• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 309.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 24 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Pul tizimi va uning evolyutsiyasi

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Pul tizimi va uning evolyutsiyasi Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 19Metall pullar tizimi moliyaviy munosabatlarning murakkablashuvi, iqtisodiy aloqalarning kengayishi bilan asta-sekin o‘z o‘rnini kredit pullarga bo‘shata boshladi. Kredit pullar — bu biror real qiymat bilan to‘liq ta’minlanmagan, lekin ishonch asosida qabul qilinadigan to‘lov vositalaridir. Dastlab, bu hujjatli shakl (veksel, kvitansiya, to‘lov majburiyati)da bo‘lgan. Keyinchalik banklar ushbu hujjatlarga asoslangan holda kredit asosida pul chiqarishni boshladi. 2.2. Banknotlar va cheklar Kredit pullarning rivojlangan shakli bu — banknotlar edi. Ular tijorat banklar tomonidan chiqarilib, keyinchalik markaziy banklar tomonidan muomalaga chiqarila boshlandi. Banknotlar – qog‘oz ko‘rinishidagi, muomalaga yaroqli, lekin real metall ta’minotiga ega bo‘lmagan pullardir. Bundan tashqari, cheklar ham kredit pullarning keng tarqalgan shakli bo‘ldi. Bu to‘lov hujjatlari moliyaviy hisob-kitoblarda qo‘llanilgan. O‘zbekiston tarixida ham 1990-yillarda cheklar va boshqa kredit hujjatlari muomalada bo‘lgan. 2.3. Kredit pullarning o‘ziga xos xususiyatlari Metall bilan ta’minlanmagan; Emissiyasi asosan bank kreditlari asosida amalga oshiriladi; Markaziy bank tomonidan nazorat qilinadi; Iqtisodiy faollikni kuchaytiradi, lekin inflyatsiya xavfini ham tug‘diradi. Kredit pullar tizimi banklar faoliyati bilan bevosita bog‘liq. Banklar tomonidan pul yaratish va uni iqtisodiyotga kredit sifatida chiqarish jarayoni butun moliyaviy tizimning harakatlantiruvchi kuchi bo‘ldi. 3. Qog‘oz pullar tizimi 3.1. Qog‘oz pulning kredit puldan farqi Qog‘oz pullar kredit pullarning davlat tomonidan chiqarilgan va huquqiy jihatdan to‘lov vositasi sifatida tan olingan shaklidir. Ular na oltin, na kumush bilan ta’minlanadi. Ularning kuchi faqatgina huquqiy qonun asosida va davlat 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Global iqtisodiy o‘zgarishlar fonida moliyaviy barqarorlikni ta’minlovchi asosiy omillardan biri sifatida pul tizimi alohida ahamiyat kasb etmoqda. Pul faqat muomala vositasi bo‘lib qolmay, balki iqtisodiyotni boshqarish, narx-navo barqarorligini saqlab qolish va aholi farovonligini oshirishda hal qiluvchi o‘ringa ega. Hozirgi kunda dunyo davlatlarining deyarli barchasi pul tizimining ishonchliligi va funksionalligiga alohida e’tibor qaratmoqda. Ayniqsa, O‘zbekiston singari bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tayotgan mamlakatlar uchun pul tizimining to‘g‘ri tashkil etilishi iqtisodiy taraqqiyotning kafolati hisoblanadi. So‘nggi yillarda nafaqat an’anaviy pul shakllari, balki raqamli valyutalar, kriptovalyutalar, elektron hamyonlar, mobil to‘lov platformalari ham jadal sur’atlarda rivojlanmoqda. Bu esa mavjud pul tizimining qayta ko‘rib chiqilishini, evolyutsion jarayonlarini tahlil qilishni talab etadi 1 . Pul tizimining tarixiy bosqichlarini chuqur o‘rganish orqali biz iqtisodiyotning muhim qonuniyatlarini anglab olamiz. Shu bois mazkur kurs ishi mavzusi nafaqat nazariy, balki amaliy dolzarblik kasb etib, iqtisodiy siyosatni shakllantirishda ham foydali bo‘lishi mumkin. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Pul tizimi va uning tarixiy rivoji iqtisodiy nazariya fanida muhim va fundamental yo‘nalishlardan biri sifatida shakllangan. Klassik iqtisodiy maktab vakillari — Adam Smit va David Rikardo davridayoq pulning muomaladagi roli, qiymati va ayirboshlashdagi 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 20kafolatiga asoslanadi. Ular qiymatsiz qog‘oz bo‘lsa-da, iqtisodiy muomalada to‘liq pul sifatida ishlatiladi. 3.2. Fiat valyuta tizimi Zamonaviy qog‘oz pullar tizimi “fiat money” deb ataladi. Bu tizimda pulning qiymati davlat ishonchiga va Markaziy bankning pul-kredit siyosatiga asoslanadi. Barcha zamonaviy iqtisodiy tizimlar aynan fiat tizim asosida ishlaydi. Ya’ni, bu tizimda pulning qabul qilinishi uning ichki qimmatiga emas, balki qonuniy to‘lov vositasi ekanligiga bog‘liq. 3.3. Qog‘oz pullarning afzalliklari Ishlab chiqarish va tashish qulayligi; Iqtisodiy o‘sishga mos emissiya imkoniyati; Davlat tomonidan monetar siyosat yuritish imkoniyati; Tez aylanish va likvidlikning yuqoriligi. 3.4. Kamchiliklari Inflyatsiyaga sezuvchanlik; Suiste’mollik xavfi (ortiqcha emissiya); Pulning real ta’minotdan uzilishi. Agar kredit pullar banklar tomonidan hosil qilingan bo‘lsa, zamonaviy qog‘oz pullar tizimi faqat Markaziy bank vakolatida bo‘ladi. U emissiya hajmini belgilaydi, muomaladagi pul massasini tartibga soladi, foiz stavkalarini o‘rnatadi va inflyatsiyani nazorat qiladi. 4. O‘zbekiston tajribasi O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, o‘zining milliy valyutasi — so‘mni 1994-yilda muomalaga kiritdi. So‘m — qog‘oz pullar tizimining namunasi bo‘lib, Markaziy bank tomonidan chiqariladi va barcha to‘lovlarda qonuniy vosita hisoblanadi. O‘tgan yillar davomida O‘zbekiston qog‘oz pullar tizimidan asta-sekin raqamli tizimga o‘tayotgan mamlakatlardan biridir. Bu esa pul tizimi evolyutsiyasining yangi bosqichiga kirganini ko‘rsatadi. 22miqdori umumiy pul massasining 40–45 foizini tashkil qilgan. Bu ko‘rsatkichlar shuni anglatadiki, qog‘oz pullar tizimi iqtisodiyotda asosiy rol o‘ynagan bo‘lsa-da, naqdsiz va kredit pullar hajmi ham ortib borgan. 2023-yil davomida iqtisodiy faollikning o‘sishi fonida bank tizimi orqali ajratilgan kreditlar hajmi oshgan. Ayniqsa, iste’mol kreditlari va ipoteka kreditlari hajmi ortganligi kredit pullar tizimining faol ishlayotganini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, muomaladagi naqdsiz pulning (elektron karta, mobil to‘lov) ulushi sezilarli darajada ortgan. Bu esa o‘z navbatida kredit pullar tizimining kengayishini ifodalaydi. Yil oxiriga kelib, mamlakatdagi pul massasi (broad money) qiymati sezilarli oshib, qariyb 277 trillion so‘mga yetdi. 2024-yilga kelib, iqtisodiyotdagi raqamlashtirish siyosati yanada jadallashdi. M2 ko‘rsatkichi yil yakunida 21,44 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Bu esa O‘zbekiston tarixida rekord ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Bunda kredit pullar va elektron to‘lov tizimlari asosiy o‘rin tutgan. Raqamli to‘lov tizimlari orqali amalga oshirilgan tranzaksiyalar soni yiliga millionlab marotaba ortib borgan. Shu bilan birga, naqd pullarning muomaladagi ulushi esa nisbatan pasaya boshlagan. Bu esa naqd qog‘oz pullarning o‘rnini kredit va raqamli shakllar bosib borayotganini tasdiqlaydi. 2025-yilning dastlabki choraklari bo‘yicha statistik tahlillar shuni ko‘rsatdiki, O‘zbekistonda M1 ko‘rsatkichi 7,78 milliard dollarni tashkil etdi. Bu esa 2024-yilga nisbatan bir oz kamayishdir. Biroq bu kamayish muomaladagi pul hajmining kamayganidan emas, balki naqdsiz to‘lovlarning ustunlikka ega bo‘la boshlaganidan darak beradi. Shuningdek, 2025-yil iyun holatiga ko‘ra, O‘zbekistondagi pul massasi 312 trillion so‘mga yetgan. Bu esa oldingi yilning shu davriga nisbatan 12,9 foiz o‘sishni bildiradi. Bu statistik ko‘rsatkichlardan kelib chiqqan holda, tarixiy tizimlarning iqtisodiy asoslari va evolyutsiyasi quyidagicha tahlil qilinadi: Metall pullar tizimi uzoq yillar davomida muomalada bo‘lgan bo‘lsa-da, zamonaviy iqtisodiyot sharoitida bunday tizim barqaror o‘sishni ta’minlay 5chiqish mumkin. Shuningdek, O‘zbekistonning milliy pul tizimini raqamli iqtisodiyot sharoitida samarali boshqarish bo‘yicha strategiyalar ishlab chiqishga xizmat qiladi. Pul tizimining amaliy holatlarini chuqur o‘rganish orqali iqtisodiy xavflarni oldindan aniqlash va ularni barvaqt bartaraf etish imkoniyati ham kengayadi. Shu sababli, mazkur mavzu nazariy jihatdan fundamental, amaliy jihatdan esa strategik ahamiyatga ega. Kurs ishi mavzusining obyekti Ushbu kurs ishining obyektini zamonaviy iqtisodiy tizimlarda amal qilayotgan milliy va xalqaro pul tizimlari tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasining milliy pul tizimi ham alohida tahlil obyekti sifatida qaraladi. Kurs ishi mavzusining predmeti — pul tizimining tarkibiy tuzilmasi, rivojlanish bosqichlari, funktsional xususiyatlari hamda uning zamonaviy iqtisodiyotdagi roli va istiqbollaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — pul tizimining tarixiy shakllanishi, uning tarkibiy unsurlari va zamonaviy ko‘rinishlarini ilmiy tahlil qilish hamda O‘zbekiston iqtisodiyotida amal qilayotgan pul tizimining samaradorligini o‘rganishdir. Kurs ishi mavzusining vazifalari Pul tizimi tushunchasi va uning tarkibiy qismlarini aniqlash; Pulning tarixiy shakllari va ularning iqtisodiyotdagi roli haqida tahlil qilish; Pul tizimining asosiy funksiyalari va zamonaviy xususiyatlarini ko‘rsatib berish; Raqamli valyutalarning vujudga kelish sabablari va istiqbollarini tahlil qilish; O‘zbekiston Respublikasida amal qilayotgan pul tizimining huquqiy asoslarini ko‘rib chiqish; Zamonaviy pul siyosatining iqtisodiyotga ta’sirini baholash. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 25 9bo‘lib bormoqda.Shu nuqtai nazardan qaralganda, har bir davlat pul tizimini shakllantirishda o‘zining iqtisodiy rivojlanish darajasini, moliyaviy imkoniyatlarini, demografik va ijtimoiy xususiyatlarini hisobga oladi. Masalan, rivojlangan davlatlarda pul tizimi asosan raqamli texnologiyalarga asoslanmoqda, naqd pul aylanishi qisqarib bormoqda. Aksincha, rivojlanayotgan davlatlarda naqd pullar ustunlik qilmoqda, biroq raqamli moliya xizmatlari jadal sur’atlarda kengaymoqda. Pul tizimining asosiy tarkibiy qismlari bo‘yicha jadval Tarkibiy qism Tavsifi O‘zbekistonda amalga oshirilishi Pul birligi Rasmiy qonuniy to‘lov vositasi sifatida belgilangan milliy valyuta So‘m (UZS) – 1994 yildan joriy etilgan, Markaziy bank tomonidan nazorat qilinadi Muomaladagi pul turlari Naqd (banknot va tangalar) va naqdsiz (elektron) pul shakllari Naqd pullar – banknot va tangalar; Naqdsiz to‘lovlar – plastik kartalar, mobil banking Emissiya tizimi Pul chiqarish tartibi, uni kim amalga oshirishi Markaziy bank – yagona pul emissiya huquqiga ega organ Pul muomalasi qoidalari Pul aylanishi va to‘lov munosabatlarini tartibga soluvchi normativlar “Pul-kredit siyosati asoslari to‘g‘risida”gi qonun, MB nizomlari orqali tartibga solinadi Pul-kredit siyosati instituti Pul siyosatini yurituvchi va muvofiqlashtiruvchi tashkilot O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki, Tijorat banklari tizimi Valyuta siyosati Chet el valyutasi bilan muomalalar, kurs siyosati, valyuta zaxirasi Erkin konvertatsiya, milliy valyutaning kursi MB tomonidan belgilab boriladi Raqamli Pul tizimiga HUMO, UzCard, QR-to‘lovlar, 36ijtimoiy-iqtisodiy hodisa ekanligini angladim. Shunday ekan, bu sohadagi bilimlar har bir iqtisodchi va moliyachi uchun muhim ahamiyatga ega. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 21Pul tizimining tarixiy rivojlanishi — bu iqtisodiy taraqqiyotning ajralmas qismi bo‘lib, har bir bosqich jamiyatdagi moliyaviy munosabatlarning murakkablashib borayotganini ko‘rsatadi. Metall pullar tizimi barqarorlikni, kredit pullar tizimi iqtisodiy faollikni, qog‘oz pullar tizimi esa boshqaruvni ta’minladi. Bugungi kunda esa bu uchala tizimning elementlari zamonaviy raqamli pul tizimlarida uyg‘unlashgan holda mavjud. Tarixiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, pul tizimi qanchalik moslashuvchan va nazorat ostida bo‘lsa, iqtisodiyot shunchalik barqaror rivojlanadi. Pul tizimi insoniyat tarixining har bir bosqichida muhim o‘rin egallagan. Metall pullardan boshlab, kredit hujjatlar va qog‘oz pullargacha bo‘lgan evolyutsiya nafaqat iqtisodiy taraqqiyot, balki jamiyatning moliyaviy madaniyatini ham shakllantirib bordi. Tarixda real metal asosidagi pullar barqarorlikni, kredit pullar iqtisodiy faollikni, qog‘oz pullar esa siyosiy boshqaruv va moliyaviy nazoratni ta’minlab bergan. Ammo XXI asr oxirlariga kelib, bu shakllarning o‘zgarishi pul massasining miqdoriy o‘sishiga olib keldi. Bu esa zamonaviy statistik tahlillar orqali pul tizimi evolyutsiyasining amaliy jihatlarini ko‘rsatib beradi. 2022–2025 yillar davomida O‘zbekiston iqtisodiy tizimida kuzatilgan pul massasining hajmi, shakllari va ulardagi o‘zgarishlar kredit va qog‘oz pullar tizimining qanday ishlayotganini ochib beradi. Misol uchun, M1 va M2 ko‘rsatkichlari zamonaviy iqtisodiyotda muomaladagi pulning asosiy turlarini ifodalaydi. M1 – bu asosan naqd pul va talab qilib olinadigan omonatlarni, M2 esa – M1 ga qo‘shimcha ravishda qisqa muddatli depozitlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu ko‘rsatkichlar asosida pul tizimining hozirgi bosqichdagi harakati, muomaladagi pullarning qanday turlarga ega ekanligi va ularning iqtisodiyotga ta’siri haqida muhim xulosalar chiqarish mumkin. 2022-yilda O‘zbekistonda M1 ko‘rsatkichining umumiy qiymati taxminan 8.5 milliard AQSh dollari atrofida bo‘lgan. Bu davrda mamlakatda inflyatsiya nisbatan barqaror (12–13%) darajada saqlanib, muomaladagi naqd pullarning 34 Xulosa Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida pul tizimining tarixiy ildizlaridan tortib, zamonaviy raqamli evolyutsiyasigacha bo‘lgan barcha bosqichlarini chuqur o‘rgandim. Pul tizimi har qanday davlatning iqtisodiy barqarorligi va moliyaviy mustaqilligi uchun asosiy poydevor ekani yana bir bor tasdiqlandi. Tarixdan ma’lumki, dastlabki pul tizimlari tabiiy tovarlar asosida shakllangan bo‘lsa, keyinchalik metall pullar (oltin va kumush), undan so‘ng esa kredit pullar va qog‘oz pullar muomalada ustunlik qilgan. Bularning barchasi o‘z davri iqtisodiy sharoitiga moslashgan holda paydo bo‘lgan. Kurs ishining birinchi bobida men pul tizimining mohiyati, uning asosiy tarkibiy qismlari va iqtisodiyotdagi funktsiyalarini tahlil qildim. Pul – nafaqat muomala vositasi, balki iqtisodiy tartibotning asosi, qiymat o‘lchovi, to‘lov vositasi, jamg‘arma shakli va xalqaro hisob-kitob vositasi sifatida ham katta ahamiyat kasb etadi. Pul tizimi orqali davlatlar inflyatsiyani nazorat qiladi, bozorni muvozanatda ushlab turadi va investitsiya muhitini barqarorlashtiradi. Ikkinchi bobda esa pul tizimining evolyutsiyasi, ya’ni tarixiy taraqqiyot yo‘li va zamonaviy shakllanish tendensiyalari keng yoritildi. Metall pullar tizimi iqtisodiy ishonch va barqarorlikni ta’minlagan bo‘lsa, kredit pullar iqtisodiy faollikni kuchaytirgan, qog‘oz pullar esa davlat boshqaruvining moliyaviy quroliga aylangan. Ayniqsa, 2022–2025 yillardagi statistik tahlillar orqali O‘zbekistonda pul massasi, M1 va M2 agregatlari, naqdsiz to‘lovlar va raqamli tranzaksiyalar hajmining ortib borayotganini ko‘rib, zamonaviy pul tizimi amalda qanday shakllanayotganini chuqur tushundim. Bugungi kunda raqamli valyutalar, xususan markaziy bank raqamli valyutalari (CBDC), pul tizimining yangi bosqichiga asos solmoqda. Bu yo‘nalishda O‘zbekistonning “raqamli so‘m” loyihasi ham kelajakda muomaladagi pul oqimini shaffoflashtirish, inflyatsiyani boshqarish va 154. Jamg‘arma vositasi (qimmat saqlovchi) funksiyasi Pul vaqtincha ishlatilmayotgan mablag‘lar sifatida saqlanishi va keyinchalik xarid qilish uchun foydalanilishi mumkin. Bunda pulning barqarorligi muhim ahamiyat kasb etadi. Inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda pulning bu funksiyasi zaiflashadi, chunki uning qiymati pasayib boradi. Shu sababli, pul jamg‘arma vositasi bo‘lishi uchun uning sotib olish qobiliyati vaqt o‘tishi bilan saqlanishi kerak. Rivojlangan davlatlarda odamlar bank omonatlari, obligatsiyalar yoki qimmatli qog‘ozlar orqali o‘z pullarini saqlaydilar. O‘zbekistonda ham bu yo‘nalishda ijobiy o‘zgarishlar mavjud: omonatlar hajmi, depozitlar ulushi va yillik stavkalar doimiy o‘smoqda. 5. Dunyo puli sifatida funktsiyasi Global iqtisodiy aloqalarda ayrim milliy valyutalar (masalan, AQSh dollari, yevro) xalqaro hisob-kitob vositasi sifatida xizmat qiladi. Bu pulning xalqaro savdo, investitsiya va to‘lov balanslaridagi rolini bildiradi. O‘zbekistonda ham import-eksport operatsiyalari asosan AQSh dollari va yevroda amalga oshirilmoqda. Hozirda ba’zi davlatlar o‘zaro hisob-kitoblarda o‘z milliy valyutalarini ishlatishga o‘tmoqda, bu esa valyuta suvereniteti va xalqaro iqtisodiy xavfsizlik masalalarini kun tartibiga olib chiqmoqda. Pul tizimining iqtisodiyotdagi ahamiyati Pul tizimi faqatgina pulni tarqatish yoki ayirboshlash funksiyasini bajarmaydi, balki makroiqtisodiy siyosatni amalga oshirishda strategik vosita sifatida xizmat qiladi. Uning iqtisodiyotdagi ahamiyatini quyidagi jihatlar orqali baholash mumkin: 1. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash Markaziy banklar tomonidan yuritiladigan pul-kredit siyosati inflyatsiyani jilovlash, narxlar barqarorligini ta’minlash, ishsizlik darajasini pasaytirish kabi muhim iqtisodiy maqsadlarga xizmat qiladi. Pul massasi ortib ketishi inflyatsiyani, kamayishi esa deflyatsiyani keltirib chiqaradi. Shuning uchun pul tizimi – iqtisodiy holatga sezilarli ta’sir ko‘rsatadigan asosiy vosita hisoblanadi. 35moliyaviy texnologiyalarni rivojlantirishga xizmat qilishi mumkinligini angladim. Kurs ishim davomida quyidagi muhim xulosalarga keldim: Pul tizimi – bu faqat muomala vositasi emas, balki butun iqtisodiy siyosatni boshqaruvchi kuchdir; Tarixiy pul tizimlari zamonaviy tizimlarning negizini tashkil etadi, ularni o‘rganmasdan kelajakni barpo etib bo‘lmaydi; Raqamli texnologiyalar va elektron to‘lov infratuzilmasi pul tizimini butunlay yangi bosqichga olib chiqmoqda; O‘zbekiston sharoitida pul tizimining bosqichma-bosqich raqamlashtirilayotgani iqtisodiyotda islohotlarning chuqurlashganidan dalolat beradi; Kelajakda pul tizimi ko‘proq markazlashgan raqamli boshqaruv, kriptografik xavfsizlik va algoritmik nazoratga asoslanadi. Shuningdek, kurs ishim asosida quyidagi takliflarni ham ilgari suraman: Raqamli so‘m loyihasini sinovdan muvaffaqiyatli o‘tkazish va uni aholiga bosqichma-bosqich tatbiq etish lozim; Naqdsiz to‘lov vositalaridan foydalanishni rag‘batlantirish orqali pul muomalasining shaffofligini ta’minlash kerak; Raqamli moliya bo‘yicha aholining savodxonligini oshirish uchun maxsus o‘quv dasturlari va platformalarni yo‘lga qo‘yish zarur; Markaziy bank siyosatini pul massasining real iqtisodiy faollik bilan uyg‘unlashtirilgan holda olib borish muhim ahamiyatga ega; Kriptoaktivlar va global moliyaviy texnologiyalar bo‘yicha qonunchilik bazasini ishlab chiqish va nazorat mexanizmlarini kuchaytirish lozim. Yakuniy xulosa qilib aytganda, men ushbu kurs ishi orqali nafaqat pul tizimi haqidagi nazariy bilimlarimni mustahkamladim, balki uni bugungi va kelajakdagi iqtisodiy jarayonlarga bog‘lab tahlil qilish malakasini ham shakllantirdim. Pul tizimi doimo harakatda va o‘zgarishda bo‘ladigan murakkab 283. Markaziy bank siyosatiga asoslangan tizim Zamonaviy pul tizimining boshqaruvi bevosita markaziy bank siyosatiga bog‘liq. Markaziy banklar nafaqat emissiya bilan shug‘ullanadi, balki foiz stavkalari, inflyatsiya darajasi, valyuta kursi, likvidlik darajasi kabi omillarni ham tartibga soladi. O‘zbekistonda ham bu mexanizm aniq ko‘rinmoqda. Markaziy bank tomonidan bosqichma-bosqich raqamli so‘m loyihasi amalga oshirilmoqda. Bu milliy valyutaning zamonaviy pul tizimida muhim bosqichga o‘tayotganidan darak beradi. 4. Oson integratsiyalanuvchanlik Zamonaviy pul tizimi global moliyaviy bozorlar bilan uyg‘unlashgan holda harakat qilmoqda. Transchegaraviy tranzaksiyalar, xalqaro banklararo operatsiyalar, onlayn savdo maydonlarida to‘lovlar bir necha soniyalar ichida amalga oshirilmoqda. Bu esa tizimning o‘zaro integratsiyalashuv darajasining yuqoriligini bildiradi. 5. Xavfsizlik va monitoringning kuchayganligi Blockchain texnologiyalari, sun’iy intellekt, shifrlash algoritmlari va monitoring tizimlari orqali zamonaviy pul tizimining xavfsizlik darajasi yuqorilamoqda. Har bir tranzaksiyani real vaqtda kuzatish, firibgarlikning oldini olish, soya iqtisodiyotga qarshi kurashish imkoniyatlari kengaymoqda. Zamonaviy pul tizimi O‘zbekiston iqtisodiyotida ham faol shakllanmoqda. 2022–2025 yillar oralig‘ida M1 va M2 ko‘rsatkichlari bo‘yicha barqaror o‘sish kuzatildi. 2025-yil birinchi yarmida M2 agregati 20.72 milliard dollarga yetgan. Bu esa kengaytirilgan pul massasining yuqori bo‘lishi, omonatlar, kreditlar va elektron to‘lovlar hajmining ko‘payganidan darak beradi. Shuningdek, Broad Money – keng pul massasi esa 312 trillion so‘m atrofida bo‘lib, bu ko‘rsatkich iqtisodiy faollikning oshayotganini bildiradi. Shuningdek, 2023–2024 yillarda O‘zbekiston Markaziy banki tomonidan elektron to‘lov infratuzilmasini kengaytirish, yangi fintech xizmatlarini joriy 30moliyaviy muomalalar xavfsiz, tez, qulay va shaffof shaklda amalga oshirilmoqda. Bu hodisa nafaqat moliyaviy texnologiyalarning natijasi, balki pul tizimining evolyutsiyasidagi yangi bosqichdir. 1. Raqamli valyuta tushunchasi va uning asoslari Raqamli valyuta — bu jismoniy shakli bo‘lmagan, faqat raqamli muhitda mavjud bo‘lgan valyutadir. U an’anaviy valyutalardan farqli ravishda qog‘oz yoki metall shakliga ega emas, balki elektron tarzda saqlanadi va ishlatiladi. Raqamli valyutalar ikki asosiy turga bo‘linadi: Markazlashgan raqamli valyutalar (CBDC – Central Bank Digital Currency): Markaziy banklar tomonidan nazorat qilinadigan va milliy valyutaning raqamli ko‘rinishi hisoblanadi. Ular to‘liq davlat kafolatiga ega. Markazsiz raqamli valyutalar (kriptovalyutalar): Masalan, Bitcoin, Ethereum kabi valyutalar bo‘lib, ularning emissiyasi blokcheyn texnologiyasi orqali amalga oshiriladi va ularni davlat organlari emas, balki ochiq tarmoq boshqaradi. Raqamli valyutalar 2009-yilda Bitcoin orqali keng e’tiborga tushdi. Keyinchalik yuzlab yangi tokenlar va altkoinlar paydo bo‘ldi. Bugungi kunda butun dunyo bo‘ylab minglab kriptovalyutalar mavjud. Ulardan ba’zilari tranzaksiya vositasi, boshqalari esa investitsion aktiv sifatida foydalaniladi. 2. Raqamli valyutalarning afzalliklari Raqamli valyutalarning iqtisodiy tizimda bir qator afzalliklari mavjud: Tezlik: Tranzaksiyalar real vaqt rejimida amalga oshiriladi. Shaffoflik: Har bir tranzaksiya blokcheyn tizimi orqali ochiq kuzatish mumkin. Xavfsizlik: Zamonaviy kriptografik algoritmlar firibgarlikdan himoya qiladi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri operatsiyalar: Oraliq moliyaviy vositachilarsiz to‘lovlar amalga oshiriladi. 17II BOB. PUL TIZIMINING EVOLYUTSIYASI VA ZAMONAVIY RIVOJLANISH YO‘NALISHLARI 2.1. Tarixiy pul tizimlari: metall pullar, kredit pullar, qog‘oz pullar tizimi Pul — jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining ajralmas qismidir. Uning ilk shakllari ibtidoiy jamiyatda almashuv vositasi sifatida turli narsalar (chig‘anoqlar, chorva, bug‘doy, tuz) bilan ifodalanib kelgan. Biroq, jamiyat taraqqiyoti davomida bu vositalar o‘rnini yanada qulay, universal va ishonchli tovar – pul egalladi. Pul tizimining evolyutsiyasi asosan uch asosiy bosqichda kechgan: metall pullar tizimi, kredit pullar tizimi va qog‘oz pullar tizimi. 1. Metall pullar tizimi 1.1. Tabiiy tovar pullaridan metall pulga o‘tish Eng dastlabki tarixiy davrda pul funksiyasini o‘tab kelgan narsalar (chig‘anoq, hayvonlar, terilar) barqaror qiymatga ega emas edi. Vaqt o‘tishi bilan odamlar universal qiymatga ega, chidamli, bo‘linuvchan va tashish uchun qulay tovarni izlay boshladilar. Bu mezonlarga oltin va kumush to‘liq mos kelgan. Shu tariqa metall pullar tizimi yuzaga keldi. Dastlab metallar oddiy quymaning o‘zi bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik davlat muhr bosgan metall tangalar shakliga o‘tdi. 1.2. Kumush va oltin standartlari 31Soliqqa asoslangan kuzatuv: Raqamli valyutalar orqali soya iqtisodiyoti va noqonuniy operatsiyalarni kamaytirish imkoniyati ortadi. 3. CBDC — Markaziy bank raqamli valyutalari Markaziy banklar tomonidan chiqariladigan raqamli valyutalar — bu davlat kafolati asosidagi elektron pullar bo‘lib, ularning qadri milliy valyuta bilan bog‘langan. Bugungi kunda Xitoy, Rossiya, Yevropa Ittifoqi, AQSh, Hindiston va boshqa ko‘plab mamlakatlar CBDC loyihalarini sinovdan o‘tkazmoqda yoki joriy qilgan. Masalan: Xitoy: “e-CNY” (raqamli yuan) 2022-yildan boshlab tajriba asosida ishlatilmoqda. Yevropa Markaziy banki: 2023-yilda “Raqamli yevro” loyihasining tayyorgarlik bosqichini boshladi. Nigeriya: “eNaira” loyihasi orqali Afrikada birinchi CBDC’ni joriy qilgan mamlakatga aylandi. 4. O‘zbekistonda raqamli valyuta istiqbollari O‘zbekiston Respublikasida ham raqamli valyuta joriy etish istiqbollari mavjud. Markaziy bank 2023–2024 yillarda “raqamli so‘m” loyihasi bo‘yicha dastlabki texnik yondashuvni ishlab chiqdi. 2025-yilga kelib, eksperimental sinov bosqichlari boshlab yuborilishi kutilmoqda. Bu raqamli valyuta nafaqat ichki to‘lovlar uchun, balki davlat organlari, banklar, yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasidagi tranzaksiyalarni avtomatlashtirish va tezlashtirish uchun mo‘ljallangan. “Raqamli so‘m” joriy etilishi orqali quyidagi natijalarga erishilishi mumkin: Naqd pul muomalasining kamayishi; Pul aylanish tezligining oshishi; Banklararo to‘lov tizimlarining soddalashuvi; Soliq tushumlarining oshishi va iqtisodiy faoliyatni “soya”dan chiqarish. O‘zbekistonning 2022–2025-yillarda keng pul massasi (broad money) hajmi 245 trillion so‘mdan 312 trillion so‘mgacha o‘sdi. Ushbu raqamlar 141. Qiymat o‘lchovi funksiyasi Pul tovarlar va xizmatlarning qiymatini ifodalash uchun yagona mezon hisoblanadi. Ya’ni, har qanday mahsulotning bahosi pulda ifodalanadi. Bu esa bozorda narxlar tizimini shakllantirish imkonini beradi. Qiymat o‘lchovi funksiyasi tufayli tovarlar o‘zaro taqqoslanadi, xaridor va sotuvchi o‘rtasidagi bahslar kamayadi, savdo jarayoni yengillashadi. Masalan, bir dona non 4000 so‘m deb baholansa, bu uning boshqa tovarlarga nisbatan qiymatini bildiradi. Bu funksiyaga ko‘ra pul doimiy, barqaror va ishonchli bo‘lishi kerak. Inflyatsiya yoki deflyatsiya bu funksiyaning izdan chiqishiga olib keladi. 2. Muomala vositasi funksiyasi Pul mahsulotlar almashinuvida vosita sifatida xizmat qiladi. Ikkita tomon o‘rtasidagi tovar ayirboshlashda pul vositachilik qilib, ayirboshlashni ikki bosqichga ajratadi: sotuv va xarid. Bunda birinchi bosqichda tovar pulga aylanadi, ikkinchisida pul boshqa tovar yoki xizmatga aylanadi. Shu bilan birga, bu funksiyaning samarali ishlashi uchun pul keng qabul qilinadigan va suveren bo‘lishi kerak. Muomala vositasi sifatidagi pul iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida dinamik aloqani ta’minlaydi. Ayniqsa, bozorda harakat qilayotgan turli sektorlar o‘rtasidagi almashinuvda pulning vositachilik roli iqtisodiy hayotning harakatlantiruvchi kuchiga aylanadi. 3. To‘lov vositasi funksiyasi Pul iqtisodiy shartnomalar, qarzlar, ijara to‘lovlari, soliqlar, sanksiyalar kabi moliyaviy majburiyatlarni bajarishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bu funksiyada pul muomalasi vaqt bo‘yicha uzayadi: mahsulot yoki xizmat oldin olinadi, to‘lov esa keyinroq amalga oshiriladi. Bu nafaqat ichki bozor, balki tashqi savdo munosabatlarida ham hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy to‘lov vositalari, masalan, plastik kartalar, mobil banking va elektron hisob- kitob tizimlari aynan ushbu funksiyaning kengaytirilgan ko‘rinishidir. Shu tufayli bu funksiyaning takomillashuvi bank tizimining raqamlashtirilishiga bevosita bog‘liq. 23olmaydi. Chunki oltin va kumush zaxiralari cheklangan va iqtisodiyot talablariga tezkor javob bera olmaydi. Kredit pullar tizimi esa iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi, lekin suiste’mollik bo‘lsa – inflyatsiyani kuchaytiradi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda bank kreditlari hajmi o‘sib, pul massasining ko‘p qismi kredit asosida muomalaga kirgani aynan shu tizimning faol ishlayotganini ko‘rsatadi. Qog‘oz pullar tizimi esa hozirgi kunda eng asosiy tizim bo‘lib, davlatning pul siyosatini yuritishdagi boshqaruv vositasiga aylangan. Bu tizim M1 va M2 ko‘rsatkichlari orqali tahlil qilinadi. Statistikalar asosida aytish mumkinki, O‘zbekiston qog‘oz pullar tizimidan raqamli pullar tizimiga o‘tish bosqichida turibdi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, pul tizimidagi har qanday kengayish yoki qisqarish iqtisodiyotga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Pul massasining o‘sishi — bu kreditlar, investitsiyalar, iste’mol talabi ortganidan darak beradi, lekin bu o‘sish faqat real sektor bilan muvofiqlashgan holda bo‘lsa ijobiy natijalar beradi. Aks holda, haddan tashqari ko‘paygan qog‘oz yoki kredit pullar inflyatsiyaga olib keladi. 2022–2025 yillardagi O‘zbekiston misolida aytish mumkinki, mamlakatda kredit pullar tizimi jadal rivojlanmoqda, lekin bu jarayon markazlashtirilgan va nazorat ostida olib borilmoqda. Ayniqsa, Markaziy bank tomonidan inflyatsiyani jilovlash, foiz stavkalarini tartibga solish, va raqamli so‘m loyihasini bosqichma-bosqich joriy etish choralari pul tizimining zamonaviy bosqichini belgilab bermoqda. Pul tizimi tarixiy jihatdan sodda tovar almashinuvidan boshlab, bugungi murakkab raqamli iqtisodiyotgacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tdi. 2022–2025 yillar statistikasi esa kredit va qog‘oz pullar tizimining O‘zbekistondagi ustunligini ko‘rsatadi. Bu evolyutsiya O‘zbekiston iqtisodiyotining raqamli va nazoratli yo‘nalishda rivojlanayotganini anglatadi. Tarixiy tajriba shuni isbotlaydiki, pul 3710) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 262.2. Zamonaviy pul tizimlarining shakllanishi va xususiyatlari XXI asrga kelib, dunyo iqtisodiyotida yuz berayotgan keskin texnologik siljishlar va global moliyaviy tizimdagi o‘zgarishlar natijasida pul tizimi ham yangi shakl va mazmunga ega bo‘la boshladi. Tarixiy bosqichlarda metall pullar, kredit asosidagi pul vositalari va qog‘oz pullar muomalasi hukmronlik qilgan bo‘lsa, bugungi kunda zamonaviy pul tizimlari raqamli texnologiyalar, to‘lov tizimlari va bank islohotlari bilan chambarchas bog‘liq holda rivojlanmoqda. Ayniqsa, davlatlar tomonidan yuritilayotgan monetar siyosatlar, to‘lov tizimlarining avtomatlashtirilishi, blockchain texnologiyasi, fintech sohalarining jadal o‘sishi zamonaviy pul tizimlarining yangi qiyofasini shakllantirmoqda. Zamonaviy pul tizimi quyidagi asosiy ustunliklarga ega: u markazlashgan boshqaruvga, inflyatsiyani nazorat qilish imkoniyatiga, iqtisodiy faollikni 162. Moliyaviy vositalarni harakatlantirish Pul – bu kapitalning yurishi, investitsiyalarning harakatini ta’minlaydigan asosiy vositadir. Banklar, moliyaviy institutlar, fond bozorlari aynan pul tizimiga tayangan holda faoliyat yuritadilar. Investitsiyalar oqimi pul tizimi orqali real sektorga yetib boradi va ishlab chiqarishni rag‘batlantiradi. 3. Bozor mexanizmini muvofiqlashtirish Pul tizimi bozor iqtisodiyoti sharoitida narxlar, xarajatlar, foyda va raqobat munosabatlarini uyg‘unlashtiradi. Narxlar orqali talab va taklif muvozanati, iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning harakatlari tartibga solinadi. Bunda pul — aloqa vositasi bo‘lib xizmat qiladi. 4. Davlat byudjetini shakllantirish va boshqarish Davlat soliqlarni pulda yig‘adi, budjet xarajatlari ham pul ko‘rinishida amalga oshiriladi. Bu esa pul tizimini moliyaviy boshqaruv vositasi sifatida ahamiyatli qiladi. Ayniqsa, inflyatsion soliq va davlat qarzi tizimi orqali pul siyosati davlat xarajatlarini moliyalashtirishda bevosita vosita bo‘ladi. 5. Xalq farovonligini oshirish vositasi Aholining daromadlari, ijtimoiy nafaqalar, pensiyalar, kreditlar, ipoteka va to‘lov tizimlari bevosita pul tizimi orqali yuritiladi. Pul barqaror bo‘lsa, aholi jamg‘arma qiladi, investitsiya qiladi va iste’mol faol bo‘ladi. Bu esa yalpi ichki mahsulotning o‘sishiga xizmat qiladi. Pul tizimi zamonaviy iqtisodiyotning asosi, barqarorlik, boshqaruv va taraqqiyotning kalitidir. Uning funksiyalari bevosita iqtisodiy muvozanat, investitsion muhit, moliyaviy ishonch va xalq farovonligi bilan bog‘liq. Har bir funktsiya iqtisodiy jarayonlarning o‘z vaqtida, samarali va izchil yuritilishini ta’minlaydi. Ayniqsa, O‘zbekistonda pul tizimining izchil modernizatsiyasi — raqamli so‘m loyihasi, elektron to‘lovlar va bank islohotlari – pulning zamonaviy talablarga moslashganini ko‘rsatadi. Shunday qilib, pul tizimini mukammal anglash va boshqarish har qanday mamlakat iqtisodiy salohiyatining mustahkam poydevori hisoblanadi. 8bank nizomlari pul muomalasini tartibga soluvchi asosiy huquqiy hujjatlar hisoblanadi. 5. Pul-kredit siyosatini yurituvchi institutlar Pul tizimining to‘laqonli faoliyati uchun uni boshqaruvchi markaziy institutlar bo‘lishi shart. Bu vazifani, odatda, Markaziy bank bajaradi. O‘zbekistonda bu rolni O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bajaradi. U milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash, inflyatsiyani nazorat qilish, valuta bozorini tartibga solish, bank tizimiga nazorat qilish kabi muhim funksiyalarni amalga oshiradi. Bundan tashqari, tijorat banklari, to‘lov tashkilotlari, moliya vositachilari ham pul tizimi ishtirokchilari sifatida qatnashadi. 6. Valyuta siyosati Pul tizimining yana bir muhim tarkibiy qismi bu — valyuta siyosatidir. Valyuta siyosati orqali davlat xalqaro to‘lovlar tizimini, chet el valyutasining aylanishini, konvertatsiyani va valyuta zaxiralarini boshqaradi. O‘zbekiston valyuta siyosatida erkin konvertatsiya, raqamli valyuta monitoringi va valuta zaxiralarining boshqaruvi yo‘nalishlarida sezilarli natijalarga erishdi. Valyuta kursining yuritilishi – bu ham iqtisodiy xavfsizlikning muhim mezonlaridan biridir. Pul tizimining samarali ishlashi uchun uning barcha tarkibiy qismlari o‘zaro uzviy aloqada bo‘lishi shart. Masalan, pul birligining barqarorligi nafaqat emissiya siyosatiga, balki umumiy makroiqtisodiy barqarorlikka, davlat byudjeti balansiga, valyuta siyosatiga bog‘liq. Shu bilan birga, zamonaviy texnologiyalar (masalan, fintech, blockchain, mobil banking) pul tizimi tarkibiy qismlarini transformatsiyalab, yangi shakllar kiritmoqda. Bundan tashqari, global moliyaviy integratsiya jarayonlari ham milliy pul tizimlariga ta’sir o‘tkazmoqda. Jahon bozorlaridagi o‘zgarishlar, xom ashyo narxlarining tebranishi, xalqaro siyosiy-iqtisodiy inqirozlar milliy valyutaning barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun, zamonaviy pul tizimi nafaqat ichki iqtisodiyotga, balki xalqaro omillarga ham bevosita bog‘liq 6I BOB. PUL TIZIMINING MOHIYATI VA ASOSIY UNSURLARI 1.1. Pul tizimi tushunchasi va uning tarkibiy qismlari Pul tizimi — bu biror davlat yoki mamlakat ichida rasmiy huquqiy asosda amal qiluvchi pul muomalasini tashkil qiluvchi iqtisodiy va huquqiy institutlar, mexanizmlar, vositalar va qoidalar majmuasidir. U iqtisodiy munosabatlar tizimida markaziy o‘rin egallab, tovar ayirboshlash, to‘lov va hisob-kitob, jamg‘arma shakllanishi kabi asosiy jarayonlarni boshqarishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Pul tizimi – davlat tomonidan belgilangan pul birligi, muomaladagi pul shakllari, naqd va naqdsiz to‘lov tizimlari, emissiya tartibi, pul siyosati yurituvchi institutlar kabi elementlarni o‘z ichiga oladi. Tarixiy jihatdan olib qaralganda, pul tizimi ibtidoiy jamiyatdagi natural almashinuv tizimidan boshlab shakllangan. Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi natijasida dastlab tovar-pul, keyin esa metall pul (oltin, kumush), undan so‘ng esa qog‘oz pul va kredit pullar tizimi vujudga kelgan. Bugungi kunda esa, raqamli iqtisodiyot sharoitida raqamli valyutalar, kriptovalyutalar va markaziy bank raqamli valyutalari (CBDC) pul tizimining yangi shakllari sifatida paydo bo‘lmoqda. Bularning barchasi pul tizimining o‘zgaruvchan, dinamik va evolyutsion xarakterga ega ekanini ko‘rsatadi. Pul tizimining tarkibiy qismlari — bu pul tizimining samarali faoliyat yuritishini ta’minlovchi asosiy elementlardir. Ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1. Pul birligi 12to‘lov tizimlari, shuningdek xalqaro VISA va MasterCard tizimlari keng qo‘llaniladi. Shu bilan birga, elektron to‘lov operatorlari — Click, Payme, Apelsin, Oson kabi xizmatlar keng quloch yozmoqda. Bu esa nafaqat muomala hajmini oshiradi, balki iqtisodiy faoliyatni rasmiylashtirishda muhim vositaga aylanadi. Naqdsiz to‘lovlar soliq organlari, bank tizimi va Markaziy bank uchun muhim axborot manbai bo‘lib xizmat qiladi. Bu orqali pul oqimlari ustidan kuzatuv yuritish, soyalashtirilgan iqtisodiyot hajmini qisqartirish imkoniyati kengayadi. Shu bois, davlat tomonidan naqdsiz to‘lovlar ulushini oshirish siyosati faol qo‘llab-quvvatlanmoqda. Ularning huquqiy asoslari Pul birligi va muomaladagi pul turlarining rasmiy maqomda ishlashi maxsus huquqiy asoslar bilan kafolatlanadi. O‘zbekiston Respublikasida bu asos quyidagi qonuniy hujjatlar orqali belgilangan: O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – davlat mustaqilligi va suvereniteti asosida milliy pul birligining mavjudligini kafolatlaydi. “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi qonun – milliy valyutaning muomalaga chiqarilishi, emissiya tartibi, pul massasi ustidan nazorat va pul-kredit siyosatini yuritish vakolatlarini belgilaydi. “Valyuta tartibi to‘g‘risida”gi qonun – chet el valyutasi va milliy valyutaning muomaladagi yuritilishi, konvertatsiya, valuta amaliyotlari va yuridik asoslarini belgilaydi. Markaziy bank qarorlari va nizomlari – naqd pul emissiyasi, banknotlar dizayni, ularning amal qilish muddati va almashinuvi tartiblarini aniqlab beradi. Soliq va bank kodekslari – naqdsiz to‘lovlar, moliyaviy muomalalar, elektron to‘lov vositalari orqali amalga oshiriladigan jarayonlarni tartibga soladi.Shuningdek, Markaziy bank va tijorat banklari o‘z faoliyatida ichki instruktsiyalar, reglamentlar va tartiblar asosida harakat qiladi. Ular naqd va naqdsiz pul aylanishining har bir bosqichini huquqiy jihatdan asoslaydi. 33Banklarning transformatsiyasi: Tijorat banklari xizmat ko‘rsatish modelini tubdan o‘zgartiradi va raqamli infratuzilmaga asoslanadi. Ayni jarayonlar fonida, O‘zbekiston ham bu yo‘nalishda faol harakat qilmoqda. “Raqamli so‘m” loyihasining sinovdan o‘tkazilishi, to‘lov infratuzilmasining kengayishi, fintech kompaniyalarning ko‘payishi va aholining moliyaviy savodxonligini oshirish choralari buning isbotidir. Raqamli valyutalar — bu pul tizimining kelajagi. Ular nafaqat to‘lov vositasi sifatida, balki iqtisodiy siyosat yuritish, moliyaviy monitoring, xalqaro savdo va jamiyatning moliyaviy madaniyatini oshirishda hal qiluvchi o‘ringa ega bo‘lmoqda. O‘zbekiston uchun ham bu yo‘nalish nafaqat texnologik taraqqiyot, balki iqtisodiy mustaqillik va monetar siyosatni chuqurlashtirish vositasidir. Shu sababli, raqamli valyutalarning nazariy asoslarini chuqur o‘rganish, ularni amaliyotga to‘g‘ri tatbiq etish va zamonaviy texnologiyalarni joriy etish bugungi kunning eng muhim iqtisodiy vazifalaridan biridir. 11Bugungi kunda nafaqat pul birligi, balki muomaladagi pul shakllari ham o‘zgarib bormoqda. Iqtisodiyot rivojlangan sari jamiyat ichida ishlatiladigan pul turlari ham diversifikatsiyalanmoqda. Muomaladagi pul turlarini umumiy ikkita katta guruhga ajratish mumkin: naqd pullar va naqdsiz pullar. Naqd pullar Naqd pullar — bu tangalar va banknotlar ko‘rinishidagi jismoniy pul shakllaridir. Ular bevosita muomala vositasi bo‘lib xizmat qiladi va jismoniy shaxslar o‘rtasidagi oddiy savdo-sotiqda keng qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan chiqariladigan banknotlar va tangalar respublika hududida qonuniy to‘lov vositasi hisoblanadi. Naqd pul muomalasi davlat tomonidan qat’iy nazorat ostida bo‘lib, u muomaladagi naqd pul massasi, inflyatsiya darajasi, aholi iste’mol qobiliyati kabi ko‘rsatkichlarga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Markaziy bank naqd pullarning hajmini iqtisodiy faollik, narxlar indeksi va yalpi ichki mahsulot (YAIM) o‘sishi kabi ko‘rsatkichlar asosida rejalashtiradi. Naqd pullarning muomaladagi ulushi kam bo‘lsa, bu raqamli iqtisodiyotning kengayganidan dalolat beradi. O‘zbekistonning so‘nggi yillardagi moliyaviy siyosati, ayniqsa bank plastik kartalari va elektron to‘lov tizimlarining rivojlanishi fonida, naqd pullarning ulushi asta-sekin qisqarib bormoqda. Naqdsiz pullar Naqdsiz pul — bu bank hisobvaraqlari orqali muomalaga kiradigan va qog‘oz yoki tangada mavjud bo‘lmagan raqamli mablag‘lardir. Bular asosan bank o‘tkazmalari, plastik kartalar, internet banking, mobil banking va elektron hamyonlar ko‘rinishida mavjud. Naqdsiz hisob-kitoblar ish haqi to‘lash, to‘lovlar amalga oshirish, kontrakt asosida mahsulot sotib olish kabi ko‘plab jarayonlarda qo‘llaniladi. Naqdsiz pul tizimi pul muomalasining xavfsizligini, tezligini va hisobdorligini oshiradi. Ayniqsa, yirik miqdordagi moliyaviy operatsiyalar faqat naqdsiz shaklda amalga oshiriladi. O‘zbekistonda HUMO, UzCard kabi milliy 7Har bir mamlakatda rasmiy ravishda belgilangan pul birligi mavjud bo‘ladi. Masalan, AQShda – dollar, Yevropada – yevro, O‘zbekistonda – so‘m. Pul birligi qiymatni ifodalovchi asosiy o‘lchov vositasi bo‘lib, barcha iqtisodiy ko‘rsatkichlar (ish haqi, narxlar, to‘lovlar) shu birlikda aniqlanadi. Pul birligi qonuniy asosda belgilanib, uni faqatgina Markaziy banklar yoki unga tenglashtirilgan moliyaviy institutlar chiqaradi. 2. Muomaladagi pul shakllari Muomaladagi pul turlari ikki guruhga ajratiladi: naqd pullar va naqdsiz pullar. Naqd pullarga banknotlar va tangalar kiradi. Ular asosan jismoniy shaxslar o‘rtasida kichik to‘lovlar uchun ishlatiladi. Naqdsiz pullar esa bank hisobvaraqlari orqali amalga oshiriladigan elektron to‘lovlar, o‘tkazmalar, kartochkalar va boshqa vositalarni o‘z ichiga oladi. Hozirgi kunda dunyoda naqdsiz hisob-kitoblar ulushi ortib bormoqda, chunki bu tizim xavfsiz, tezkor va nazorat qilishga qulay. 3. Emissiya tizimi Emissiya — bu yangi pul mablag‘larini muomalaga chiqarish jarayonidir. Bu jarayon davlatning moliyaviy suvereniteti doirasida faqat Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi. Emissiya ikki shaklda bo‘ladi: naqd pul emissiyasi va kredit emissiyasi. Birinchisi — qog‘oz pul va tangalar chiqarish; ikkinchisi — tijorat banklar tomonidan kredit ajratilishi natijasida pul massasi ortishi. Noto‘g‘ri yuritilgan emissiya inflyatsiyani keltirib chiqaradi, shuning uchun bu tizim qat’iy nazoratga olinadi. 4. Pul muomalasi qoidalari Har bir mamlakatda pul muomalasiga oid maxsus qonunlar mavjud bo‘lib, ular pulning aylanish doirasi, to‘lov muddati, to‘lov shakli, valyuta kursining shakllanishi va boshqa texnik va normativ holatlarni belgilaydi. Bu qoidalar iqtisodiy muomalalarning qonuniy va barqaror asosda yuritilishini ta’minlaydi. O‘zbekistonda "Pul-kredit siyosati asoslari to‘g‘risida"gi qonun va Markaziy 32muomaladagi pullar hajmining oshayotganini va uni boshqarish zaruratini ko‘rsatadi. Aynan raqamli valyuta joriy etilishi orqali Markaziy bank bu jarayonni real vaqt rejimida kuzatib borish, inflyatsiyani nazorat qilish va monetar siyosatni optimallashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 5. Kriptovalyutalarning o‘rni va xavflari Kriptovalyutalar – xususiy sektorda paydo bo‘lgan markazlashmagan valyutalardir. Ulardan ba’zilari to‘lov vositasi, boshqalari esa investitsion aktiv sifatida ishlatiladi. Bitcoin, Ethereum, Binance Coin, Solana kabi kriptovalyutalar global moliyaviy bozorlarda katta hajmdagi kapitalni jalb qilgan. Biroq, kriptovalyutalarning xavf-xatarlari ham mavjud: Barqarorlik yo‘qligi: Ularning qiymati juda tebranma. Huquqiy tartibsizlik: Ko‘plab mamlakatlarda qonunchilikda aniq tartib yo‘q. Firibgarlik xavfi: Soxta tokenlar, haker hujumlari va moliyaviy piramidalarning ko‘pligi. Shu sababli, aksar hukumatlar ularni rasmiy pul tizimiga integratsiyalashga emas, balki alternativ moliyaviy vosita sifatida cheklangan doirada qo‘llab- quvvatlashga intilmoqda. 6. Kelajakdagi rivojlanish istiqbollari Kelajakda pul tizimi quyidagi yo‘nalishlarda rivojlanishi kutilmoqda: Raqamli valyutalarning keng joriy etilishi: CBDC loyihalari global miqyosda markaziy o‘rin egallaydi. Blockchain asosidagi moliyaviy boshqaruv: Har bir tranzaksiya shaffof va kuzatiladigan bo‘ladi. Sun’iy intellekt orqali pul siyosati monitoringi: Real vaqt rejimidagi algoritmik nazorat orqali inflyatsiya va likvidlik boshqariladi. Global to‘lov platformalari: Davlatlararo tezkor to‘lov tizimlari paydo bo‘ladi. 2Mavzu: Pul tizimi va uning evolyutsiyasi MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………..… I BOB. PUL TIZIMINING MOHIYATI VA ASOSIY UNSURLARI 1.1. Pul tizimi tushunchasi va uning tarkibiy qismlari …………………….…. ….. 1.2. Pul birligi, muomaladagi pul turlari va ularning huquqiy asoslari ………. ….. 1.3. Pul tizimining funktsiyalari va iqtisodiyotdagi ahamiyati ………….……….. II BOB. PUL TIZIMINING EVOLYUTSIYASI VA ZAMONAVIY RIVOJLANISH YO‘NALISHLARI 2.1. Tarixiy pul tizimlari: metall pullar, kredit pullar, qog‘oz pullar tizimi ……... 2.2. Zamonaviy pul tizimlarining shakllanishi va xususiyatlari …………………. 2.3. Raqamli valyutalar va kelajakdagi pul tizimining rivojlanish istiqbollari …... XULOSA VA TAKLIFLAR ……………………………………………………. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….. 10texnologiyalar integratsiyalashgan texnologiyalar (elektron to‘lov, fintech) raqamli so‘m loyihasi pilot tarzda sinovda 1.2. Pul birligi, muomaladagi pul turlari va ularning huquqiy asoslari Pul tizimining markaziy unsurlaridan biri bu — milliy pul birligi bo‘lib, u mamlakat ichida barcha to‘lovlar, hisob-kitoblar va iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishda yagona o‘lchov mezonini belgilaydi. Pul birligi davlat suverenitetining muhim ramzlaridan biri sifatida ham namoyon bo‘ladi. Har bir mamlakat o‘zining pul birligini belgilaydi va uni qonuniy muomala vositasi sifatida rasmiylashtiradi. Bu orqali iqtisodiy ayirboshlashda yagona me'yor yaratiladi, narxlar tizimi shakllanadi va hisob-kitoblar tizimi uyg‘unlashadi. O‘zbekistonda rasmiy pul birligi "so‘m" bo‘lib, u 1994-yil 1-iyuldan muomalaga kiritilgan. “So‘m”ning muomaladagi eng kichik bo‘linmasi “tiyin” hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq, faqat Markaziy bank milliy valyutaning emissiyasi (chiqarilishi) huquqiga ega. Bu huquq bevosita davlat suverenitetining iqtisodiy ko‘rinishi hisoblanadi va har qanday pul siyosati faoliyatining asosiy yadro nuqtasidir. Pul birligining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: u qiymat o‘lchovi sifatida xizmat qiladi; qonuniy to‘lov vositasi sifatida umumiy qabul qilingan; davlat tomonidan kafolatlangan va nazorat ostida bo‘ladi; Markaziy bank tomonidan belgilangan emissiya cheklovlariga amal qilinadi. 4funktsiyasi haqida chuqur ilmiy mulohazalar ilgari surilgan. Keyinchalik, John Meynard Keyns o‘zining mashhur "Umumiy nazariya" asarida pulning investitsiya va iqtisodiy faollik darajasiga ta’sirini izohlab berdi. Milton Fridman esa monetarizm maktabi asoschisi sifatida pul massasining nazorat ostida bo‘lishi inflyatsiyani jilovlashdagi asosiy vosita ekanligini ta’kidladi. O‘zbekistonda esa mustaqillikdan so‘ng pul tizimi alohida tahlil etilmoqda. A.Qodirov, S.Abdullayev, G.Xayitova kabi iqtisodchilar tomonidan pulning milliy iqtisodiyotdagi o‘rni, pul-kredit siyosatining mexanizmlari, valyuta muomalasini tartibga solish borasida qator ilmiy maqolalar va monografiyalar yozilgan. Shu bilan birga, raqamli iqtisodiyot yuzaga kelganidan buyon pul tizimi doirasidagi ilmiy tadqiqotlar yana-da kengayib bormoqda. Raqamli valyutalar, blokcheyn texnologiyasi, markaziy banklar raqamli valyutalari (CBDC) bo‘yicha xalqaro ilmiy bazalar boyimoqda. Ushbu holatlar mavzuning ilmiy jixatdan yetarlicha o‘rganilganini ko‘rsatadi, biroq zamonaviy evolyutsion bosqichlar hali izchil va kompleks ko‘rinishda o‘z aksini topgani yo‘q. Shu bois, mazkur kurs ishi mavzusi yangi izlanishlar uchun ochiq qolmoqda. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Pul tizimi har qanday iqtisodiy tizimning yuragi hisoblanadi. Uning nazariy jihatdan o‘rganilishi orqali iqtisodiy muomalalarni tushunish, narxlar mexanizmi, inflyatsiya jarayonlari va moliyaviy barqarorlik mezonlari ilmiy asosda tahlil qilinadi. Pul tizimining evolyutsiyasini chuqur o‘rganish natijasida talab va taklif, to‘lov balansi, valyuta kurslari, foiz stavkalari kabi ko‘plab iqtisodiy tushunchalar bilan bog‘liq murakkab jarayonlarni anglash osonlashadi. Ayniqsa, hozirgi sharoitda kriptovalyutalar, raqamli valyutalar, blokcheyn texnologiyalari orqali moliyaviy tizimning tubdan o‘zgarishi kuzatilayotgan bir paytda, ushbu mavzuning nazariy asoslarini bilish dolzarb bo‘lib qolmoqda. Amaliy tomondan esa, kurs ishida o‘rganilgan tahlillar va xulosalar asosida pul- kredit siyosatini takomillashtirish, bank tizimini modernizatsiya qilish, moliyaviy raqamlashtirishni jadallashtirish bo‘yicha foydali takliflar ishlab 18Antik davrlardan boshlab metall pullar muomalasi kuchaydi. Kumush tangalar qadimgi Yunoniston, Rim va Xitoyda keng muomalada bo‘lgan. Keyinchalik oltin asosidagi tizimlar rivoj topdi. Metall pullar tizimining asosiy xususiyati shundan iborat ediki, pulning nominal qiymati bilan uning tarkibidagi metal miqdori teng bo‘lgan. Bu “real pul” konsepsiyasi bo‘lib, uni soxtalashtirish oson emasdi. Metall pullar tizimi bir necha asosiy modelda amalga oshirilgan: Ikki metall tizimi (bimetallizm) – oltin va kumush bir vaqtda qonuniy to‘lov vositasi bo‘lgan. Bu tizim 17–19-asrlarda keng tarqalgan. Yakka metall tizimi (monometallizm) – faqat bitta metal (ko‘pincha oltin) asosida tashkil topgan tizim. Oltin monometallizmi XIX asrning oxiri – XX asr boshlarida eng barqaror tizim sifatida qaralgan. 1.3. Metall pullarning afzallik va kamchiliklari Afzalliklari: Barqaror qiymat; Yuqori ishonch; Soxta pullar muammosi yo‘qligi. Kamchiliklari: Iqtisodiy o‘sishga moslashmasligi; Xom-ashyo yetishmovchiligi; Og‘irligi va transport xarajatlari. Metall pullar tizimi XX asr boshlarida butunlay o‘z ahamiyatini yo‘qotdi, ayniqsa, Birinchi jahon urushidan keyin dunyo bo‘yicha oltin zaxiralari kamaydi va markaziy banklar pul muomalasini nazorat qilishda qiynala boshladi 2. Kredit pullar tizimi 2.1. Kredit pullarning paydo bo‘lishi 27rag‘batlantiruvchi mexanizmlarga va global to‘lov vositalari bilan uyg‘unlashganlikka asoslangan. Endilikda pul tizimi faqatgina qog‘oz banknot va tangalarga tayanmaydi. Uning asosini naqdsiz, raqamli va elektron to‘lovlar tashkil etmoqda. Bu esa pulning an’anaviy funktsiyalarini zamonaviylashtirish, xavfsizlik, tezlik, ishonchlilik va qulaylik tamoyillari asosida takomillashtirishga olib keldi. Zamonaviy pul tizimining shakllanishi bir necha bosqichda amalga oshmoqda. Eng avvalo, bu – raqamlashtirish jarayoni. Dunyodagi aksariyat moliyaviy operatsiyalar hozirda raqamli formatda amalga oshirilmoqda. Pul muomalasining katta qismi bank plastik kartalari, mobil ilovalar, onlayn banking va elektron hamyonlar orqali yuritilmoqda. Bunday shakllanish jarayonida markaziy banklarning roli sezilarli darajada oshmoqda. Masalan, raqamli suveren valyutalar (CBDC) loyihalari Markaziy banklar tomonidan taklif qilinmoqda. Ular orqali davlatlar o‘z valyutasining raqamli shaklini yaratish va nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘lishmoqda. Zamonaviy pul tizimi quyidagi asosiy xususiyatlar bilan tavsiflanadi: 1. Raqamli asosga tayanadi Hozirgi kunda ko‘plab to‘lov operatsiyalari internet va mobil qurilmalar orqali amalga oshirilmoqda. Bu esa pul muomalasini yanada tezkor, xavfsiz va aniqligi yuqori bo‘lgan tizimga aylantirdi. Elektron to‘lov tizimlari — Click, Payme, Apelsin, Uzum Bank kabi xizmatlar O‘zbekiston moliyaviy tizimida keng ommalashgan. 2. Naqdsiz hisob-kitob ustuvorligi Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda 2022–2025 yillar davomida naqd pul aylanishining ulushi pasayib, uning o‘rnini naqdsiz to‘lovlar egalladi. 2025-yilda mamlakatdagi umumiy pul massasining katta qismi elektron ko‘rinishda bo‘lib, bu kredit pullar tizimining zamonaviy shakli sifatida qaralmoqda. Naqd pullardan foydalanish kamaygani, bank kartalar va elektron ilovalar orqali to‘lovlar hajmining ortgani bu xususiyatni tasdiqlaydi. 29etish, bank islohotlarini jadallashtirish bo‘yicha bir qator qarorlar qabul qilindi. Bu islohotlar pul tizimini zamonaviylashtirishga xizmat qildi. Alohida e’tiborli jihat shundaki, zamonaviy pul tizimida kriptoaktivlar va raqamli valyutalar ham muhim o‘rin egallamoqda. Garchi O‘zbekiston hududida hozircha kriptovalyutalar muomalasi cheklangan bo‘lsa-da, Markaziy bank tomonidan eksperimental tartibda raqamli so‘m loyihasi sinovdan o‘tkazilmoqda. Bu esa mamlakatning ham global tendensiyalarga intilayotganini ko‘rsatadi.Shuningdek, O‘zbekistonda raqamli iqtisodiyot strategiyasi doirasida bank-moliya tizimining zamonaviylashtirilishi, elektron identifikatsiya va masofaviy bank xizmatlari joriy etilishi pul tizimini bosqichma-bosqich yangi bosqichga olib chiqmoqda. Bu jarayonda regulyatorlar, tijorat banklari, fintech kompaniyalar va iste’molchilar o‘rtasidagi o‘zaro ishonch va texnologik moslashuv hal qiluvchi ahamiyatga ega. Zamonaviy pul tizimi — bu nafaqat moliyaviy vosita, balki yirik raqamli infratuzilma, iqtisodiy boshqaruv va ijtimoiy barqarorlikning asosi hisoblanadi. Uning shakllanishi raqamlashtirish, bank sektorini isloh qilish, Markaziy bank siyosatini optimallashtirish orqali yuz bermoqda. 2022–2025 yillardagi statistik ma’lumotlar, pul massasining o‘sishi, naqdsiz to‘lovlar hajmining ortishi va raqamli valyutalar bo‘yicha harakatlar bu jarayonni real isbotlab bermoqda. Shunday qilib, zamonaviy pul tizimlari iqtisodiyotning yangi bosqichdagi poydevoriga aylanmoqda va bu tizimlar ustida ishlash iqtisodiy suverenitet va taraqqiyotning zarur sharti hisoblanadi. 2.3. Raqamli valyutalar va kelajakdagi pul tizimining rivojlanish istiqbollari Raqamli texnologiyalar zamonaviy moliyaviy tizimlarni tubdan o‘zgartirmoqda. An’anaviy pul shakllari – naqd va qog‘oz pullar o‘z funksiyasini asta-sekin raqamli muqobillariga bo‘shatmoqda. Bugungi kunda jamiyatda pulning yangi shakli – raqamli valyutalar faol muhokama qilinmoqda va ba’zi mamlakatlarda amaliyotga joriy etilmoqda. Raqamli valyutalar orqali 24tizimi qanday shaklda bo‘lmasin, uning samarali ishlashi davlat tomonidan doimiy ravishda nazorat qilinishi, iqtisodiyot ehtiyojlariga moslashtirilishi va inflyatsion xavf-xatarlarni bartaraf etishga qaratilgan bo‘lishi lozim. 13Alohida e’tirof etish joizki, pul tizimi nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy va ijtimoiy barqarorlikning ham muhim vositasi hisoblanadi. Pul tizimi ustidan to‘liq nazorat bo‘lmasa, iqtisodiy muvozanat buziladi, inflyatsiya yoki deflyatsiya kuchayadi, ishsizlik ortadi, investitsiya muhiti beqarorlashadi. Shu boisdan, pul turlari va ularning huquqiy asoslari bevosita davlat siyosati va strategik rejalash bilan bog‘liqdir. Pul birligi, muomaladagi pul shakllari va ularning huquqiy asoslari har bir davlatning iqtisodiy mustaqilligi va barqarorligining asosi hisoblanadi. Pulning to‘g‘ri ishlashi orqali iqtisodiyotning barcha tarmoqlari o‘zaro uyg‘unlashgan holda harakat qiladi. Bu esa mamlakat ichki va tashqi bozorlardagi ishonchliligi, sarmoyadorlar uchun jozibadorligi, xalq farovonligi kabi mezonlarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun, ushbu bo‘limda yoritilgan masalalar nazariy va amaliy jihatdan dolzarb bo‘lib, ularni chuqur o‘rganish har qanday iqtisodiy faoliyat uchun muhim nazariy asos vazifasini bajaradi. 1.3. Pul tizimining funksiyalari va iqtisodiyotdagi ahamiyati Pul tizimi zamonaviy iqtisodiyotda markaziy o‘rin egallovchi, jamiyatdagi moliyaviy muomalalarni tartibga soluvchi va iqtisodiy jarayonlarni boshqaruvchi asosiy mexanizmdir. Uning funktsiyalari nafaqat oddiy to‘lov vositasi sifatida, balki iqtisodiy barqarorlik, inflyatsiyani nazorat qilish, bozor ishtirokchilarining faoliyatini muvofiqlashtirish kabi ko‘plab vazifalarni o‘z ichiga oladi. Pul tizimi to‘g‘ri ishlamasa, iqtisodiyotda muvozanatsizlik yuzaga keladi, narxlar beqarorligi, moliyaviy xavf, ishsizlik va investitsiya ishtahasi pasayadi. Shu sababli pul tizimi funksiyalarini chuqur o‘rganish nafaqat nazariy, balki strategik amaliy ahamiyatga egadir. Pulning asosiy funksiyalari Iqtisodiy nazariyada pulning bir necha asosiy funksiyalari ajratib ko‘rsatilgan bo‘lib, ular zamonaviy pul tizimining poydevorini tashkil etadi. Ular quyidagilardan iborat:

Pul tizimi va uning evolyutsiyasi kurs ishi | Пул тизими ва унинг эволюцияси 

Купить