Pul to‘g‘risidagi turli xil nazariyalar va hozirgi zamon pulining tabiati kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	588.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Pul to‘g‘risidagi turli xil nazariyalar va hozirgi zamon pulining tabiati kurs ishi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Pul to‘g‘risidagi turli xil nazariyalar va hozirgi zamon pulining
tabiati
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

Mavzu: Pul to‘g‘risidagi turli xil nazariyalar va hozirgi zamon pulining tabiati
MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………………..
.
I BOB. PUL NAZARIYALARINING RIVOJLANISH TARIXI VA
TURLARI
1.1. Pulning kelib chiqishi va ilk nazariy qarashlar ………………………………
1.2. Klassik va neoklassik iqtisodiy maktablarning pulga munosabati …………..
1.3.Zamonaviy pul nazariyalari monetarizm, keynschilik va boshqa
yondashuvlar ……………………………………………………………..
………..
II BOB. HOZIRGI ZAMON PULINING TABIATI VA UNING
IQTISODIYOTDAGI O‘RNI O’ZBEKISTON
2.1. Hozirgi davr pul tizimining asosiy xususiyatlari ………….
………………….
2.2. Pulning iqtisodiy muvozanat va inflyatsiyaga
ta’siri ………………………...
2.3. Raqamli pul va kriptovalyutalar yangi davr pul konsepsiyasi ………..……..
XULOSA VA
TAKLIFLAR …………………………………………………….
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR………………………………………..

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Pul har qanday iqtisodiy tizimning
asosiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida u
nafaqat ayirboshlash vositasi, balki qiymat o‘lchovi, to‘lov vositasi va
jamg‘arish shakli sifatida ham faoliyat yuritadi. Pulning mazmun-mohiyati va
iqtisodiyotdagi o‘rni har doim ilmiy tahlil va nazariy yondashuvlarning
markazida bo‘lgan. Ayniqsa, XXI asrga kelib, pulning shakli va funksiyalari
jiddiy o‘zgarishga uchramoqda. Raqamli texnologiyalar taraqqiyoti,
kriptovalyutalarning keng tarqalishi, markaziy banklar tomonidan raqamli
milliy valyutalarning joriy qilinishi pulning tabiati va uning iqtisodiyotdagi
rolini qayta ko‘rib chiqishga undamoqda. Bu holat nafaqat global miqyosda,
balki har bir milliy iqtisodiyot, xususan O‘zbekiston uchun ham muhim
ahamiyat kasb etadi. Respublikamizda olib borilayotgan pul-kredit siyosati,
inflyatsiyaga qarshi choralarning kuchaytirilishi va bank tizimining raqamli
transformatsiyasi ushbu kurs ishining dolzarbligini yanada oshiradi. Pul
nazariyalarining tarixiy ildizlarini tahlil qilish, zamonaviy iqtisodiy
maktablarning bu boradagi yondashuvlarini chuqur o‘rganish, hozirgi pul
tizimining mohiyatini anglash va O‘zbekistonda pul siyosatining qanday
yo‘nalishda rivojlanayotganini tahlil qilish bu kurs ishining dolzarb vazifasidir.
Chunki aynan pul siyosati iqtisodiy barqarorlik, investitsion faollik, inflyatsiya

darajasi va xalqning real daromadlariga bevosita ta’sir qiladi. Bu esa uni
zamonaviy iqtisodiy fanlar ichida muhim mavzuga aylantiradi 1
.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Pulga oid nazariy
qarashlar uzoq tarixga ega bo‘lib, qadimgi yunon faylasuflari Aristotel va
Platonlardan tortib, klassik iqtisodiyot asoschilarigacha ko‘plab olimlar
tomonidan o‘rganilgan. A. Smit va D. Rikardo pulni ayirboshlash vositasi
sifatida ko‘rsalar, K. Marks uni ijtimoiy munosabatlarning mahsuli sifatida
talqin qilgan. XIX–XX asrlarda kvantitativ pul nazariyasi, Fisherning
tenglamasi, keyinchalik J. M. Keynsning “likvidlik afzalligi” nazariyasi
iqtisodiy adabiyotlarda yetakchi o‘rin egallagan. 1970–1980-yillarda M.
Fridman boshchiligidagi monetaristlar pul massasining o‘sishi va narxlar
o‘rtasidagi bevosita bog‘liqlikni ilmiy asoslagan. Hozirgi davrda esa post-
keynsiyachilar, yangi klassik maktab, yangi keynschilar va Modern Monetary
Theory tarafdorlari pulga bo‘lgan qarashlarni kengaytirmoqda. Shuningdek,
raqamli iqtisodiyot va kriptovalyutalar bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar soni ham ortib
bormoqda. O‘zbekiston misolida olib qaralganda, Markaziy bank, Iqtisodiy
tadqiqotlar instituti va oliy ta’lim muassasalaridagi mutaxassislar pul tizimi va
inflyatsiya muammolari yuzasidan izlanishlar olib borishmoqda. Biroq, bu
yo‘nalishda hali yetarlicha mukammal kompleks tadqiqotlar, ayniqsa, raqamli
pullar va ularning iqtisodiyotdagi o‘rni bo‘yicha fundamental yondashuvlar
kam. Shu bois, ushbu mavzuni o‘rganish nazariy va amaliy jihatdan muhim
bo‘lib, ilmiy izlanishlar doirasini kengaytiradi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining
nazariy ahamiyati, avvalo, pulning kelib chiqishi, nazariy asoslari va zamonaviy
talqinlarini tizimli ravishda tahlil qilish imkonini berishidadir. Turli iqtisodiy
maktablarning pulga bo‘lgan yondashuvlari o‘rtasidagi farqni o‘rganish orqali
talaba nazariy bilimlarini mustahkamlab, iqtisodiy fikrlash doirasini
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023.

kengaytiradi. Pul nazariyasi – iqtisodiy fanlarning markaziy yo‘nalishlaridan
biri bo‘lib, u orqali inflyatsiya, foiz stavkalari, investitsiyalar va yalpi talab-kabi
makroiqtisodiy tushunchalar bilan bevosita tanishish mumkin. Ayniqsa, Keyns
nazariyasi, monetarizm va zamonaviy monetar yondashuvlarni solishtirish
orqali pul siyosatining iqtisodiy o‘sishdagi o‘rni chuqur tahlil qilinadi. Shu
jihatdan, bu kurs ishi fundamental iqtisodiy tushunchalarni chuqurroq anglashda
muhim vositaga aylanadi.
Amaliy nuqtayi nazardan qaralganda esa, mazkur ish O‘zbekiston
Respublikasining bugungi pul-kredit siyosatini, Markaziy bank faoliyatini,
raqamli iqtisodiyotga o‘tish bosqichlarini tahlil qilish imkonini beradi. Pulning
inflyatsiyaga, iqtisodiy barqarorlikka va aholi farovonligiga ta’sirini o‘rganish
orqali talaba real iqtisodiy jarayonlarni baholash ko‘nikmasiga ega bo‘ladi.
Ayniqsa, raqamli pul va kriptovalyutalarning joriy etilishi bilan bog‘liq bo‘lgan
amaliy muammolar, xavfsizlik masalalari, qonunchilikdagi bo‘shliqlar va
ularning hal etish yo‘llari amaliy jihatdan dolzarb hisoblanadi. Bundan tashqari,
ushbu ish O‘zbekistonning milliy valyutasi – so‘mning barqarorligini
ta’minlashda qanday siyosiy choralar zarur ekani bo‘yicha ham tavsiyalar ishlab
chiqishga xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – iqtisodiy tizimda pul va uning shakllari,
funksiyalari, nazariy va amaliy ko‘rinishlardagi roli hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti – turli davrlarda taklif etilgan pul
nazariyalari, ularning zamonaviy talqini, raqamli pul shakllari va ularning
iqtisodiyotga ta’siri o‘rganiladi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – pul to‘g‘risidagi nazariyalarni tarixiy
taraqqiyotda tahlil qilish, hozirgi zamon pulining o‘ziga xos xususiyatlarini
ochib berish hamda uning iqtisodiyotdagi rolini, ayniqsa, O‘zbekiston
sharoitida baholashdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Pulning kelib chiqishi va dastlabki nazariy qarashlarni o‘rganish;

 Klassik va neoklassik maktablarning pulga munosabatini tahlil qilish;
 Zamonaviy yondashuvlar – monetarizm, keynschilik va boshqa
nazariyalarni solishtirish;
 Hozirgi zamon pul tizimining o‘ziga xos jihatlarini aniqlash;
 Pulning iqtisodiy barqarorlik va inflyatsiyaga ta’sirini o‘rganish;
 Raqamli pullar va kriptovalyutalar konsepsiyasini yoritish;
 O‘zbekistondagi pul siyosati tajribasini tahlil qilish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB. PUL NAZARIYALARINING RIVOJLANISH TARIXI VA
TURLARI
1.1. Pulning kelib chiqishi va ilk nazariy qarashlar
Pul insoniyat tarixida eng qadimiy va zarur iqtisodiy institutlardan biri
hisoblanadi. Inson jamiyati taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida odamlar o‘z
ehtiyojlarini bevosita ayirboshlash yo‘li bilan qondirar edilar. Bu tizim barter
deb nomlanadi. Barter almashinuvida odamlar o‘zlarida mavjud ortiqcha
mahsulotni o‘zlariga kerakli boshqa bir mahsulotga almashtirar edilar. Masalan,
chorvador o‘zining bir necha qo‘yini dehqonning bug‘doyiga almashtirar, kulol
esa idishini baliq ovlovchining baliqlariga ayirboshlardi. Ammo vaqt o‘tishi
bilan bu almashuv tizimi tobora murakkablasha bordi. Chunki mahsulotlar
orasida qiymat jihatdan muvozanat topish qiyinlashdi, hamma har doim ham
o‘ziga kerakli mahsulotni almashtira olmadi. Bu holat iqtisodiy faoliyatda
umumiy ekvivalent – ya’ni har bir tovar qiymatini bildiruvchi yagona vositaga
ehtiyoj tug‘ilishiga olib keldi. Shu tariqa pul tushunchasi shakllana boshladi.
Pulga oid ilk tushunchalar
Pulning paydo bo‘lishi va tarixiy ildizlari turli nuqtai nazar asosida talqin
qilingan. Dastlabki iqtisodchilar pulni faqat ayirboshlash qulayligi nuqtayi
nazaridan baholaganlar. Ammo keyinchalik uning jamg‘arma vositasi, to‘lov
vositasi, narx o‘lchovi kabi funksiyalari ajralib chiqdi. Pulga oid eng qadimiy

nazariy qarashlar esa qadimgi faylasuflar tomonidan bayon etilgan. Masalan,
yunon faylasufi Aristotel pulni almashuvni osonlashtiruvchi vosita deb
ta’riflagan. U pulni sun’iy yaratilgan vosita emas, balki ijtimoiy zarurat asosida
paydo bo‘lgan institut deb bilgan. Aristotel pulga quyidagi to‘rtta asosiy
funksiya yuklagan: almashuv vositasi, narx o‘lchovi, qiymatni saqlash vositasi
va to‘lov vositasi.
Metallistik nazariya
Pulning kelib chiqishi va mohiyatiga doir birinchi ilmiy nazariya –
metallistik nazariya deb ataladi. Bu yondashuvga ko‘ra, pul o‘zining moddiy
qiymati orqali amal qiladi. Ya’ni pul qimmatbaho metallar – oltin, kumush,
bronza kabi moddiy boyliklar orqali ekvivalent rolini bajargan. Bu nazariya
klassik iqtisodchilar – A. Smit, D. Rikardo va boshqalar tomonidan ishlab
chiqilgan. Ularning fikriga ko‘ra, pul tabiiy yo‘l bilan, ijtimoiy almashuvning
rivojlanishi natijasida paydo bo‘lgan. Pul qadimda sof moddiy jihatdan qiymatli
bo‘lgan: masalan, qadimiy Rimda mis tangalar ishlatilgan, yunonlarda esa
kumush tangalar muomalada bo‘lgan. Bu tangalar o‘zlarining og‘irligi, sof
metall tarkibi orqali qiymatni belgilagan. Shunday qilib, pul – bu qimmatli
metall bo‘lib, o‘zining ichki qiymati mavjud deb qaralgan.
Nominalistik nazariya
Biroq tarixiy taraqqiyot davomida iqtisodiy muomala kengaygan sari pulga
oid boshqa yondashuvlar ham yuzaga keldi. Nominalistik nazariya tarafdorlari
pul o‘z-o‘zidan qadrsiz, ammo uni chiqaruvchi hokimiyat (odatda davlat)
tomonidan qiymat yuklatilgan hujjat deb hisoblaydilar. Bu nazariyaga ko‘ra,
pulning qiymati uni qog‘oz yoki metall shaklida chiqaruvchi hokimiyatga
bo‘lgan ishonch bilan belgilanadi. XIX asrda germaniyalik iqtisodchi Georg
Fridrix Knapp tomonidan ishlab chiqilgan bu yondashuvda pul “davlatning
ijtimoiy qarori” sifatida talqin qilinadi. Ya’ni pul – bu ijtimoiy institut bo‘lib,
odamlar uni qiymatga ega deb tan olganlari sababli u faoliyat ko‘rsatadi.

Nominalistik nazariya zamonaviy pul tizimining asosiy tushunchalaridan biriga
aylangan.
Evolyutsion yondashuv
Bugungi kunda keng tarqalgan va ko‘plab iqtisodchilar tomonidan qabul
qilingan yondashuv bu – evolyutsion nazariya hisoblanadi. Ushbu nazariyaga
ko‘ra, pul sun’iy ravishda ixtiro qilingan vosita emas, balki iqtisodiy
taraqqiyotning zaruriy mahsuli sifatida paydo bo‘lgan. Ya’ni odamlar kundalik
iqtisodiy hayotda qulaylik izlab, asta-sekin tovarlar o‘rtasida umumiy
ekvivalent sifatida foydalaniladigan moddalarni ajratib chiqqanlar. Bu moddalar
dastlab teri, tuz, hayvon tishlari, toshlar bo‘lsa, keyinchalik metallarga
o‘zgargan. Metall pullarning afzalligi – ularning mustahkamligi,
bo‘linuvchanligi, tashishga qulayligi va kamyobligidir. Shu sababli ham tarixda
eng ko‘p oltin va kumush tangalar muomalada bo‘lgan.
Pulning ijtimoiy institut sifatidagi talqini
Pulga faqat moddiy boylik yoki qog‘oz vosita deb emas, balki ijtimoiy
institut sifatida qarash ham muhim. Pul insonlar orasidagi ishonch, shartnoma,
to‘lov madaniyati va huquqiy munosabatlar asosida faoliyat ko‘rsatadi. Davlat,
banklar va moliyaviy muassasalar bu institutni qo‘llab-quvvatlaydilar. Pulning
har qanday jamiyatda mavjudligi uning faqat moddiy emas, balki psixologik va
ijtimoiy ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Bu yondashuv orqali biz pulni
nafaqat iqtisodiy vosita, balki ijtimoiy boshqaruv mexanizmi sifatida ham
ko‘rishimiz mumkin.
Tangalar va birinchi pul shakllari
Tarixiy manbalarga qaraganda, eng qadimgi tangalar miloddan avvalgi VII
asrda Lidiya (hozirgi Turkiya hududi)da paydo bo‘lgan. Bu tangalar elektrum
deb ataluvchi tabiiy qotishmadan tayyorlangan. Ular muomalada belgilangan
og‘irlik va rasmiy belgilar orqali ishlatilgan. Tangalar yirik savdolarni
qulaylashtirgan, chegaralardan o‘tgan va madaniy integratsiyani kuchaytirgan.
Keyinchalik Rim imperiyasi davrida tangalar davlat hokimiyatining ramziga

aylangan. Bu esa pulning faqat iqtisodiy emas, balki siyosiy vosita sifatidagi
rolini ham ochib bergan.
 Pulning rivojlanishi – asosiy bosqichlar
 Pulning rivojlanish tarixida quyidagi bosqichlarni ajratish mumkin:
 Barter bosqichi – mahsulot mahsulotga ayirboshlanadi.
 Tovar puli bosqichi – tuz, hayvon, teri kabi maxsus tovarlar umumiy qiymat
vositasiga aylangan.
 Metall pul bosqichi – oltin, kumush, mis tangalar ishlatilgan.
 Qog‘oz pul bosqichi – markaziy hokimiyat tomonidan chiqarilgan qog‘oz
belgilarga o‘tilgan.
 Bank pullari – cheklar, hisob varaqalari orqali to‘lovlar amalga oshirilgan.
 Raqamli pul va kriptovalyutalar bosqichi – zamonaviy elektron valyutalar
muomalada.
Pulning kelib chiqishi va ilk nazariy qarashlar uning iqtisodiyotdagi o‘rnini
chuqur tushunishga asos bo‘ladi. Metallistik va nominalistik yondashuvlar
pulning moddiy yoki ijtimoiy-psixologik asoslarini yoritib bergan bo‘lsa,
evolyutsion nazariya pulni iqtisodiy taraqqiyotning ajralmas mahsuli sifatida
ko‘rsatadi. Pul – bu insoniyatning iqtisodiy va madaniy rivojiga guvoh bo‘lib
kelayotgan eng muhim vositalardan biridir. Uning shakli va funktsiyalari
o‘zgarib boradi, ammo uning iqtisodiyotdagi roli doimo markaziy o‘rinda
qoladi.
1.2. Klassik va neoklassik iqtisodiy maktablarning pulga munosabati
Pul tushunchasiga nisbatan iqtisodchilar tarixan turlicha yondashganlar.
Ayniqsa, klassik va neoklassik iqtisodiy maktablar o‘zlarining asosiy iqtisodiy
nazariyalarida pulning roli va ahamiyatini keng tahlil qilganlar. Bu maktablar
nafaqat o‘z davrining iqtisodiy muammolarini tahlil qilishda, balki hozirgi
zamonaviy iqtisodiy siyosatga ham katta ta’sir ko‘rsatgan. Pulga bo‘lgan
munosabat bu maktablarda markaziy mavzuga aylanmagan bo‘lsa-da, ular taklif
qilgan nazariy yondashuvlar asosida keyinchalik butun bir makroiqtisodiy

siyosatlar shakllangan. Mazkur bobda klassik va neoklassik iqtisodiy tafakkur
doirasida pul tushunchasining qanday talqin qilingani va bu yondashuvlarning
o‘ziga xos xususiyatlari tahlil qilinadi.
Klassik va Neoklassik Maktablarning Pulga Munosabati – Solishtirma
Jadval
Ko‘rsatkichlar Klassik iqtisodiy maktab Neoklassik iqtisodiy maktab
Asosiy davr XVIII asr oxiri – XIX asr
o‘rtalari XIX asr oxiri – XX asr
boshlarida shakllangan
Asosiy vakillar Adam Smit, David
Rikardo, Jan Batist Se, Karl
Marks Alfred Marshall, William Jevons,
Leon Valras, Irving Fisher
Pulga asosiy
yondashuv Pul – faqat vosita, iqtisodiy
jarayonlarga bevosita ta’siri
yo‘q Pul – muomala vositasi va
narxlar barqarorligiga ta’sir
ko‘rsatuvchi omil
Pulning roli Nominal vosita, real
sektorni o‘zgartirmaydi Narxlar va foiz stavkalari orqali
qisqa muddatli ta’sirga ega
Pulning
neytralligi To‘liq neytral – uzoq
muddatda hech qanday real
ta’sir qilmaydi Shuningdek, neytral, ammo
narxlar mexanizmi orqali qisqa
muddatli o‘zgarish mumkin
Pul nazariyasi Kvantitativ nazariya
(soddalashtirilgan) Rivojlangan kvantitativ nazariya
(Fisher MV = PT modeli)
Narxlar
darajasiga
ta’siri Pul miqdori oshsa – narxlar
oshadi Pul miqdori bilan narxlar darajasi
to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq
Pulning asosiy
funksiyasi Ayirboshlash vositasi,
o‘lchov va to‘lov vositasi Ayirboshlash, narxlar
muvozanati va foiz stavkalarini
shakllantirish vositasi
Foiz stavkalari Tabiiy mehnat qiymati Pulga bo‘lgan talab –

va pulga talab asosida belgilanadi tranzaktsiyalar, jamg‘arma va
spekulyatsiya sababli yuzaga
keladi
Davlat
aralashuvi Minimal bo‘lishi lozim,
bozor o‘z-o‘zini boshqaradi Bozor mexanizmlari
muvozanatga olib keladi, davlat
aralashuvi cheklangan
Inflyatsiya
sababi Pul miqdorining haddan
tashqari ko‘payishi Pul taklifi o‘sishi narxlar
oshishiga olib keladi
Pulga oid
siyosiy
tavsiyalar Pul massasini nazorat
qilish, oltin standarti Pul muomalasining tezligini va
narxlar barqarorligini hisobga
olgan holda siyosat yuritish
Klassik iqtisodiy maktab va pulga munosabat
Klassik iqtisodiy maktab XVIII asrning oxiri va XIX asrning birinchi
yarmida shakllangan bo‘lib, uning yetakchi vakillari qatorida Adam Smit,
David Rikardo, Jeyms Mill, Jan Batist Se va Karl Marks kabi mutafakkirlar bor
edi. Bu maktab iqtisodiyotni o‘z-o‘zidan tartibga soluvchi kuchlarga asoslangan
“tabiiy tizim” deb qaradi. Klassik maktab vakillari asosan ishlab chiqarish,
erkin bozor, mehnat taqsimoti, raqobat va taklifga asoslangan narx
mexanizmlarini asoslab bergan bo‘lsalar-da, pulga nisbatan ham o‘z
qarashlariga ega edilar.
Adam Smit o‘zining mashhur “Xalqlarning boyligi” asarida pulni
ayirboshlashni osonlashtiruvchi vosita sifatida ta’riflaydi. U pulning qadri uning
foydalilik darajasida emas, balki u orqali qanday mahsulotlar olish
mumkinligida deb hisoblaydi. A. Smit uchun pul – bu vosita, real boylik emas.
Uning nazarida pulning iqtisodiyotdagi roli cheklangan bo‘lib, u haqiqiy ishlab
chiqarish va iste’mol jarayonlariga nisbatan ikkinchi darajada turgan.
David Rikardo esa pulga nisbatan yanada texnik yondashuvni taklif qilgan.
U o‘zining kvantitativ pul nazariyasida pul miqdori va narxlar darajasi

o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Uning fikricha, agar
muomaladagi pul miqdori ortsa, bu narxlar darajasining o‘sishiga olib keladi.
Demak, Rikardo nazarida pul miqdori – inflyatsiyaning asosiy omili
hisoblanadi. U pulni iqtisodiy muvozanatni buzuvchi, ya’ni tashqi omil sifatida
ko‘radi.
Klassik iqtisodchilar, umuman olganda, pulni neytral vosita sifatida
ko‘radilar. Ularning nazariyasida pul faqat nominal ko‘rsatkichlarga ta’sir
qiladi, real ishlab chiqarish, bandlik va iqtisodiy o‘sishga esa hech qanday uzoq
muddatli ta’sir ko‘rsatmaydi. Bu yondashuv “pulning neytralligi” tamoyiliga
asoslangan bo‘lib, keyinchalik monetarizmga asos bo‘lib xizmat qiladi.
Neoklassik maktab va pulga yondashuv
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab neoklassik maktab shakllana
boshladi. Bu maktab o‘z e’tiborini mikroiqtisodiy tahlilga, xususan,
iste’molchilar xulqi, chegaraviy foyda, narxlarning shakllanishi va bozor
muvozanatiga qaratdi. Neoklassik iqtisodchilar qatoriga Vil'yam Jevons, Leon
Valras, Alfred Marshall, Karl Menger va boshqa mashhur olimlar kiradi. Ular
klassik maktabdan farqli o‘laroq, iqtisodiy qarorlarning subyektiv asoslarini
tahlil qilishga alohida urg‘u berdilar.
Pulga munosabatda neoklassiklar, ayniqsa, I. Fisher tomonidan ilgari
surilgan kvantitativ pul nazariyasining rivojlangan shakli orqali tanilgan. Fisher
o‘zining mashhur “MV = PT” tenglamasi orqali pul miqdori, muomaladagi
tezlik, narx darajasi va tranzaktsiyalar hajmi o‘rtasidagi munosabatni ifodaladi.
Bu yondashuvda asosiy fikr shundan iboratki, agar pul miqdori oshsa va
muomala tezligi o‘zgarmasa, u holda narxlar darajasi oshadi. Bunda pulning
faqat nominal qiymatga ta’siri bor, real ishlab chiqarishga esa
yo‘q.Neoklassiklar ham pulning neytral ekanligini ta’kidlaydilar, ya’ni pul
siyosati yordamida uzoq muddatda iqtisodiyotning real sektoriga ta’sir qilish
mumkin emas, degan fikrni ilgari suradilar. Ular bozor mexanizmlari orqali
iqtisodiy muvozanat avtomatik tarzda tiklanadi, deb hisoblaydilar. Shu sababli,

neoklassiklar davlatning iqtisodiyotga aralashuvini minimal darajada bo‘lishini
ma’qullaydilar.Biroq neoklassiklarning tahlillarida pulning narxlar
barqarorligidagi roli muhim o‘rinni egallaydi. Masalan, Alfred Marshall pul
bozorida taklif va talab muvozanati asosida foiz stavkalarining shakllanishini
izohlaydi. Bu yondashuvda pulga bo‘lgan talab vaqtinchalik saqlash,
spekulyativ harakatlar va tranzaktsiyalar uchun zarur bo‘lgan hajm bilan
belgilanadi. Neoklassik iqtisodchilarning ushbu yondashuvlari keyinchalik
Keyns, Friedman, Lucas kabi iqtisodchilar tomonidan tahlil qilingan.
Pulning neytralligi: nazariya va tanqid
Klassik va neoklassik maktablarning umumiy fikri – bu pulning neytralligi
tamoyilidir. Unga ko‘ra, pul siyosati real sektorga ta’sir qilmaydi, faqat narxlar,
ish haqi va boshqa nominal o‘zgaruvchilar orqali ta’sir ko‘rsatadi. Uzoq
muddatda iqtisodiyot o‘zining tabiiy muvozanat holatiga qaytadi. Bu yondashuv
ayniqsa klassiklar tomonidan mutlaq qabul qilingan, neoklassiklar esa uni
yanada aniqlashtirgan.Ammo bu fikrlar keyinchalik J. M. Keyns tomonidan
tanqid qilinadi. U pulning qisqa muddatda ish bilan bandlik va yalpi talabga
ta’sir qilish qobiliyatini ilmiy asoslab berdi. Keyns nazarida, aynan pul-kredit
siyosati orqali davlat iqtisodiy faollikni oshirishi yoki pasaytirishi mumkin.
Klassik va neoklassiklar ta’siri bugungi iqtisodiyotga
Bugungi zamonaviy iqtisodiy nazariyalarning aksariyati klassik va
neoklassik maktablardan ildiz oladi. Masalan, monetarizm aynan klassiklarning
pulga bo‘lgan yondashuvini zamonaviy tahlillar bilan boyitgan. Milton Fridman
boshchiligidagi monetaristlar inflyatsiyaning asosiy sababi muomaladagi pul
miqdorining oshishida, deb hisoblaydi. Bu fikr to‘g‘ridan-to‘g‘ri I. Fisherning
tenglamasiga tayangan.Shuningdek, klassiklarning erkin bozor, davlat
aralashuviga qarshi bo‘lgan g‘oyalari bugungi neoliberal siyosatlarda o‘z
ifodasini topgan. Neoklassiklarning raqobat, bozor muvozanati, iste’molchi
tanlovi kabi tushunchalari hozirgi mikroiqtisodiy tahlillarning asosi hisoblanadi.

Klassik va neoklassik iqtisodiy maktablarning pulga nisbatan qarashlari
ularning umumiy nazariy yondashuvlariga mos keladi. Klassiklar pulni faqat
vosita sifatida ko‘rsalar, neoklassiklar unga muomala tezligi, bozor muvozanati
va narx barqarorligi kontekstida yondashganlar. Har ikki maktab pulning
neytral vosita ekanligini ta’kidlab, iqtisodiy jarayonlarning o‘z-o‘zidan
muvozanatga qaytishini ilgari surganlar. Ularning bu fikrlari zamonaviy
iqtisodiy tafakkurda hamon dolzarb bo‘lib, davlat siyosatlari, markaziy banklar
faoliyati va makroiqtisodiy prognozlar tayyorlashda keng qo‘llanilmoqda.
1.3. Zamonaviy pul nazariyalari: monetarizm, keynschilik va boshqa
yondashuvlar
Pulga oid nazariy qarashlar XX asrga kelib, iqtisodiy siyosatning markaziga
aylanib bordi. Bu davrda dunyo iqtisodiyotida yuzaga kelgan chuqur inqirozlar,
inflyatsiya, ishsizlik, stagflyatsiya va pul-kredit inqirozlari ilmiy doiralarda
pulning roliga nisbatan yangicha yondashuvlarni shakllantirdi. Zamonaviy pul
nazariyalari asosan ikki yirik maktab atrofida shakllandi: keynschilik va
monetarizm. Ularning har biri o‘z zamonasi muammolariga javob topishga
harakat qildi va o‘ziga xos metodologiya va siyosiy tavsiyalarni taklif etdi. Bu
bobda ushbu maktablar va ularning zamonaviy tarmoqlari tahlil qilinadi.
Keynschilik yondashuvi: Pul orqali talabni rag‘batlantirish
XX asrning birinchi yarmi, ayniqsa, 1930-yillardagi Buyuk iqtisodiy inqiroz
zamonida klassik va neoklassik iqtisodiyot nazariyalari real muammolarga
yechim bo‘la olmay qolgan edi. Ana shunday muhitda ingliz iqtisodchisi Jon
Meynard Keyns o‘zining 1936-yilda chop etilgan "Ish bilan bandlik, foiz va
pulning umumiy nazariyasi" asari orqali iqtisodiy fanlarga tub burilish olib
kirdi.
Keyns nazariyasining asosiy g‘oyasi shundan iboratki, iqtisodiyotda yalpi
talab yetarli bo‘lmasa, ishlab chiqarish pasayadi, ishsizlik kuchayadi va
iqtisodiy o‘sish sekinlashadi. Klassiklar aytganidek, bozor avtomatik ravishda

muvozanat holatiga qaytmaydi. Shuning uchun ham davlat pul va fiskal siyosat
orqali aralashishi kerak.
Keynsga ko‘ra, pulga bo‘lgan talab uchta omilga bog‘liq:
Tranzaktsiya motivi – kundalik xarajatlar uchun;
Ehtiyot chorasi motivi – kutilmagan holatlarga tayyor turish uchun;
Spekulyativ motiv – foiz stavkalarining pasayishi yoki ko‘tarilishidan foyda
olish uchun. Keyns pul siyosati orqali foiz stavkasini pasaytirib,
investitsiyalarni rag‘batlantirish va shu orqali yalpi talabni oshirish
mumkinligini asoslab berdi. Demak, pul iqtisodiy faoliyatga bevosita ta’sir
qiluvchi vosita sifatida ko‘riladi.
Keynschilik yondashuvi Ikkinchi jahon urushidan keyin G‘arb davlatlarida
keng qo‘llanildi. Ular davlat xarajatlari, pul-kredit regulyatsiyasi va ish bilan
bandlikni ta’minlashga qaratilgan siyosat orqali iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantirishdi. Bu yondashuv 1970-yillarga qadar ustun bo‘lib keldi.
Monetarizm: Pul miqdori barqarorlikning kaliti
1970-yillarda yuzaga kelgan stagflyatsiya – ya’ni inflyatsiya va
ishsizlikning bir vaqtning o‘zida o‘sishi – keynschilik nazariyasining zaif
tomonlarini ko‘rsatib qo‘ydi. Bu davrda amerikalik iqtisodchi Milton Fridman
boshchiligidagi monetaristlar maydonga chiqishdi. Ular pul taklifi ustidan
qat’iy nazorat bo‘lmasa, inflyatsiya nazoratdan chiqishini ta’kidlashdi.
Fridmanning asosiy g‘oyasi – inflyatsiyaning sababi pul massasining
haddan tashqari o‘sishidadir. U Fisherning MV = PT tenglamasiga tayangan
holda, “inflyatsiya har doim va har qanday joyda pul hodisasidir” degan
mashhur iborani ilgari surdi. Monetaristlar iqtisodiyotga davlat aralashuvining
kamaytirilishi, mustaqil markaziy bank va qat’iy pul siyosatini qo‘llab-
quvvatlaydilar.Monetarizmga ko‘ra, pul siyosati uzoq muddatda iqtisodiyotga
ta’sir qilmaydi, ammo qisqa muddatli inflyatsiyani boshqarish uchun asosiy
vositadir. Monetaristlar pul massasining o‘sishini mo‘’tadil, oldindan

belgilangan foizda yuritishni taklif etadilar – bu kutilmalar nazariyasi bilan
birga ishlaydi.
1979-yildan keyin AQShda Federal rezerv tizimi monetar siyosatni
kuchaytirib, inflyatsiyani jilovlashga erishdi. Shundan so‘ng monetarizm
iqtisodiy siyosatlarda muhim o‘rinni egallay boshladi. Ayniqsa, 1980–90-
yillarda ushbu yondashuv neoliberal siyosatlarda ustuvorlikka ega bo‘ldi.
Post-keynschilik va yangi keynschilik
Keyns g‘oyalarining ba’zi jihatlari 1970-yillardagi tanqidlarga qaramay,
keyingi bosqichlarda yangicha shaklda rivojlantirildi. Post-keynschilik oqimi,
masalan, iqtisodiyotda noaniqlik, institutlarning roli, bank tizimining prokiklik
xatti-harakati va haqiqiy dunyo iqtisodiyoti o‘zgaruvchanligini hisobga olgan
holda Keyns tamoyillarini qayta ishlab chiqdi.Yangi keynschilik esa neoklassik
asoslar bilan uyg‘unlashgan holda, bozorlarda narx va ish haqi qat’iyligi tufayli
bozor muvozanati doimo tiklanmasligini asoslab berdi. Ular bozor
nosozliklarini tan olib, pul siyosati orqali real ishlab chiqarishga qisqa
muddatda ta’sir qilish mumkinligini qayta ilgari surdi. Yangi keynschilar,
masalan, Greg Mankiw va Stanley Fischer, hozirgi zamon Markaziy
banklarining foiz stavkalari orqali iqtisodiy faollikni tartibga solish siyosatini
nazariy asoslab berishdi.
Yangi klassik maktab va ratsional kutilmalar nazariyasi
Robert Lucas boshchiligidagi yangi klassik iqtisodchilar esa ratsional
kutilmalar nazariyasiga asoslanib, har qanday pul siyosati oldindan kutilgan
bo‘lsa, u real ishlab chiqarishga ta’sir qilmaydi, deb hisoblaydilar. Bu oqim
iqtisodiyotdagi barcha agentlar ratsional qaror qabul qiladilar, degan taxminga
tayanadi. Ya’ni davlat siyosatini oldindan sezgan bozor ishtirokchilari unga
mos ravishda harakat qiladilar, bu esa siyosatning real ta’sirini yo‘qqa
chiqaradi.

Shuning uchun, ular davlatning pul siyosatiga aralashuvi befoyda deb
hisoblab, mustaqil Markaziy bank va inflyatsiyani nazorat qilishga qaratilgan
qat’iy siyosatni qo‘llab-quvvatlaydilar.
Zamonaviy monetar nazariya (MMT)
So‘nggi yillarda, ayniqsa 2008-yilgi moliyaviy inqirozdan keyin va
COVID-19 pandemiyasi fonida davlatlarning faol fiskal va pul siyosatiga
qaytgan holatlarida, yangi yondashuv – Zamonaviy monetar nazariya (Modern
Monetary Theory, MMT) keng muhokama qilinmoqda.
MMT tarafdorlari davlat o‘z milliy valyutasini bosib chiqarish huquqiga ega
bo‘lgan taqdirda, byudjet defitsiti muammo emas, deb hisoblaydilar. Ularga
ko‘ra, davlat ijtimoiy dasturlar, bandlik va infratuzilma uchun istalgancha
mablag‘ ajratishi mumkin, to‘g‘ri siyosat orqali inflyatsiyani nazorat qilish
imkoni bo‘lsa bas.
Bu yondashuv an’anaviy iqtisodiy fikrlarga qarshi bo‘lib, fiskal siyosatni
asosiy vosita sifatida ko‘radi, Markaziy bank esa davlat xarajatlarini
moliyalashtirishga xizmat qilishi lozim. Tanqidchilarning fikricha esa, bu
inflyatsiya xavfini keskin kuchaytiradi.
Solishtirma tahlil
Nazariya/maktab Pulning roli Pul
siyosatiga
yondashuv Asosiy
vakillar Inflyatsiya sababi
Keynschilik Yalpi talabni
rag‘batlantiradi Faol
aralashuv,
foizlar
orqali J. M.
Keyns Yalpi talabning
sustligi
Monetarizm Narx
barqarorligini
ta’minlaydi Pul
massasini
nazorat
qilish M.
Fridman Pul miqdorining
haddan tashqari
ko‘payishi

Post-keynschilik Institutlar va
xatti-
harakatlarga
bog‘liq Tashqi
shoklar va
moliya
sektori
orqali Hyman
Minsky,
Joan
Robinson Bank sektori,
prokiklik
Yangi klassik
maktab Ratsional
qarorlar bilan
bog‘liq Har
qanday
siyosat
kutiladi Robert
Lucas Kutilmalarning
noto‘g‘ri
shakllanishi
MMT Pul –
cheklovsiz
vosita Davlat
xarajatlari
ustuvor S.
Kelton,
B. Mosler Nazoratsiz fiskal
siyosat )
Zamonaviy pul nazariyalari iqtisodiyotning murakkab va dinamik tabiatini
har xil nuqtai nazardan yoritib beradi. Keynschilik iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantirish va ishsizlikni kamaytirish uchun pul-kredit va fiskal siyosatning
muhimligini ta’kidlaydi. Monetarizm inflyatsiyaga qarshi kurashda qat’iy pul
nazoratini ilgari suradi. Yangi oqimlar esa bozor nosozliklarini, kutilmalarni va
institutsional muhitni inobatga oladi. Har bir yondashuvning o‘ziga xos afzallik
va cheklovlari mavjud. Shu bois zamonaviy iqtisodiy siyosatlarda bu
nazariyalarni holatga qarab kompleks yondashuv shaklida qo‘llash dolzarb
masaladir.

II BOB. HOZIRGI ZAMON PULINING TABIATI VA UNING
IQTISODIYOTDAGI O‘RNI O’ZBEKISTON
2.1. Hozirgi davr pul tizimining asosiy xususiyatlari
Hozirgi zamon iqtisodiyoti tobora globallashib, raqamli texnologiyalarga
asoslangan holda rivojlanib borar ekan, bu jarayonlarda pul tizimi markaziy
o‘rin egallamoqda. Tarixan tovar pullar va oltin standarti asosida shakllangan
pul tizimi bugungi kunda kredit-pul va raqamli asosga ega tizim bilan almashdi.
Endilikda pul faqat qog‘oz yoki metall vosita emas, balki elektron shaklda,
mobil ilovalar, bank kartalari, onlayn to‘lov platformalari va hatto kriptoaktivlar
ko‘rinishida faoliyat yuritmoqda. Pul tizimi bu – markaziy bank, tijorat
banklari, to‘lov vositalari, valyuta regulyatsiyasi, emissiya mexanizmi va pul-
kredit siyosati tizimini o‘z ichiga olgan murakkab iqtisodiy institutdir.
Zamonaviy pul tizimining asosiy xususiyatlari uni tarixiy tizimlardan tubdan
farqlantiradi.
Kredit-pul tizimi ustuvorligi
Hozirgi zamon pul tizimining eng muhim xususiyati – bu kredit-pul
tizimining ustuvorligi hisoblanadi. Agar ilgari pullar to‘liq moddiy

ta’minlangan (ya’ni oltin yoki kumush bilan qoplangan) bo‘lsa, bugungi kunda
markaziy banklar tomonidan chiqarilayotgan pul kredit asosida yaratiladi.
Ya’ni, zamonaviy pul qog‘oz yoki elektron shakldagi ishonchli majburiyat
bo‘lib, u davlat yoki markaziy bank kafolati asosida muomalaga chiqariladi. Bu
esa pulga bo‘lgan talab va ishonchni iqtisodiy siyosatning eng nozik jihatlaridan
biriga aylantiradi.
Tijorat banklari esa iqtisodiyotga kreditlar ajratish orqali ikkilamchi pul
emissiyasini amalga oshiradilar. Bu holatda pul banklar tomonidan yaratilib,
qarzlar orqali muomalaga kiritiladi. Pulga bo‘lgan talab, foiz stavkalari,
inflyatsiya darajasi kabi omillar kredit-pul tizimining asosiy regulyatorlari
hisoblanadi.
Pul massasining tarkibi va dinamikasi
Zamonaviy pul tizimida pul massasining tarkibi juda muhim o‘rin tutadi.
Pul massasi M0, M1, M2, M3 kabi ko‘rsatkichlar orqali o‘lchanadi.
M0 – bu naqd pullar, ya’ni muomaladagi banknotalar;
M1 – naqd pullar + talab qilib olinadigan depozitlar;
M2 – M1 + muddatli depozitlar;
M3 – M2 + yirik institutsional omonatlar va boshqa likvid aktivlar.
Bu ko‘rsatkichlar orqali markaziy banklar iqtisodiyotdagi likvidlik
darajasini nazorat qiladi. Pul massasining ko‘payishi iqtisodiy faollikni
rag‘batlantirishi mumkin, ammo haddan ortiq o‘sish inflyatsiyaga sabab
bo‘ladi. Shu bois pul massasini doimiy monitoring qilish hozirgi zamon pul
tizimining ajralmas qismidir.
Markaziy bankning mustaqilligi
Zamonaviy pul tizimida markaziy banklar asosiy rolda turadi. Ular pul
massasini nazorat qilish, foiz stavkalarini belgilash, inflyatsiya darajasini
boshqarish va milliy valyuta barqarorligini ta’minlash kabi funksiyalarni
bajaradi. Bu jarayonda markaziy bank mustaqilligi g‘oyasi muhim tamoyil
sifatida ilgari suriladi.

Mustaqil markaziy bank siyosiy bosimlarsiz, faqat makroiqtisodiy
barqarorlikni ko‘zlab faoliyat yuritadi. U pul emissiyasi, asosiy stavka, zaxira
me’yorlari va moliyaviy vositalar orqali iqtisodiy muvozanatni saqlashga
intiladi. Ko‘plab mamlakatlar, jumladan, O‘zbekiston ham markaziy bank
mustaqilligini qonuniy asosda mustahkamlab qo‘ygan.
Inflyatsiyaga qarshi nishonga yo‘naltirilgan siyosat
Zamonaviy pul tizimining asosiy vazifalaridan biri – bu inflyatsiyani
jilovlashdir. Ko‘plab mamlakatlarda markaziy banklar inflyatsiyani maqsadli
ko‘rsatkich sifatida belgilab, unga erishish uchun foiz stavkalarini, zaxira
talablarini, ochiq bozor amaliyotlarini qo‘llaydilar.
Inflyatsiya darajasining barqarorligi aholi xarid qobiliyatini saqlash, valyuta
kursining barqarorligi, investitsion muhitning ishonchliligi va moliyaviy
tizimning sog‘lomligi uchun zarurdir. Shu sababli, zamonaviy pul tizimi
inflyatsiyaga qarshi aniq va qat’iy strategiyalar asosida quriladi.
To‘lov tizimlarining avtomatlashtirilishi
Zamonaviy pul tizimining yana bir ajralmas xususiyati – bu elektron to‘lov
tizimlarining rivojlanishidir. Bugungi kunda banklararo hisob-kitoblar, jismoniy
shaxslar o‘rtasidagi to‘lovlar, davlat xizmatlari va biznes amaliyotlarining
ko‘pchiligi avtomatlashtirilgan tizimlar orqali amalga oshirilmoqda. Masalan,
mobil banking, internet banking, QR kodli to‘lovlar, NFC texnologiyalari –
bularning barchasi zamonaviy pul tizimining texnologik taraqqiyotini
ifodalaydi.
Bu o‘zgarishlar nafaqat qulaylik balki xavfsizlik, tezlik va izchillik jihatidan
ham yutuqlarga olib keldi. Ayniqsa, pandemiyadan keyin naqd pulsiz to‘lovlar
hajmi keskin oshdi.
Raqamli valyutalarning rivoji
Hozirgi davr pul tizimining o‘ziga xos jihati – bu raqamli valyutalarning
paydo bo‘lishidir. Kriptovalyutalar (Bitcoin, Ethereum, va boshqalar)
markazsiz, blokcheyn texnologiyasi asosida faoliyat yurituvchi raqamli

aktivlardir. Biroq ular hozircha davlat tomonidan tan olinmagan yoki
cheklangan statusga ega.
Shu bilan birga, ko‘plab markaziy banklar o‘zining raqamli milliy valyutasi
(CBDC) ustida ishlamoqda. O‘zbekiston ham “Raqamli so‘m” loyihasi
doirasida Markaziy bank nazorati ostidagi raqamli pul mexanizmini ishlab
chiqmoqda. Bu valyutalar naqd pul muomalasini qisqartiradi, norasmiy
iqtisodiyotni kamaytiradi va tranzaksiyalarni to‘liq shaffof qiladi.
O‘zbekiston pul tizimi misolida
O‘zbekistonda ham zamonaviy pul tizimi bosqichma-bosqich
shakllanmoqda. 2017-yildan buyon milliy valyutaning erkin konvertatsiyasi,
Markaziy bankning mustaqilligi, inflyatsiyani nishonga olish strategiyasi va
elektron to‘lov tizimlarini rivojlantirish yo‘lga qo‘yilgan. 2020–2023-yillarda
pul-kredit siyosati orqali inflyatsiya 15% dan 8–9% atrofida barqarorlashtirildi.
Bundan tashqari, elektron to‘lov vositalari soni ortdi: Payme, Click, Apelsin
kabi xizmatlar aholining moliyaviy savodxonligini oshirishga xizmat qilmoqda.
Mobil banking mijozlar soni 10 milliondan oshgan. Markaziy bankning statistik
ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilda elektron to‘lovlar hajmi 700 trillion so‘mdan
oshgan.Zamonaviy pul tizimi – bu faqat naqd pullar va banklar tizimi emas,
balki kredit, elektron to‘lov, markaziy bank siyosati, inflyatsiya nishoni,
raqamli texnologiyalar kabi ko‘p qirrali institutlar yig‘indisidir. Uning asosiy
xususiyatlari: kredit asosida yaratilgan pul, markaziy banklar faoliyati, pul
massasining nazorati, inflyatsiyaga qarshi strategiyalar, raqamli to‘lov tizimlari
va raqamli valyutalarning joriy etilishi bilan belgilanadi. O‘zbekiston tajribasi
ham bu global o‘zgarishlardan chetda qolmayapti, balki bosqichma-bosqich
zamonaviy pul tizimiga integratsiyalanmoqda. Shu sababli, hozirgi davrda pul
tizimining xususiyatlarini chuqur o‘rganish va ularga mos siyosat ishlab chiqish
har qanday davlat iqtisodiy barqarorligi uchun muhim shartdir.
2024-yil O‘zbekiston pul tizimi uchun tarkibiy o‘zgarishlar va texnologik
modernizatsiya bosqichining davomiy davri bo‘ldi. Ushbu yilda Markaziy bank

asosiy e’tiborni inflyatsiyani jilovlash, raqamli to‘lov vositalarini kengaytirish
va moliyaviy ishonchni oshirishga qaratdi. 2024-yil boshida inflyatsiya darajasi
8,8 foiz atrofida qayd etilgan bo‘lsa, yil yakunida bu ko‘rsatkich 8,0 foizgacha
pasaytirildi. Bu natijaga erishishda pul massasining nazorat ostida ushlab
turilishi, banklararo foiz stavkalarining ehtiyotkorlik bilan belgilanishi va
valyuta bozoridagi muvozanatni ta’minlash choralari muhim rol o‘ynadi.
2024-yil davomida milliy valyuta – so‘mning nisbiy barqarorligi saqlab
qolindi. AQSh dollariga nisbatan rasmiy kurs 1 AQSh dollariga 12 400–12 700
so‘m oralig‘ida bo‘lib, bu eksport-import operatsiyalarida prognozlash
imkoniyatini yaxshiladi. Pul muomalasidagi naqd pulsiz to‘lovlar hajmi esa 900
trillion so‘mga yetdi, bu 2023-yilga nisbatan 25–30% o‘sishni ko‘rsatdi.
Elektron to‘lov tizimlarining, xususan mobil banking va QR to‘lovlar
segmentining keskin rivojlanishi bu yutuqqa zamin yaratdi.
Markaziy bank 2024-yilda o‘zining raqamli so‘m pilot loyihasini boshladi.
Ushbu loyiha 2025-yilda kengroq sinov bosqichiga o‘tdi. 2025-yil boshida
raqamli so‘m Toshkent shahri va yirik hududlarda joriy qilindi. Banklar va
to‘lov tizimlari bu platformani o‘z xizmatlariga integratsiyalashdi. Raqamli
so‘m nafaqat naqd pulsiz to‘lovlarni soddalashtirdi, balki operatsion xarajatlarni
kamaytirdi, tranzaktsiyalar tezligini oshirdi va fuqarolarning moliyaviy
inkluzivligini kuchaytirdi.
2025-yil birinchi choragida inflyatsiya darajasi 7,8% atrofida bo‘lib,
Markaziy bankning 2025–2026 yillarga mo‘ljallangan nishonli inflyatsiya
siyosati davom ettirilmoqda. Banklararo asosiy stavka 14% darajasida
belgilandi, bu esa kredit bozori barqarorligini saqlab qolish imkonini berdi.
2025-yil davomida korporativ qarz bozorida aktiv kreditlar hajmi 20 foizga
o‘sdi. Tijorat banklari tomonidan kichik va o‘rta biznesni kreditlash uchun
yo‘naltirilgan mablag‘ hajmi 65 trillion so‘mdan oshdi.
Shuningdek, xalqaro rezervlar hajmi 2025-yil iyun holatiga ko‘ra 35,2
milliard AQSh dollariga yetdi. Bu O‘zbekiston pul tizimining tashqi zarbalarga

chidamligini mustahkamlaydi. Raqamli iqtisodiyotning kengayishi fonida
Markaziy bank 2025-yilda “Moliyaviy barqarorlik strategiyasi–2030” hujjatini
e’lon qildi. Bu strategiyada elektron to‘lovlarni 90% darajagacha kengaytirish,
pul siyosatining shaffofligini oshirish va fintech startaplarga soliq
yengilliklarini berish kabilar belgilab qo‘yilgan.
Aholi va biznes subyektlari o‘rtasida moliyaviy savodxonlikni oshirishga
ham alohida e’tibor qaratildi. 2025-yil aprel oyida "Raqamli moliya haftaligi"
doirasida o‘tkazilgan tadbirlarda 1 milliondan ortiq fuqaro qatnashdi.
Shuningdek, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda ochiq bozor
operatsiyalari, ya’ni Markaziy bank obligatsiyalarining bozorga chiqarilishi
yo‘lga qo‘yildi.
Jadval: 2024–2025-yillarda O‘zbekiston pul tizimi asosiy ko‘rsatkichlari
Ko‘rsatkich 2024-yil 2025-yil (I yarmi)
Yillik inflyatsiya darajasi (%) 8.0% 7.8%
AQSh dollariga nisbatan so‘m
kursi 1 USD = 12
400–12 700
so‘m 1 USD = 12 800–13 200
so‘m
Naqd pulsiz to‘lovlar hajmi
(trln so‘m) 900 trillion so‘m 1 150 trillion so‘m
(prognoz)
Raqamli so‘m holati Pilot bosqichda
joriy etildi Sinovdan o‘tmoqda
(Toshkent va hududlarda)
Markaziy bank asosiy stavkasi
(%) 14% 14%
Kreditlash hajmi o‘sishi (%) +17% +20% (yillik prognoz)
KOB uchun ajratilgan kreditlar
(trln so‘m) 53 trillion so‘m 65 trillion so‘m
Xalqaro zaxiralar (mlrd USD) 33,5 milliard 35,2 milliard AQSh

AQSh dollari dollari
Elektron to‘lov xizmatlari soni ~30 dan ortiq 40 dan ortiq
Mobil banking
foydalanuvchilari 10,2 million 11,8 million
“Raqamli moliya haftaligi”
ishtirokchilari 850 ming kishi 1 million kishi
CBDC (raqamli so‘m) bosqichi Pilot loyihasi Regional sinov bosqichi
Ochiq bozor operatsiyalari Faol emas Yangi boshlangan
“Moliyaviy barqarorlik
strategiyasi–2030” Ishlab chiqildi Amalga joriy qilinmoqda

2.2. Pulning iqtisodiy muvozanat va inflyatsiyaga ta’siri
Pul iqtisodiyotning asosiy kategoriyalaridan biri sifatida nafaqat to‘lov
vositasi, balki butun makroiqtisodiy muvozanatni shakllantiruvchi muhim omil
sifatida ham namoyon bo‘ladi. Pulning iqtisodiy muvozanatga va inflyatsiyaga
ko‘rsatadigan ta’siri doimiy tahlil va bahs mavzusi bo‘lib kelgan. Bu ta’sir
bevosita ham, bilvosita ham shaklda namoyon bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, bozor
iqtisodiyoti sharoitida pul massasining miqdori, pul aylanish tezligi va foiz
stavkalari orqali talab va taklif muvozanatining qanday shakllanishi iqtisodiyot
barqarorligi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Pul siyosati vositalari to‘g‘ri
ishlatilsa, inflyatsiyani jilovlash, yalpi talabni tartibga solish va iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirish mumkin. Aksincha, noto‘g‘ri yoki beqaror pul siyosati
iqtisodiy muvozanatning buzilishiga, inflyatsiya yoki deflyatsiya kabi salbiy
jarayonlarga olib keladi.

Iqtisodiy muvozanat va pul o‘rtasidagi bog‘liqlik
Iqtisodiy muvozanat – bu mamlakatda yalpi taklif va yalpi talab o‘rtasida
muvozanat holatining mavjudligi, ya’ni narxlar, ishlab chiqarish hajmi, foiz
stavkalari va ish bilan bandlik darajasining nisbiy barqarorlikda bo‘lishidir. Pul
bu muvozanatni shakllantiruvchi vosita bo‘lib xizmat qiladi. Agar iqtisodiyotda
pul taklifi yalpi talabga mutanosib bo‘lsa, narxlar barqaror saqlanadi. Ammo
pul ko‘payib ketgan taqdirda talab ortadi va bu narxlarning o‘sishiga – ya’ni
inflyatsiyaga olib keladi.
Aksincha, agar pul tanqisligi yuzaga kelsa, iste’molchilar va ishlab
chiqaruvchilar tomonidan to‘lovga layoqat pasayadi, bu esa deflyatsiya holatiga
sabab bo‘ladi. Shuning uchun, iqtisodiy muvozanatni ta’minlashda Markaziy
banklar pul massasining o‘sishini iqtisodiy o‘sish darajasiga muvofiq tarzda
nazorat qilishlari lozim. Klassik iqtisodchilar bu jarayonni avtomatik deb
hisoblagan bo‘lsalar, zamonaviy maktablar pul siyosati orqali muvozanatni faol
tartibga solish kerakligini ta’kidlaydilar.
Pul va inflyatsiya: asosiy nazariy qarashlar
Inflyatsiya – bu narxlar darajasining umumiy ko‘tarilishi bo‘lib, uning
asosiy sababi ko‘pincha muomaladagi pul miqdorining haddan tashqari
ko‘payishi bilan izohlanadi. Milton Fridman ta’biri bilan aytganda: “Inflyatsiya
– har doim va har qanday holatda ham pul hodisasidir.” Bu yondashuv
monetaristik nazariyaga asoslanadi. Unda Markaziy bank tomonidan
chiqarilayotgan pul miqdori iqtisodiyotning ishlab chiqarish hajmiga mutanosib
bo‘lmasa, narxlar oshadi.
Keynschilik nazariyada esa inflyatsiya faqat pul miqdori bilan emas, balki
yalpi talabning umumiy o‘sishi bilan bog‘liq. Ya’ni hukumat tomonidan amalga
oshirilgan xarajatlar, investitsiyalar, eksport hajmi ortishi natijasida ham talab
oshib, narxlar ko‘tarilishi mumkin. Bundan tashqari, taklif tomoni inflyatsiyasi
– ya’ni ishlab chiqarish xarajatlari oshishi natijasida yuzaga keladigan
inflyatsiya holatlari ham mavjud.

Bugungi kunda ko‘plab mamlakatlar inflyatsiyani nishonli ko‘rsatkich
sifatida belgilab, pul-kredit siyosatini unga mos ravishda yuritadilar. Masalan,
O‘zbekiston Markaziy banki 2024–2025-yillarda inflyatsiyani 8 foizdan 6
foizgacha pasaytirishni maqsad qilgan.
Pul siyosatining iqtisodiy muvozanatga amaliy ta’siri
Markaziy banklar muomaladagi pul hajmini boshqarish orqali iqtisodiy
faollik, inflyatsiya va valyuta kursiga bevosita ta’sir ko‘rsatadilar. Bunga
quyidagi vositalar orqali erishiladi:
Asosiy foiz stavkasini belgilash – bu orqali tijorat banklarining kredit berish
faolligi va pul aylanishi tartibga solinadi;
Zaxira talablarini o‘zgartirish – banklarning pul chiqarish imkoniyatlarini
nazorat qilish orqali likvidlik boshqariladi;
Ochiq bozor operatsiyalari – davlat obligatsiyalarini sotib olish yoki sotish
orqali pul massasining bozorga kirish-chiqishi nazorat qilinadi.
Agar Markaziy bank foiz stavkasini oshirsa, kredit olish qimmatlashadi, bu
esa talabni pasaytiradi va inflyatsiyani jilovlaydi. Aksincha, foiz stavkalari
pasaytirilsa, kreditlar arzonlashadi, investitsiyalar va iste’mol oshadi, iqtisodiy
faollik kuchayadi. Bu muvozanat nozik bo‘lib, u doimiy monitoringni talab
qiladi.
O‘zbekistonda pulning inflyatsiyaga ta’siri: statistik ko‘rinish
O‘zbekistonda 2017-yildan so‘ng bozor mexanizmlariga bosqichma-bosqich
o‘tish bilan birga, pul massasini erkinlashtirish va bank tizimining
raqamlashtirilishi muhim rol o‘ynay boshladi. 2018–2020 yillarda inflyatsiya
darajasi 12–15 foiz atrofida bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilga kelib bu ko‘rsatkich 9,2
foizga, 2024-yil oxiriga esa 8 foizga tushdi.
Bu jarayonda Markaziy bank asosiy stavkani 14% darajasida saqlab turdi.
Bu o‘z navbatida pul massasining haddan ortiq oshishini cheklab, muvozanatli
inflyatsiyaga erishishga yordam berdi. 2025-yilning dastlabki choragida pul

massasining o‘sish sur’ati 10% ni tashkil etdi, bu esa yalpi ichki mahsulotning
nominal o‘sishiga mos ravishda tartibga solinmoqda.
Raqamli to‘lovlar hajmining oshishi ham inflyatsiyaga bilvosita ta’sir
ko‘rsatmoqda. Naqd pul muomalasining qisqarishi, tranzaktsiyalarning
shaffoflashuvi orqali narxlar ustidan nazorat kuchaymoqda.
Pul va valyuta kursining barqarorligi
Iqtisodiy muvozanatni saqlashda milliy valyutaning xorijiy valutalarga
nisbatan barqarorligi ham muhim ahamiyatga ega. So‘mning kursi
o‘zgaruvchan bo‘lsa-da, 2024-yil davomida 1 AQSh dollariga nisbatan 12 400–
12 700 so‘m oralig‘ida bo‘ldi. Bu esa import mahsulotlari narxining nisbiy
barqarorligini ta’minladi. Kurs barqarorligi inflyatsiyaga tashqi bosimni
kamaytiradi va ichki bozor ishtirokchilarining kutilmalarini barqarorlashtiradi.
2025-yilda Markaziy bank bozor kon’yunkturasiga asoslangan
intervensiyalar orqali valyuta kursini qattiq tutmasdan, muvozanatli o‘sishini
ta’minlash strategiyasini davom ettirmoqda. Bu yondashuv eksport va import
o‘rtasida nisbiy muvozanatni ta’minlab, inflyatsion bosimni cheklaydi. pul
tizimi iqtisodiy muvozanat va inflyatsiyani boshqarishda markaziy o‘rinni
egallaydi. Pul massasining hajmi, uning aylanish tezligi va regulyatsiya
mexanizmlari yalpi talab va taklifga bevosita ta’sir qiladi. Inflyatsiyani
jilovlash, iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish, foiz stavkalarini optimallashtirish
orqali iqtisodiy barqarorlikka erishish mumkin. O‘zbekiston tajribasida ham
pulning inflyatsiyaga va iqtisodiy muvozanatga ta’siri bosqichma-bosqich
tartibga solinib, 2024–2025-yillarda nisbiy makrobarqarorlikka erishilmoqda.
Shu bois, pul siyosati vositalarining samarali qo‘llanilishi iqtisodiy siyosatning
muvaffaqiyatini belgilovchi omil bo‘lib qolmoqda.
2024–2025-yillarda pulning iqtisodiy muvozanat va inflyatsiyaga ta’siri
Quyidagi jadvalda 2024 va 2025-yillardagi O‘zbekiston Respublikasi pul
tizimining inflyatsiya va iqtisodiy muvozanatga oid asosiy ko‘rsatkichlari
keltirilgan:

Ko‘rsatkichlar 2024-yil 2025-yil (prognoz)
Yillik inflyatsiya darajasi (%) 8.0 7.8
Pul massasining o‘sish sur’ati
(%) 9.5 10.0
Asosiy foiz stavkasi (%) 14.0 14.0
Naqd pulsiz to‘lovlar hajmi (trln
so‘m) 900 1150
So‘m kursi (USD bo‘yicha) 12 600 13 000
Xalqaro zaxiralar (mlrd USD) 33.5 35.2
2.3. Raqamli pul va kriptovalyutalar: yangi davr pul konsepsiyasi
XXI asrga kelib, texnologik inqilob pul tizimining tarixiy shaklini tubdan
o‘zgartirdi. Pul endi nafaqat qog‘oz yoki metall vosita, balki raqamli formatda
mavjud bo‘lgan, zamonaviy texnologiyalar – internet, blokcheyn, mobil ilovalar
orqali ishlaydigan vosita sifatida shakllanmoqda. Bu o‘zgarish pulning nafaqat
tashqi shaklini, balki iqtisodiyotdagi o‘rnini, boshqaruv tizimini, moliyaviy
suverenitet va xavfsizlikni ham o‘zgartirmoqda. Raqamli pul va
kriptovalyutalar XXI asr iqtisodiyotining ajralmas qismiga aylanmoqda. Ular
yangi pul konsepsiyasi – ya’ni markazsiz, tezkor, raqamlashtirilgan va ko‘p
hollarda davlat nazoratidan mustaqil bo‘lgan valyutalar davrini boshlab berdi.
Raqamli pul tushunchasi va turlari
Raqamli pul – bu kompyuter tarmoqlari orqali yaratilgan, saqlanadigan va
muomalada foydalaniladigan pul shaklidir. Bu to‘lov vositasi asosan internetga
ulangan elektron qurilmalar orqali ishlaydi. Raqamli pulni ikki asosiy turga
bo‘lish mumkin:
Markazlashtirilgan raqamli pullar – davlat yoki markaziy bank tomonidan
nazorat qilinadigan (CBDC);
Markazsizlashtirilgan raqamli pullar – kriptovalyutalar kabi, blokcheyn
texnologiyasi asosida faoliyat yuritadigan mustaqil valyutalar.

Raqamli pul odatiy bank hisobvaraqlari orqali mavjud bo‘lgan elektron
puldan farq qiladi. U pulning o‘zi sifatida yaratiladi, naqd yoki qog‘oz
ekvivalenti bo‘lmaydi, faqat raqamli muhitda ishlaydi.
Kriptovalyutalar – markazsiz valyutalar konsepsiyasi
2009-yilda yaratilgan Bitcoin birinchi markazsiz raqamli valyuta sifatida
tarixga kirdi. U blokcheyn texnologiyasi orqali, markaziy regulyatorlarsiz,
foydalanuvchilar tomonidan boshqariladigan tizimda ishlaydi. Bitcoin ortidan
yuzlab boshqa kriptovalyutalar – Ethereum, Litecoin, Cardano, Solana kabi
valyutalar paydo bo‘ldi. Ularning umumiy belgisi – markaziy muassasalarga
bog‘liq emasligi, maxfiylik va xavfsizlikning yuqoriligi, tranzaktsiyalarni
tasdiqlash uchun kriptografik algoritmlardan foydalanishidir.
Kriptovalyutalar nafaqat to‘lov vositasi, balki aktiv sifatida, investitsiya,
tokenlash, “smart contract”lar va NFT’lar uchun ham ishlatilmoqda. Ammo
ularning asosiy muammosi – bu yuqori o‘zgaruvchanlik (volatilite), huquqiy
noaniqlik, qonuniy nazoratning mavjud emasligi va noqonuniy faoliyatda
foydalanilish xavfidir.
CBDC – Markaziy banklar raqamli valyutasi
So‘nggi yillarda dunyo Markaziy banklari o‘zining CBDC (Central Bank
Digital Currency) loyihalarini ishlab chiqishga kirishdi. CBDC – bu davlat
tomonidan chiqariladigan, elektron formatdagi rasmiy milliy valyutadir. Uning
asosiy maqsadi – naqd pullarni bosqichma-bosqich almashtirish, to‘lov
tizimlarini soddalashtirish, moliyaviy sektorda shaffoflikni kuchaytirish va
iqtisodiyotni raqamlashtirishdir.
Hozirda Xitoy (Digital Yuan), Yevropa Markaziy banki (Digital Euro),
AQSh (FedNow), Rossiya (Raqamli rubl), va O‘zbekiston (Raqamli so‘m)
o‘zining CBDC loyihalari ustida faol ishlamoqda. Bu valyutalar mobil ilovalar,
NFC texnologiyalari va blokcheyn orqali tez, xavfsiz va nazorat ostida
to‘lovlarni amalga oshirishga imkon beradi.
Raqamli pulning afzallik va kamchiliklari

Afzalliklari:
To‘lov tizimining tezligi va arzonligi oshadi;
Naqd pullar bilan bog‘liq xarajatlar kamayadi;
Iqtisodiyotdagi norasmiy pul oqimlari aniqlanadi;
Tranzaktsiyalar izchil, shaffof va auditga yaroqli bo‘ladi;
Moliyaviy inklyuziya (bank xizmatlariga kira olmayotgan aholiga qulaylik)
kuchayadi.
Kamchiliklari:
Kiberxavfsizlik tahdidlari;
Bank tizimi ustidan to‘liq nazorat kuchayishi va shaxsiy hayotga aralashuv
ehtimoli;
Pul aylanishining tezligi inflyatsiyani kuchaytirishi mumkin;
Texnologik infratuzilmaning kamligi ayrim davlatlarda to‘liq joriy qilishga
to‘sqinlik qiladi.
O‘zbekiston tajribasi: Raqamli so‘m loyihasi
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 2023-yil oxirida “Raqamli so‘m”
konsepsiyasini tasdiqladi va 2024-yilda pilot loyihani ishga tushirdi. 2025-yilga
kelib, Toshkent shahri va bir nechta viloyatlarda sinov bosqichlari boshlangan.
Raqamli so‘m kredit-pul tizimidan farq qilib, bevosita Markaziy bankdan aholi
yoki korxonaga tushadigan to‘g‘ridan-to‘g‘ri raqamli valyuta sifatida ishlaydi.
“Raqamli so‘m” ilovalari orqali aholining moliyaviy savodxonligi,
tranzaktsiyalar xavfsizligi, tezkorligi oshdi. Raqamli so‘mga o‘tish norasmiy
sektorda yurgan pul oqimlarini qonuniylashtirishga, soliqqa tortish bazasini
kengaytirishga va korrupsiyaviy risklarni kamaytirishga xizmat qiladi.
2025-yilning birinchi yarmida Raqamli so‘m orqali amalga oshirilgan
to‘lovlar hajmi 8 trillion so‘mdan oshdi. Markaziy bank raqamli to‘lov
infrastrukturasi uchun maxsus server tizimlari, API platformalar va banklar
bilan integratsiyalashgan xizmatlarni joriy qildi.
Kriptovalyutalarga rasmiy yondashuv

O‘zbekistonda kriptovalyutalarga nisbatan ehtiyotkorona, ammo
bosqichma-bosqich yondashuv mavjud. 2019-yildan boshlab kripto-aktivlar
bilan ishlovchi tashkilotlarni litsenziyalash, kripto-birjalarni ruxsat asosida
faoliyatga jalb etish, “Digital Trust” agentligi orqali ularni nazorat qilish
amaliyoti yo‘lga qo‘yilgan.2023–2024-yillarda kriptoaktivlar orqali amalga
oshirilgan savdo hajmi yiliga 200 mln AQSh dollaridan oshdi. Raqamli aktivlar
– tokenlar, kripto-investitsiyalar, NFT’lar bozorida O‘zbekiston aholisi tobora
faollashmoqda. Biroq, Markaziy bank va Moliya vazirligi hali
kriptovalyutalarni qonuniy to‘lov vositasi sifatida tan olmagan.
Yangi davr pul konsepsiyasi: xulosalar
Raqamli pul va kriptovalyutalar zamonaviy iqtisodiyotda yangi konseptual
bosqichni boshlab berdi. Bu – nafaqat texnologik yangilik, balki iqtisodiy
suverenitet, moliyaviy boshqaruv va regulyatsiya madaniyatini tubdan qayta
ko‘rib chiqishga sabab bo‘layotgan hodisadir. Raqamli pullar bilan to‘lash
qulay, tez va shaffof bo‘lishi mumkin, ammo ular xavfsizlik, qonunchilik va
iqtisodiy barqarorlik masalalarini ham o‘rtaga qo‘yadi.
Shu bois, raqamli pullarni joriy qilish jarayoni ehtiyotkorlik bilan,
texnologik infratuzilma, huquqiy mexanizmlar va moliyaviy savodxonlikni
oshirish orqali amalga oshirilishi lozim. O‘zbekiston bu yo‘lda bosqichma-
bosqich va strategik yondashuv asosida harakat qilmoqda. Yaqin yillarda
raqamli so‘m to‘liq qonuniy to‘lov vositasi sifatida joriy qilinishi kutilmoqda.

Xulosa
Men ushbu kurs ishini bajarish davomida pulga oid nazariy qarashlarning
tarixiy taraqqiyoti va hozirgi zamon pul tizimining murakkab mexanizmlarini
chuqur o‘rgandim. Ish davomida qadimgi iqtisodchilar tomonidan ilgari
surilgan pulning kelib chiqishi haqidagi ilk g‘oyalardan tortib, zamonaviy

davrda yuzaga kelgan raqamli valyutalar va kriptovalyutalargacha bo‘lgan
tahlillarni mukammal o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ldim.
Pul – bu oddiy to‘lov vositasi emas, balki iqtisodiy muvozanatni saqlash,
inflyatsiyani nazorat qilish, yalpi talabni shakllantirish va makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan strategik vosita
ekanligini angladim. Ayniqsa, klassik, neoklassik, keynschilik, monetaristik va
boshqa nazariyalar orqali pulning iqtisodiyotdagi roli turlicha talqin qilinganini
tahlil qildim. Har bir nazariy yondashuv o‘z zamonasi va iqtisodiy sharoitidan
kelib chiqqan holda, pulga nisbatan o‘ziga xos munosabatni shakllantirganini
ko‘rdim.
Bugungi kunda pul tizimi butunlay yangi bosqichga ko‘tarilmoqda. Kredit-
pul tizimining ustuvorligi, Markaziy banklarning mustaqilligi, inflyatsiyaga
qarshi nishonli siyosatlar va raqamli to‘lov texnologiyalari pul tizimini global
darajada modernizatsiyalashga olib kelmoqda. Men ayniqsa, O‘zbekiston
misolida olib borilayotgan pul-kredit siyosatini, inflyatsiyani jilovlashga
qaratilgan harakatlarni va “Raqamli so‘m” loyihasi orqali raqamli iqtisodiyotga
o‘tish bosqichlarini o‘rganib, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan
islohotlarning iqtisodiy ahamiyatini angladim.
Men shuni xulosa qilib ayta olamanki, hozirgi davrda pul nafaqat iqtisodiy
vosita, balki raqamli transformatsiyaning ham asosiy harakatlantiruvchi kuchiga
aylanmoqda. Raqamli valyutalar, kriptovalyutalar va zamonaviy to‘lov tizimlari
bizni mutlaqo yangi pul konsepsiyasi sari olib bormoqda. Bu esa nafaqat
moliyaviy sektor, balki davlat boshqaruvi, fiskal siyosat, aholi moliyaviy
savodxonligi va global iqtisodiy xavfsizlikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Ushbu kurs ishi orqali men nafaqat pulga oid nazariy bilimlarimni
chuqurlashtirdim, balki ularning amaliy hayotda qanday ifodalanishini, ayniqsa
O‘zbekiston sharoitida qanday rivojlanayotganini ham keng tahlil qilishga
muvaffaq bo‘ldim. Kelgusida iqtisodiyot sohasida faoliyat yuritar ekanman, pul

siyosatining ahamiyatini chuqur anglagan holda, ilmiy va amaliy bilimlarimdan
foydalanishga harakat qilaman.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi

to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz

14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Pul to‘g‘risidagi turli xil nazariyalar va hozirgi zamon pulining tabiati

Sotib olish