Pul tizimi va uning evolyutsiyasi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	309.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

39 Sotish

Pul tizimi va uning evolyutsiyasi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Pul tizimi va uning evolyutsiyasi
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Pul tizimi va uning evolyutsiyasi
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………..…
I BOB. PUL TIZIMINING MOHIYATI VA ASOSIY UNSURLARI
1.1. Pul tizimi tushunchasi va uning tarkibiy qismlari …………………….….
…..
1.2. Pul birligi, muomaladagi pul turlari va ularning huquqiy asoslari ……….
…..
1.3. Pul tizimining funktsiyalari va iqtisodiyotdagi ahamiyati ………….………..
II BOB. PUL TIZIMINING EVOLYUTSIYASI VA ZAMONAVIY
RIVOJLANISH YO‘NALISHLARI
2.1. Tarixiy pul tizimlari: metall pullar, kredit pullar, qog‘oz pullar tizimi ……...
2.2. Zamonaviy pul tizimlarining shakllanishi va xususiyatlari ………………….
2.3. Raqamli valyutalar va kelajakdagi pul tizimining rivojlanish
istiqbollari …...
XULOSA VA
TAKLIFLAR …………………………………………………….
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR………………………………………..

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Global iqtisodiy o‘zgarishlar fonida
moliyaviy barqarorlikni ta’minlovchi asosiy omillardan biri sifatida pul tizimi
alohida ahamiyat kasb etmoqda. Pul faqat muomala vositasi bo‘lib qolmay,
balki iqtisodiyotni boshqarish, narx-navo barqarorligini saqlab qolish va aholi
farovonligini oshirishda hal qiluvchi o‘ringa ega. Hozirgi kunda dunyo
davlatlarining deyarli barchasi pul tizimining ishonchliligi va funksionalligiga
alohida e’tibor qaratmoqda. Ayniqsa, O‘zbekiston singari bozor iqtisodiyotiga
bosqichma-bosqich o‘tayotgan mamlakatlar uchun pul tizimining to‘g‘ri tashkil
etilishi iqtisodiy taraqqiyotning kafolati hisoblanadi. So‘nggi yillarda nafaqat
an’anaviy pul shakllari, balki raqamli valyutalar, kriptovalyutalar, elektron
hamyonlar, mobil to‘lov platformalari ham jadal sur’atlarda rivojlanmoqda. Bu
esa mavjud pul tizimining qayta ko‘rib chiqilishini, evolyutsion jarayonlarini
tahlil qilishni talab etadi 1
. Pul tizimining tarixiy bosqichlarini chuqur o‘rganish
orqali biz iqtisodiyotning muhim qonuniyatlarini anglab olamiz. Shu bois
mazkur kurs ishi mavzusi nafaqat nazariy, balki amaliy dolzarblik kasb etib,
iqtisodiy siyosatni shakllantirishda ham foydali bo‘lishi mumkin.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Pul tizimi va uning tarixiy
rivoji iqtisodiy nazariya fanida muhim va fundamental yo‘nalishlardan biri
sifatida shakllangan. Klassik iqtisodiy maktab vakillari — Adam Smit va David
Rikardo davridayoq pulning muomaladagi roli, qiymati va ayirboshlashdagi
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023.

4funktsiyasi haqida chuqur ilmiy mulohazalar ilgari surilgan. Keyinchalik, John
Meynard Keyns o‘zining mashhur "Umumiy nazariya" asarida pulning
investitsiya va iqtisodiy faollik darajasiga ta’sirini izohlab berdi. Milton
Fridman esa monetarizm maktabi asoschisi sifatida pul massasining nazorat
ostida bo‘lishi inflyatsiyani jilovlashdagi asosiy vosita ekanligini ta’kidladi.
O‘zbekistonda esa mustaqillikdan so‘ng pul tizimi alohida tahlil etilmoqda.
A.Qodirov, S.Abdullayev, G.Xayitova kabi iqtisodchilar tomonidan pulning
milliy iqtisodiyotdagi o‘rni, pul-kredit siyosatining mexanizmlari, valyuta
muomalasini tartibga solish borasida qator ilmiy maqolalar va monografiyalar
yozilgan. Shu bilan birga, raqamli iqtisodiyot yuzaga kelganidan buyon pul
tizimi doirasidagi ilmiy tadqiqotlar yana-da kengayib bormoqda. Raqamli
valyutalar, blokcheyn texnologiyasi, markaziy banklar raqamli valyutalari
(CBDC) bo‘yicha xalqaro ilmiy bazalar boyimoqda. Ushbu holatlar mavzuning
ilmiy jixatdan yetarlicha o‘rganilganini ko‘rsatadi, biroq zamonaviy evolyutsion
bosqichlar hali izchil va kompleks ko‘rinishda o‘z aksini topgani yo‘q. Shu
bois, mazkur kurs ishi mavzusi yangi izlanishlar uchun ochiq qolmoqda.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Pul tizimi har
qanday iqtisodiy tizimning yuragi hisoblanadi. Uning nazariy jihatdan
o‘rganilishi orqali iqtisodiy muomalalarni tushunish, narxlar mexanizmi,
inflyatsiya jarayonlari va moliyaviy barqarorlik mezonlari ilmiy asosda tahlil
qilinadi. Pul tizimining evolyutsiyasini chuqur o‘rganish natijasida talab va
taklif, to‘lov balansi, valyuta kurslari, foiz stavkalari kabi ko‘plab iqtisodiy
tushunchalar bilan bog‘liq murakkab jarayonlarni anglash osonlashadi.
Ayniqsa, hozirgi sharoitda kriptovalyutalar, raqamli valyutalar, blokcheyn
texnologiyalari orqali moliyaviy tizimning tubdan o‘zgarishi kuzatilayotgan bir
paytda, ushbu mavzuning nazariy asoslarini bilish dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Amaliy tomondan esa, kurs ishida o‘rganilgan tahlillar va xulosalar asosida pul-
kredit siyosatini takomillashtirish, bank tizimini modernizatsiya qilish,
moliyaviy raqamlashtirishni jadallashtirish bo‘yicha foydali takliflar ishlab

5chiqish mumkin. Shuningdek, O‘zbekistonning milliy pul tizimini raqamli
iqtisodiyot sharoitida samarali boshqarish bo‘yicha strategiyalar ishlab
chiqishga xizmat qiladi. Pul tizimining amaliy holatlarini chuqur o‘rganish
orqali iqtisodiy xavflarni oldindan aniqlash va ularni barvaqt bartaraf etish
imkoniyati ham kengayadi. Shu sababli, mazkur mavzu nazariy jihatdan
fundamental, amaliy jihatdan esa strategik ahamiyatga ega.
Kurs ishi mavzusining obyekti Ushbu kurs ishining obyektini zamonaviy
iqtisodiy tizimlarda amal qilayotgan milliy va xalqaro pul tizimlari tashkil etadi.
O‘zbekiston Respublikasining milliy pul tizimi ham alohida tahlil obyekti
sifatida qaraladi.
Kurs ishi mavzusining predmeti — pul tizimining tarkibiy tuzilmasi,
rivojlanish bosqichlari, funktsional xususiyatlari hamda uning zamonaviy
iqtisodiyotdagi roli va istiqbollaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — pul tizimining tarixiy shakllanishi,
uning tarkibiy unsurlari va zamonaviy ko‘rinishlarini ilmiy tahlil qilish hamda
O‘zbekiston iqtisodiyotida amal qilayotgan pul tizimining samaradorligini
o‘rganishdir.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
Pul tizimi tushunchasi va uning tarkibiy qismlarini aniqlash;
Pulning tarixiy shakllari va ularning iqtisodiyotdagi roli haqida tahlil qilish;
Pul tizimining asosiy funksiyalari va zamonaviy xususiyatlarini ko‘rsatib
berish;
Raqamli valyutalarning vujudga kelish sabablari va istiqbollarini tahlil
qilish;
O‘zbekiston Respublikasida amal qilayotgan pul tizimining huquqiy
asoslarini ko‘rib chiqish;
Zamonaviy pul siyosatining iqtisodiyotga ta’sirini baholash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. PUL TIZIMINING MOHIYATI VA ASOSIY UNSURLARI
1.1. Pul tizimi tushunchasi va uning tarkibiy qismlari
Pul tizimi — bu biror davlat yoki mamlakat ichida rasmiy huquqiy asosda
amal qiluvchi pul muomalasini tashkil qiluvchi iqtisodiy va huquqiy institutlar,
mexanizmlar, vositalar va qoidalar majmuasidir. U iqtisodiy munosabatlar
tizimida markaziy o‘rin egallab, tovar ayirboshlash, to‘lov va hisob-kitob,
jamg‘arma shakllanishi kabi asosiy jarayonlarni boshqarishda asosiy vosita
bo‘lib xizmat qiladi. Pul tizimi – davlat tomonidan belgilangan pul birligi,
muomaladagi pul shakllari, naqd va naqdsiz to‘lov tizimlari, emissiya tartibi,
pul siyosati yurituvchi institutlar kabi elementlarni o‘z ichiga oladi.
Tarixiy jihatdan olib qaralganda, pul tizimi ibtidoiy jamiyatdagi natural
almashinuv tizimidan boshlab shakllangan. Tovar-pul munosabatlarining
rivojlanishi natijasida dastlab tovar-pul, keyin esa metall pul (oltin, kumush),
undan so‘ng esa qog‘oz pul va kredit pullar tizimi vujudga kelgan. Bugungi
kunda esa, raqamli iqtisodiyot sharoitida raqamli valyutalar, kriptovalyutalar va
markaziy bank raqamli valyutalari (CBDC) pul tizimining yangi shakllari
sifatida paydo bo‘lmoqda. Bularning barchasi pul tizimining o‘zgaruvchan,
dinamik va evolyutsion xarakterga ega ekanini ko‘rsatadi.
Pul tizimining tarkibiy qismlari — bu pul tizimining samarali faoliyat
yuritishini ta’minlovchi asosiy elementlardir. Ular quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
1. Pul birligi

7Har bir mamlakatda rasmiy ravishda belgilangan pul birligi mavjud bo‘ladi.
Masalan, AQShda – dollar, Yevropada – yevro, O‘zbekistonda – so‘m. Pul
birligi qiymatni ifodalovchi asosiy o‘lchov vositasi bo‘lib, barcha iqtisodiy
ko‘rsatkichlar (ish haqi, narxlar, to‘lovlar) shu birlikda aniqlanadi. Pul birligi
qonuniy asosda belgilanib, uni faqatgina Markaziy banklar yoki unga
tenglashtirilgan moliyaviy institutlar chiqaradi.
2. Muomaladagi pul shakllari
Muomaladagi pul turlari ikki guruhga ajratiladi: naqd pullar va naqdsiz
pullar. Naqd pullarga banknotlar va tangalar kiradi. Ular asosan jismoniy
shaxslar o‘rtasida kichik to‘lovlar uchun ishlatiladi. Naqdsiz pullar esa bank
hisobvaraqlari orqali amalga oshiriladigan elektron to‘lovlar, o‘tkazmalar,
kartochkalar va boshqa vositalarni o‘z ichiga oladi. Hozirgi kunda dunyoda
naqdsiz hisob-kitoblar ulushi ortib bormoqda, chunki bu tizim xavfsiz, tezkor
va nazorat qilishga qulay.
3. Emissiya tizimi
Emissiya — bu yangi pul mablag‘larini muomalaga chiqarish jarayonidir.
Bu jarayon davlatning moliyaviy suvereniteti doirasida faqat Markaziy bank
tomonidan amalga oshiriladi. Emissiya ikki shaklda bo‘ladi: naqd pul
emissiyasi va kredit emissiyasi. Birinchisi — qog‘oz pul va tangalar chiqarish;
ikkinchisi — tijorat banklar tomonidan kredit ajratilishi natijasida pul massasi
ortishi. Noto‘g‘ri yuritilgan emissiya inflyatsiyani keltirib chiqaradi, shuning
uchun bu tizim qat’iy nazoratga olinadi.
4. Pul muomalasi qoidalari
Har bir mamlakatda pul muomalasiga oid maxsus qonunlar mavjud bo‘lib,
ular pulning aylanish doirasi, to‘lov muddati, to‘lov shakli, valyuta kursining
shakllanishi va boshqa texnik va normativ holatlarni belgilaydi. Bu qoidalar
iqtisodiy muomalalarning qonuniy va barqaror asosda yuritilishini ta’minlaydi.
O‘zbekistonda "Pul-kredit siyosati asoslari to‘g‘risida"gi qonun va Markaziy

8bank nizomlari pul muomalasini tartibga soluvchi asosiy huquqiy hujjatlar
hisoblanadi.
5. Pul-kredit siyosatini yurituvchi institutlar
Pul tizimining to‘laqonli faoliyati uchun uni boshqaruvchi markaziy
institutlar bo‘lishi shart. Bu vazifani, odatda, Markaziy bank bajaradi.
O‘zbekistonda bu rolni O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bajaradi. U
milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash, inflyatsiyani nazorat qilish, valuta
bozorini tartibga solish, bank tizimiga nazorat qilish kabi muhim funksiyalarni
amalga oshiradi. Bundan tashqari, tijorat banklari, to‘lov tashkilotlari, moliya
vositachilari ham pul tizimi ishtirokchilari sifatida qatnashadi.
6. Valyuta siyosati
Pul tizimining yana bir muhim tarkibiy qismi bu — valyuta siyosatidir.
Valyuta siyosati orqali davlat xalqaro to‘lovlar tizimini, chet el valyutasining
aylanishini, konvertatsiyani va valyuta zaxiralarini boshqaradi. O‘zbekiston
valyuta siyosatida erkin konvertatsiya, raqamli valyuta monitoringi va valuta
zaxiralarining boshqaruvi yo‘nalishlarida sezilarli natijalarga erishdi. Valyuta
kursining yuritilishi – bu ham iqtisodiy xavfsizlikning muhim mezonlaridan
biridir.
Pul tizimining samarali ishlashi uchun uning barcha tarkibiy qismlari o‘zaro
uzviy aloqada bo‘lishi shart. Masalan, pul birligining barqarorligi nafaqat
emissiya siyosatiga, balki umumiy makroiqtisodiy barqarorlikka, davlat
byudjeti balansiga, valyuta siyosatiga bog‘liq. Shu bilan birga, zamonaviy
texnologiyalar (masalan, fintech, blockchain, mobil banking) pul tizimi tarkibiy
qismlarini transformatsiyalab, yangi shakllar kiritmoqda.
Bundan tashqari, global moliyaviy integratsiya jarayonlari ham milliy pul
tizimlariga ta’sir o‘tkazmoqda. Jahon bozorlaridagi o‘zgarishlar, xom ashyo
narxlarining tebranishi, xalqaro siyosiy-iqtisodiy inqirozlar milliy valyutaning
barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun, zamonaviy pul
tizimi nafaqat ichki iqtisodiyotga, balki xalqaro omillarga ham bevosita bog‘liq

9bo‘lib bormoqda.Shu nuqtai nazardan qaralganda, har bir davlat pul tizimini
shakllantirishda o‘zining iqtisodiy rivojlanish darajasini, moliyaviy
imkoniyatlarini, demografik va ijtimoiy xususiyatlarini hisobga oladi. Masalan,
rivojlangan davlatlarda pul tizimi asosan raqamli texnologiyalarga
asoslanmoqda, naqd pul aylanishi qisqarib bormoqda. Aksincha,
rivojlanayotgan davlatlarda naqd pullar ustunlik qilmoqda, biroq raqamli
moliya xizmatlari jadal sur’atlarda kengaymoqda.
Pul tizimining asosiy tarkibiy qismlari bo‘yicha jadval
Tarkibiy qism Tavsifi O‘zbekistonda amalga
oshirilishi
Pul birligi Rasmiy qonuniy to‘lov
vositasi sifatida belgilangan
milliy valyuta So‘m (UZS) – 1994 yildan joriy
etilgan, Markaziy bank
tomonidan nazorat qilinadi
Muomaladagi
pul turlari Naqd (banknot va tangalar)
va naqdsiz (elektron) pul
shakllari Naqd pullar – banknot va
tangalar; Naqdsiz to‘lovlar –
plastik kartalar, mobil banking
Emissiya tizimi Pul chiqarish tartibi, uni kim
amalga oshirishi Markaziy bank – yagona pul
emissiya huquqiga ega organ
Pul muomalasi
qoidalari Pul aylanishi va to‘lov
munosabatlarini tartibga
soluvchi normativlar “Pul-kredit siyosati asoslari
to‘g‘risida”gi qonun, MB
nizomlari orqali tartibga solinadi
Pul-kredit
siyosati
instituti Pul siyosatini yurituvchi va
muvofiqlashtiruvchi tashkilot O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy banki, Tijorat banklari
tizimi
Valyuta
siyosati Chet el valyutasi bilan
muomalalar, kurs siyosati,
valyuta zaxirasi Erkin konvertatsiya, milliy
valyutaning kursi MB
tomonidan belgilab boriladi
Raqamli Pul tizimiga HUMO, UzCard, QR-to‘lovlar,

10texnologiyalar integratsiyalashgan
texnologiyalar (elektron
to‘lov, fintech) raqamli so‘m loyihasi pilot
tarzda sinovda
1.2. Pul birligi, muomaladagi pul turlari va ularning huquqiy asoslari
Pul tizimining markaziy unsurlaridan biri bu — milliy pul birligi bo‘lib, u
mamlakat ichida barcha to‘lovlar, hisob-kitoblar va iqtisodiy operatsiyalarni
amalga oshirishda yagona o‘lchov mezonini belgilaydi. Pul birligi davlat
suverenitetining muhim ramzlaridan biri sifatida ham namoyon bo‘ladi. Har bir
mamlakat o‘zining pul birligini belgilaydi va uni qonuniy muomala vositasi
sifatida rasmiylashtiradi. Bu orqali iqtisodiy ayirboshlashda yagona me'yor
yaratiladi, narxlar tizimi shakllanadi va hisob-kitoblar tizimi uyg‘unlashadi.
O‘zbekistonda rasmiy pul birligi "so‘m" bo‘lib, u 1994-yil 1-iyuldan
muomalaga kiritilgan. “So‘m”ning muomaladagi eng kichik bo‘linmasi “tiyin”
hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va “O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq, faqat Markaziy
bank milliy valyutaning emissiyasi (chiqarilishi) huquqiga ega. Bu huquq
bevosita davlat suverenitetining iqtisodiy ko‘rinishi hisoblanadi va har qanday
pul siyosati faoliyatining asosiy yadro nuqtasidir.
Pul birligining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
u qiymat o‘lchovi sifatida xizmat qiladi;
qonuniy to‘lov vositasi sifatida umumiy qabul qilingan;
davlat tomonidan kafolatlangan va nazorat ostida bo‘ladi;
Markaziy bank tomonidan belgilangan emissiya cheklovlariga amal
qilinadi.

11Bugungi kunda nafaqat pul birligi, balki muomaladagi pul shakllari ham
o‘zgarib bormoqda. Iqtisodiyot rivojlangan sari jamiyat ichida ishlatiladigan pul
turlari ham diversifikatsiyalanmoqda. Muomaladagi pul turlarini umumiy ikkita
katta guruhga ajratish mumkin: naqd pullar va naqdsiz pullar.
Naqd pullar
Naqd pullar — bu tangalar va banknotlar ko‘rinishidagi jismoniy pul
shakllaridir. Ular bevosita muomala vositasi bo‘lib xizmat qiladi va jismoniy
shaxslar o‘rtasidagi oddiy savdo-sotiqda keng qo‘llaniladi. O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki tomonidan chiqariladigan banknotlar va tangalar
respublika hududida qonuniy to‘lov vositasi hisoblanadi. Naqd pul muomalasi
davlat tomonidan qat’iy nazorat ostida bo‘lib, u muomaladagi naqd pul massasi,
inflyatsiya darajasi, aholi iste’mol qobiliyati kabi ko‘rsatkichlarga sezilarli ta’sir
ko‘rsatadi.
Markaziy bank naqd pullarning hajmini iqtisodiy faollik, narxlar indeksi va
yalpi ichki mahsulot (YAIM) o‘sishi kabi ko‘rsatkichlar asosida rejalashtiradi.
Naqd pullarning muomaladagi ulushi kam bo‘lsa, bu raqamli iqtisodiyotning
kengayganidan dalolat beradi. O‘zbekistonning so‘nggi yillardagi moliyaviy
siyosati, ayniqsa bank plastik kartalari va elektron to‘lov tizimlarining
rivojlanishi fonida, naqd pullarning ulushi asta-sekin qisqarib bormoqda.
Naqdsiz pullar
Naqdsiz pul — bu bank hisobvaraqlari orqali muomalaga kiradigan va
qog‘oz yoki tangada mavjud bo‘lmagan raqamli mablag‘lardir. Bular asosan
bank o‘tkazmalari, plastik kartalar, internet banking, mobil banking va elektron
hamyonlar ko‘rinishida mavjud. Naqdsiz hisob-kitoblar ish haqi to‘lash,
to‘lovlar amalga oshirish, kontrakt asosida mahsulot sotib olish kabi ko‘plab
jarayonlarda qo‘llaniladi.
Naqdsiz pul tizimi pul muomalasining xavfsizligini, tezligini va
hisobdorligini oshiradi. Ayniqsa, yirik miqdordagi moliyaviy operatsiyalar faqat
naqdsiz shaklda amalga oshiriladi. O‘zbekistonda HUMO, UzCard kabi milliy

12to‘lov tizimlari, shuningdek xalqaro VISA va MasterCard tizimlari keng
qo‘llaniladi. Shu bilan birga, elektron to‘lov operatorlari — Click, Payme,
Apelsin, Oson kabi xizmatlar keng quloch yozmoqda. Bu esa nafaqat muomala
hajmini oshiradi, balki iqtisodiy faoliyatni rasmiylashtirishda muhim vositaga
aylanadi.
Naqdsiz to‘lovlar soliq organlari, bank tizimi va Markaziy bank uchun
muhim axborot manbai bo‘lib xizmat qiladi. Bu orqali pul oqimlari ustidan
kuzatuv yuritish, soyalashtirilgan iqtisodiyot hajmini qisqartirish imkoniyati
kengayadi. Shu bois, davlat tomonidan naqdsiz to‘lovlar ulushini oshirish
siyosati faol qo‘llab-quvvatlanmoqda.
Ularning huquqiy asoslari
Pul birligi va muomaladagi pul turlarining rasmiy maqomda ishlashi maxsus
huquqiy asoslar bilan kafolatlanadi. O‘zbekiston Respublikasida bu asos
quyidagi qonuniy hujjatlar orqali belgilangan:
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – davlat mustaqilligi va
suvereniteti asosida milliy pul birligining mavjudligini kafolatlaydi.
“O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi qonun – milliy
valyutaning muomalaga chiqarilishi, emissiya tartibi, pul massasi ustidan
nazorat va pul-kredit siyosatini yuritish vakolatlarini belgilaydi.
“Valyuta tartibi to‘g‘risida”gi qonun – chet el valyutasi va milliy
valyutaning muomaladagi yuritilishi, konvertatsiya, valuta amaliyotlari va
yuridik asoslarini belgilaydi.
Markaziy bank qarorlari va nizomlari – naqd pul emissiyasi, banknotlar
dizayni, ularning amal qilish muddati va almashinuvi tartiblarini aniqlab beradi.
Soliq va bank kodekslari – naqdsiz to‘lovlar, moliyaviy muomalalar,
elektron to‘lov vositalari orqali amalga oshiriladigan jarayonlarni tartibga
soladi.Shuningdek, Markaziy bank va tijorat banklari o‘z faoliyatida ichki
instruktsiyalar, reglamentlar va tartiblar asosida harakat qiladi. Ular naqd va
naqdsiz pul aylanishining har bir bosqichini huquqiy jihatdan asoslaydi.

13Alohida e’tirof etish joizki, pul tizimi nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy va
ijtimoiy barqarorlikning ham muhim vositasi hisoblanadi. Pul tizimi ustidan
to‘liq nazorat bo‘lmasa, iqtisodiy muvozanat buziladi, inflyatsiya yoki
deflyatsiya kuchayadi, ishsizlik ortadi, investitsiya muhiti beqarorlashadi. Shu
boisdan, pul turlari va ularning huquqiy asoslari bevosita davlat siyosati va
strategik rejalash bilan bog‘liqdir.
Pul birligi, muomaladagi pul shakllari va ularning huquqiy asoslari har bir
davlatning iqtisodiy mustaqilligi va barqarorligining asosi hisoblanadi. Pulning
to‘g‘ri ishlashi orqali iqtisodiyotning barcha tarmoqlari o‘zaro uyg‘unlashgan
holda harakat qiladi. Bu esa mamlakat ichki va tashqi bozorlardagi
ishonchliligi, sarmoyadorlar uchun jozibadorligi, xalq farovonligi kabi
mezonlarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun, ushbu bo‘limda
yoritilgan masalalar nazariy va amaliy jihatdan dolzarb bo‘lib, ularni chuqur
o‘rganish har qanday iqtisodiy faoliyat uchun muhim nazariy asos vazifasini
bajaradi.
1.3. Pul tizimining funksiyalari va iqtisodiyotdagi ahamiyati
Pul tizimi zamonaviy iqtisodiyotda markaziy o‘rin egallovchi, jamiyatdagi
moliyaviy muomalalarni tartibga soluvchi va iqtisodiy jarayonlarni
boshqaruvchi asosiy mexanizmdir. Uning funktsiyalari nafaqat oddiy to‘lov
vositasi sifatida, balki iqtisodiy barqarorlik, inflyatsiyani nazorat qilish, bozor
ishtirokchilarining faoliyatini muvofiqlashtirish kabi ko‘plab vazifalarni o‘z
ichiga oladi. Pul tizimi to‘g‘ri ishlamasa, iqtisodiyotda muvozanatsizlik yuzaga
keladi, narxlar beqarorligi, moliyaviy xavf, ishsizlik va investitsiya ishtahasi
pasayadi. Shu sababli pul tizimi funksiyalarini chuqur o‘rganish nafaqat
nazariy, balki strategik amaliy ahamiyatga egadir.
Pulning asosiy funksiyalari
Iqtisodiy nazariyada pulning bir necha asosiy funksiyalari ajratib
ko‘rsatilgan bo‘lib, ular zamonaviy pul tizimining poydevorini tashkil etadi.
Ular quyidagilardan iborat:

141. Qiymat o‘lchovi funksiyasi
Pul tovarlar va xizmatlarning qiymatini ifodalash uchun yagona mezon
hisoblanadi. Ya’ni, har qanday mahsulotning bahosi pulda ifodalanadi. Bu esa
bozorda narxlar tizimini shakllantirish imkonini beradi. Qiymat o‘lchovi
funksiyasi tufayli tovarlar o‘zaro taqqoslanadi, xaridor va sotuvchi o‘rtasidagi
bahslar kamayadi, savdo jarayoni yengillashadi. Masalan, bir dona non 4000
so‘m deb baholansa, bu uning boshqa tovarlarga nisbatan qiymatini bildiradi.
Bu funksiyaga ko‘ra pul doimiy, barqaror va ishonchli bo‘lishi kerak.
Inflyatsiya yoki deflyatsiya bu funksiyaning izdan chiqishiga olib keladi.
2. Muomala vositasi funksiyasi
Pul mahsulotlar almashinuvida vosita sifatida xizmat qiladi. Ikkita tomon
o‘rtasidagi tovar ayirboshlashda pul vositachilik qilib, ayirboshlashni ikki
bosqichga ajratadi: sotuv va xarid. Bunda birinchi bosqichda tovar pulga
aylanadi, ikkinchisida pul boshqa tovar yoki xizmatga aylanadi. Shu bilan birga,
bu funksiyaning samarali ishlashi uchun pul keng qabul qilinadigan va suveren
bo‘lishi kerak. Muomala vositasi sifatidagi pul iste’molchilar va ishlab
chiqaruvchilar o‘rtasida dinamik aloqani ta’minlaydi. Ayniqsa, bozorda harakat
qilayotgan turli sektorlar o‘rtasidagi almashinuvda pulning vositachilik roli
iqtisodiy hayotning harakatlantiruvchi kuchiga aylanadi.
3. To‘lov vositasi funksiyasi
Pul iqtisodiy shartnomalar, qarzlar, ijara to‘lovlari, soliqlar, sanksiyalar kabi
moliyaviy majburiyatlarni bajarishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bu
funksiyada pul muomalasi vaqt bo‘yicha uzayadi: mahsulot yoki xizmat oldin
olinadi, to‘lov esa keyinroq amalga oshiriladi. Bu nafaqat ichki bozor, balki
tashqi savdo munosabatlarida ham hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy
to‘lov vositalari, masalan, plastik kartalar, mobil banking va elektron hisob-
kitob tizimlari aynan ushbu funksiyaning kengaytirilgan ko‘rinishidir. Shu
tufayli bu funksiyaning takomillashuvi bank tizimining raqamlashtirilishiga
bevosita bog‘liq.

154. Jamg‘arma vositasi (qimmat saqlovchi) funksiyasi
Pul vaqtincha ishlatilmayotgan mablag‘lar sifatida saqlanishi va keyinchalik
xarid qilish uchun foydalanilishi mumkin. Bunda pulning barqarorligi muhim
ahamiyat kasb etadi. Inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda pulning
bu funksiyasi zaiflashadi, chunki uning qiymati pasayib boradi. Shu sababli, pul
jamg‘arma vositasi bo‘lishi uchun uning sotib olish qobiliyati vaqt o‘tishi bilan
saqlanishi kerak. Rivojlangan davlatlarda odamlar bank omonatlari,
obligatsiyalar yoki qimmatli qog‘ozlar orqali o‘z pullarini saqlaydilar.
O‘zbekistonda ham bu yo‘nalishda ijobiy o‘zgarishlar mavjud: omonatlar
hajmi, depozitlar ulushi va yillik stavkalar doimiy o‘smoqda.
5. Dunyo puli sifatida funktsiyasi
Global iqtisodiy aloqalarda ayrim milliy valyutalar (masalan, AQSh dollari,
yevro) xalqaro hisob-kitob vositasi sifatida xizmat qiladi. Bu pulning xalqaro
savdo, investitsiya va to‘lov balanslaridagi rolini bildiradi. O‘zbekistonda ham
import-eksport operatsiyalari asosan AQSh dollari va yevroda amalga
oshirilmoqda. Hozirda ba’zi davlatlar o‘zaro hisob-kitoblarda o‘z milliy
valyutalarini ishlatishga o‘tmoqda, bu esa valyuta suvereniteti va xalqaro
iqtisodiy xavfsizlik masalalarini kun tartibiga olib chiqmoqda.
Pul tizimining iqtisodiyotdagi ahamiyati
Pul tizimi faqatgina pulni tarqatish yoki ayirboshlash funksiyasini
bajarmaydi, balki makroiqtisodiy siyosatni amalga oshirishda strategik vosita
sifatida xizmat qiladi. Uning iqtisodiyotdagi ahamiyatini quyidagi jihatlar orqali
baholash mumkin:
1. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash
Markaziy banklar tomonidan yuritiladigan pul-kredit siyosati inflyatsiyani
jilovlash, narxlar barqarorligini ta’minlash, ishsizlik darajasini pasaytirish kabi
muhim iqtisodiy maqsadlarga xizmat qiladi. Pul massasi ortib ketishi
inflyatsiyani, kamayishi esa deflyatsiyani keltirib chiqaradi. Shuning uchun pul
tizimi – iqtisodiy holatga sezilarli ta’sir ko‘rsatadigan asosiy vosita hisoblanadi.

162. Moliyaviy vositalarni harakatlantirish
Pul – bu kapitalning yurishi, investitsiyalarning harakatini ta’minlaydigan
asosiy vositadir. Banklar, moliyaviy institutlar, fond bozorlari aynan pul
tizimiga tayangan holda faoliyat yuritadilar. Investitsiyalar oqimi pul tizimi
orqali real sektorga yetib boradi va ishlab chiqarishni rag‘batlantiradi.
3. Bozor mexanizmini muvofiqlashtirish
Pul tizimi bozor iqtisodiyoti sharoitida narxlar, xarajatlar, foyda va raqobat
munosabatlarini uyg‘unlashtiradi. Narxlar orqali talab va taklif muvozanati,
iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning harakatlari tartibga solinadi. Bunda
pul — aloqa vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
4. Davlat byudjetini shakllantirish va boshqarish
Davlat soliqlarni pulda yig‘adi, budjet xarajatlari ham pul ko‘rinishida
amalga oshiriladi. Bu esa pul tizimini moliyaviy boshqaruv vositasi sifatida
ahamiyatli qiladi. Ayniqsa, inflyatsion soliq va davlat qarzi tizimi orqali pul
siyosati davlat xarajatlarini moliyalashtirishda bevosita vosita bo‘ladi.
5. Xalq farovonligini oshirish vositasi
Aholining daromadlari, ijtimoiy nafaqalar, pensiyalar, kreditlar, ipoteka va
to‘lov tizimlari bevosita pul tizimi orqali yuritiladi. Pul barqaror bo‘lsa, aholi
jamg‘arma qiladi, investitsiya qiladi va iste’mol faol bo‘ladi. Bu esa yalpi ichki
mahsulotning o‘sishiga xizmat qiladi.
Pul tizimi zamonaviy iqtisodiyotning asosi, barqarorlik, boshqaruv va
taraqqiyotning kalitidir. Uning funksiyalari bevosita iqtisodiy muvozanat,
investitsion muhit, moliyaviy ishonch va xalq farovonligi bilan bog‘liq. Har bir
funktsiya iqtisodiy jarayonlarning o‘z vaqtida, samarali va izchil yuritilishini
ta’minlaydi. Ayniqsa, O‘zbekistonda pul tizimining izchil modernizatsiyasi —
raqamli so‘m loyihasi, elektron to‘lovlar va bank islohotlari – pulning
zamonaviy talablarga moslashganini ko‘rsatadi. Shunday qilib, pul tizimini
mukammal anglash va boshqarish har qanday mamlakat iqtisodiy salohiyatining
mustahkam poydevori hisoblanadi.

17II BOB. PUL TIZIMINING EVOLYUTSIYASI VA ZAMONAVIY
RIVOJLANISH YO‘NALISHLARI
2.1. Tarixiy pul tizimlari: metall pullar, kredit pullar, qog‘oz pullar
tizimi
Pul — jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining ajralmas qismidir. Uning ilk
shakllari ibtidoiy jamiyatda almashuv vositasi sifatida turli narsalar
(chig‘anoqlar, chorva, bug‘doy, tuz) bilan ifodalanib kelgan. Biroq, jamiyat
taraqqiyoti davomida bu vositalar o‘rnini yanada qulay, universal va ishonchli
tovar – pul egalladi. Pul tizimining evolyutsiyasi asosan uch asosiy bosqichda
kechgan: metall pullar tizimi, kredit pullar tizimi va qog‘oz pullar tizimi.
1. Metall pullar tizimi
1.1. Tabiiy tovar pullaridan metall pulga o‘tish
Eng dastlabki tarixiy davrda pul funksiyasini o‘tab kelgan narsalar
(chig‘anoq, hayvonlar, terilar) barqaror qiymatga ega emas edi. Vaqt o‘tishi
bilan odamlar universal qiymatga ega, chidamli, bo‘linuvchan va tashish uchun
qulay tovarni izlay boshladilar. Bu mezonlarga oltin va kumush to‘liq mos
kelgan. Shu tariqa metall pullar tizimi yuzaga keldi. Dastlab metallar oddiy
quymaning o‘zi bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik davlat muhr bosgan metall tangalar
shakliga o‘tdi.
1.2. Kumush va oltin standartlari

18Antik davrlardan boshlab metall pullar muomalasi kuchaydi. Kumush
tangalar qadimgi Yunoniston, Rim va Xitoyda keng muomalada bo‘lgan.
Keyinchalik oltin asosidagi tizimlar rivoj topdi. Metall pullar tizimining asosiy
xususiyati shundan iborat ediki, pulning nominal qiymati bilan uning
tarkibidagi metal miqdori teng bo‘lgan. Bu “real pul” konsepsiyasi bo‘lib, uni
soxtalashtirish oson emasdi.
Metall pullar tizimi bir necha asosiy modelda amalga oshirilgan:
Ikki metall tizimi (bimetallizm) – oltin va kumush bir vaqtda qonuniy to‘lov
vositasi bo‘lgan. Bu tizim 17–19-asrlarda keng tarqalgan.
Yakka metall tizimi (monometallizm) – faqat bitta metal (ko‘pincha oltin)
asosida tashkil topgan tizim. Oltin monometallizmi XIX asrning oxiri – XX asr
boshlarida eng barqaror tizim sifatida qaralgan.
1.3. Metall pullarning afzallik va kamchiliklari
Afzalliklari:
Barqaror qiymat;
Yuqori ishonch;
Soxta pullar muammosi yo‘qligi.
Kamchiliklari:
Iqtisodiy o‘sishga moslashmasligi;
Xom-ashyo yetishmovchiligi;
Og‘irligi va transport xarajatlari.
Metall pullar tizimi XX asr boshlarida butunlay o‘z ahamiyatini yo‘qotdi,
ayniqsa, Birinchi jahon urushidan keyin dunyo bo‘yicha oltin zaxiralari
kamaydi va markaziy banklar pul muomalasini nazorat qilishda qiynala
boshladi
2. Kredit pullar tizimi
2.1. Kredit pullarning paydo bo‘lishi

19Metall pullar tizimi moliyaviy munosabatlarning murakkablashuvi, iqtisodiy
aloqalarning kengayishi bilan asta-sekin o‘z o‘rnini kredit pullarga bo‘shata
boshladi. Kredit pullar — bu biror real qiymat bilan to‘liq ta’minlanmagan,
lekin ishonch asosida qabul qilinadigan to‘lov vositalaridir. Dastlab, bu hujjatli
shakl (veksel, kvitansiya, to‘lov majburiyati)da bo‘lgan. Keyinchalik banklar
ushbu hujjatlarga asoslangan holda kredit asosida pul chiqarishni boshladi.
2.2. Banknotlar va cheklar
Kredit pullarning rivojlangan shakli bu — banknotlar edi. Ular tijorat
banklar tomonidan chiqarilib, keyinchalik markaziy banklar tomonidan
muomalaga chiqarila boshlandi. Banknotlar – qog‘oz ko‘rinishidagi,
muomalaga yaroqli, lekin real metall ta’minotiga ega bo‘lmagan pullardir.
Bundan tashqari, cheklar ham kredit pullarning keng tarqalgan shakli bo‘ldi.
Bu to‘lov hujjatlari moliyaviy hisob-kitoblarda qo‘llanilgan. O‘zbekiston
tarixida ham 1990-yillarda cheklar va boshqa kredit hujjatlari muomalada
bo‘lgan.
2.3. Kredit pullarning o‘ziga xos xususiyatlari
Metall bilan ta’minlanmagan;
Emissiyasi asosan bank kreditlari asosida amalga oshiriladi;
Markaziy bank tomonidan nazorat qilinadi;
Iqtisodiy faollikni kuchaytiradi, lekin inflyatsiya xavfini ham tug‘diradi.
Kredit pullar tizimi banklar faoliyati bilan bevosita bog‘liq. Banklar
tomonidan pul yaratish va uni iqtisodiyotga kredit sifatida chiqarish jarayoni
butun moliyaviy tizimning harakatlantiruvchi kuchi bo‘ldi.
3. Qog‘oz pullar tizimi
3.1. Qog‘oz pulning kredit puldan farqi
Qog‘oz pullar kredit pullarning davlat tomonidan chiqarilgan va huquqiy
jihatdan to‘lov vositasi sifatida tan olingan shaklidir. Ular na oltin, na kumush
bilan ta’minlanadi. Ularning kuchi faqatgina huquqiy qonun asosida va davlat

20kafolatiga asoslanadi. Ular qiymatsiz qog‘oz bo‘lsa-da, iqtisodiy muomalada
to‘liq pul sifatida ishlatiladi.
3.2. Fiat valyuta tizimi
Zamonaviy qog‘oz pullar tizimi “fiat money” deb ataladi. Bu tizimda
pulning qiymati davlat ishonchiga va Markaziy bankning pul-kredit siyosatiga
asoslanadi. Barcha zamonaviy iqtisodiy tizimlar aynan fiat tizim asosida
ishlaydi. Ya’ni, bu tizimda pulning qabul qilinishi uning ichki qimmatiga emas,
balki qonuniy to‘lov vositasi ekanligiga bog‘liq.
3.3. Qog‘oz pullarning afzalliklari
Ishlab chiqarish va tashish qulayligi;
Iqtisodiy o‘sishga mos emissiya imkoniyati;
Davlat tomonidan monetar siyosat yuritish imkoniyati;
Tez aylanish va likvidlikning yuqoriligi.
3.4. Kamchiliklari
Inflyatsiyaga sezuvchanlik;
Suiste’mollik xavfi (ortiqcha emissiya);
Pulning real ta’minotdan uzilishi.
Agar kredit pullar banklar tomonidan hosil qilingan bo‘lsa, zamonaviy
qog‘oz pullar tizimi faqat Markaziy bank vakolatida bo‘ladi. U emissiya
hajmini belgilaydi, muomaladagi pul massasini tartibga soladi, foiz stavkalarini
o‘rnatadi va inflyatsiyani nazorat qiladi.
4. O‘zbekiston tajribasi
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, o‘zining milliy valyutasi
— so‘mni 1994-yilda muomalaga kiritdi. So‘m — qog‘oz pullar tizimining
namunasi bo‘lib, Markaziy bank tomonidan chiqariladi va barcha to‘lovlarda
qonuniy vosita hisoblanadi. O‘tgan yillar davomida O‘zbekiston qog‘oz pullar
tizimidan asta-sekin raqamli tizimga o‘tayotgan mamlakatlardan biridir. Bu esa
pul tizimi evolyutsiyasining yangi bosqichiga kirganini ko‘rsatadi.

21Pul tizimining tarixiy rivojlanishi — bu iqtisodiy taraqqiyotning ajralmas
qismi bo‘lib, har bir bosqich jamiyatdagi moliyaviy munosabatlarning
murakkablashib borayotganini ko‘rsatadi. Metall pullar tizimi barqarorlikni,
kredit pullar tizimi iqtisodiy faollikni, qog‘oz pullar tizimi esa boshqaruvni
ta’minladi. Bugungi kunda esa bu uchala tizimning elementlari zamonaviy
raqamli pul tizimlarida uyg‘unlashgan holda mavjud. Tarixiy tajriba shuni
ko‘rsatadiki, pul tizimi qanchalik moslashuvchan va nazorat ostida bo‘lsa,
iqtisodiyot shunchalik barqaror rivojlanadi.
Pul tizimi insoniyat tarixining har bir bosqichida muhim o‘rin egallagan.
Metall pullardan boshlab, kredit hujjatlar va qog‘oz pullargacha bo‘lgan
evolyutsiya nafaqat iqtisodiy taraqqiyot, balki jamiyatning moliyaviy
madaniyatini ham shakllantirib bordi. Tarixda real metal asosidagi pullar
barqarorlikni, kredit pullar iqtisodiy faollikni, qog‘oz pullar esa siyosiy
boshqaruv va moliyaviy nazoratni ta’minlab bergan. Ammo XXI asr oxirlariga
kelib, bu shakllarning o‘zgarishi pul massasining miqdoriy o‘sishiga olib keldi.
Bu esa zamonaviy statistik tahlillar orqali pul tizimi evolyutsiyasining amaliy
jihatlarini ko‘rsatib beradi.
2022–2025 yillar davomida O‘zbekiston iqtisodiy tizimida kuzatilgan pul
massasining hajmi, shakllari va ulardagi o‘zgarishlar kredit va qog‘oz pullar
tizimining qanday ishlayotganini ochib beradi. Misol uchun, M1 va M2
ko‘rsatkichlari zamonaviy iqtisodiyotda muomaladagi pulning asosiy turlarini
ifodalaydi. M1 – bu asosan naqd pul va talab qilib olinadigan omonatlarni, M2
esa – M1 ga qo‘shimcha ravishda qisqa muddatli depozitlarni o‘z ichiga oladi.
Ushbu ko‘rsatkichlar asosida pul tizimining hozirgi bosqichdagi harakati,
muomaladagi pullarning qanday turlarga ega ekanligi va ularning iqtisodiyotga
ta’siri haqida muhim xulosalar chiqarish mumkin.
2022-yilda O‘zbekistonda M1 ko‘rsatkichining umumiy qiymati taxminan
8.5 milliard AQSh dollari atrofida bo‘lgan. Bu davrda mamlakatda inflyatsiya
nisbatan barqaror (12–13%) darajada saqlanib, muomaladagi naqd pullarning

22miqdori umumiy pul massasining 40–45 foizini tashkil qilgan. Bu
ko‘rsatkichlar shuni anglatadiki, qog‘oz pullar tizimi iqtisodiyotda asosiy rol
o‘ynagan bo‘lsa-da, naqdsiz va kredit pullar hajmi ham ortib borgan.
2023-yil davomida iqtisodiy faollikning o‘sishi fonida bank tizimi orqali
ajratilgan kreditlar hajmi oshgan. Ayniqsa, iste’mol kreditlari va ipoteka
kreditlari hajmi ortganligi kredit pullar tizimining faol ishlayotganini ko‘rsatadi.
Shu bilan birga, muomaladagi naqdsiz pulning (elektron karta, mobil to‘lov)
ulushi sezilarli darajada ortgan. Bu esa o‘z navbatida kredit pullar tizimining
kengayishini ifodalaydi. Yil oxiriga kelib, mamlakatdagi pul massasi (broad
money) qiymati sezilarli oshib, qariyb 277 trillion so‘mga yetdi.
2024-yilga kelib, iqtisodiyotdagi raqamlashtirish siyosati yanada
jadallashdi. M2 ko‘rsatkichi yil yakunida 21,44 milliard AQSh dollarini tashkil
etdi. Bu esa O‘zbekiston tarixida rekord ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi.
Bunda kredit pullar va elektron to‘lov tizimlari asosiy o‘rin tutgan. Raqamli
to‘lov tizimlari orqali amalga oshirilgan tranzaksiyalar soni yiliga millionlab
marotaba ortib borgan. Shu bilan birga, naqd pullarning muomaladagi ulushi
esa nisbatan pasaya boshlagan. Bu esa naqd qog‘oz pullarning o‘rnini kredit va
raqamli shakllar bosib borayotganini tasdiqlaydi.
2025-yilning dastlabki choraklari bo‘yicha statistik tahlillar shuni
ko‘rsatdiki, O‘zbekistonda M1 ko‘rsatkichi 7,78 milliard dollarni tashkil etdi.
Bu esa 2024-yilga nisbatan bir oz kamayishdir. Biroq bu kamayish
muomaladagi pul hajmining kamayganidan emas, balki naqdsiz to‘lovlarning
ustunlikka ega bo‘la boshlaganidan darak beradi. Shuningdek, 2025-yil iyun
holatiga ko‘ra, O‘zbekistondagi pul massasi 312 trillion so‘mga yetgan. Bu esa
oldingi yilning shu davriga nisbatan 12,9 foiz o‘sishni bildiradi.
Bu statistik ko‘rsatkichlardan kelib chiqqan holda, tarixiy tizimlarning
iqtisodiy asoslari va evolyutsiyasi quyidagicha tahlil qilinadi:
Metall pullar tizimi uzoq yillar davomida muomalada bo‘lgan bo‘lsa-da,
zamonaviy iqtisodiyot sharoitida bunday tizim barqaror o‘sishni ta’minlay

23olmaydi. Chunki oltin va kumush zaxiralari cheklangan va iqtisodiyot
talablariga tezkor javob bera olmaydi.
Kredit pullar tizimi esa iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi, lekin
suiste’mollik bo‘lsa – inflyatsiyani kuchaytiradi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda
bank kreditlari hajmi o‘sib, pul massasining ko‘p qismi kredit asosida
muomalaga kirgani aynan shu tizimning faol ishlayotganini ko‘rsatadi.
Qog‘oz pullar tizimi esa hozirgi kunda eng asosiy tizim bo‘lib, davlatning
pul siyosatini yuritishdagi boshqaruv vositasiga aylangan. Bu tizim M1 va M2
ko‘rsatkichlari orqali tahlil qilinadi. Statistikalar asosida aytish mumkinki,
O‘zbekiston qog‘oz pullar tizimidan raqamli pullar tizimiga o‘tish bosqichida
turibdi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, pul tizimidagi har qanday kengayish yoki
qisqarish iqtisodiyotga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Pul massasining
o‘sishi — bu kreditlar, investitsiyalar, iste’mol talabi ortganidan darak beradi,
lekin bu o‘sish faqat real sektor bilan muvofiqlashgan holda bo‘lsa ijobiy
natijalar beradi. Aks holda, haddan tashqari ko‘paygan qog‘oz yoki kredit pullar
inflyatsiyaga olib keladi.
2022–2025 yillardagi O‘zbekiston misolida aytish mumkinki, mamlakatda
kredit pullar tizimi jadal rivojlanmoqda, lekin bu jarayon markazlashtirilgan va
nazorat ostida olib borilmoqda. Ayniqsa, Markaziy bank tomonidan
inflyatsiyani jilovlash, foiz stavkalarini tartibga solish, va raqamli so‘m
loyihasini bosqichma-bosqich joriy etish choralari pul tizimining zamonaviy
bosqichini belgilab bermoqda.
Pul tizimi tarixiy jihatdan sodda tovar almashinuvidan boshlab, bugungi
murakkab raqamli iqtisodiyotgacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tdi. 2022–2025 yillar
statistikasi esa kredit va qog‘oz pullar tizimining O‘zbekistondagi ustunligini
ko‘rsatadi. Bu evolyutsiya O‘zbekiston iqtisodiyotining raqamli va nazoratli
yo‘nalishda rivojlanayotganini anglatadi. Tarixiy tajriba shuni isbotlaydiki, pul

24tizimi qanday shaklda bo‘lmasin, uning samarali ishlashi davlat tomonidan
doimiy ravishda nazorat qilinishi, iqtisodiyot ehtiyojlariga moslashtirilishi va
inflyatsion xavf-xatarlarni bartaraf etishga qaratilgan bo‘lishi lozim.

262.2. Zamonaviy pul tizimlarining shakllanishi va xususiyatlari
XXI asrga kelib, dunyo iqtisodiyotida yuz berayotgan keskin texnologik
siljishlar va global moliyaviy tizimdagi o‘zgarishlar natijasida pul tizimi ham
yangi shakl va mazmunga ega bo‘la boshladi. Tarixiy bosqichlarda metall
pullar, kredit asosidagi pul vositalari va qog‘oz pullar muomalasi hukmronlik
qilgan bo‘lsa, bugungi kunda zamonaviy pul tizimlari raqamli texnologiyalar,
to‘lov tizimlari va bank islohotlari bilan chambarchas bog‘liq holda
rivojlanmoqda. Ayniqsa, davlatlar tomonidan yuritilayotgan monetar siyosatlar,
to‘lov tizimlarining avtomatlashtirilishi, blockchain texnologiyasi, fintech
sohalarining jadal o‘sishi zamonaviy pul tizimlarining yangi qiyofasini
shakllantirmoqda.
Zamonaviy pul tizimi quyidagi asosiy ustunliklarga ega: u markazlashgan
boshqaruvga, inflyatsiyani nazorat qilish imkoniyatiga, iqtisodiy faollikni

27rag‘batlantiruvchi mexanizmlarga va global to‘lov vositalari bilan
uyg‘unlashganlikka asoslangan. Endilikda pul tizimi faqatgina qog‘oz banknot
va tangalarga tayanmaydi. Uning asosini naqdsiz, raqamli va elektron to‘lovlar
tashkil etmoqda. Bu esa pulning an’anaviy funktsiyalarini zamonaviylashtirish,
xavfsizlik, tezlik, ishonchlilik va qulaylik tamoyillari asosida
takomillashtirishga olib keldi.
Zamonaviy pul tizimining shakllanishi bir necha bosqichda amalga
oshmoqda. Eng avvalo, bu – raqamlashtirish jarayoni. Dunyodagi aksariyat
moliyaviy operatsiyalar hozirda raqamli formatda amalga oshirilmoqda. Pul
muomalasining katta qismi bank plastik kartalari, mobil ilovalar, onlayn
banking va elektron hamyonlar orqali yuritilmoqda. Bunday shakllanish
jarayonida markaziy banklarning roli sezilarli darajada oshmoqda. Masalan,
raqamli suveren valyutalar (CBDC) loyihalari Markaziy banklar tomonidan
taklif qilinmoqda. Ular orqali davlatlar o‘z valyutasining raqamli shaklini
yaratish va nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘lishmoqda.
Zamonaviy pul tizimi quyidagi asosiy xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
1. Raqamli asosga tayanadi
Hozirgi kunda ko‘plab to‘lov operatsiyalari internet va mobil qurilmalar
orqali amalga oshirilmoqda. Bu esa pul muomalasini yanada tezkor, xavfsiz va
aniqligi yuqori bo‘lgan tizimga aylantirdi. Elektron to‘lov tizimlari — Click,
Payme, Apelsin, Uzum Bank kabi xizmatlar O‘zbekiston moliyaviy tizimida
keng ommalashgan.
2. Naqdsiz hisob-kitob ustuvorligi
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda 2022–2025 yillar davomida
naqd pul aylanishining ulushi pasayib, uning o‘rnini naqdsiz to‘lovlar egalladi.
2025-yilda mamlakatdagi umumiy pul massasining katta qismi elektron
ko‘rinishda bo‘lib, bu kredit pullar tizimining zamonaviy shakli sifatida
qaralmoqda. Naqd pullardan foydalanish kamaygani, bank kartalar va elektron
ilovalar orqali to‘lovlar hajmining ortgani bu xususiyatni tasdiqlaydi.

283. Markaziy bank siyosatiga asoslangan tizim
Zamonaviy pul tizimining boshqaruvi bevosita markaziy bank siyosatiga
bog‘liq. Markaziy banklar nafaqat emissiya bilan shug‘ullanadi, balki foiz
stavkalari, inflyatsiya darajasi, valyuta kursi, likvidlik darajasi kabi omillarni
ham tartibga soladi. O‘zbekistonda ham bu mexanizm aniq ko‘rinmoqda.
Markaziy bank tomonidan bosqichma-bosqich raqamli so‘m loyihasi amalga
oshirilmoqda. Bu milliy valyutaning zamonaviy pul tizimida muhim bosqichga
o‘tayotganidan darak beradi.
4. Oson integratsiyalanuvchanlik
Zamonaviy pul tizimi global moliyaviy bozorlar bilan uyg‘unlashgan holda
harakat qilmoqda. Transchegaraviy tranzaksiyalar, xalqaro banklararo
operatsiyalar, onlayn savdo maydonlarida to‘lovlar bir necha soniyalar ichida
amalga oshirilmoqda. Bu esa tizimning o‘zaro integratsiyalashuv darajasining
yuqoriligini bildiradi.
5. Xavfsizlik va monitoringning kuchayganligi
Blockchain texnologiyalari, sun’iy intellekt, shifrlash algoritmlari va
monitoring tizimlari orqali zamonaviy pul tizimining xavfsizlik darajasi
yuqorilamoqda. Har bir tranzaksiyani real vaqtda kuzatish, firibgarlikning
oldini olish, soya iqtisodiyotga qarshi kurashish imkoniyatlari kengaymoqda.
Zamonaviy pul tizimi O‘zbekiston iqtisodiyotida ham faol shakllanmoqda.
2022–2025 yillar oralig‘ida M1 va M2 ko‘rsatkichlari bo‘yicha barqaror o‘sish
kuzatildi. 2025-yil birinchi yarmida M2 agregati 20.72 milliard dollarga yetgan.
Bu esa kengaytirilgan pul massasining yuqori bo‘lishi, omonatlar, kreditlar va
elektron to‘lovlar hajmining ko‘payganidan darak beradi. Shuningdek, Broad
Money – keng pul massasi esa 312 trillion so‘m atrofida bo‘lib, bu ko‘rsatkich
iqtisodiy faollikning oshayotganini bildiradi.
Shuningdek, 2023–2024 yillarda O‘zbekiston Markaziy banki tomonidan
elektron to‘lov infratuzilmasini kengaytirish, yangi fintech xizmatlarini joriy

29etish, bank islohotlarini jadallashtirish bo‘yicha bir qator qarorlar qabul qilindi.
Bu islohotlar pul tizimini zamonaviylashtirishga xizmat qildi.
Alohida e’tiborli jihat shundaki, zamonaviy pul tizimida kriptoaktivlar va
raqamli valyutalar ham muhim o‘rin egallamoqda. Garchi O‘zbekiston
hududida hozircha kriptovalyutalar muomalasi cheklangan bo‘lsa-da, Markaziy
bank tomonidan eksperimental tartibda raqamli so‘m loyihasi sinovdan
o‘tkazilmoqda. Bu esa mamlakatning ham global tendensiyalarga
intilayotganini ko‘rsatadi.Shuningdek, O‘zbekistonda raqamli iqtisodiyot
strategiyasi doirasida bank-moliya tizimining zamonaviylashtirilishi, elektron
identifikatsiya va masofaviy bank xizmatlari joriy etilishi pul tizimini
bosqichma-bosqich yangi bosqichga olib chiqmoqda. Bu jarayonda
regulyatorlar, tijorat banklari, fintech kompaniyalar va iste’molchilar o‘rtasidagi
o‘zaro ishonch va texnologik moslashuv hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Zamonaviy pul tizimi — bu nafaqat moliyaviy vosita, balki yirik raqamli
infratuzilma, iqtisodiy boshqaruv va ijtimoiy barqarorlikning asosi hisoblanadi.
Uning shakllanishi raqamlashtirish, bank sektorini isloh qilish, Markaziy bank
siyosatini optimallashtirish orqali yuz bermoqda. 2022–2025 yillardagi statistik
ma’lumotlar, pul massasining o‘sishi, naqdsiz to‘lovlar hajmining ortishi va
raqamli valyutalar bo‘yicha harakatlar bu jarayonni real isbotlab bermoqda.
Shunday qilib, zamonaviy pul tizimlari iqtisodiyotning yangi bosqichdagi
poydevoriga aylanmoqda va bu tizimlar ustida ishlash iqtisodiy suverenitet va
taraqqiyotning zarur sharti hisoblanadi.
2.3. Raqamli valyutalar va kelajakdagi pul tizimining rivojlanish
istiqbollari
Raqamli texnologiyalar zamonaviy moliyaviy tizimlarni tubdan
o‘zgartirmoqda. An’anaviy pul shakllari – naqd va qog‘oz pullar o‘z
funksiyasini asta-sekin raqamli muqobillariga bo‘shatmoqda. Bugungi kunda
jamiyatda pulning yangi shakli – raqamli valyutalar faol muhokama qilinmoqda
va ba’zi mamlakatlarda amaliyotga joriy etilmoqda. Raqamli valyutalar orqali

30moliyaviy muomalalar xavfsiz, tez, qulay va shaffof shaklda amalga
oshirilmoqda. Bu hodisa nafaqat moliyaviy texnologiyalarning natijasi, balki
pul tizimining evolyutsiyasidagi yangi bosqichdir.
1. Raqamli valyuta tushunchasi va uning asoslari
Raqamli valyuta — bu jismoniy shakli bo‘lmagan, faqat raqamli muhitda
mavjud bo‘lgan valyutadir. U an’anaviy valyutalardan farqli ravishda qog‘oz
yoki metall shakliga ega emas, balki elektron tarzda saqlanadi va ishlatiladi.
Raqamli valyutalar ikki asosiy turga bo‘linadi:
Markazlashgan raqamli valyutalar (CBDC – Central Bank Digital
Currency): Markaziy banklar tomonidan nazorat qilinadigan va milliy
valyutaning raqamli ko‘rinishi hisoblanadi. Ular to‘liq davlat kafolatiga ega.
Markazsiz raqamli valyutalar (kriptovalyutalar): Masalan, Bitcoin,
Ethereum kabi valyutalar bo‘lib, ularning emissiyasi blokcheyn texnologiyasi
orqali amalga oshiriladi va ularni davlat organlari emas, balki ochiq tarmoq
boshqaradi.
Raqamli valyutalar 2009-yilda Bitcoin orqali keng e’tiborga tushdi.
Keyinchalik yuzlab yangi tokenlar va altkoinlar paydo bo‘ldi. Bugungi kunda
butun dunyo bo‘ylab minglab kriptovalyutalar mavjud. Ulardan ba’zilari
tranzaksiya vositasi, boshqalari esa investitsion aktiv sifatida foydalaniladi.
2. Raqamli valyutalarning afzalliklari
Raqamli valyutalarning iqtisodiy tizimda bir qator afzalliklari mavjud:
Tezlik: Tranzaksiyalar real vaqt rejimida amalga oshiriladi.
Shaffoflik: Har bir tranzaksiya blokcheyn tizimi orqali ochiq kuzatish
mumkin.
Xavfsizlik: Zamonaviy kriptografik algoritmlar firibgarlikdan himoya
qiladi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri operatsiyalar: Oraliq moliyaviy vositachilarsiz to‘lovlar
amalga oshiriladi.

31Soliqqa asoslangan kuzatuv: Raqamli valyutalar orqali soya iqtisodiyoti va
noqonuniy operatsiyalarni kamaytirish imkoniyati ortadi.
3. CBDC — Markaziy bank raqamli valyutalari
Markaziy banklar tomonidan chiqariladigan raqamli valyutalar — bu davlat
kafolati asosidagi elektron pullar bo‘lib, ularning qadri milliy valyuta bilan
bog‘langan. Bugungi kunda Xitoy, Rossiya, Yevropa Ittifoqi, AQSh, Hindiston
va boshqa ko‘plab mamlakatlar CBDC loyihalarini sinovdan o‘tkazmoqda yoki
joriy qilgan. Masalan:
Xitoy: “e-CNY” (raqamli yuan) 2022-yildan boshlab tajriba asosida
ishlatilmoqda.
Yevropa Markaziy banki: 2023-yilda “Raqamli yevro” loyihasining
tayyorgarlik bosqichini boshladi.
Nigeriya: “eNaira” loyihasi orqali Afrikada birinchi CBDC’ni joriy qilgan
mamlakatga aylandi.
4. O‘zbekistonda raqamli valyuta istiqbollari
O‘zbekiston Respublikasida ham raqamli valyuta joriy etish istiqbollari
mavjud. Markaziy bank 2023–2024 yillarda “raqamli so‘m” loyihasi bo‘yicha
dastlabki texnik yondashuvni ishlab chiqdi. 2025-yilga kelib, eksperimental
sinov bosqichlari boshlab yuborilishi kutilmoqda. Bu raqamli valyuta nafaqat
ichki to‘lovlar uchun, balki davlat organlari, banklar, yuridik va jismoniy
shaxslar o‘rtasidagi tranzaksiyalarni avtomatlashtirish va tezlashtirish uchun
mo‘ljallangan.
“Raqamli so‘m” joriy etilishi orqali quyidagi natijalarga erishilishi mumkin:
Naqd pul muomalasining kamayishi;
Pul aylanish tezligining oshishi;
Banklararo to‘lov tizimlarining soddalashuvi;
Soliq tushumlarining oshishi va iqtisodiy faoliyatni “soya”dan chiqarish.
O‘zbekistonning 2022–2025-yillarda keng pul massasi (broad money) hajmi
245 trillion so‘mdan 312 trillion so‘mgacha o‘sdi. Ushbu raqamlar

32muomaladagi pullar hajmining oshayotganini va uni boshqarish zaruratini
ko‘rsatadi. Aynan raqamli valyuta joriy etilishi orqali Markaziy bank bu
jarayonni real vaqt rejimida kuzatib borish, inflyatsiyani nazorat qilish va
monetar siyosatni optimallashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
5. Kriptovalyutalarning o‘rni va xavflari
Kriptovalyutalar – xususiy sektorda paydo bo‘lgan markazlashmagan
valyutalardir. Ulardan ba’zilari to‘lov vositasi, boshqalari esa investitsion aktiv
sifatida ishlatiladi. Bitcoin, Ethereum, Binance Coin, Solana kabi
kriptovalyutalar global moliyaviy bozorlarda katta hajmdagi kapitalni jalb
qilgan.
Biroq, kriptovalyutalarning xavf-xatarlari ham mavjud:
Barqarorlik yo‘qligi: Ularning qiymati juda tebranma.
Huquqiy tartibsizlik: Ko‘plab mamlakatlarda qonunchilikda aniq tartib
yo‘q.
Firibgarlik xavfi: Soxta tokenlar, haker hujumlari va moliyaviy
piramidalarning ko‘pligi.
Shu sababli, aksar hukumatlar ularni rasmiy pul tizimiga integratsiyalashga
emas, balki alternativ moliyaviy vosita sifatida cheklangan doirada qo‘llab-
quvvatlashga intilmoqda.
6. Kelajakdagi rivojlanish istiqbollari
Kelajakda pul tizimi quyidagi yo‘nalishlarda rivojlanishi kutilmoqda:
Raqamli valyutalarning keng joriy etilishi: CBDC loyihalari global
miqyosda markaziy o‘rin egallaydi.
Blockchain asosidagi moliyaviy boshqaruv: Har bir tranzaksiya shaffof va
kuzatiladigan bo‘ladi.
Sun’iy intellekt orqali pul siyosati monitoringi: Real vaqt rejimidagi
algoritmik nazorat orqali inflyatsiya va likvidlik boshqariladi.
Global to‘lov platformalari: Davlatlararo tezkor to‘lov tizimlari paydo
bo‘ladi.

33Banklarning transformatsiyasi: Tijorat banklari xizmat ko‘rsatish modelini
tubdan o‘zgartiradi va raqamli infratuzilmaga asoslanadi.
Ayni jarayonlar fonida, O‘zbekiston ham bu yo‘nalishda faol harakat
qilmoqda. “Raqamli so‘m” loyihasining sinovdan o‘tkazilishi, to‘lov
infratuzilmasining kengayishi, fintech kompaniyalarning ko‘payishi va
aholining moliyaviy savodxonligini oshirish choralari buning isbotidir.
Raqamli valyutalar — bu pul tizimining kelajagi. Ular nafaqat to‘lov
vositasi sifatida, balki iqtisodiy siyosat yuritish, moliyaviy monitoring, xalqaro
savdo va jamiyatning moliyaviy madaniyatini oshirishda hal qiluvchi o‘ringa
ega bo‘lmoqda. O‘zbekiston uchun ham bu yo‘nalish nafaqat texnologik
taraqqiyot, balki iqtisodiy mustaqillik va monetar siyosatni chuqurlashtirish
vositasidir. Shu sababli, raqamli valyutalarning nazariy asoslarini chuqur
o‘rganish, ularni amaliyotga to‘g‘ri tatbiq etish va zamonaviy texnologiyalarni
joriy etish bugungi kunning eng muhim iqtisodiy vazifalaridan biridir.

34 Xulosa
Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida pul tizimining tarixiy ildizlaridan
tortib, zamonaviy raqamli evolyutsiyasigacha bo‘lgan barcha bosqichlarini
chuqur o‘rgandim. Pul tizimi har qanday davlatning iqtisodiy barqarorligi va
moliyaviy mustaqilligi uchun asosiy poydevor ekani yana bir bor tasdiqlandi.
Tarixdan ma’lumki, dastlabki pul tizimlari tabiiy tovarlar asosida shakllangan
bo‘lsa, keyinchalik metall pullar (oltin va kumush), undan so‘ng esa kredit
pullar va qog‘oz pullar muomalada ustunlik qilgan. Bularning barchasi o‘z
davri iqtisodiy sharoitiga moslashgan holda paydo bo‘lgan.
Kurs ishining birinchi bobida men pul tizimining mohiyati, uning asosiy
tarkibiy qismlari va iqtisodiyotdagi funktsiyalarini tahlil qildim. Pul – nafaqat
muomala vositasi, balki iqtisodiy tartibotning asosi, qiymat o‘lchovi, to‘lov
vositasi, jamg‘arma shakli va xalqaro hisob-kitob vositasi sifatida ham katta
ahamiyat kasb etadi. Pul tizimi orqali davlatlar inflyatsiyani nazorat qiladi,
bozorni muvozanatda ushlab turadi va investitsiya muhitini barqarorlashtiradi.
Ikkinchi bobda esa pul tizimining evolyutsiyasi, ya’ni tarixiy taraqqiyot
yo‘li va zamonaviy shakllanish tendensiyalari keng yoritildi. Metall pullar
tizimi iqtisodiy ishonch va barqarorlikni ta’minlagan bo‘lsa, kredit pullar
iqtisodiy faollikni kuchaytirgan, qog‘oz pullar esa davlat boshqaruvining
moliyaviy quroliga aylangan. Ayniqsa, 2022–2025 yillardagi statistik tahlillar
orqali O‘zbekistonda pul massasi, M1 va M2 agregatlari, naqdsiz to‘lovlar va
raqamli tranzaksiyalar hajmining ortib borayotganini ko‘rib, zamonaviy pul
tizimi amalda qanday shakllanayotganini chuqur tushundim.
Bugungi kunda raqamli valyutalar, xususan markaziy bank raqamli
valyutalari (CBDC), pul tizimining yangi bosqichiga asos solmoqda. Bu
yo‘nalishda O‘zbekistonning “raqamli so‘m” loyihasi ham kelajakda
muomaladagi pul oqimini shaffoflashtirish, inflyatsiyani boshqarish va

35moliyaviy texnologiyalarni rivojlantirishga xizmat qilishi mumkinligini
angladim.
Kurs ishim davomida quyidagi muhim xulosalarga keldim:
Pul tizimi – bu faqat muomala vositasi emas, balki butun iqtisodiy siyosatni
boshqaruvchi kuchdir;
Tarixiy pul tizimlari zamonaviy tizimlarning negizini tashkil etadi, ularni
o‘rganmasdan kelajakni barpo etib bo‘lmaydi;
Raqamli texnologiyalar va elektron to‘lov infratuzilmasi pul tizimini
butunlay yangi bosqichga olib chiqmoqda;
O‘zbekiston sharoitida pul tizimining bosqichma-bosqich
raqamlashtirilayotgani iqtisodiyotda islohotlarning chuqurlashganidan dalolat
beradi;
Kelajakda pul tizimi ko‘proq markazlashgan raqamli boshqaruv,
kriptografik xavfsizlik va algoritmik nazoratga asoslanadi.
Shuningdek, kurs ishim asosida quyidagi takliflarni ham ilgari suraman:
Raqamli so‘m loyihasini sinovdan muvaffaqiyatli o‘tkazish va uni aholiga
bosqichma-bosqich tatbiq etish lozim;
Naqdsiz to‘lov vositalaridan foydalanishni rag‘batlantirish orqali pul
muomalasining shaffofligini ta’minlash kerak;
Raqamli moliya bo‘yicha aholining savodxonligini oshirish uchun maxsus
o‘quv dasturlari va platformalarni yo‘lga qo‘yish zarur;
Markaziy bank siyosatini pul massasining real iqtisodiy faollik bilan
uyg‘unlashtirilgan holda olib borish muhim ahamiyatga ega;
Kriptoaktivlar va global moliyaviy texnologiyalar bo‘yicha qonunchilik
bazasini ishlab chiqish va nazorat mexanizmlarini kuchaytirish lozim.
Yakuniy xulosa qilib aytganda, men ushbu kurs ishi orqali nafaqat pul
tizimi haqidagi nazariy bilimlarimni mustahkamladim, balki uni bugungi va
kelajakdagi iqtisodiy jarayonlarga bog‘lab tahlil qilish malakasini ham
shakllantirdim. Pul tizimi doimo harakatda va o‘zgarishda bo‘ladigan murakkab

36ijtimoiy-iqtisodiy hodisa ekanligini angladim. Shunday ekan, bu sohadagi
bilimlar har bir iqtisodchi va moliyachi uchun muhim ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.

3710) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Pul tizimi va uning evolyutsiyasi kurs ishi | Пул тизими ва унинг эволюцияси

Sotib olish