kóriwimiz múmkin.Bular racionallıq hám evolyucion ideyalar bolıp
tabıladı.Rasionalistlik kóz-qarastıń tiykarın salıwshılardan biri Aristotel bolıp, ol
puldıń kelip shı
ǵ�ıwınıń tiykarın óz ara teń qundı háreketke keltiriwshi qanday da bir
arnawlı " qural'' adamlar arasında óz ara kelisim nátiyjesinde qabıl etil
ǵen shártli birlik
ekenin aytadı. Óz ara tovarlardı almastırıwda pul qatnaspa
ǵ�anda, tovardı satıw procesi
tovardı satıp alıw procesi sipatında júze
ǵe kel ǵen. Tovarlar ortasında ǵ�ı proporciya
tosınnan, máselen, satılıwı kerek bol ǵ
� an ónim ǵe talap qanshelli dárejede hám onıń
muģdarı az yaki kópli
ǵine baylanıslı halda ornatıl ǵan. Keyin ala, usi tovarlar ishinen
uliwma ekvivalent sipatında ayırım tovarlar ajıralıp shiqtı. Jámiyettiń rawajlanıwı
aylanısqa metallardıń kirip keliwine alıp keledi.Rawajlanıwdıń dáslepki
basqıshlarında mıs, bronza, temir qollanılıp, almasıw T-P-T túrinde alıp barıl
ǵan.
XVIII ásirdiń aqirına shekem pul tárepler arasında
ǵ�ı shártnama quralı dep qaralıp
kelin
ǵen. Házir ǵi waqitta da ayırım shet el alımları, máselen, Pol Samuelson puldı
jasalma sociallıq shártlesiw bel
ǵisi dep túsindir ǵen. Basqa amerikalı alım Jon
Gelbreyt qımbat bahalı metallardıń pul wazıypasın atqarıwı bul adamlar ortasında
ǵ�ı
kelisimniń jemisi ekenli
ǵin uqtiradı.
Uzaq jillar dawamında burın
ǵ�ı SSSRda pul hám pul aylanısı tarawında ǵ�ı izertlewler
K. Markstıń táliymatı tiykarında alıp barıl
ǵ�an. Ol puldıń kelip shı ǵ�ıwın izertlewde
A.Smit, D.Rikardolardıń izertlewlerine tiykarlanıp, puldıń mánisin ashıp beriw
ǵe
háreket yetken. Sonday-aq, ol aqshanıń ózi de tovar ekenli
ǵin, aqshanıń kelip shi ǵ�iw
6

basqıshların túsindirip bere aldı. Ol altın hám ǵúmis qazıp alıw hám paydalanıw ushın
bel
ǵili miynet jumsaladı, usı miynet altın hám ǵúmiste sáwlelen ǵen halda, basqa
tovarlardı tayarlaydı.
Házir
ǵi waqıtta joqarıda ǵ�ıǵ�a uqsas real pullar ornına óz qunına iye bolma ǵ�an qa ǵ�az
hám kredit pullar aylanısta qollanılmaqta. Sonıń ushın qa
ǵ�az hám kredit pullar pul
kelip shı
ǵ�ıwı haqqında ǵ�ı racionalistlik koncepciyanıń tuwrıdan-tuwrı dáliyli bola
almaydı. Qa
ǵaz pullar júze ǵe kel ǵenshe, jámiyet birneshe rawajlanıw basqıshların
basıp ótken.
Aqshanıń kelip shı
ǵ�ıw tariyxı kóbirek aqshanıń evolyucion teoriyası menen
baylanıslı. Tovar aylanısınıń evolyucion rawajlanıw procesinde uluwma ekvivalent
formasın hár túrli tovarlar oyna
ǵ�an. Hárbir jámáát óz tovarın ekvivalent sıpatında
orta
ǵ�a qoy ǵ�an. Biraq jámiyettiń rawajlanıwı usı tovarlar ishinen eki topar tovarlardıń
ajıralıp shı
ǵ�ıwına alıp keldi. Bular - birinshi mútájlik ushın zárúr bol ǵ�an tovarlar hám
ziynet buyımları bolıp tabıladı.
Óndiristiń rawajlanıwı nátiyjesinde diyqanshılıq hám sharwashılıqtaģı miynet
bólistiriliwi, tovar túrleriniń kóbeyiwi almasıw procesiniń jáne de rawajlanıwın talap
etti.
Almaslaw procesinde tovar iyeleri óz ara baylanısta bolip, tovar iyesi óz ónimin
(múlkin) bahala
ǵan. Usı bahalaw procesi qanday da bir ólshem birli ǵi bolıwın talap
etken. Ótken ásirde
ǵi ekonomistler pul - bul tovarlardıń tovarı, dep túsindir ǵen hám
oniń tómende
ǵi óz ǵesheliklerin túsindirip ber ǵen: Birinshiden, puldiń paydalanıw
qunında basqa tovarlardıń qunı óz kórinisin tabadı. Ekinshiden, aqshalarda
kórsetiletu
ǵ�in aniq miynet tiykarın abstrakt miynet quraydı. Úshinshiden, aqshalarda
kórsetil
ǵen jeke miynet jámiyetlik miynet sipatında kórinedi.
Usı
ǵ�an tiykarlanıp, pul da tovar, biraq basqa tovarlardan parıq yetetu ǵ�ın
qásiyetler
ǵe iye bol ǵ�an arnawlı tovar yekenli ǵi juwmaq shı ǵ�arıw múmkin. Onıń
arnawlı tovar sıpatında óz
ǵesheli ǵi sonda, ol barlıq tovarlardıń qunın ózinde
kórsetiwshi, uluwma ekvivalent yesaplanadi.Pul qanday formada bolıwına qaramastan
7

pul bolıp qaladı. Joqarıdaǵ�ılar ǵ�a tiykarlanıp, puldıń mazmunın tómende ǵishe
táriyiplewimiz múmkin.Pul - bul arnawlı tovar, uliwma ekvivalent bolip, abstrakt
miynet qárejetlerin ózinde sáwlelendiredi hám tovar xojalı
ǵinda ǵi jámiyetlik óndiris
qatnasıqların bildiredi.Pul haqqında
ǵ�ı evolyucion teoriya onıń ólshew birli ǵi hám
aylanıs quralları yekenli
ǵin ashıp beredi.Shet el ekonomistleri aqshanıń ekonomikalıq
kate
ǵoriya sipatında mazmuni hám zárúrli ǵine az itibar ber ǵen. 1857-jılı bel ǵili in ǵlis
ekonomisti U.Djevons, ekonomikalıq pánler ushın pul máselesi bul
ǵeometriyada ǵ�ı
sheńber kvadraturasina teń de
ǵeni, de ǵen yeken. Sonıń ushın shet yel ekonomistleri
bul baptı shetlep ótken. XX ásirdiń 50-jıllarında
ǵ�ı sabaqlıqlardıń avtorları puldıń
mazmunınan
ǵóre onıń ekonomika ǵ�a, óndiris hám bántlikke, materiallıq resurslar hám
olardan paydalanıw
ǵ�a tásirin úyreniw áhmiyetlirek yekenli ǵin atap ótken.Házir ǵi
waqıtta pul haqqında bizde bar shet yel ádebiyatlarında kóril
ǵen máseleler
pikirimizdiń dáliyli bolıwı múmkin. Haqıyqattan da, bazar yekonomikasına ótiw
sharayatında puldıń zárúrli
ǵi, áhmiyetin izertlewden ǵóre, puldıń yekonomika ǵ�a,
óndiriske, bántlikke tásirin izertlew jámiyetimiz ushın áhmiyetlirek dep oylaymiz.
Aqshanıń túrleri.
Pul óziniń evolyuciyası procesinde metall (altin,
ǵúmis, mıs), qa ǵ�az, kredit pullar
túrinde qollanılıp kel
ǵen. Qımbattı ózinde kórsetiwine qaray pullar yeki túr ǵe
bólinedi:
- haqiqiy pullar;
- haqıyqıy aqsha izbasarları - qun bel
ǵileri.
Haqıyqıy pullar nominal qunın ózinde kórsetiwshi, real qunına iye bol
ǵ�an metall
pullar bolıp, olar hár qıylı formalarda shı
ǵ�arıl ǵ�an hám keyin ala ámeliyatta qolaylı
bol
ǵ�an aylanba formada shı ǵ�arıl ǵ�an (sol formada metall tozıwı az boladı).
Tariyxıy ma
ǵ�lıwmatlar ǵ�a bola, birinshi teń ǵeler bunnan 26 ásir aldın Lidiya hám
Qıtayda, XII ásirlerde házir
ǵi Oraylıq Aziya mámleketlerinde, IX-X ásirlerde Kiev
Rusında shı
ǵ�arıl ǵ�an. XVIII ásirdiń aqiri XIX ásirdiń baslarında teń ǵeler tiykarınan
altınnan shı
ǵ�arıl ǵan, keyin ala, altın hám basqa qımbat bahalı metallardı qazıp alıwdıń
8

qıyınlasıwı, óndiristiń rawajlanıwı hám tólem, aylanıs quralına bolǵan talaptıń artıwı
nátiyjesinde aylanısqa qun bel
ǵilerin kir ǵiziw zárúr bolip qaldı. Altın hám ǵúmis
aylanıstan jo
ǵala basladı.
Qa
ǵ�az pullar. Puldıń bul túri haqıyqıy pullardıń wákili bolıp, puldıń aylanıs
funkciyası rawajlanıwı nátiyjesinde kelip shıqqan.
Qa
ǵ�az pullar payda bolıwınıń tómende ǵi basqıshların keltiriw múmkin.
1-basqish - teń
ǵelerdiń uzaq múddet aylanısta boliwi, qoldan-qol ǵa ótiwi nátiyjesinde
ǵ
óneriwi;
2-basqısh - ten
ǵede ǵi metall quramınıń buzılıwı mámleket tárepinen sanalı túrde
mámleket
ǵáziynesine túsimdi kóbeytiw maqsetinde teń ǵeler metalli;
Bul basqıshta teń
ǵe quramınıń buzılıwına altın, ǵúmis hám basqa qımbat bahalı
metallardı qazıp alıw qıyınlı
ǵ�ı, olardıń qorlarınıń azlı ǵ�ı da sebep bol ǵan.
3-basqısh - mámleket tárepinen emissiya dáramatın alıw maqsetinde ģáziyne biletlerin
shi
ǵarıw.
Birinshi qa
ǵ�az pullar XII ásirde Qıtayda shı ǵ�arıl ǵ�an, dep kórsetiledi. Biraq tariyxıy
ma
ǵ�lıwmatlar ǵ�a qara ǵ�anda, 700-jıllarda ǵúmis teń ǵeler shı ǵ�arıl ǵansha, Buxara
mámleketinde qa
ǵ�az materiallardan pul sıpatında paydalanıl ǵ�an eken.
Qa
ǵ�az pullar Amerika hám Evropada XVII-XVIII ásirlerde, Rossiyada 1769-jılı
shı
ǵ�arıl ǵ�an.Qa ǵaz pullar dep, húkimet tárepinen byudjet jetispewshili ǵin qaplaw
ushin shiģarıl
ǵan, metall pullar ǵa almastırılmaytuģın, biraq mámleket tárepinen
bel
ǵili kurs ornatıl ǵan pul bel ǵilerine aytıladı.Tolıq altın hám ǵúmisten bolma ǵ�an
teń
ǵeler aylanısta pul sıpatında qollanılsa da, olardıń nominal mu ǵ�darı real
mu
ǵ�darınan parıq yetken. Solay bolsa da, bul teń ǵeler bel ǵili muģdarda ǵ�ı metaldı Pul
aylanısqa tek tovar aylanısı mútájli
ǵin qaplaw ushin shi ǵ�arılıwı kerek. Haqıyqatında
pul joqarıda
ǵ�ıdan tısqarı, byudjet jetispewshili ǵin, mámlekettiń basqa qárejetlerin
qaplaw ushın da shı
ǵ�arıladı, ya ǵ�nıy emissiya mu ǵ�darı tovar aylanısı menen
sheklenbey mámlekettiń finanslıq resurslar
ǵ�a bol ǵ�an talaplarına da baylanıslı boladı.
Bwl, álbette, aylanısta
ǵ�ı pul massasınıń óz ǵerip turıwına, kópshilik ja ǵ�daylarda onıń
9

aylanısqa kereǵinen artıq shı ǵ�ıp ketiwine alıp keledi. Nátiyjede puldıń turaqlılı ǵ�ına
zıyan yetedi, onıń qádiri tómenleydi, xalıqtıń mámleketke bol
ǵ�an isenimi tómenleydi,
tólem balansınıń turaqlılı
ǵ�ı jo ǵ�aladı, (passiv qaldıq kólemi artadı) milliy valyuta kursı
tómenleydi hám t.b.
Óndiris hám tovar aylanısınıń rawajlanıwı, metall pullardıń jetispewshili
ǵi kredit
qatnasıqlarınıń rawajlanıwına alıp keledi. Tovar hám tólem aylanısınıń zárúrli
ǵin
qaplaw maqsetinde aylanısqa altın,
ǵúmis ten ǵeler menen bir qatarda kredit quralları:
chek, veksel, banknotlar shi
ǵ�adı. Banknota - kredit pullardıń jetekshi wákillerinen
bolıp, Oraylıq bank tárepinen, veksellerdi yesapqa alıw jolı menen shı
ǵ�arıladi.
Ótmishte banknot máwsimsiz minnetleme bolıp, qále
ǵen waqıtta onı bankke tapsırıp,
ornına onda kórsetil
ǵen summa ǵ�a altın yamasa ǵúmis alıw múmkin bol ǵ�an.
Házir
ǵi zaman banknotları altın ǵ�a almastırılmaydı. Biraq olar tómende ǵi jollar menen
aqsha aylanısına túsedi:
- xojalıqlardı bank tárepinen kreditlew arqalı beril
ǵen kreditlerdiń bir bóle ǵi aylanısqa
kirip keledi;
- mámleketti kreditlew, ya
ǵ�nıy banknotlar mámlekettiń qarız májbúriyatı sıpatında
aylanısqa shi
ǵ�adı;
- aktiv tólem balansına iye bol
ǵ�an mámleketlerde rásmiy valyuta rezervleriniń ósiwi
arqalı hám basqalar;
Chek veksel hám banknotadan keyin payda bol
ǵ�an kredit quralı bolıp, tólewshiniń
óz bankine onıń yesapbetinen qarjı alıwshınıń yesapbetine ótkerip qoyıw haqqında
ǵ�ı
buyırı
ǵ�ı.Bankler xizmetinde EEMlardan paydalanıw elektron pullar járdeminde
qarızlardı tólewdi tezlestiredi. AQSHta pul qarjılarınıń elektron ótkeriw sisteması -
EFTS (Electronicfunds Transfer System) aylanıstıń nátiyjeli bolıwın
támiyinlemekte.Házir
ǵi zaman ámeliyatında qollanılıp atır ǵ�an kredit kartochkaları
naq pullar ornına yesap-kitaplardı alıp barıw ushın shı
ǵ�arıl ǵ�an bolıp, olar júdá qolaylı
hám bir qatar ústinlikler
ǵe iye.
10

1.2 Pul qarjilariniń hareketi quramı ham bug'alteriya esabatlari.
Xojalıq júr
ǵiziwshi subekt tárepinen inkassaciya yetilip atır ǵ�an pul ótkermelerin
ámel
ǵe asırıp atır ǵ�anda usı qarjılardıń ja ǵ�dayı hám háreketi ústinen qada ǵ�alaw,
ya
ǵ�nıy jolda ǵ�ı hám ótkermelerde ǵi pul qarjılarınıń tiyisli orınlar ǵ�a bankler ǵe yamasa
alıwshılar
ǵ�a jetip bar ǵ�ansha qada ǵ�alawın shólkemlestiriw ushın óz aldına
5710-"Jolda
ǵ�ı ótkermeler" yesap beti qollanıladi. Bul yesapta milliy hám shet yel
valyutalarınıń ótkeriliwi boyınsha, ya
ǵ�nıy baylanıs bólimlerine tapsrıl ǵ�an, biraq tiyisli
mánzilde
ǵi alıwshılardıń yesapbetlerine barıp túspe ǵen jolda ǵ�ı ótkermelerdiń ja ǵ�dayı
hám háreketi ústinen qada
ǵ�alaw ornatıladi. 5710-"Jolda ǵ�ı ótkermeler" yesapbetinde ǵi
tiyisli summalardı ótkeriw ushın bank mákemeleriniń kvitanciyaları, baylanıs
bólimleriniń kvitanciyaları hám basqa da tastıyıqlawshı hújjetler tiykar bolıp xızmet
yetedi.Tiyisli bankte
ǵi pul qarjıları yesapbetlerinen bank kóshirmeleri alın ǵ�annan
keyin
ǵ�ana bul qarjılar 5710-"Jolda ǵ�ı ótkermeler" yesapbetiniń kreditinen tiyisli 5110,
5210, 551, 5530, 6310, 6710 hám basqa yesapbetlerdiń debetine ótkiziledi.Shet yel
valyutasında
ǵ�ı jolda ǵ�ı ótkermeler 5710-"Jolda ǵ�ı ótkermeler" yesapbetinde usı
ótkermelerdiń túrleri boyınsha yesapqa alınadı.
5710-"Jolda
ǵ�ı ótkermeler" schyotı boyınsha analitik yesap hárbir ótkermeler túri
boyınsha óz aldına Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev tárepinen 2020-jıl 24-fevralda
Respublikamızda "Finanslıq esabattıń xalıqaralıq standartlarına ótiwdiń qosımsha
ilajları haqqında"
ǵ�ı 4611-sanlı qararına qol qoyıldı. Qabıllaw
islen
ǵen hújjet isbilermenlik subektlerin XQXSqa ótiw ǵe tayarlıq kóriw hám
muwapıqlastırıw procesin túp-tiykarınan qayta kórip shı
ǵ�ıwdı názerde tutadı. Sol kóz
qarasınan pul qarjıları hám pul ekvivalentleri túsini
ǵi hám hesabın xalıqaralıq esap
talaplarına tiykarlanıp jetilistiriwdi talap etedi. Kárxanalardıń tólew
ǵe uqıplılı ǵ�ın
anıqlawda álbette pul qarjılarınıń ekvivalentlerin durıs toparlanıwı, esabınıń durıs
júr
ǵiziliwi úlken áhmietke ie. Pul ekvivalentleri haqqında ǵ�ı ma ǵ�lıwmatlar
bux
ǵalteriya balansi (finanslıq ja ǵ�dayda haqqında ǵ�ı esabat) hámde pul a ǵ�ısları
haqqında
ǵ�ı esabatta júr ǵiziledi.Tómende ǵi kestede BEMS 9-sanlı "Pul aģımı
11

haqqındaǵ�ı esabat," BEMS 7-sanlı"Pul a ǵ�ımları haqqında ǵ�ı esabat"ta pul
ekvivalentleri haqqında
ǵ�ı táriypler. keltiril ǵan.
Korporativ obli
ǵaciya jeke kárxanalardı qarjılandırıw ushın shı ǵ�arıladı.
Kommerciyalıq banklerdiń joqarı procentli kreditlerin alıw ornına keń xalıq ushın
dáramatlı korporativ obli
ǵaciyalardı shı ǵ�arıw esabınan xojalıq jámiyetiniń finanslıq
turaqlılı
ǵ�ın támiyinlewde olardan paydalanıw nátiyjeli. esaplanadı.Nızamshılıqqa
kir
ǵizil ǵen óz ǵerisler menen usı finanslıq instrument bank kreditiniń haqıyqıy
alternativine aylanıwı ushın korporativ obli
ǵaciyalardıshı ǵ�arıw shártleri jáne de
ápiwayılastırıldı.
Ya
ǵ�nıy:
- korporativ obli
ǵaciyalar summası jámiyettiń óz kapitalı mu ǵ�darı nan artıwı múmkin,
bunda artqan bóle
ǵine támiynat bolıwı;
- aqır
ǵ�ı bir jılda (burın aqır ǵ�ı úsh jılda) rentabellik, tólew ǵe qábiletlilik, finanslıq
turaqlılıq hám likvidliliktiń unamlı kórsetkishlerine iye bolıwı;
- obli
ǵaciyalar shı ǵ�arılıwınan aldın ǵ�ı bir jıl ushın finanslıq esabat boyınsha qalıs
auditorlıq juwma
ǵ�ı bar bolıwı jeterli boladı.
Mámleketlik obli
ǵaciyalar - mámleket tárepinen shı ǵ�arıl ǵ�an bahalı qa ǵ�az.
túri:
Mámleketlik obli
ǵaciyalardı satıp alıwshılar - xalıq, firmalar, bankler hám hár qıylı
shólkemler investorlar esaplanadı. Obli
ǵatsiyalardı satıwdan túsken pul mámlekettiń
dáramatın quraydı, biraq ol mámlekettiń qarızına da aylanadı.Mámleketlik
obli
ǵaciyalar bel ǵili múddetler ushin shi ǵarıladı.Túrli mámleketlerde qısqa múddetli,
orta múddetli hám uzaq múddetli mámleketlik obli
ǵaciyalar bar.Múddeti kel ǵende,
obli
ǵaciyalardı mámleket qaytadan satıp aladı.Mámleket obli ǵaciyaları dáramat
keltiretu
ǵ�ın bahalı qa ǵ�azlar túrine kiredi.Evroobli ǵaciyalar finanslıq "til"de evrobond
delinedi. Bul emitent (qimbat bahalı qa
ǵ�azlar hám qa ǵ�az pul shi ǵ�ariw huqiqina iye
bol
ǵ�an mámleket, bank yamasa keńse) ushın sırt el valyutasında shı ǵ�arıl ǵ�an uzaq
múddetli bahalı qa
ǵ�azlar. Emitenttiń isenimlili ǵin reytin ǵ a ǵentlikleri baqlap
12

baradı.Evrobondlar 1 jıldan 40 jılǵ�a shekem ǵi múddetke qarjı resursların alıwdan
mápdar bol
ǵ�an húkimetler, xalıq aralıq shólkemler, jer ǵilikli mámleket
hákimiyat uyımları, iri korporaciyalar tárepinen shı
ǵ�arıladı.Demek, pul
ekvivalentleriniń esabın júr
ǵiziw ǵe mólsherlen ǵen 5610-"Pul ekvivalentleri (túrleri
boyınsha)" yesapbetiniń quramın hám onıń yesap beti xalıqaralıq standartlar
tiykarında jetilistiriw, pul ekvivalentleriniń túrleri boyinsha esabın júr
ǵiziw ushin
subschotlar kir
ǵiziliwi kerek.Milliy esaplar sisteması — mámleket ekonomikalıq
rawajlanıwınıń xalıq aralıq statistika ámeliyatında qabıl etil
ǵen ulıwmalastıratu ǵ�ın
kórsetkishleri sisteması. Bazar ekonomikası sharayatında mámleketlerdiń makro
darejede
ǵi milliy ónimin hám milliy tabısın esaplaw metodolo ǵiyasi. Milliy esaplar
sisteması processleriniń túrli basqıshların hám ekonomika da
ǵ�ı eń zárúrli óz-ara
baylanıslardı sáwlelendiretu
ǵ�ın esaplamalar hám balans kesteleri kompleksinen
ibarat. Onıń zárúrli bel
ǵisi xalıq xojalı ǵ�ı iskerli ǵi juwmaqlarında materiallıq óndiris
shı
ǵ�arıwdan tısqarı na ekanomikaliq xızmetler tarawların da sáwlelendiriwi bolıp
tabıladı. Bunday jantasıwda pútkil mámleket ekonomikalıq iskerli
ǵiniń
ulıwmalastıratu
ǵ�ın xarakteristikalarına erisiledi. Milliy esaplar sisteması ne ǵizin islep
shı
ǵ�arıw, tutınıw, jiynaw hám xojalıq jur ǵiziwshi subyektler ortasında ǵ�ı real
munasábetler processinde qayta bólistiriw principi quraydı. Bul sistema jer hám
kapitaldı miynet menen teń dárejede bahanı jaratıwda qatnasuvshı faktorlar
formasında qaraytu
ǵ�ın konsepsiya ǵ�a tiykarlanadı. Milliy esaplar sistemasında
ekonomikalıq iskerlikti ulıwmalastıratu
ǵ�ın kórsetkishi jalpı ishki ónim (JIO) bolıp
tabıladı. Onıń tiykarında qosıl
ǵ�an baha, ya ǵ�nıy sol processda tutınıw etil ǵen ónimler
hám xızmetler ma`nisine ("aralıq tutınıw" ma`nisine) qosıl
ǵ�an baha turadı.
Milliy ekonomika dárejesinde ishki ekonomika iskerli
ǵi nátiyjeleriniń kompleks
esapları dúziledi:
JIOniń qáliplesiwi hám odan paydalanıwdıń jámi basqıshların názerde tutıw
ǵ�a
múmkinshilik jaratatu
ǵ�ın (hár bir esaplamada, bir tárepden, kóriletin kórsetkishdi
13

quraytuǵ�ın resurslar, ekinshi tárepden — olardan paydalanıw keltiriledi) tovarlar hám
xızmetler esabı;
islep shı
ǵ�arıw esabı; dáramatlardıń payda bolıw esabı;
dáramatlardıń bólistiriliwi esabı;
dáramatlardan paydalanıw esabı;
kapital
ǵ�árejetler esabı;
finanslıq esap.
Olar sırtqı ekonomikalıq baylanıslar esabı, basqa esaplar hám balanslar menen
toldırıladı. Bul esaplarda keńey
ǵen tákirar islep shı ǵ�arıw procesiniń hámme
basqıshları sawleleniwi sebepli, jalpı ishki ónim kólemin úsh qıylı: islep shı
ǵ�arıw,
bólistiriw hám sońı paydalanıw usılların qollap anıqlaw múmkinshili
ǵi jaratıladı.
Milliy esaplar sistemasında ekonomikalıq iskerli
ǵiniń barlıq túrleri paydalı nátiyje
menen tamamlanadı, dep qaraladı, sonday eken xalıq xojalı
ǵ�ın da ǵ�ı barlıq miynet
ǵ
�árejetleri paydalı miynet bolıp tabıladı. Milliy esaplar sisteması óndiris shı ǵ�arıwdan
baslanıp, dáramatlardıń qáliplesiwi, olardıń bólistiriliwine ótedi hám ámelde
ǵi pul
ma`nisi (zer
ǵerlik ónimlerisiz), túrli qımbat bahalı qa ǵ�azlar, orta hám qısqa múddetli
zayomlar kórinisinde ekonomikanı finanslıq kózqarastan ańlatıw menen
juwmaqlanadı. Basqarıw buyrıqpazlıq sisteması dáwirinde, makroekanomikanı
úyreniw hám analiz qılıw ushın xalıq xojalı
ǵ�ı balansi kórsetkishler sistemasınan
paydalanıl
ǵ�an. Olardıń tiykarında A.Smit, K.Marksniń siyasiy ekonomika
táliymatları: xalıq xojalı
ǵ�ın materiallıq na ǵ�ıymet islep shi ǵ�aratu ǵ�un hám islep
shı
ǵ�armaytu ǵ�ın tarawlar ǵ�a ajıratıw, ónimli hám paydasız miynet, jámi social ónim,
milliy dáramattı jaratıw, onı bólistiriw hám soń paydalanıw teoriyaleri jatar edi. Ol
ja
ǵ�dayda xojalıq jur ǵiziwshi subyektlar arasından ámelde ǵi baylanıslar, xalıq
párawanlı
ǵ�ı hám turmıs dárejesine ataq beriw, miynetke aqsha tólew, mámleket
byudjeti, kredit, tólew balansı sıyaqlı túsinikler hám klassifikaciyalawlar jetkiliklishe
jartilmas edi. Milliy esaplar sisteması. Bolsa bul kemshiliklerdi tartipke salıw etip,
14

bazar ekonomikası sharayatında ekonomikanı hár tárepleme basqarıw múmkinshiliǵin
jaratadı.
Zamana
ǵóy Milliy esaplar sistemasın jaratıw jáne onı jetilistiriw ǵe ekonomist
ilimpazlardan J. Keyns, V. Leontyev, S. Kuznets, R. Stoun, K. Klark hám basqa úlken
úles qosdı. Dúnya kapitalıstik mámleketlikler ekonomikasın qamtıp al
ǵ�an 1929—
1933-jıllarda
ǵ�ı krizis mámleket social bazar iskerli ǵin bir tárepleme, tek ǵúzetip turıw
emes, bálki onıń ishki mánisti analiz etip muwapiqlastirip turıwı kerekli
ǵin kórsetdi.
Sonnan kelip shı
ǵ�ıp "mámleketlerdiń aktiv ekonomikalıq roli" in orınlaw ushın
mámleketlerdiń makro ekonomikalıq kórsetkishlerin esaplaytu
ǵ�ın sistemanı — Milliy
esaplar sistemasın jaratıw zárúrli
ǵi payda bolıwdı. Dáslepki waqıtta Milliy esaplar
sisteması. milliy dáramat kórsetkishin esaplaw
ǵ�a qaratildi. 20-ásirdiń 30-jıllarında
Adińliya, Avstriya, Fransiya, Norve
ǵiya, Germaniya hám AQShda milliy dáramat
kórsetkishi esaplandı. 40—50-jıllarda kapitalıstik mámleketlerde Milliy esaplar
sistemasın qóllaw
ǵ�a bardı hám Ekinshi jáhán urısı juwmaqlań ǵ�anan keyin mámleketti
basqarıw sistemasında Milliy esaplar sistemasın qóllaw zárúriyatı jáne de kúsheyedi.
Makro ekonomikalıq kórsetkishler — milliy ónim, milliy dáramat, tutınıw, fond
(kapital qoyılmalar) hám t.b. lar esaplana baslandı. 1951-jılda Parijda Evropa
ekonomikalıq jámiyetshili
ǵiń Milliy esaplar sisteması standartı joybarı qabıllandı.
1953-jıl BMT dıń statistika bólimi tárepinen ámeliyatqa nátiyjeni ámelde qollanıw
etiw ushın milliy esaplar sistemasnıń ul
ǵisi qabıllandı. 1968-jıl BMTniń statistika
komissiyasi 15 jıllıq tájiriybe tiykarında Milliy esaplar sisteması. dıń jańa xalıq aralıq
ul
ǵisin islep shıqtı hám ol 1993-jıldıń fevral ǵ�a shekem qollanildi. 1993-jıl fevralda
BMT statistika komissiyasınıń náwbette
ǵi sessiyasında Milliy esaplar sistemasınıń
jańa xalıq aralıq ul
ǵisi qabıllandı, oda ǵ�ı jańalıqlardan biri retinde makro ekonomikalıq
statistikanıń kórsetkishleri qatarına tólew balansları, mámleket byudjeti kórsetkishleri
kir
ǵizildi. Evropa Birlespesi 1995-jılda BMTniń "Milliy esaplar sisteması" ul ǵisi
tiykarında " Evropa milliy esaplar sisteması" ni qabılladı.Barlıq rawajlan
ǵ�an
mámleketler óz ekonomikalıq qudıreti hám adamlardıń turmıs dárejesi kórsetkishlerin
15

milliy esaplar sisteması.járdeminde esaplaydi. BMTniń xalıq aralıq shólkemleri
bunday sistemaǵ�a ótiwdi hár tárepleme xoshametlep atır.
Ózbekstan
ǵ�árezsizlikke eriskenen, esap hám statistikanı xalıq aralıq ul ǵiler ǵe
ótkeriwde kirdiler hám sol maqsette 1994-jılda " Ózbekstanda xalıq aralıq ámeliyatda
qabıl etil
ǵen esap hám statistika sistemasına ótiw mámleket fasturi" islep shı ǵ�ıldı hám
ol basqıshpa-basqısh ámel
ǵe asırılıp atır. Bul jumısqa Ózbekstan Respublikası
Statistika mámleket komiteti basshılıq etedi hám 1991—2002-jıllar boyınsha
dáramatlardıń payda bolıwı, bólistiriliwi, olardan paydalanıw, sonıń menen bir
ǵe,
kapital
ǵ�árejetlerdiń ulıwma esaplamaları duzildi. Milliy esaplar sisteması" Evropa M.
H-T. — 95" metodolo
ǵiyasi tiykarında Ózbekstan Respublikası dıń bazar
munasábetlerin ótiw dáwiri qásiyetlerin esapqa al
ǵ�an halda en ǵiziw menen baylanıslı
jumıslar ámel
ǵe asırılıp atır.
Sonı da aytıw kerek, yarım ásirden artıq bol
ǵ�an dáwirde dúnya mámleketlerinde
esabat sisteması úsh evolyutsion basqıshdı o'tep, tolıq esabat sisteması retinde
qáliplesti. Biraq so
ǵ�an qaramay, dúnya mámleketlerinde ǵlobal kólemde finanslıq-
ekonomikalıq krizislar júze
ǵe kelip atır. Ásirese, XX-ásirdiń aqırı hám XXI-ásirdiń
baslarında Amerikada júze
ǵe kel ǵen finanslıq krizis 2007-2008 jıllar ǵ�a kelip pútkil
jáhán mámleketlerin óziniń tupkirine tarta basladı. Álbette, bul jáhán finanslıq-
ekonomikalıq da
ǵ�darısınan Ózbekstan da shette qalmadı. Sebebi, "Ózbekstan bú ǵin
xalıq aralıq jámiyetshiliktiń hám
ǵlobal finanslıq-ekonomikalıq bazardıń
ajıralmaytu
ǵ�ın strukturalıq bóle ǵi esaplanadı,, Bunday krizislerdiń kelip shı ǵ�ıwı jáne
onıń dúnya kóleminde tarqalıp ketiwiniń tiykar
ǵ�ı sebeplerinen biri - birinshi náwbette
ámelde
ǵi esabat sisteması principlerı ǵe uyqas túrde esabat kórsetkishleriniń islep
shı
ǵ�ılma ǵ�anlı ǵ�ı yaki keń xaliqqa jarıyalanba ǵanli ǵ�i bolsa, ekinshiden, esabat
sistemasınan paydalanıwshılardıń (siyasatshilardiń, xalıq aralıq finans institutlarınıń)
mámleket hám jáhán kóleminde kutiliwi múmkin bol
ǵ�an finanslıq-ekonomikalıq
qáwipti kóre bilmewleri yamasa kóre bile turıp onıń aldın alıw sharasın korme
ǵen
hám de dúnya xalqin ser
ǵeklikke shaqırma ǵanliqlari bolıp tabıladı. Sonı da aytıw
16

kerek, ózbekstan respublikası prezident I.A.Karimov basshılıǵ�ında bul tarawda o ǵ�ada
qıra
ǵ�ı finanslıq-ekonomikalıq siyasatti júr ǵizip, mámleketke jaritilip kiyatır ǵ�an
ekonomikalıq inqirazniń aldı alındı. Inqiraz jetip keliwinen shamalap 2 jıl aldın,
mámleket bank-finans sistemasınıń báseki
ǵe shıdamlılı ǵ�ın támiyinlew boyınsha tiyisli
sharalar ko'rildi. Mámlekette jáhán finans-ekonomikalıq da
ǵ�darısınıń unamsız
aqıbetlerin kemeytiw hám saplastırıw, krizis dáwirinde ekonomika real sektorı bazalıq
tarmaqlarınıń ekonomikalıq ósiw pátlerin turaqlılı
ǵ�ın támiyinlew, sanaattıń jetekshi
tarmaqları hám de kishi biznesti qollap-quwatlaw maqsetinde Ózbekstan Respublikası
Prezidentiniń arnawlı pármanı qabıllandı. Sonı atap ótiw kerek, nátiyjeli
ekonomikalıq siyasatti júr
ǵiziwde milliy esaplawtıń qaysı dárejede qálipleskenli ǵi
zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Sebebi, milliy esaplar ekonomikalıq siyasat
júr
ǵiziwde tiykar ǵ�ı qural esaplanadı.Xalıq xo'jaJi ǵi balansı sisteması 1917 jılda
sotsialistik revolyuciya utqannan keyin jer júzinde sotsialistik sistema
ǵ�a tiykarlan ǵ�an
mámleket payda boldı. Dúnya eki la
ǵer ǵe-kapitalıstik hám sotsialistik la ǵer ǵe bolındı.
Sotsialistik sistema mámleketlerinde ekonomika oraydan rejeli-basqarıw basqarıw
ǵ�a
hám materiallıq resurslardi oraydan bólistiriw tiykarlan
ǵ�an. Bul sistemada
ekonomikalıq islep shı
ǵ�arıw ne ǵizinde materiallıq islep shı ǵ�arıw jatadı. Mámleket
ekonomikasın basqarıw esabat sistemasın en
ǵiziwdi talap etedi. Usınıń sebebinen, bul
mámleketlerde esabat sistemasın jaratılıwma úlken itibar qaratildi. Bul sistema da
ǵ�ı
esabat sisteması " Xalıq xojalı
ǵ�ı balansi" (XXB) dep ataldı. Hár qanday esabat
sisteması uyqas túrde sol sistemanıń tábiyaatınan kelip shıqqan halda qabıl etil
ǵen
siyasiy ekonomika teoriyasına tiykarlanadı. XXB esabat sistemasın jaratıwda
metodolo
ǵik tiykar retinde daslep Joqlıq Smit tárepinen jaratıl ǵ�an hám keyinirek
K.Marks tárepinen rawajlandiril
ǵ�an ideyalar qabıl etil ǵen. Bul ideya ǵ�a kóre,
ekonomikalıq islep shı
ǵ�arıw de ǵende, tek materiallıq na ǵ�ıymetlerdi jaratıw jáne bul
materiallıq paydalaniwshi adam
ǵ�a jetkiziw menen baylanıslı bol ǵ�an xızmetler
(materiallıq islep shı
ǵ�arıwdı dawamı retinde) tarawları túsiniledi.
17

Olardıń pikirine kóre, xızmetler kórsetiw xızmetleri óndirislik emes tarawları dep
qaralip, ekonomikalıq iskerlik qatarına qosılmaydı. hám, xizmet kórsetiw tarawlarında
milliy dáramat jaratılmaydı, dep qaraladı. Xizmet kórsetiw tarawları milliy dáramattı
qarıydarı retinde qaraladı. Bul piker tiykarında qurılǵ�an sotsialistik mámleketlerde
materiallıq islep shı
ǵ�arıw tarawların rawajlandırıw ǵ�a ústin turatu ǵ�ın itibar qara tildi.
MiIliy esaplawtıń mámleketlerde ekonomikalıq inte
ǵraciyanıń rawajlanıwında ǵ�ı
roli Ekinshi jáhán urısı Ramazan yaki Qurban hayttan aldıń
ǵ�ı kúninde Aqshta hám
basqa rawajlan
ǵ�an Evropa mámleketlerinde mámleket kóleminde ǵi esaplawdiń
ámel
ǵe asırılıwı bul mámleketlerde ekonomikanıń ja ǵ�dayın hám krizislerdiń
sebeplerin úyreniwde úlken áhmiyet kásip etdi. Bul esaplardiń mánisi hám orını
jıldan-jıl
ǵ�a asıp bardı. Ásirese, mámleket kóleminde ǵi esaplardiń áhmiyeti II jáhán
urısı tawsıl
ǵ�annan keyin jáne de arttı. Sebebi, urıs nátiyjesinde júdá kóp mámleketler
wayran boldı, ekonomika pútkilley izdan shıqtı. Bul mámleketler ekonomikaların Óz
kúshleri menen qayta tiklewi ushın bir qansha on jıllıqlar talapetti. Bul mámleketler
ǵe
ekonomikanı qayta tiklew ushın shetten járdem júdá zárúr edi.
1.MilIiy esaplar sisteması hám Xalıq xojalı
ǵ�ı balansı sisteması predmeti hám
wazıypaları.
Mámleket ekonomikasınıń ja
ǵ�dayı, ámel ǵe asırılıp atır ǵ�an reformalardıń nátiyjeleri
statistika informaciyaları hám olardı analiz qılıw nátiyjesinde anıqlanadı.
Respublikamizniń
ǵ�árezsizlikke erisken ǵe shekem hám ǵ�árezsizliktiń dáslepki
jıllarında "Xalıq xojalı
ǵ�ı balansı (XXB)" esabat hám statistika kórsetkishler sisteması
ámeliyatda qollanıp kelindi. 1992-1993 jıllardan baslap mámleketimizde Milliy
esaplar sisteması (MHT)
ǵe ótiw ilajları islep shı ǵ�ıldı jáne bul ilajlar basqıshpa-
basqısh ámel
ǵe asırıp kelinip atır. XXB sisteması oraylasqan bólistiriw ǵe
tiykarlan
ǵ�an sotsialistik basqarıw princpine tán esabat sisteması bol ǵ�anlı ǵ�ı ushın,
bazar munasábetleri tiykarında quram tawip atır
ǵ�an jańa ekonomikalıq
munasábetlerdi hám mámlekettiń ekonomikalıq ja
ǵ�dayın tolıqlı ǵ�ınsha ańlatpaydı.
Sebebi, XXB mámleket ekonomikasın oraylasqan basqarıw-buyrıqshılıq tiykarında
18

basqarıw sharayatına iykemlestirip qurılǵ�an sistema bolıp tabıladı. Bul sistemanıń
ne
ǵizin islep shı ǵ�arıwdı oraylasqan tárzde joybarlaw hám resursların oraylasqan
bólistiriw usılı quraydı. Bul sistemada tek materiallıq islep shı
ǵ�arıw hám usınıń
menen baylanıslı xizmet kórsetiw tarawları
ǵ�ana islep shı ǵ�arıw retinde esapqa alın ǵ�an.
Xalıqqa xizmet kórsetiw tarawları, bank hám finanslıq xizmet kórsetiw tarawları,
meditsina xızmeti, bilimlendiriw, pán, mádeniyat hám sol sıyaqlı tarawlar ekilemshi
tarawlar dep qaralib, islep shı
ǵ�arıw processinden bólek halda, materiallıq islep
shı
ǵ�arıw tarawlarında jaratıl ǵ�an milliy dáramattı tutınıw etiwshi tarawlar dep
qaral
ǵan. Bul tarawlar islep shı ǵ�arıw retinde qaralmaydi hám jalpı milliy dáramattı
jaratıwda qatnaspaydı dep esaplanadı. Nátiyjede xizmet kórsetiw tarawlarında
jaratıl
ǵ�an dáramat, bul tarawlardıń rawajlanıw tendensiyalari juwmaqlawshı
makroekonomikalıq kórsetkishlerde óz hákisin tapmaydı. Bul bolsa mámlekette júz
berip atır
ǵ�an sotsial-ekonomikalıq óz ǵerislerdi real sáwlelendiriw ǵe múmkinshilik
bermeydi. Mámleket ekonomikası kórsetkishlerin basqa mámleketlikler kórsetkishleri
menen salıstırıw múmkinshili
ǵin qıyınlastıradı. XXB sistemasında mámlekettiń
finanslıq ja
ǵ�dayı, pul mámilesi hám kredit ja ǵ�dayı, isbilermenlik hám dáldalshılıq
sıyaqlı bazar quramın bel
ǵileytu ǵ�ın ekonomikalıq kórsetkishlerdiń joq ekenli ǵi,
statistikalıq metodlardıń júz berip atır
ǵ�an óz ǵerislerdi jetkilikli dárejede ǵúzete
almasli
ǵi ekonomikalıq hám siyasiy reforma procesiniń barıwın hám nátiyjelerin
sistemalı analiz qılıw múmkinshiliklerin salmaqli, ekonomikalıq basqarıwdıń
natiyjelili
ǵin paseytiredi. Bunnan tısqarı, XXB sisteması jalpı statistikalıq baqlaw ǵ�a
tiykarlan
ǵ�anlı ǵ�ı ushın, bazar munasábetleriniń quram tabıwı nátiyjesinde hár túrde ǵi
mulkke tiykarlan
ǵ�an mińla ǵ�an mayda tavar islep shı ǵ�arıw hám xızmet kórsetkish
kárxanaların jalpı baqlaw usılı arqalı ámelde esapqa alıp bolmaydı. Sebebi bul islerdi
jalpı usılda ámel
ǵe asırıw úlken aqshalar sarp etiw etiwdi talap etedi. Milliy esaplar
sisteması-pútin jıynama ekonomikalıq-statistikalıq kórsetkishler kompleksi bolıp,
tayın ónim islep shı
ǵ�arıw hám xizmet kórsetiw, nátiyjede jalpı milliy dáramattı
jaratıw, olardı bólistiriw, qayta bólistiriw hám tutınıw processlerin ózinde
19

sáwleledirǵen esabat hám statistika sisteması bolıp tabıladı. Bul sistemada islep
shı
ǵ�arıw hám xızmetlami kórsetiw, tutınıw, investitsiya, jiynaw processleri izbe-iz
kórinisinde
ǵi esaplarda suwretlenedi. MHT-balans statistikasınıń rawajlanıwı, milliy
dáramat, milliy baylıq, fond sıyaqlı makroekonomikalıq kórsetkishlerdi esaplaw
jumısları evolyusiyasiniń nátiyjesi bolıp tabıladı. Tiykarin al
ǵ�anda, MHT hám XXB
sistemaları bir-birine jaqın sistemalar. Eki sistemada da materiallıq islep shı
ǵ�arıw hám
xizmet kórsetiw processleri tán alınadı. Biraq esapqa alıw bul eki sistemada bir-
birinen parq qiIadi. Ya
ǵ�nıy XXB sistemasında jalpı social ónim hám milliy dáramat
tek materiallıq islep shı
ǵ�arıw tarawlarında jaratıladı dep esaplanadı. XXB
sistemasında xizmet kórsetiw esabatı milliy dáramattı bólistiriw hám qayta bólistiriw
processinde sarp etiw-
ǵ�árejetler retinde esapqa alınadı. MHTda materiallıq islep
shı
ǵ�arıw hám xizmet kórsetiw esabatında bunday parq etilmeydi. Xizmet kórsetiw
nátiyjesinde jaratıl
ǵ�an jańa baha tavar óndiriste jaratıl ǵ�an baha menen bir poziciya ǵ�a
iye dep qaraladı. Bul bolsa mámlekette jaratıl
ǵ�an jalpı ishki ónimdi hám milliy
dáramattı tolıq esapqa alıw imkaniyatın jaratadı. Mámleket kóleminde esap-kitaplardi
ámel
ǵe asırıw júdá quramalı hám o ǵ�ada juwapkerli is bolıp tabıladı. Ádetde, bunday
esaplardı ámel
ǵe asırıwshı esapshı dep ataydılar. Milliy esapshılar mámleket de ǵi
ámelde
ǵi statistika ma ǵ�lıwmatlarınan hám ayriqsha ekspert-bahalaw usıllarınan
paydalanıp, mámleket kóleminde tarmaqlar hám sektorlar kesiminde esaplama ámel
ǵe
asıradılar. Milliy esaplardı ámel
ǵe asırıwda xalıq aralıq ámeliyatda qabıl etil ǵen MHT
metodolo
ǵiyasini, ol ja ǵ�dayda paydalanıl ǵ�an klassifikaciyalardı, esaplaw qa ǵ�ıydaların
tereń biliw talap etiledi.
2.MiIliy esaplar hám Xalıq xojalı
ǵ�ı balansı sistemaları ortasında ǵ�ı tiykar ǵ�ı
ayırmashılıqlar MHT hám XXB sistemaları wazıypaları bir-birine uqsas bolıwına
qaramay, olar túrlishe siyasiy ekonomikalıq teoriya
ǵ�a tiykarlan ǵ�an basqarıw
princpıler esabat sisteması bol
ǵ�anlı ǵ�ı ushın olardı dúziw tártibi hám kórsetkishlerin
esaplaw konsepsiyası bir-birinen parıq etedi. Eki sistema ortasında
ǵ�ı tiykar ǵ�ı
20

ayırmashılıqlar retinde tómendeǵilerdi keltiriw múmkin: MHT XXB ǵ�a salıstır ǵ�anda
óziniń keń qamtıl
ǵ�anlı ǵ�ı menen ajralıp turadı. MHTda ekonomikalıq processlerde
qatnasiwi barlıq xojalıq birlikleriniń iskerli
ǵi nátiyjeleri, olar ortasında ǵ�ı hámme
ekonomikalıq operatsiyalar, olardıń aktivleri hám passivleride
ǵi óz ǵerisler
tuwrısında
ǵ�ı informaciyalar izbe-iz, bir-biri menen ajıralmas baylanısqan schyotlarda
keltiriledi. Ekonomikada islep shı
ǵ�arıwdı, dáramatlardı bólistiriw hám qayta
bólistiriwdi, aktiv hám passivlerde
ǵi óz ǵerislerdi hám basqa ekonomikalıq
processlerdi ańlatiwshı millionlap operatsiyalar bar. Bul operatsiyalardıń schyotIar
kórinisinde ıqsham hám ápiwayı halda keltirilishi ekonomikada bolıp atır
ǵ�an
processlerdi tez ań
ǵ�arıw ǵ�a múmkinshilik jaratadı, ekonomikalıq analizdi isleydi; - eki
sistemada islep shı
ǵ�arıw konsepsiyası bir-birinen tupten parıq etedi. MHTda hár
qanday tavar islep shı
ǵ�arıw hám xizmet kórsetiw islep shı ǵ�arıw retinde esaplanadı.
XXBda bolsa, islep shı
ǵ�arıw retinde tovarlar islep shı ǵ�arıw jáne bul tavarlardi
qarıydar
ǵ�a jetkiziw menen baylanıslı xızmetler ǵine esapqa alınadı. Nátiyjede, xızmet
tarawlarınıń kóp bóle
ǵi (xalıqqa transport, baylanıs, meditsina, bilimlendiriw,
kommunal hám so
ǵ�an uqsas basqa xızmetler, mámleket keńseleri hám jámiyetlik
shólkemleri xızmetlerin) islep shı
ǵ�arıw qatarına kiritilmaydi.
Bul bolsa, mámlekette islep shı
ǵ�arıwjarayonini qanday kesheyot ǵanli ǵini tolıq
ańlatpalamaydi;
- MHTda
ǵi dáramat konsepsiyası, esaplaw usılı hám qamtıl ǵ�adińi ǵa kóre XXB
sistemasında
ǵ�ınan talay parıq etedi. Islep shı ǵ�arıw koncepciyasından kelip shıqqan
halda XXBda xızmet tarawları dáramat jaratmaydı, dep qaraladı. MHTda bolsa, hár
qanday ekonomikalıq iskerlik nátiyjesinde dáramat jaratıladı - tarmaq hám sektorlar
klassifikaciyası da eki sistemada túrlishe. MHTda xalıq aralıq tarmaq hám sektorlar
klassifikaciyası isletiledi. XXBda bolsa o
ǵ�an tán bol ǵ�an tarmaq hám sektorlar
klassifikaciyası isletiledi;
- processler MHTda T-kórinisinde
ǵi schyotlarda, XXBda bolsa balans kesteleri
kórinisinde ańlatıladı ;
21

- informaciyalami jıynaw usılı XXBda jalpı baqlaw, MHTda bolsa tán erin baqlaw
usılına tiykarlanǵ�an;
- ekonomikalıq analiz usılı XXBda joba kO'rsatkichlari
ǵa salıstırıw, MHTda bolsa
ótken dáwirler
ǵe salıstırıw usılına tiykarlan ǵ�an ;
- ayırım kórsetkishler eki sistemada bir xii atalsa da, ulamidiń mazmunı hám esaplaw
usılları eki sistemada bir-birinen tupten parıq etedi.
Joqarıda
ǵ�ı keltiril ǵen tiykar ǵ�ı ayırmashılıqlardan tısqarı, sonı aytıw kerekki, eki
sistemada qollanılatu
ǵ�ın bahalar sisteması, kórsetkishler sisteması quramı hám
esaplaw usılları bir-birinen úlken parıq etedi. 3. Milliy esaplar sistemasınıń
rawajlanıwda Xalıq xojalı
ǵ�ı balansı sistemasınıń roli XXB sisteması XX-ásirdiń 20-
jıllarında Sovet Birlespeinde júze
ǵe kel ǵen. Bul sistema Sovet Birlespeinde júze ǵe
kel
ǵen ekonomika ǵ�a uyqas bolıp, sol ekonomikada kesheip atır ǵ�an processlami
ańlatıw
ǵ�a qaratıl ǵ�an. XXB sisteması II-jáhán urısınan keyidińi dáwirlerde Sovet
Birlespeinen basqa sotsialistik mámleketlerde de qollanıl
ǵ�an bolsa -de, ol xalıq aralıq
standart retinde Birlesken Milletler Shólkemi tárepinen tán alinbadi. Keyinirek, XX-
ásirdiń aqırına kelip, burın
ǵ�ı sotsialistik hám ǵ�árezsizlikke erisken jańa ǵ�árezsiz
mámleketlamidiń bazar munasábetlerine tiykarlan
ǵ�an ekonomikanı qurıw jolin tańlap
alıwları, bul mámleketlerde de esabat sistemasın MHT tiykarında qurıwdı talap etdi.
MHT hám XXB sistemaları bir-birinen parıq etiwine qaramay, MHTniń júze
ǵe
keliwinde hám rawajlanıwda XXB sistemasınıń tásiri úlken bol
ǵ�an. Sebebi,
birinshiden, XXB MHT
ǵa salıstır ǵ�anda talay aldın júze ǵe kel ǵen bolsa, ekinshiden
eki sistemanı tiykarın quraytu
ǵ�ın tiykar ǵ�ı túsinikler, klassifikaciyalar, operatsiyalar
xarakterine kóre bir-birine jaqın yamasa áyne bir xiI. Mısalı, eki sistemada da
óndiristiń materiallıq hám nomoddiyli
ǵi, tavar hám xızmet bir-birinen parıq etedi. Eki
sistemada dáramatlar konsepsiyası túrlishe bolıwına qaramay, ulamidiń payda bolıwı
dáreklerine kóre klassifikaciyası bir-birine uqsas. Aktivlamidiń finanslıq hám
nomoliyaviyli
ǵi da eki sistemada tán alınadı. Ekonomikanı tarmaqlar ǵ�a ajıratıw
Principi, operatsiyalamidiń klassifikaciyası Goriy yamasa kapital), tutınıw hám
22

jiynaw, ulamidiń ishki klassifikaciyaları da eki sistemada bir-birine uqsas yamasa
áyne bir xiI. Bunnan tısqarı, Sovet Birlespesiniń 1925-1926 jıllar ushın dúzilǵen
balansı dúnyada dáslepki bar mámleket ekonomikasın analiz qılıwda hám úyreniwde
makro YO'nalishni ashıp ber
ǵen. Bunday balanslar mámlekettiń ǵúlleniwin boljawda
hám ekonomikanı ol yamasa bul 27 rawajlandırıwda tiykar
ǵ�ı qural bo'Iishi
múmkinli
ǵin ómirdiń ózi tastıyıqlap berdi. DastIabki dáwirlerde, XXB sistemasında
islep chiqiI
ǵan xalıq xo'jaIi ǵi tarmaqlarınıń bir-birine ajıralmas bo ǵ'IiqIi ǵini
ańlatiwshı jadvaIIar, keyinirek MHT sistemasında da (tarmaqlararo balans jadvaIIari
kórinisinde) óz o'mini taptı. MHT júze
ǵe keI ǵan dáwirden keyidińi 40 yiI dawamında
eki sistema jer júzinde
ǵi sotsialistik hám kapitalıstik basqarıw princpı
mámleketlerinde (MHT -bazar munasábetlerine tiykarlan
ǵ�an kapitalıstik Ia ǵerda ǵi
mámleketlerde, XXB bolsa sotsiaIistik Ia
ǵerda ǵi mámleketlerde) ámeliyatda qo'lIanib
kelindi. Bul ótken dáwirde, XXB sisteması qusha
ǵ�ında jaratiI ǵan bir qansha jańalıqlar
MHTniń jańa 1993 jılda islep shı
ǵ�ılǵ�an nusqasında qabıllandı jáne onıń jáne de
rawajlanıwlasıwında zárúrli orın e
ǵalIadi. Mısalı, XXBda islep shı ǵ�ılǵ�an xalıqtıń
ulıwma tutınıwın anıqlaw konsepsiyası hám juwmaqlawshı tutınıw klassifikaciyası
(kollektiv hám individual tutınıw ) MHTda qabıl etil
ǵen. Ulamidiń MHTda
qollanılıwı tutınıw processlerin jáne de anıqlaw ańlatıw
ǵ�a múmkinshilik jarattı.
1.Bazar munasábetlerine tiykarlan
ǵ�an ekonomika Bazar munasábeti de ǵende
ekonomikada qatnasuvshı birlikler ortasında
ǵ�ı tovarlar, xızmetler hám aktivlerdi óz-
ara basqa aktivler
ǵe ayırbaslawdıń talap hám usınıs tiykarında júze ǵe kel ǵen
bahalarda ámel
ǵe asırılıwı túsiniledi. Bazar munasábetleriniń quram tabıwında báseki
ortalı
ǵ�ı jaratıl ǵ�anlı ǵ�ı zárúrli shártlerden biri bolıp tabıladı. Sebebi, tek báseki ortalı ǵ�ı
jaratıl
ǵ�anda ǵina ayırbaslawuvniń haqıyqıy bahası júze ǵe keledi. Ayırbaslaw bahaları
ádetde bazar baha/ari dep júritiledi. Mısalı: bazar bahası -tavar satıwshınıń óz ixtiyori
menen tavar ornına beriletu
ǵ�ın miqdar ǵa kelisiwi hám tavar alıwshınıń óz ixtiyori
menen sol tavar ornına bul mu
ǵ�dardı beriw ǵe tayınlı ǵ�ı menen kórinetu ǵ�ın boladı.
23

Bazar munasábetlerine tiykarlanǵ�an ekonomika túsini ǵi ana ǵ�urlım salıstırmalı bolıp,
hesh bir mámleket ekonomikası da
ǵ�ı ekonomikalıq birlikler ortasında ǵ�ı
operatsiyalamidiń hámmesi hesh qashan júz procent bazar bahalarında ámel
ǵe
asırilmaydi. Mámleket ekonomikasında ámel
ǵe asırılıp atır ǵ�an operatsiyalamidiń
kópshili
ǵi bazar bahalarında ámel ǵe asırılıwı, bul ekonomikanıń bazar
munasábetlerine tiykarlan
ǵ�an ekonomika deyilish ǵa tiykar boladı. Sotsialistik sistema
da
ǵ�ı ekonomikanı bazar munasábetlerine tiykarlan ǵ�an ekonomika dep bolmaydı.
Sebebi, bul sistemada ekonomikalıq operatsiyalamidiń kóbisi mámleket tárepinen
bel
ǵiledińen bahalarda hám bólistiriw sistemasınan kelip shıqqan halda ámel ǵe
asıriladı. Bul sistemada bazar bahaların tek dıyxan bazarlarıda
ǵina ushıratıw múmkin.
Ózbekstan
ǵ�árezsizlikke eriskennen keyin bazar ekonomikasına tiykarlan ǵ�an jámiyet
qurıw
ǵ�a ózine isenimli kirdiler.
24

II BAP.Valyuta operatsiyalari esabatiniń huquqiy normativ tiykarlari.
2.1Valyuta operatsiyalari esabiniń zamanagoy jag'dayi hám olardiń bu g'alterya
esabati.
Húkimet qararları hám bank nizamlarinda bel
ǵiledińen ja ǵ�daylarda ǵ�ı tólewlerin
ámel
ǵe asırıwda qollanıladı.Sondayaq, transport hám baylanıs shólkemleri, sonıń
menen bir
ǵe zárúr bol ǵ�an ja ǵ�daylarda alın ǵ�an tavar hám paydalanıl ǵ�an xızmetler
boyınsha bir tarepten esap-kitaplar aparıw ushın bank tárepinen, kórsetil
ǵen summa
aldınan bankte deponentladińan halda, tólew tapsırmaları qollanılıwı múmkin. Mıynet
haqı hám ayırım shaxslar
ǵ�a alimentler summasın ótkerip beril ǵende baylanıs
bólimleri arqalı pul ótkeriw formasından paydalanıladı. Bunda alıwshılardı, olardıń
alası aqshaın, turar jayların kórsetip dizim dúziledi. Ótkeriletu
ǵ�ın puldiń ulıwma
summasına tólew tapsirmasi duzilip dizim menen bir
ǵe bankke tapsırıladı. Bankte bul
hújjet akseptlenedi. Bank tárepinen akseptladińan tólew tapsirmasi dizim menen bir
ǵe
pochta bólimine ótkerip beril
ǵen puldi rásmiylestiriw ushın tapsırıladı. Pul ótkerip
beriw boyınsha pochta bóliminiń kórsetken xızmet
ǵ�árejetleri tapsırma summasına
qosıladı yamasa pochta
ǵ�a naq pul menen toltirladi. Tólew tapsıri ǵ'i menen pul ótkerip
beril
ǵende tómende ǵi jazıwlar beriledi: Dt 6410 «Byudjetke tólewler boyınsha qarız»,
Dt 6520 «Maqsetli mámleket fondlarına tólewlar», Dt 6990 «Basqa minnetlemeler»,
Kt 5110 «Esap-kitap schyoti» schyotlari.
25

Tólew talapnaması - bul ónim jetkizip beretuǵ�ın hám aqsha alıwshılardıń
bel
ǵiledińen summanı tólewshi bank arqalı tólewi tuwrısında ǵ�ı talapnamanı óz ishine
al
ǵ�an esap-kitap hújjeti bolıp tabıladı. Tólew talapnaması boyınsha esap-kitaplar
“aksept” formasında
ǵ�ı esap-kitaplar dep júritiledi. Aksept formasında esaplaw
tiykarında tólew talapnaması -tapsırmaları menen alıp barılatu
ǵ�ın esap-kitaplar payda
boladı. Olardıń mánisi tómende
ǵilerden ibarat: buyım jiberiwshi jukdi jiberip buyım
satıp alıwshı atına tólew talapnamasın toltırıp o
ǵ�an jiberedi. Buyım alıwshı (tólewshi)
tólew talapnamasın alıp onıń ekinshi bóle
ǵi-tólew tapsıri ǵ'in toldıradı. Sol menen
tólewshi óziniń esap-kitap schyotinan, buyım jiberiw yamasa xizmet kórsetiw
boyınsha buyım jiberiwshi tárepinen shártnama shártleri orınlan
ǵ�anlı ǵ�ı ushın
kórsetil
ǵen summanı ótkerip beriw boyınsha bankke tapsırma beredi. Óz ǵeze ǵinde
bank tólewshiniń esap-kitap schyotinan puldi shı
ǵ�arıp onı buyım jiberiwshiler
schotina ótkerip beriw ushın hújjetlerdi buyım jiberiwshiniń bankine
jiberedi.Tólewshi pul tólewdi biykarlaw huqıqına iye. Tólewdi biykarlaw tolıq hám
bolekledińen bolıwı múmkin. Tólewdi tolıq biykarlaw etiw tómende
ǵi ja ǵ�daylarda júz
beriwi múmkin: buyım alıwshınıń razılı
ǵ�ın almay tovarlar múddetinen aldın kelip
tusse; tovarlardı komplekt emesli
ǵi hám sapasızli ǵi hújjetler menen tastıyıqlansa;
tovarlardıń bahaları tuwrısında bolsa; tolıqlan
ǵ�an tovarlar ushın ta ǵ�ı qaytaldan
talapnama usınıs etilse. Tólewdi bolekle
ǵen biykarlaw tómende ǵi ja ǵ�daylarda júz
beriwi múmkin: Buytil
ǵ�an tavar menen bir ǵe buyırtilma ǵ�an tavar kelip tusse;
schyotda kórsetil
ǵennen artıqsha tavar kelip tusse; tómen sortlı bolsa; bolidińen
tovarlar boyınsha bahaları bolsa; talapnamada arifmetik qáteler bolsa; tovarlar kem
kelse. Tutınıw kommunal xızmetlerin (
ǵaz, suw), elektro ener ǵiya, telefon boyınsha
abonement tólewleri summalardı tólewshiniń razılı
ǵ�ısız tolıqlanadı. Tólew biykarlaw
etilse, kelip túsken tovarlardı buyım alıwshı juwapkerli saqlaw
ǵ�a qabıl etip
002«Juwapker saqlaw
ǵ�a qabıl etil ǵen tavar-materiallıq baylıqlar» balanstan tısqarı
schyotinda, buyım jiberuvchidan basqa jay
ǵ�a jıberiw tuwrısında kórsetpe kel ǵenshe,
esapqa aladı.Tovarlardı jıberiw hám pul qarjların esap-kitap schyotlarina ótkeriw
26

menen baylanıslı bolǵ�an operatsiyalar bux ǵalteriya esabında tómende ǵishe
rásmiylestiriledi: tovarlar jiberiliwi menen buyım jiberiwshide D-t 4010 «Qarıydarlar
hám buyırtpashılardan alınatu
ǵ�ın schyotlar», K-t 9010 «Tayın ónimdi satıwdan
alın
ǵ�an dáramat», 9020 «Tovarlardı satıwdan alın ǵ�an dáramat», 9030 «Orınlan ǵ�an
jumıs hám kórsetil
ǵen xızmetlerden alın ǵ�an dáramatlar» schyoti. Buyım jiberiwshiniń
esap-kitap schotina pul ótkeril
ǵende: D-t 5110 «Esap-kitap schyoti», K-t 4010
«Qarıydarlar hám buyırtpashılardan alınatu
ǵ�ın schyotlar» schyoti.E ǵer materiallar
kelip túskende buyım alıwshılarda: D-t 1010 «Sheyki onim hám materiallar», K-t
6010 «Buyım jetkizip beretu
ǵ�ınlar hám jalawshılar ǵ�a tolıqnatu ǵ�ın schyotlar» schyoti.
Buyım satıp alıwshınıń esap-kitap schyotinan pul ótkeril
ǵende: D-t 6010 «Buyım
jetkizip beretu
ǵ�ınlar hám toliqlanatu ǵ�un schyotlar», K-t 5110 «Esap-kitap schyoti»
schyoti.Akkreditiv - klienttiń tapsirmasina kóre shártnama boyınsha onıń kontro
ǵenti
paydasına berilip atır
ǵ�an bankdiń shártli pul minnetlemesi bolıp tabıladı. O ǵ�an kóre,
akreditiv ashqan bank ónim jetkizip beretu
ǵ�un tólewdi orınlawı yamasa basqa bankler
tárepinen akkreditivde názerde tutıl
ǵ�an hújjetler usınıs etil ǵende hám akkreditivdiń
basqa shártleri orınlan
ǵ�anda olar ǵ�a bul tólewlerdi orınlaw ushın kepillik beriwi
múmkin. Akkreditiv sózi latin tilinen alın
ǵ�an bolıp, “isenimli” de ǵen mánisti ańlatadı.
Akkreditiv boyınsha esap-kitaplardı ámel
ǵe asırıw tártibi jáne onıń ámel qılıw
múddeti tólewshi hám aqshanı alıwshı ortasında dúzil
ǵen shártnama ǵ�a tiykarlanıp
bel
ǵilenedi.
Shartnamada tómende
ǵiler kórsetiliwi kerek:bank-emitentniń atı;
Akkreditivniń túri jáne onı orınlaw usılları;
Akkreditiv ashıl
ǵ�anlı ǵ�ı tuwrısında aqsha alıwshın xabarlı qılıw usılı;
Akkreditivler boyınsha aqshalardı alıw ushın aqsha alıwshı tárepinen usınıs etiletu
ǵ�ın
hújjetlerdiń tolıq dizimi hám anıq xarakteristikası;
Ónimler júklep jiberil
ǵennen (orınlan ǵ�an jumıs hám kórsetil ǵen xızmet) keyin
hújjetlerdi usınıw múddeti, olardı rásmiylestiriw
ǵe tiyisli talaplar.
27

Akkreditiv formasındaǵ�ı esap-kitap buyım satıp alıwshılar ushın qolay emes,
sebebi esap-kitap schyotinda
ǵ�i bos pul qarjların tavar almastan turıp shetke tartıp,
akkreditivler schotina ótkerip qoyıw
ǵ�a májbúr etedi. Buyım satıp alıwshı akkreditiv
háreketin buyım jiberiwshiniń bankinde 15 kún múddeti (odan artıqlaw múddet de
bolıwı múmkin) menen sheklep qoy
ǵ�anına qaramay ádetde pul qarjların shetke tartıw
bul múddetten eki-úsh ret kóp.
Akkreditiv summasınan bólekledińen paydalanıl
ǵ�an ja ǵ�daylarda, onıń
paydalanilmay qal
ǵ�an bóle ǵi qaytarıp esap-kitap schotina tapsırıladı. Esap-kitaptıń
bul forması ásirese bazar munasábetlerine ótiw dáwirinde isenerli bolıp esaplanadı,
sebebi ol buyım jiberiwshiler óz wazıypaların atqar
ǵ�anan keyin demde pul alıw
múmkinshili
ǵin beredi.Kárxana arnawlı schyotdi óz wákili arqalı uzaq múddet
ishinde xojalıq iskerli
ǵin qaysı basqarıw aymaqta júr ǵizetu ǵ�ın bolsa, sol orınnıń
bankinde ashadı. Arnawlı schyot usı aymaqta jiber
ǵen ónimi, atqar ǵ�an jumısı
boyınsha buyım jiberiwshiler hám basqa shólkemler hám shaxslar menen esaplasıw
ushın paydalanıladı. Talaplar tek buyım satıp alıwshınıń wákili tárepinen aks etiriledi
keyin toltiriladi. Bul schyotdan kárxana wákiline tovarlardı qabıllaw hám jıberiw
boyınsha
ǵ�árejetlerdi oraw ushın naq pul beriliwi múmkin.Akkreditiv hám arnawlı
schyotlar boyınsha esap-kitaplar 5510 «Akkreditivler» schyotinda esapqa alınadı. Bul
esap kitaplardıń sintetik hám analitik esabı banktiń kóshirmesinen tiykarlanıp 3-jurnal
orderde júritiledi.Rejeli tólewler tártibinde
ǵi esap-kitaplar kárxanalar arasında turaqlı
tavar-material bahalıqlar jiberilip yamasa xızmetler kórsetilip (nan ma
ǵazinlerine nan
ónimlerin jıberiw, kúndelik tutınıw etiletu
ǵ�ın ónimdi kárxanalar bazasında saqlaw
huqıqına iye bolmay jibermiy turıw) turıl
ǵ�anda ámel ǵe asıriladı.Qarıydar hám buyım
jiberiwshi shártnama
ǵ�a qaray hár kúni tolıqlanip turılatu ǵ�ın ónim yamasa xızmetler
ma`nisiniń joba summasın bel
ǵileydi. Pul tólew tólew tapsıri ǵ'i yamasa tólew
talapnaması menen rásmiylestiriledi.
Esap-kitaplar shártnamada bel
ǵiledińen múddetlerde tártipke keltiriledi, ya ǵ�nıy
ótkerip beril
ǵen summa haqıyqıy alın ǵ�an ónim yamasa paydalanıl ǵ�an xızmetler
28

ma`nisi (kólemi) menen salistirilip parqı anıqlanadı.Toliqlanǵ�an summa kem shıqsa
qosımsha toliqlanadi, artıqsha shıqsa, yamasa buyım satıp alıwna qaytarıp beriledi
yamasa kiyidińi tólewlerde esapqa alınadı. Rejeli tólewler arqalı alıp barılatu
ǵ�ın esap-
kitaplar esabı buyım jiberiwshiniń balansında 4010 «Qarıydarlar hám
buyırtpashılardan alınatu
ǵ�ın schyotlar» schyotiniń «Rejeli tólewler esap-kitapi»
analitik schyotinda júritiledi. Buyım jiberiwshi óz wazıypasın atqarsa bul analitik
schyotni depetleb 9010 «Tayın ónimlerdi satıwdan alın
ǵ�an dáramatlar» schyotdi
kreditleydi, jiberil
ǵen ónimler ushın pul kelip tusse, 5110 «Esap-kitap schyoti»
schyoti dep atalip, 4010 - schyotniń rejeli tólewler analitik schyotini kredit. Analitik
esap hár bir depitor boyınsha jur
ǵizilse, sintetik esap 11-jurnal orderde (krediti
boyınsha oborotı) júritiledi. Buyım satıp alıwshınıń esap-kitap schyoti ja
ǵ�dayınan
qaramastan pul ótkerip beriwdi kepillikleytu
ǵ�ın turaqlı esap-kitaplardı aparıw
zárúrli
ǵi payda bol ǵ�anda esaplaw shekleri qollanıladı. Esaplaw shekler dapterinde 10,
20, 25, 50 ta shekler bolıp olar bank tárepinen beriledi. Limitlastiril
ǵ�an shek dapterleri
altı ay
ǵ�a shekem múddetke berilip, ol ja ǵ�dayda esaplanip shek dapterinen ótkerip
beriliwi múmkin bol
ǵ�an summa kórsetiledi. Shek, jazıp beril ǵen kundi esapqa
alma
ǵ�anda, 10 kunde shekem óz kúshin jo ǵ�atmaydı. Aldınan jariya etil ǵen limit
summası tólewshiniń esap-kitap schyotinan arnawlı schyot
ǵ�a ótkerip qóyıladı, sol
sebepli limitden artıqsha summa
ǵ�a jazıp beril ǵen shek biykar etiledi hám bank
tárepinen tólenbeydi. Limitlastiril
ǵ�an shek dáptershesi boyınsha summa 100 sumnan
kem bolmawi kerek.
Limitlestirlme
ǵen shek dápterleri bir jıl múddetine berilip, olardı ber ǵen banktiń
ssudasi menen támiyinlenedi. Olar aqshalardı arnawlı schyotda aldınan deponentlawdi
talap etpeydi. Esaplaw shekleri alın
ǵ�an tavar yamasa kórsetil ǵen xızmetlerdiń anıq
summasına jazıp beriledi. Olardı bank hújjetlerin qol qoyıw huqıqına iye bol
ǵ�an
shaxslar yamasa isenim qa
ǵ�azı menen kepillik etil ǵen lawazımlı shaxslar imzalaydi.
Shek dápterinen paydalanıw múddeti tawsıl
ǵ�annan keyin paydalanilma ǵan limit
summası dáptershesin ıqtıyar etiwshiniń esap-kitap schotina ótkeriledi.Shek
29

dáptershesine ıqtıyar etiwshiniń sorawina kóre dáptershe boyınsha jumsaw limiti
kobiytiliwi múmkin. Kárxanada shek dáptersheleri qatań esabat blankalari retinde
saqlanadı.Limitlastirilǵ�an shek boyınsha júz beretin operatsiyalar 5520 «Shek
daptersheleri» schyoti boyınsha 3-jurnal orderde júritiledi.Kárxananıń barlıq
yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar menen alıp barılatu
ǵ�ın esap-kitapları, sonıń menen
bir
ǵe ishki xojalıq esaplawları tuwrısında ǵ�ı informaciyalardı esapqa alıw hám
ulıwmalastırıw ushın schyotlar rejesinde tómende
ǵi schyotlar ajıratıl ǵ�an: 6010
«Buyım jetkizip beretu
ǵ�ınlar hám tolıqlanatu ǵ�ın schyotlar». Bul schyot buyım
jiberiwshi hám jalawshılar menen alın
ǵ�an tavar-material bahalıqlar, orınlan ǵ�an jumıs
hám paydalanıl
ǵ�an xızmetler boyınsha alıp barılatu ǵ�ın esap-kitaplar tuwrısında ǵ�ı
informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlan
ǵ�an. 4310 «TMQlar ushın buyım jetkizip
beretu
ǵ�ınlar hám beril ǵen avanslar» schyoti materiallıq bahalıqlar yamasa
atqarılatu
ǵ�ın jumıslar ushın beril ǵen avanslar boyınsha esap-kitaplar tuwrısında ǵ�ı,
sonıń menen bir
ǵe buyırtpashılardan alın ǵ�an bolekledińen tayın bol ǵ�an islerdi tólew
boyınsha informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlanadi. 4010 «Qarıydarlar hám
buyırtpashılardan alınatu
ǵ�ın schyotlar» schyoti buyım alıwshı hám buyırtpashılar
menen jiberil
ǵen ónim (jumıs hám xızmetler) boyınsha alıp barılatu ǵ�ın esap-kitaplar
tuwrısında
ǵ�ı informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlan ǵ�an.4860«Dawalar boyınsha
alınatu
ǵ�ın schyotlar» schyoti buyım jiberiwshi, transport hám basqa shólkemler ǵe
usınıs etil
ǵen dawalar boyınsha esap-kitaplar, sonıń menen bir ǵe olar ǵ�a usınıs etil ǵen
hám tán alın
ǵ�an yamasa húkim etil ǵen járiyma, neustoykalar boyınsha informaciyanı
ulıwmalastırıw ushın tayınlan
ǵ�an. 6310 «Qarıydarlar hám buyırtpashılardan alın ǵ�an
avanslar» schyoti materiallıq bahalıqlardı jetkizip beriw ushın yamasa atqarılatu
ǵ�ın
jumıslar ushın alın
ǵ�an avanslar boyınsha, sonıń menen bir ǵe buyırtpashılar ushın
orınlan
ǵ�an bólekan tayar bol ǵ�an ónim hám islerdi tólew boyınsha alıp barılatu ǵ�ın
esap-kitaplar tuwrısında
ǵ�ı informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlan ǵ�an.6510
«Qamsızlandırıw boyınsha tólewler» schyoti kárxana múlki hám xızmetkerleri
qamsızlandırıwı boyınsha kárxana qamsızlandırıwshı bolıp esaplan
ǵ�an ja ǵ�daylarda
30

alıp barılatuǵ�ın esap-kitaplar tuwrısında ǵ�ı informaciyanı ulıwmalastırıw ushın
tayınlan
ǵ�an. 6520 «Maqsetli mámleket fondin tólewler» schyoti maqsetli mámleket
fondlarina ajıratıl
ǵ�an qarjılar boyınsha qarızlar tuwrısında ǵ�ı informaciyanı
ulıwmalastırıw ushın tayınlan
ǵ�an. 6410 «Byudjetke tólewler boyınsha qarız» schyoti
kárxana tárepinen tolıqnatu
ǵ�ın salıqlar hám sol kárxana xızmetkerlerinen alınatu ǵ�ın
salıqlar boyınsha byudjet menen alıp barılatu
ǵ�ın esap-kitaplar tuwrısında ǵ�ı
informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlan
ǵ�an. 4200 «Xızmetkerler ǵe beril ǵen
avanslardı esapqa alatu
ǵ�ın schyotlar» esabatın keyinirek tapsırıw jolı menen basqarıw
- xojalıq hám operatsion
ǵ�árejetleri, sonıń menen bir ǵe xızmet saparları ushın beril ǵen
summalar boyınsha kárxana xızmetkerleri menen alıp barılatu
ǵ�ın esap-kitaplar
tuwrısında
ǵ�ı informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlan ǵ�an.4700 «Basqa
operatsiyalar boyınsha xızmetkerler qarızların esapqa alıwshı» schyotlar miynet haqi
boyınsha esap-kitaplar hám esapdar shaxslar menen esap-kitaplardan tısqarı, kárxana
xızmetkerleri menen alıp barılatu
ǵ�ın barlıq esap-kitaplar tuwrısında ǵ�ı informaciyanı
ulıwmalastırıw ushın tayınlan
ǵ�an.4610«Ustav kapitalına shólkemlestiriwshilerdiń
úlesleri boyınsha qarızı», 6610 «Tolıqnatu
ǵ�ın dividendler» hám 6620 Shiqib ketip
atır
ǵ�an shólkemlestiriwshiler ǵe úlesleri boyınsha qarız» schyotlari kárxana
shólkemlestiriw etiwshıleri menen alıp barılatu
ǵ�ın barlıq túrde ǵi esap-kitaplar;
kárxana ustav kapitalına qoyılmalar boyınsha, dáramatlardı tólew boyınsha hám
basqalar tuwrısında
ǵ�ı informaciyanı ulıwmalastırıw ushın tayınlan ǵ�an. 4800 «Túrli
depitorlik qarızlari» hám 6900 «Túrli kreditorlar
ǵ�a bol ǵ�an minnetlemeler»
schyotlarda joqarıda keltiril
ǵen schyotlarda aytılma ǵ�an barlıq operatsiyalar boyınsha
depitorlar hám kreditorlar menen alıp barılatu
ǵ�ın óz-ara esap-kitaplar tuwrısında ǵ�ı
ma
ǵ�lıwmatlardı ulıwmalastırıw ushın tayınlan ǵ�an:
kommerciya xarakterine iye bolma
ǵ�an operatsiyalar boyınsha túrli shólkemler, oqıw
orınları, ilimiy shólkemler hám h.t.b menen;
shekler menen tolıqlanatu
ǵ�ın transport shólkemleriniń xızmetlerin ushın;
xoshametlew hám basqa so
ǵ�an uqsas tólewler summası boyınsha;
31

Sud shólkemleriniń atqarıw hújjetleri yamasa xukimlerǵe tiykarlanıp kárxana
xızmetkerleri mıynet haqınan túrli shólkem hám shaxslar paydasına uslan
ǵ�an
summalar hám basqalar esapqa alınadı.
2.2 Buyım jetkizip beretu
g'ınlar qarıydarlar hám esapshi shaxslar menen
bolatu
g'ın esap-kitaplar esabı.
Depitor qarız mudamı basqa shólkemlerdiń aktivlerine etil
ǵen dawa bolıp
esaplanadı. Depitor qarızı menen baylanıslı bol
ǵ�an tiykar ǵ�ı bux ǵalteriya
operatsiyaları bolıp tán alıw hám bahalaw esaplanadı. Depitor qarızların óndirip alıw
múmkinshili
ǵi - bul depitor qarızların ólshew hám olardı esabatına tásir etiwshi
tiykar
ǵ�ı másele bolıp tabıladı.Óndirip alıw múmkinshili ǵi qarız sáwlelendiril ǵenli ǵine
(tán alıw principi) jáne onıń summasına (bahalaw principi) tásir etedi. Bux
ǵalteriya
esabı milliy ul
ǵisiniń 2-sanına qaray xojalıq jur ǵiziwshi subekt ǵe dáramatlardıń kelip
túsiw múmkinshili
ǵı bolsa, olar bólek sáwlelendiriledi.
Túrli depitor hám kreditorlar menen esap-kitaplar tómende
ǵi ja ǵ�daylarda payda
boladı kárxananıń ózinen yamasa onıń miynet jámáti a
ǵ�zalarınan atqarıw tiykarlanıp
pul óndiril
ǵen bolsa kommunal xızmeti, turar jay haqi, turar jay bolma ǵ�an bólmelerdi
ijara haqlari boyınsha miynet jámááti a
ǵ�zalarınıń buyrı ǵ�ı menen Xalıq banki hám
basqa jaylar
ǵ�a pul ótkeriw boyınsha. Dawalar hám kárxana ǵ�a jetkeril ǵen materiallıq
zálellerdi óndiriw boyınsha esap-kitaplar 4860 «Dawalar boyınsha alıw
ǵ�a tiyisli
schyotlar», 4730 «Xızmetkerlerdiń materiallıq záleldi oraw boyınsha qarızlari»
schyotlarida esapqa alınadı.Bunnan tısqarı, túrli depitorlar quramında finanslasatu
ǵun
hám operativ lizidińler boyınsha alınatu
ǵ�ın tólewler, alınatu ǵ�ın procentler hám
32

dividendler, royalti hám ǵonorar boyınsha alınatu ǵ�ın schyotlar hám basqa adamlardıń
qarızları (ámelde
ǵi bóle ǵi) esapqa alınadı. Bul operatsiyalardıń esabı 4800 «Túrli
depitorlar qarızların esapqa alıwshı schyotlar» schyoti quramında
ǵ�ı tiyisli (4810,
4820, 4830, 4840, 4850, 4860 hám 4890 ) schyotlarda sáwlelendiriledi.
Kárxananıń túrli kreditorlardan bol
ǵ�an qarızları quramına finanslasatin hám
operativ lizidińleri boyınsha tolıqlanatin summalar, tolıqlanatin procentler, royalti
hám
ǵonorarlar boyınsha qarızlar, dawalar boyınsha tolıqlanatu ǵ�un schyotlar,
shaxslardan bol
ǵ�an qarızlar hám basqa minnetlemeler kiredi. Bunday operatsiyalardıń
esabı 6900 - «Túrli kreditorlar
ǵ�a bol ǵ�an minnetlemelerdi esapqa alıwshı schyotlar»
schyoti quramında
ǵ�ı tiyisli (6910, 6920, 6930, 6940, 6950, 6960, 6970 hám 6990 )
schyotlarda sáwlelendiriledi. 4000, 4100, 4300, 4610, 4800, 6100, 6300, 6500, 6600,
hám 6900-schyotlar boyınsha analitik esap qaydnamada júritiledi. Basqa schyotlar
boyınsha da sol formada qaydnama júritiledi. Ay aqırında analitik esap qaydnamasi
boyınsha jámi shı
ǵ�arılıp keyidiń ay basına qaldıq jazıladı. Kredit oborotları
korrespondentlasiwi schyotlar sheńberinde 7-qaydnamadan 4000, 4100, 4300, 4700,
4800, 6100, 6400, 6900 hám basqa schyotlarniń krediti boyınsha 8-jurnal order
ǵe
jazıp qóyıladı. 4100, 4700 schyotlar boyınsha jazıwlar jurnal-orderde bir qatarda
kórsetiledi, 4800, 6900 - schyotlar boyınsha bir aylı
ǵ�ı jıynap jazıladı. 4100, 6100,
6400 - schyotlar boyınsha sintetik hám analitik esap bir
ǵe kórsetiledi.Xızmetkerlerdiń
demalısqa, pensiya
ǵ�a shı ǵ�ıwlarında hám isten bosıp atır ǵ�an hallarında, mıynet haqı
beriw ushın bel
ǵiledińen kundi kutmesden, mıynet haqı demalısqa shı ǵ�ıw, isten
bosanıw, pensiya
ǵ�a shı ǵ�ıw kúninen keyiń ǵi kúnen keshiktirilmeydi beriliwi kerek.
Bunday tólewler esaplaniw dáwiri arasında
ǵ�ı tólewler dep ataladı. Bul maqsetler
ushın pul kassa orderleri yamasa (úsh hám odan artıq xızmetkerler bolsa) tólew
qaydnamalar
ǵ�a tiykarlanıp beriledi. Esapshi shaxslar menen esaplasıwlar mayda
xojalıq
ǵ�árejetlerin hám xızmet sapar ǵ�árejetlerin tólewde júzberedi. Sonday eken,
esapshi shaxslar - kelesi basqarıw xojalıq hám sapar
ǵ�árejetleri ushın pul qarjların
aldınan al
ǵ�an xızmetkerler bolıp tabıladı. Esapshi shaxs retinde kassadan naq pul
33

alatuǵ�ın xızmetkerlerdiń dizimi kárxana basshısı tárepinen tastıyıqlanadi. Beriletu ǵ�ın
pul mu
ǵ�darısheklenedi:
xojalıq itiyajlari ushın beriletu
ǵ�ın naq pul kárxana smetasida názerde tutıladı;
sapar
ǵ�árejetleri ushın beriletu ǵ�ın pul sapar múddeti hám baratu ǵ�ın jayına baylanıslı.
Xızmet saparı dáwirinde xızmetkerdiń tiykar
ǵ�ı jumıs jayında ǵ�ı mıynet haqısı
saqlanadı. Sapar ushın esapshi shaxsqa pul beriw baslıqtıń buyrı
ǵ�ı hám sapar ǵúwalı ǵ�ı
menen rásmiylestiriledi. Beriletu
ǵ�ın pul esaplap shı ǵ�ılǵ�annan keyin bux ǵalteriya
tárepinen kassa shı
ǵ�ın orderi rásmiylestiriledi.
JUWMAQLAW.
Bir mámleket pul birli
ǵiniń basqa mámleket pul birli ǵinde kórsetil ǵen bahası.
valyuta stuldıń qatań bel
ǵiledińen hám óz ǵerip turatu ǵ�ın (valyuta bazarında ol yamasa
bul valyuta
ǵ�a talap yamasa usınısqa qaray) túrleri bar. valyuta stul mámleketler
valyutasınıń satıp alın
ǵ�an zat qábileti, sonıń menen bir ǵe xalıq aralıq tólew quralları
(mısalı, SDR, yevro) menen óz-ara munasábet hám basqa faktorlar (tovarlar bahasın
milliy valyutada salıstırıwlaw) tiykarında bel
ǵilenedi. Olardıń satıp alın ǵ�an zat
qábiletiniń óz
ǵeriwi menen (inflyatsiya dárejesi, tólew balansları ja ǵ�dayı, túrli
mámleketlerde túrlishe procent stavkalarınıń ornatılıwı, jáhán valyuta bazari usı
valyuta
ǵ�a isenim dárejesi, sonıń menen bir ǵe basqa siyasiy sebepler tásirinde) valyuta
stul da óz
ǵerip turadı. Oraylıq emissiya banki bel ǵileytu ǵ�ın rásmiy valyuta stuldı
húkimet bel
ǵileytu ǵ�ın yamasa valyuta bazarında payda bolatu ǵ�ın erkin valyuta
stuldan parıqlaıw kerek. Bunnan tısqarı valyuta stul milliy pul birli
ǵiniń basqa
mámleket valyutası yamasa xalıq aralıq hám de re
ǵionlıq valyutalar menen óz-ara
rásmiy ornatıl
ǵ�an munasábetler boyınsha („suzib juretu ǵ�ın“, „sir ǵ'aliwshi“ kurs)
bel
ǵileniwi de múmkin (Evropa valyuta birlespeinde kurslardıń shayqalıwı + 2, 25 %
sheńberinde she
ǵaralan ǵ�an).Valyuta sawdası ámeliyatında valyuta joqarılaw kurs
boyınsha satıladı (satıwshı stul), satıp alıwda bolsa tómenlew (qarıydar stul) kurstan
34

paydalanıladı. valyuta stul eki dárejesi ortasındaǵ�ı pariqdan banktiń valyuta
sawdasınan alatu
ǵ�ın tabısı kelip shı ǵ�adı. valyuta stuldı rásmiy kóteriw (revalvatsiya)
mámleketti kapitaldı shetke shı
ǵ�arıwdan mápdar etedi, importtı qolaylastıradı, sebebi
sırt el valyutasın arzanlaw satıp alıw
ǵ�a múmkinshilik tuwıladı. valyuta stuldı rásmiy
tómenletiw (devalvatsiya) mámleket sawda hám tólew balansınıń keskin jamanlasiwi,
valyuta rezerviniń haldan tayiwi menen baylanıslı halda júze
ǵe keledi. Sırt el
valyutası stuldıń birja da
ǵ�ı arnawlı mekeme tárepinen bel ǵileniwi hám arnawlı baspa
etiliwi valyuta kotirovkasi dep ataladı.
PAYDALANIL
Ǵ'AN ÁDEBIYATLAR.
1 . D. Tojiboeva. Iqtisodiyot nazariyasi: Oliy o'quv yurtlari talabalari uchun o‘quv
qo‘llanma./Akad. M.Sharifxo‘jaevniń ilmiy tahriri ostida. - Т.: «O'qituvchi», 2022.
2. Нарзиев О. Правовой статус регулятора и структура регулирования рынка
ценных бумаг.// Наукові тренди постіндустріального суспільства: матеріали II
Міжнародної наукової конференції (Т.1), м. Запоріжжя, 3 грудня, 2021 р. /
Міжнародний центр наукових досліджень. — Вінниця: Європейська наукова
платформа, 2021, – P. 94-97
3. O.H. Hamroev. Iqtisodiy muvozanat va uni ta’minlash mexanizmlari. - Т,2014 .
4.Asatullayev X., Nazarova G., Mamanazarov A. Mikroiqtisodiyot. Makroiqtisodiyot.
O‘quv qo‘llanma. – T.: “Nihol print” OK, 2022 y
2.Alimardonov E. Xalqaro moliya munosabatlari. Darslik. – T.: “Nihol print” OK,
2022 5.S. Elmirzayev [va boshq.] Kapital bozori. Darslik. – T.: “Nihol print” OK,
2022 y.
6.Kenjayev M., Ernazarov N. Bank hisobi, tahlil va audit (1-qism). Bank hisobi va
audit yo‘nalishini kasbiy faoliyat asoslari. Darslik. – T.: “Nihol print” OK, 2022 y.
35

7.Nuritdinova V., Sharapova M. Moliya (I modul). Darslik. – T.: “Nihol print” OK,
2022 y.
8.Qo‘ziyev I., G‘aniyev Sh., Ramazonov A. Byudjet hisobi va nazorati. Darslik. – T.:
“Nihol print” OK, 2022 y
9.Raximov M., Astanakulov O., Kalandarova N. Iqtisodiyot subektleri moliyaviy
holatiniń tahlili. Darslik. – T.: “Nihol print” OK, 2022 y
10.Г. Халикулова [и дрг.] Международная экономика. Учебник. – Т.: СП “Nihol
print”, 2022 г.
11.Boymurodov S. Soliq imtiyozlari va ularniń soliq to‘lovshilar moliyaviy
faoliyatiǵa ta’siri. //Soliq solish va bux ǵalteriya hisobi. 2007 yil, №8
36

34

Sotib olish