• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 588.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 20 Август 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Pul to‘g‘risidagi turli xil nazariyalar va hozirgi zamon pulining tabiati kurs ishi

aylangan. Bu esa pulning faqat iqtisodiy emas, balki siyosiy vosita sifatidagi rolini ham ochib bergan.  Pulning rivojlanishi – asosiy bosqichlar  Pulning rivojlanish tarixida quyidagi bosqichlarni ajratish mumkin:  Barter bosqichi – mahsulot mahsulotga ayirboshlanadi.  Tovar puli bosqichi – tuz, hayvon, teri kabi maxsus tovarlar umumiy qiymat vositasiga aylangan.  Metall pul bosqichi – oltin, kumush, mis tangalar ishlatilgan.  Qog‘oz pul bosqichi – markaziy hokimiyat tomonidan chiqarilgan qog‘oz belgilarga o‘tilgan.  Bank pullari – cheklar, hisob varaqalari orqali to‘lovlar amalga oshirilgan.  Raqamli pul va kriptovalyutalar bosqichi – zamonaviy elektron valyutalar muomalada. Pulning kelib chiqishi va ilk nazariy qarashlar uning iqtisodiyotdagi o‘rnini chuqur tushunishga asos bo‘ladi. Metallistik va nominalistik yondashuvlar pulning moddiy yoki ijtimoiy-psixologik asoslarini yoritib bergan bo‘lsa, evolyutsion nazariya pulni iqtisodiy taraqqiyotning ajralmas mahsuli sifatida ko‘rsatadi. Pul – bu insoniyatning iqtisodiy va madaniy rivojiga guvoh bo‘lib kelayotgan eng muhim vositalardan biridir. Uning shakli va funktsiyalari o‘zgarib boradi, ammo uning iqtisodiyotdagi roli doimo markaziy o‘rinda qoladi. 1.2. Klassik va neoklassik iqtisodiy maktablarning pulga munosabati Pul tushunchasiga nisbatan iqtisodchilar tarixan turlicha yondashganlar. Ayniqsa, klassik va neoklassik iqtisodiy maktablar o‘zlarining asosiy iqtisodiy nazariyalarida pulning roli va ahamiyatini keng tahlil qilganlar. Bu maktablar nafaqat o‘z davrining iqtisodiy muammolarini tahlil qilishda, balki hozirgi zamonaviy iqtisodiy siyosatga ham katta ta’sir ko‘rsatgan. Pulga bo‘lgan munosabat bu maktablarda markaziy mavzuga aylanmagan bo‘lsa-da, ular taklif qilgan nazariy yondashuvlar asosida keyinchalik butun bir makroiqtisodiy Iqtisodiy muvozanat va pul o‘rtasidagi bog‘liqlik Iqtisodiy muvozanat – bu mamlakatda yalpi taklif va yalpi talab o‘rtasida muvozanat holatining mavjudligi, ya’ni narxlar, ishlab chiqarish hajmi, foiz stavkalari va ish bilan bandlik darajasining nisbiy barqarorlikda bo‘lishidir. Pul bu muvozanatni shakllantiruvchi vosita bo‘lib xizmat qiladi. Agar iqtisodiyotda pul taklifi yalpi talabga mutanosib bo‘lsa, narxlar barqaror saqlanadi. Ammo pul ko‘payib ketgan taqdirda talab ortadi va bu narxlarning o‘sishiga – ya’ni inflyatsiyaga olib keladi. Aksincha, agar pul tanqisligi yuzaga kelsa, iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar tomonidan to‘lovga layoqat pasayadi, bu esa deflyatsiya holatiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun, iqtisodiy muvozanatni ta’minlashda Markaziy banklar pul massasining o‘sishini iqtisodiy o‘sish darajasiga muvofiq tarzda nazorat qilishlari lozim. Klassik iqtisodchilar bu jarayonni avtomatik deb hisoblagan bo‘lsalar, zamonaviy maktablar pul siyosati orqali muvozanatni faol tartibga solish kerakligini ta’kidlaydilar. Pul va inflyatsiya: asosiy nazariy qarashlar Inflyatsiya – bu narxlar darajasining umumiy ko‘tarilishi bo‘lib, uning asosiy sababi ko‘pincha muomaladagi pul miqdorining haddan tashqari ko‘payishi bilan izohlanadi. Milton Fridman ta’biri bilan aytganda: “Inflyatsiya – har doim va har qanday holatda ham pul hodisasidir.” Bu yondashuv monetaristik nazariyaga asoslanadi. Unda Markaziy bank tomonidan chiqarilayotgan pul miqdori iqtisodiyotning ishlab chiqarish hajmiga mutanosib bo‘lmasa, narxlar oshadi. Keynschilik nazariyada esa inflyatsiya faqat pul miqdori bilan emas, balki yalpi talabning umumiy o‘sishi bilan bog‘liq. Ya’ni hukumat tomonidan amalga oshirilgan xarajatlar, investitsiyalar, eksport hajmi ortishi natijasida ham talab oshib, narxlar ko‘tarilishi mumkin. Bundan tashqari, taklif tomoni inflyatsiyasi – ya’ni ishlab chiqarish xarajatlari oshishi natijasida yuzaga keladigan inflyatsiya holatlari ham mavjud. massasining o‘sish sur’ati 10% ni tashkil etdi, bu esa yalpi ichki mahsulotning nominal o‘sishiga mos ravishda tartibga solinmoqda. Raqamli to‘lovlar hajmining oshishi ham inflyatsiyaga bilvosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Naqd pul muomalasining qisqarishi, tranzaktsiyalarning shaffoflashuvi orqali narxlar ustidan nazorat kuchaymoqda. Pul va valyuta kursining barqarorligi Iqtisodiy muvozanatni saqlashda milliy valyutaning xorijiy valutalarga nisbatan barqarorligi ham muhim ahamiyatga ega. So‘mning kursi o‘zgaruvchan bo‘lsa-da, 2024-yil davomida 1 AQSh dollariga nisbatan 12 400– 12 700 so‘m oralig‘ida bo‘ldi. Bu esa import mahsulotlari narxining nisbiy barqarorligini ta’minladi. Kurs barqarorligi inflyatsiyaga tashqi bosimni kamaytiradi va ichki bozor ishtirokchilarining kutilmalarini barqarorlashtiradi. 2025-yilda Markaziy bank bozor kon’yunkturasiga asoslangan intervensiyalar orqali valyuta kursini qattiq tutmasdan, muvozanatli o‘sishini ta’minlash strategiyasini davom ettirmoqda. Bu yondashuv eksport va import o‘rtasida nisbiy muvozanatni ta’minlab, inflyatsion bosimni cheklaydi. pul tizimi iqtisodiy muvozanat va inflyatsiyani boshqarishda markaziy o‘rinni egallaydi. Pul massasining hajmi, uning aylanish tezligi va regulyatsiya mexanizmlari yalpi talab va taklifga bevosita ta’sir qiladi. Inflyatsiyani jilovlash, iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish, foiz stavkalarini optimallashtirish orqali iqtisodiy barqarorlikka erishish mumkin. O‘zbekiston tajribasida ham pulning inflyatsiyaga va iqtisodiy muvozanatga ta’siri bosqichma-bosqich tartibga solinib, 2024–2025-yillarda nisbiy makrobarqarorlikka erishilmoqda. Shu bois, pul siyosati vositalarining samarali qo‘llanilishi iqtisodiy siyosatning muvaffaqiyatini belgilovchi omil bo‘lib qolmoqda. 2024–2025-yillarda pulning iqtisodiy muvozanat va inflyatsiyaga ta’siri Quyidagi jadvalda 2024 va 2025-yillardagi O‘zbekiston Respublikasi pul tizimining inflyatsiya va iqtisodiy muvozanatga oid asosiy ko‘rsatkichlari keltirilgan: davrda yuzaga kelgan raqamli valyutalar va kriptovalyutalargacha bo‘lgan tahlillarni mukammal o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ldim. Pul – bu oddiy to‘lov vositasi emas, balki iqtisodiy muvozanatni saqlash, inflyatsiyani nazorat qilish, yalpi talabni shakllantirish va makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan strategik vosita ekanligini angladim. Ayniqsa, klassik, neoklassik, keynschilik, monetaristik va boshqa nazariyalar orqali pulning iqtisodiyotdagi roli turlicha talqin qilinganini tahlil qildim. Har bir nazariy yondashuv o‘z zamonasi va iqtisodiy sharoitidan kelib chiqqan holda, pulga nisbatan o‘ziga xos munosabatni shakllantirganini ko‘rdim. Bugungi kunda pul tizimi butunlay yangi bosqichga ko‘tarilmoqda. Kredit- pul tizimining ustuvorligi, Markaziy banklarning mustaqilligi, inflyatsiyaga qarshi nishonli siyosatlar va raqamli to‘lov texnologiyalari pul tizimini global darajada modernizatsiyalashga olib kelmoqda. Men ayniqsa, O‘zbekiston misolida olib borilayotgan pul-kredit siyosatini, inflyatsiyani jilovlashga qaratilgan harakatlarni va “Raqamli so‘m” loyihasi orqali raqamli iqtisodiyotga o‘tish bosqichlarini o‘rganib, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning iqtisodiy ahamiyatini angladim. Men shuni xulosa qilib ayta olamanki, hozirgi davrda pul nafaqat iqtisodiy vosita, balki raqamli transformatsiyaning ham asosiy harakatlantiruvchi kuchiga aylanmoqda. Raqamli valyutalar, kriptovalyutalar va zamonaviy to‘lov tizimlari bizni mutlaqo yangi pul konsepsiyasi sari olib bormoqda. Bu esa nafaqat moliyaviy sektor, balki davlat boshqaruvi, fiskal siyosat, aholi moliyaviy savodxonligi va global iqtisodiy xavfsizlikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu kurs ishi orqali men nafaqat pulga oid nazariy bilimlarimni chuqurlashtirdim, balki ularning amaliy hayotda qanday ifodalanishini, ayniqsa O‘zbekiston sharoitida qanday rivojlanayotganini ham keng tahlil qilishga muvaffaq bo‘ldim. Kelgusida iqtisodiyot sohasida faoliyat yuritar ekanman, pul Xulosa Men ushbu kurs ishini bajarish davomida pulga oid nazariy qarashlarning tarixiy taraqqiyoti va hozirgi zamon pul tizimining murakkab mexanizmlarini chuqur o‘rgandim. Ish davomida qadimgi iqtisodchilar tomonidan ilgari surilgan pulning kelib chiqishi haqidagi ilk g‘oyalardan tortib, zamonaviy ta’minlangan (ya’ni oltin yoki kumush bilan qoplangan) bo‘lsa, bugungi kunda markaziy banklar tomonidan chiqarilayotgan pul kredit asosida yaratiladi. Ya’ni, zamonaviy pul qog‘oz yoki elektron shakldagi ishonchli majburiyat bo‘lib, u davlat yoki markaziy bank kafolati asosida muomalaga chiqariladi. Bu esa pulga bo‘lgan talab va ishonchni iqtisodiy siyosatning eng nozik jihatlaridan biriga aylantiradi. Tijorat banklari esa iqtisodiyotga kreditlar ajratish orqali ikkilamchi pul emissiyasini amalga oshiradilar. Bu holatda pul banklar tomonidan yaratilib, qarzlar orqali muomalaga kiritiladi. Pulga bo‘lgan talab, foiz stavkalari, inflyatsiya darajasi kabi omillar kredit-pul tizimining asosiy regulyatorlari hisoblanadi. Pul massasining tarkibi va dinamikasi Zamonaviy pul tizimida pul massasining tarkibi juda muhim o‘rin tutadi. Pul massasi M0, M1, M2, M3 kabi ko‘rsatkichlar orqali o‘lchanadi. M0 – bu naqd pullar, ya’ni muomaladagi banknotalar; M1 – naqd pullar + talab qilib olinadigan depozitlar; M2 – M1 + muddatli depozitlar; M3 – M2 + yirik institutsional omonatlar va boshqa likvid aktivlar. Bu ko‘rsatkichlar orqali markaziy banklar iqtisodiyotdagi likvidlik darajasini nazorat qiladi. Pul massasining ko‘payishi iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishi mumkin, ammo haddan ortiq o‘sish inflyatsiyaga sabab bo‘ladi. Shu bois pul massasini doimiy monitoring qilish hozirgi zamon pul tizimining ajralmas qismidir. Markaziy bankning mustaqilligi Zamonaviy pul tizimida markaziy banklar asosiy rolda turadi. Ular pul massasini nazorat qilish, foiz stavkalarini belgilash, inflyatsiya darajasini boshqarish va milliy valyuta barqarorligini ta’minlash kabi funksiyalarni bajaradi. Bu jarayonda markaziy bank mustaqilligi g‘oyasi muhim tamoyil sifatida ilgari suriladi. Raqamli pul odatiy bank hisobvaraqlari orqali mavjud bo‘lgan elektron puldan farq qiladi. U pulning o‘zi sifatida yaratiladi, naqd yoki qog‘oz ekvivalenti bo‘lmaydi, faqat raqamli muhitda ishlaydi. Kriptovalyutalar – markazsiz valyutalar konsepsiyasi 2009-yilda yaratilgan Bitcoin birinchi markazsiz raqamli valyuta sifatida tarixga kirdi. U blokcheyn texnologiyasi orqali, markaziy regulyatorlarsiz, foydalanuvchilar tomonidan boshqariladigan tizimda ishlaydi. Bitcoin ortidan yuzlab boshqa kriptovalyutalar – Ethereum, Litecoin, Cardano, Solana kabi valyutalar paydo bo‘ldi. Ularning umumiy belgisi – markaziy muassasalarga bog‘liq emasligi, maxfiylik va xavfsizlikning yuqoriligi, tranzaktsiyalarni tasdiqlash uchun kriptografik algoritmlardan foydalanishidir. Kriptovalyutalar nafaqat to‘lov vositasi, balki aktiv sifatida, investitsiya, tokenlash, “smart contract”lar va NFT’lar uchun ham ishlatilmoqda. Ammo ularning asosiy muammosi – bu yuqori o‘zgaruvchanlik (volatilite), huquqiy noaniqlik, qonuniy nazoratning mavjud emasligi va noqonuniy faoliyatda foydalanilish xavfidir. CBDC – Markaziy banklar raqamli valyutasi So‘nggi yillarda dunyo Markaziy banklari o‘zining CBDC (Central Bank Digital Currency) loyihalarini ishlab chiqishga kirishdi. CBDC – bu davlat tomonidan chiqariladigan, elektron formatdagi rasmiy milliy valyutadir. Uning asosiy maqsadi – naqd pullarni bosqichma-bosqich almashtirish, to‘lov tizimlarini soddalashtirish, moliyaviy sektorda shaffoflikni kuchaytirish va iqtisodiyotni raqamlashtirishdir. Hozirda Xitoy (Digital Yuan), Yevropa Markaziy banki (Digital Euro), AQSh (FedNow), Rossiya (Raqamli rubl), va O‘zbekiston (Raqamli so‘m) o‘zining CBDC loyihalari ustida faol ishlamoqda. Bu valyutalar mobil ilovalar, NFC texnologiyalari va blokcheyn orqali tez, xavfsiz va nazorat ostida to‘lovlarni amalga oshirishga imkon beradi. Raqamli pulning afzallik va kamchiliklari to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Uning fikricha, agar muomaladagi pul miqdori ortsa, bu narxlar darajasining o‘sishiga olib keladi. Demak, Rikardo nazarida pul miqdori – inflyatsiyaning asosiy omili hisoblanadi. U pulni iqtisodiy muvozanatni buzuvchi, ya’ni tashqi omil sifatida ko‘radi. Klassik iqtisodchilar, umuman olganda, pulni neytral vosita sifatida ko‘radilar. Ularning nazariyasida pul faqat nominal ko‘rsatkichlarga ta’sir qiladi, real ishlab chiqarish, bandlik va iqtisodiy o‘sishga esa hech qanday uzoq muddatli ta’sir ko‘rsatmaydi. Bu yondashuv “pulning neytralligi” tamoyiliga asoslangan bo‘lib, keyinchalik monetarizmga asos bo‘lib xizmat qiladi. Neoklassik maktab va pulga yondashuv XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab neoklassik maktab shakllana boshladi. Bu maktab o‘z e’tiborini mikroiqtisodiy tahlilga, xususan, iste’molchilar xulqi, chegaraviy foyda, narxlarning shakllanishi va bozor muvozanatiga qaratdi. Neoklassik iqtisodchilar qatoriga Vil'yam Jevons, Leon Valras, Alfred Marshall, Karl Menger va boshqa mashhur olimlar kiradi. Ular klassik maktabdan farqli o‘laroq, iqtisodiy qarorlarning subyektiv asoslarini tahlil qilishga alohida urg‘u berdilar. Pulga munosabatda neoklassiklar, ayniqsa, I. Fisher tomonidan ilgari surilgan kvantitativ pul nazariyasining rivojlangan shakli orqali tanilgan. Fisher o‘zining mashhur “MV = PT” tenglamasi orqali pul miqdori, muomaladagi tezlik, narx darajasi va tranzaktsiyalar hajmi o‘rtasidagi munosabatni ifodaladi. Bu yondashuvda asosiy fikr shundan iboratki, agar pul miqdori oshsa va muomala tezligi o‘zgarmasa, u holda narxlar darajasi oshadi. Bunda pulning faqat nominal qiymatga ta’siri bor, real ishlab chiqarishga esa yo‘q.Neoklassiklar ham pulning neytral ekanligini ta’kidlaydilar, ya’ni pul siyosati yordamida uzoq muddatda iqtisodiyotning real sektoriga ta’sir qilish mumkin emas, degan fikrni ilgari suradilar. Ular bozor mexanizmlari orqali iqtisodiy muvozanat avtomatik tarzda tiklanadi, deb hisoblaydilar. Shu sababli, siyosatining ahamiyatini chuqur anglagan holda, ilmiy va amaliy bilimlarimdan foydalanishga harakat qilaman. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi Klassik va neoklassik iqtisodiy maktablarning pulga nisbatan qarashlari ularning umumiy nazariy yondashuvlariga mos keladi. Klassiklar pulni faqat vosita sifatida ko‘rsalar, neoklassiklar unga muomala tezligi, bozor muvozanati va narx barqarorligi kontekstida yondashganlar. Har ikki maktab pulning neytral vosita ekanligini ta’kidlab, iqtisodiy jarayonlarning o‘z-o‘zidan muvozanatga qaytishini ilgari surganlar. Ularning bu fikrlari zamonaviy iqtisodiy tafakkurda hamon dolzarb bo‘lib, davlat siyosatlari, markaziy banklar faoliyati va makroiqtisodiy prognozlar tayyorlashda keng qo‘llanilmoqda. 1.3. Zamonaviy pul nazariyalari: monetarizm, keynschilik va boshqa yondashuvlar Pulga oid nazariy qarashlar XX asrga kelib, iqtisodiy siyosatning markaziga aylanib bordi. Bu davrda dunyo iqtisodiyotida yuzaga kelgan chuqur inqirozlar, inflyatsiya, ishsizlik, stagflyatsiya va pul-kredit inqirozlari ilmiy doiralarda pulning roliga nisbatan yangicha yondashuvlarni shakllantirdi. Zamonaviy pul nazariyalari asosan ikki yirik maktab atrofida shakllandi: keynschilik va monetarizm. Ularning har biri o‘z zamonasi muammolariga javob topishga harakat qildi va o‘ziga xos metodologiya va siyosiy tavsiyalarni taklif etdi. Bu bobda ushbu maktablar va ularning zamonaviy tarmoqlari tahlil qilinadi. Keynschilik yondashuvi: Pul orqali talabni rag‘batlantirish XX asrning birinchi yarmi, ayniqsa, 1930-yillardagi Buyuk iqtisodiy inqiroz zamonida klassik va neoklassik iqtisodiyot nazariyalari real muammolarga yechim bo‘la olmay qolgan edi. Ana shunday muhitda ingliz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns o‘zining 1936-yilda chop etilgan "Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi" asari orqali iqtisodiy fanlarga tub burilish olib kirdi. Keyns nazariyasining asosiy g‘oyasi shundan iboratki, iqtisodiyotda yalpi talab yetarli bo‘lmasa, ishlab chiqarish pasayadi, ishsizlik kuchayadi va iqtisodiy o‘sish sekinlashadi. Klassiklar aytganidek, bozor avtomatik ravishda 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. Post-keynschilik Institutlar va xatti- harakatlarga bog‘liq Tashqi shoklar va moliya sektori orqali Hyman Minsky, Joan Robinson Bank sektori, prokiklik Yangi klassik maktab Ratsional qarorlar bilan bog‘liq Har qanday siyosat kutiladi Robert Lucas Kutilmalarning noto‘g‘ri shakllanishi MMT Pul – cheklovsiz vosita Davlat xarajatlari ustuvor S. Kelton, B. Mosler Nazoratsiz fiskal siyosat ) Zamonaviy pul nazariyalari iqtisodiyotning murakkab va dinamik tabiatini har xil nuqtai nazardan yoritib beradi. Keynschilik iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish va ishsizlikni kamaytirish uchun pul-kredit va fiskal siyosatning muhimligini ta’kidlaydi. Monetarizm inflyatsiyaga qarshi kurashda qat’iy pul nazoratini ilgari suradi. Yangi oqimlar esa bozor nosozliklarini, kutilmalarni va institutsional muhitni inobatga oladi. Har bir yondashuvning o‘ziga xos afzallik va cheklovlari mavjud. Shu bois zamonaviy iqtisodiy siyosatlarda bu nazariyalarni holatga qarab kompleks yondashuv shaklida qo‘llash dolzarb masaladir. Nominalistik nazariya zamonaviy pul tizimining asosiy tushunchalaridan biriga aylangan. Evolyutsion yondashuv Bugungi kunda keng tarqalgan va ko‘plab iqtisodchilar tomonidan qabul qilingan yondashuv bu – evolyutsion nazariya hisoblanadi. Ushbu nazariyaga ko‘ra, pul sun’iy ravishda ixtiro qilingan vosita emas, balki iqtisodiy taraqqiyotning zaruriy mahsuli sifatida paydo bo‘lgan. Ya’ni odamlar kundalik iqtisodiy hayotda qulaylik izlab, asta-sekin tovarlar o‘rtasida umumiy ekvivalent sifatida foydalaniladigan moddalarni ajratib chiqqanlar. Bu moddalar dastlab teri, tuz, hayvon tishlari, toshlar bo‘lsa, keyinchalik metallarga o‘zgargan. Metall pullarning afzalligi – ularning mustahkamligi, bo‘linuvchanligi, tashishga qulayligi va kamyobligidir. Shu sababli ham tarixda eng ko‘p oltin va kumush tangalar muomalada bo‘lgan. Pulning ijtimoiy institut sifatidagi talqini Pulga faqat moddiy boylik yoki qog‘oz vosita deb emas, balki ijtimoiy institut sifatida qarash ham muhim. Pul insonlar orasidagi ishonch, shartnoma, to‘lov madaniyati va huquqiy munosabatlar asosida faoliyat ko‘rsatadi. Davlat, banklar va moliyaviy muassasalar bu institutni qo‘llab-quvvatlaydilar. Pulning har qanday jamiyatda mavjudligi uning faqat moddiy emas, balki psixologik va ijtimoiy ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Bu yondashuv orqali biz pulni nafaqat iqtisodiy vosita, balki ijtimoiy boshqaruv mexanizmi sifatida ham ko‘rishimiz mumkin. Tangalar va birinchi pul shakllari Tarixiy manbalarga qaraganda, eng qadimgi tangalar miloddan avvalgi VII asrda Lidiya (hozirgi Turkiya hududi)da paydo bo‘lgan. Bu tangalar elektrum deb ataluvchi tabiiy qotishmadan tayyorlangan. Ular muomalada belgilangan og‘irlik va rasmiy belgilar orqali ishlatilgan. Tangalar yirik savdolarni qulaylashtirgan, chegaralardan o‘tgan va madaniy integratsiyani kuchaytirgan. Keyinchalik Rim imperiyasi davrida tangalar davlat hokimiyatining ramziga belgilangan foizda yuritishni taklif etadilar – bu kutilmalar nazariyasi bilan birga ishlaydi. 1979-yildan keyin AQShda Federal rezerv tizimi monetar siyosatni kuchaytirib, inflyatsiyani jilovlashga erishdi. Shundan so‘ng monetarizm iqtisodiy siyosatlarda muhim o‘rinni egallay boshladi. Ayniqsa, 1980–90- yillarda ushbu yondashuv neoliberal siyosatlarda ustuvorlikka ega bo‘ldi. Post-keynschilik va yangi keynschilik Keyns g‘oyalarining ba’zi jihatlari 1970-yillardagi tanqidlarga qaramay, keyingi bosqichlarda yangicha shaklda rivojlantirildi. Post-keynschilik oqimi, masalan, iqtisodiyotda noaniqlik, institutlarning roli, bank tizimining prokiklik xatti-harakati va haqiqiy dunyo iqtisodiyoti o‘zgaruvchanligini hisobga olgan holda Keyns tamoyillarini qayta ishlab chiqdi.Yangi keynschilik esa neoklassik asoslar bilan uyg‘unlashgan holda, bozorlarda narx va ish haqi qat’iyligi tufayli bozor muvozanati doimo tiklanmasligini asoslab berdi. Ular bozor nosozliklarini tan olib, pul siyosati orqali real ishlab chiqarishga qisqa muddatda ta’sir qilish mumkinligini qayta ilgari surdi. Yangi keynschilar, masalan, Greg Mankiw va Stanley Fischer, hozirgi zamon Markaziy banklarining foiz stavkalari orqali iqtisodiy faollikni tartibga solish siyosatini nazariy asoslab berishdi. Yangi klassik maktab va ratsional kutilmalar nazariyasi Robert Lucas boshchiligidagi yangi klassik iqtisodchilar esa ratsional kutilmalar nazariyasiga asoslanib, har qanday pul siyosati oldindan kutilgan bo‘lsa, u real ishlab chiqarishga ta’sir qilmaydi, deb hisoblaydilar. Bu oqim iqtisodiyotdagi barcha agentlar ratsional qaror qabul qiladilar, degan taxminga tayanadi. Ya’ni davlat siyosatini oldindan sezgan bozor ishtirokchilari unga mos ravishda harakat qiladilar, bu esa siyosatning real ta’sirini yo‘qqa chiqaradi. muvozanat holatiga qaytmaydi. Shuning uchun ham davlat pul va fiskal siyosat orqali aralashishi kerak. Keynsga ko‘ra, pulga bo‘lgan talab uchta omilga bog‘liq: Tranzaktsiya motivi – kundalik xarajatlar uchun; Ehtiyot chorasi motivi – kutilmagan holatlarga tayyor turish uchun; Spekulyativ motiv – foiz stavkalarining pasayishi yoki ko‘tarilishidan foyda olish uchun. Keyns pul siyosati orqali foiz stavkasini pasaytirib, investitsiyalarni rag‘batlantirish va shu orqali yalpi talabni oshirish mumkinligini asoslab berdi. Demak, pul iqtisodiy faoliyatga bevosita ta’sir qiluvchi vosita sifatida ko‘riladi. Keynschilik yondashuvi Ikkinchi jahon urushidan keyin G‘arb davlatlarida keng qo‘llanildi. Ular davlat xarajatlari, pul-kredit regulyatsiyasi va ish bilan bandlikni ta’minlashga qaratilgan siyosat orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishdi. Bu yondashuv 1970-yillarga qadar ustun bo‘lib keldi. Monetarizm: Pul miqdori barqarorlikning kaliti 1970-yillarda yuzaga kelgan stagflyatsiya – ya’ni inflyatsiya va ishsizlikning bir vaqtning o‘zida o‘sishi – keynschilik nazariyasining zaif tomonlarini ko‘rsatib qo‘ydi. Bu davrda amerikalik iqtisodchi Milton Fridman boshchiligidagi monetaristlar maydonga chiqishdi. Ular pul taklifi ustidan qat’iy nazorat bo‘lmasa, inflyatsiya nazoratdan chiqishini ta’kidlashdi. Fridmanning asosiy g‘oyasi – inflyatsiyaning sababi pul massasining haddan tashqari o‘sishidadir. U Fisherning MV = PT tenglamasiga tayangan holda, “inflyatsiya har doim va har qanday joyda pul hodisasidir” degan mashhur iborani ilgari surdi. Monetaristlar iqtisodiyotga davlat aralashuvining kamaytirilishi, mustaqil markaziy bank va qat’iy pul siyosatini qo‘llab- quvvatlaydilar.Monetarizmga ko‘ra, pul siyosati uzoq muddatda iqtisodiyotga ta’sir qilmaydi, ammo qisqa muddatli inflyatsiyani boshqarish uchun asosiy vositadir. Monetaristlar pul massasining o‘sishini mo‘’tadil, oldindan Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Pul har qanday iqtisodiy tizimning asosiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida u nafaqat ayirboshlash vositasi, balki qiymat o‘lchovi, to‘lov vositasi va jamg‘arish shakli sifatida ham faoliyat yuritadi. Pulning mazmun-mohiyati va iqtisodiyotdagi o‘rni har doim ilmiy tahlil va nazariy yondashuvlarning markazida bo‘lgan. Ayniqsa, XXI asrga kelib, pulning shakli va funksiyalari jiddiy o‘zgarishga uchramoqda. Raqamli texnologiyalar taraqqiyoti, kriptovalyutalarning keng tarqalishi, markaziy banklar tomonidan raqamli milliy valyutalarning joriy qilinishi pulning tabiati va uning iqtisodiyotdagi rolini qayta ko‘rib chiqishga undamoqda. Bu holat nafaqat global miqyosda, balki har bir milliy iqtisodiyot, xususan O‘zbekiston uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Respublikamizda olib borilayotgan pul-kredit siyosati, inflyatsiyaga qarshi choralarning kuchaytirilishi va bank tizimining raqamli transformatsiyasi ushbu kurs ishining dolzarbligini yanada oshiradi. Pul nazariyalarining tarixiy ildizlarini tahlil qilish, zamonaviy iqtisodiy maktablarning bu boradagi yondashuvlarini chuqur o‘rganish, hozirgi pul tizimining mohiyatini anglash va O‘zbekistonda pul siyosatining qanday yo‘nalishda rivojlanayotganini tahlil qilish bu kurs ishining dolzarb vazifasidir. Chunki aynan pul siyosati iqtisodiy barqarorlik, investitsion faollik, inflyatsiya darajasi va xalqning real daromadlariga bevosita ta’sir qiladi. Bu esa uni zamonaviy iqtisodiy fanlar ichida muhim mavzuga aylantiradi 1 . Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Pulga oid nazariy qarashlar uzoq tarixga ega bo‘lib, qadimgi yunon faylasuflari Aristotel va Platonlardan tortib, klassik iqtisodiyot asoschilarigacha ko‘plab olimlar tomonidan o‘rganilgan. A. Smit va D. Rikardo pulni ayirboshlash vositasi sifatida ko‘rsalar, K. Marks uni ijtimoiy munosabatlarning mahsuli sifatida talqin qilgan. XIX–XX asrlarda kvantitativ pul nazariyasi, Fisherning tenglamasi, keyinchalik J. M. Keynsning “likvidlik afzalligi” nazariyasi iqtisodiy adabiyotlarda yetakchi o‘rin egallagan. 1970–1980-yillarda M. Fridman boshchiligidagi monetaristlar pul massasining o‘sishi va narxlar o‘rtasidagi bevosita bog‘liqlikni ilmiy asoslagan. Hozirgi davrda esa post- keynsiyachilar, yangi klassik maktab, yangi keynschilar va Modern Monetary Theory tarafdorlari pulga bo‘lgan qarashlarni kengaytirmoqda. Shuningdek, raqamli iqtisodiyot va kriptovalyutalar bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar soni ham ortib bormoqda. O‘zbekiston misolida olib qaralganda, Markaziy bank, Iqtisodiy tadqiqotlar instituti va oliy ta’lim muassasalaridagi mutaxassislar pul tizimi va inflyatsiya muammolari yuzasidan izlanishlar olib borishmoqda. Biroq, bu yo‘nalishda hali yetarlicha mukammal kompleks tadqiqotlar, ayniqsa, raqamli pullar va ularning iqtisodiyotdagi o‘rni bo‘yicha fundamental yondashuvlar kam. Shu bois, ushbu mavzuni o‘rganish nazariy va amaliy jihatdan muhim bo‘lib, ilmiy izlanishlar doirasini kengaytiradi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining nazariy ahamiyati, avvalo, pulning kelib chiqishi, nazariy asoslari va zamonaviy talqinlarini tizimli ravishda tahlil qilish imkonini berishidadir. Turli iqtisodiy maktablarning pulga bo‘lgan yondashuvlari o‘rtasidagi farqni o‘rganish orqali talaba nazariy bilimlarini mustahkamlab, iqtisodiy fikrlash doirasini 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. Bugungi kunda ko‘plab mamlakatlar inflyatsiyani nishonli ko‘rsatkich sifatida belgilab, pul-kredit siyosatini unga mos ravishda yuritadilar. Masalan, O‘zbekiston Markaziy banki 2024–2025-yillarda inflyatsiyani 8 foizdan 6 foizgacha pasaytirishni maqsad qilgan. Pul siyosatining iqtisodiy muvozanatga amaliy ta’siri Markaziy banklar muomaladagi pul hajmini boshqarish orqali iqtisodiy faollik, inflyatsiya va valyuta kursiga bevosita ta’sir ko‘rsatadilar. Bunga quyidagi vositalar orqali erishiladi: Asosiy foiz stavkasini belgilash – bu orqali tijorat banklarining kredit berish faolligi va pul aylanishi tartibga solinadi; Zaxira talablarini o‘zgartirish – banklarning pul chiqarish imkoniyatlarini nazorat qilish orqali likvidlik boshqariladi; Ochiq bozor operatsiyalari – davlat obligatsiyalarini sotib olish yoki sotish orqali pul massasining bozorga kirish-chiqishi nazorat qilinadi. Agar Markaziy bank foiz stavkasini oshirsa, kredit olish qimmatlashadi, bu esa talabni pasaytiradi va inflyatsiyani jilovlaydi. Aksincha, foiz stavkalari pasaytirilsa, kreditlar arzonlashadi, investitsiyalar va iste’mol oshadi, iqtisodiy faollik kuchayadi. Bu muvozanat nozik bo‘lib, u doimiy monitoringni talab qiladi. O‘zbekistonda pulning inflyatsiyaga ta’siri: statistik ko‘rinish O‘zbekistonda 2017-yildan so‘ng bozor mexanizmlariga bosqichma-bosqich o‘tish bilan birga, pul massasini erkinlashtirish va bank tizimining raqamlashtirilishi muhim rol o‘ynay boshladi. 2018–2020 yillarda inflyatsiya darajasi 12–15 foiz atrofida bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilga kelib bu ko‘rsatkich 9,2 foizga, 2024-yil oxiriga esa 8 foizga tushdi. Bu jarayonda Markaziy bank asosiy stavkani 14% darajasida saqlab turdi. Bu o‘z navbatida pul massasining haddan ortiq oshishini cheklab, muvozanatli inflyatsiyaga erishishga yordam berdi. 2025-yilning dastlabki choragida pul Mustaqil markaziy bank siyosiy bosimlarsiz, faqat makroiqtisodiy barqarorlikni ko‘zlab faoliyat yuritadi. U pul emissiyasi, asosiy stavka, zaxira me’yorlari va moliyaviy vositalar orqali iqtisodiy muvozanatni saqlashga intiladi. Ko‘plab mamlakatlar, jumladan, O‘zbekiston ham markaziy bank mustaqilligini qonuniy asosda mustahkamlab qo‘ygan. Inflyatsiyaga qarshi nishonga yo‘naltirilgan siyosat Zamonaviy pul tizimining asosiy vazifalaridan biri – bu inflyatsiyani jilovlashdir. Ko‘plab mamlakatlarda markaziy banklar inflyatsiyani maqsadli ko‘rsatkich sifatida belgilab, unga erishish uchun foiz stavkalarini, zaxira talablarini, ochiq bozor amaliyotlarini qo‘llaydilar. Inflyatsiya darajasining barqarorligi aholi xarid qobiliyatini saqlash, valyuta kursining barqarorligi, investitsion muhitning ishonchliligi va moliyaviy tizimning sog‘lomligi uchun zarurdir. Shu sababli, zamonaviy pul tizimi inflyatsiyaga qarshi aniq va qat’iy strategiyalar asosida quriladi. To‘lov tizimlarining avtomatlashtirilishi Zamonaviy pul tizimining yana bir ajralmas xususiyati – bu elektron to‘lov tizimlarining rivojlanishidir. Bugungi kunda banklararo hisob-kitoblar, jismoniy shaxslar o‘rtasidagi to‘lovlar, davlat xizmatlari va biznes amaliyotlarining ko‘pchiligi avtomatlashtirilgan tizimlar orqali amalga oshirilmoqda. Masalan, mobil banking, internet banking, QR kodli to‘lovlar, NFC texnologiyalari – bularning barchasi zamonaviy pul tizimining texnologik taraqqiyotini ifodalaydi. Bu o‘zgarishlar nafaqat qulaylik balki xavfsizlik, tezlik va izchillik jihatidan ham yutuqlarga olib keldi. Ayniqsa, pandemiyadan keyin naqd pulsiz to‘lovlar hajmi keskin oshdi. Raqamli valyutalarning rivoji Hozirgi davr pul tizimining o‘ziga xos jihati – bu raqamli valyutalarning paydo bo‘lishidir. Kriptovalyutalar (Bitcoin, Ethereum, va boshqalar) markazsiz, blokcheyn texnologiyasi asosida faoliyat yurituvchi raqamli AQSh dollari dollari Elektron to‘lov xizmatlari soni ~30 dan ortiq 40 dan ortiq Mobil banking foydalanuvchilari 10,2 million 11,8 million “Raqamli moliya haftaligi” ishtirokchilari 850 ming kishi 1 million kishi CBDC (raqamli so‘m) bosqichi Pilot loyihasi Regional sinov bosqichi Ochiq bozor operatsiyalari Faol emas Yangi boshlangan “Moliyaviy barqarorlik strategiyasi–2030” Ishlab chiqildi Amalga joriy qilinmoqda nazariy qarashlar esa qadimgi faylasuflar tomonidan bayon etilgan. Masalan, yunon faylasufi Aristotel pulni almashuvni osonlashtiruvchi vosita deb ta’riflagan. U pulni sun’iy yaratilgan vosita emas, balki ijtimoiy zarurat asosida paydo bo‘lgan institut deb bilgan. Aristotel pulga quyidagi to‘rtta asosiy funksiya yuklagan: almashuv vositasi, narx o‘lchovi, qiymatni saqlash vositasi va to‘lov vositasi. Metallistik nazariya Pulning kelib chiqishi va mohiyatiga doir birinchi ilmiy nazariya – metallistik nazariya deb ataladi. Bu yondashuvga ko‘ra, pul o‘zining moddiy qiymati orqali amal qiladi. Ya’ni pul qimmatbaho metallar – oltin, kumush, bronza kabi moddiy boyliklar orqali ekvivalent rolini bajargan. Bu nazariya klassik iqtisodchilar – A. Smit, D. Rikardo va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan. Ularning fikriga ko‘ra, pul tabiiy yo‘l bilan, ijtimoiy almashuvning rivojlanishi natijasida paydo bo‘lgan. Pul qadimda sof moddiy jihatdan qiymatli bo‘lgan: masalan, qadimiy Rimda mis tangalar ishlatilgan, yunonlarda esa kumush tangalar muomalada bo‘lgan. Bu tangalar o‘zlarining og‘irligi, sof metall tarkibi orqali qiymatni belgilagan. Shunday qilib, pul – bu qimmatli metall bo‘lib, o‘zining ichki qiymati mavjud deb qaralgan. Nominalistik nazariya Biroq tarixiy taraqqiyot davomida iqtisodiy muomala kengaygan sari pulga oid boshqa yondashuvlar ham yuzaga keldi. Nominalistik nazariya tarafdorlari pul o‘z-o‘zidan qadrsiz, ammo uni chiqaruvchi hokimiyat (odatda davlat) tomonidan qiymat yuklatilgan hujjat deb hisoblaydilar. Bu nazariyaga ko‘ra, pulning qiymati uni qog‘oz yoki metall shaklida chiqaruvchi hokimiyatga bo‘lgan ishonch bilan belgilanadi. XIX asrda germaniyalik iqtisodchi Georg Fridrix Knapp tomonidan ishlab chiqilgan bu yondashuvda pul “davlatning ijtimoiy qarori” sifatida talqin qilinadi. Ya’ni pul – bu ijtimoiy institut bo‘lib, odamlar uni qiymatga ega deb tan olganlari sababli u faoliyat ko‘rsatadi. siyosatlar shakllangan. Mazkur bobda klassik va neoklassik iqtisodiy tafakkur doirasida pul tushunchasining qanday talqin qilingani va bu yondashuvlarning o‘ziga xos xususiyatlari tahlil qilinadi. Klassik va Neoklassik Maktablarning Pulga Munosabati – Solishtirma Jadval Ko‘rsatkichlar Klassik iqtisodiy maktab Neoklassik iqtisodiy maktab Asosiy davr XVIII asr oxiri – XIX asr o‘rtalari XIX asr oxiri – XX asr boshlarida shakllangan Asosiy vakillar Adam Smit, David Rikardo, Jan Batist Se, Karl Marks Alfred Marshall, William Jevons, Leon Valras, Irving Fisher Pulga asosiy yondashuv Pul – faqat vosita, iqtisodiy jarayonlarga bevosita ta’siri yo‘q Pul – muomala vositasi va narxlar barqarorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi omil Pulning roli Nominal vosita, real sektorni o‘zgartirmaydi Narxlar va foiz stavkalari orqali qisqa muddatli ta’sirga ega Pulning neytralligi To‘liq neytral – uzoq muddatda hech qanday real ta’sir qilmaydi Shuningdek, neytral, ammo narxlar mexanizmi orqali qisqa muddatli o‘zgarish mumkin Pul nazariyasi Kvantitativ nazariya (soddalashtirilgan) Rivojlangan kvantitativ nazariya (Fisher MV = PT modeli) Narxlar darajasiga ta’siri Pul miqdori oshsa – narxlar oshadi Pul miqdori bilan narxlar darajasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq Pulning asosiy funksiyasi Ayirboshlash vositasi, o‘lchov va to‘lov vositasi Ayirboshlash, narxlar muvozanati va foiz stavkalarini shakllantirish vositasi Foiz stavkalari Tabiiy mehnat qiymati Pulga bo‘lgan talab – asosiy e’tiborni inflyatsiyani jilovlash, raqamli to‘lov vositalarini kengaytirish va moliyaviy ishonchni oshirishga qaratdi. 2024-yil boshida inflyatsiya darajasi 8,8 foiz atrofida qayd etilgan bo‘lsa, yil yakunida bu ko‘rsatkich 8,0 foizgacha pasaytirildi. Bu natijaga erishishda pul massasining nazorat ostida ushlab turilishi, banklararo foiz stavkalarining ehtiyotkorlik bilan belgilanishi va valyuta bozoridagi muvozanatni ta’minlash choralari muhim rol o‘ynadi. 2024-yil davomida milliy valyuta – so‘mning nisbiy barqarorligi saqlab qolindi. AQSh dollariga nisbatan rasmiy kurs 1 AQSh dollariga 12 400–12 700 so‘m oralig‘ida bo‘lib, bu eksport-import operatsiyalarida prognozlash imkoniyatini yaxshiladi. Pul muomalasidagi naqd pulsiz to‘lovlar hajmi esa 900 trillion so‘mga yetdi, bu 2023-yilga nisbatan 25–30% o‘sishni ko‘rsatdi. Elektron to‘lov tizimlarining, xususan mobil banking va QR to‘lovlar segmentining keskin rivojlanishi bu yutuqqa zamin yaratdi. Markaziy bank 2024-yilda o‘zining raqamli so‘m pilot loyihasini boshladi. Ushbu loyiha 2025-yilda kengroq sinov bosqichiga o‘tdi. 2025-yil boshida raqamli so‘m Toshkent shahri va yirik hududlarda joriy qilindi. Banklar va to‘lov tizimlari bu platformani o‘z xizmatlariga integratsiyalashdi. Raqamli so‘m nafaqat naqd pulsiz to‘lovlarni soddalashtirdi, balki operatsion xarajatlarni kamaytirdi, tranzaktsiyalar tezligini oshirdi va fuqarolarning moliyaviy inkluzivligini kuchaytirdi. 2025-yil birinchi choragida inflyatsiya darajasi 7,8% atrofida bo‘lib, Markaziy bankning 2025–2026 yillarga mo‘ljallangan nishonli inflyatsiya siyosati davom ettirilmoqda. Banklararo asosiy stavka 14% darajasida belgilandi, bu esa kredit bozori barqarorligini saqlab qolish imkonini berdi. 2025-yil davomida korporativ qarz bozorida aktiv kreditlar hajmi 20 foizga o‘sdi. Tijorat banklari tomonidan kichik va o‘rta biznesni kreditlash uchun yo‘naltirilgan mablag‘ hajmi 65 trillion so‘mdan oshdi. Shuningdek, xalqaro rezervlar hajmi 2025-yil iyun holatiga ko‘ra 35,2 milliard AQSh dollariga yetdi. Bu O‘zbekiston pul tizimining tashqi zarbalarga Mavzu: Pul to‘g‘risidagi turli xil nazariyalar va hozirgi zamon pulining tabiati MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………….. . I BOB. PUL NAZARIYALARINING RIVOJLANISH TARIXI VA TURLARI 1.1. Pulning kelib chiqishi va ilk nazariy qarashlar ……………………………… 1.2. Klassik va neoklassik iqtisodiy maktablarning pulga munosabati ………….. 1.3.Zamonaviy pul nazariyalari monetarizm, keynschilik va boshqa yondashuvlar …………………………………………………………….. ……….. II BOB. HOZIRGI ZAMON PULINING TABIATI VA UNING IQTISODIYOTDAGI O‘RNI O’ZBEKISTON 2.1. Hozirgi davr pul tizimining asosiy xususiyatlari …………. …………………. 2.2. Pulning iqtisodiy muvozanat va inflyatsiyaga ta’siri ………………………... 2.3. Raqamli pul va kriptovalyutalar yangi davr pul konsepsiyasi ………..…….. XULOSA VA TAKLIFLAR ……………………………………………………. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….. Afzalliklari: To‘lov tizimining tezligi va arzonligi oshadi; Naqd pullar bilan bog‘liq xarajatlar kamayadi; Iqtisodiyotdagi norasmiy pul oqimlari aniqlanadi; Tranzaktsiyalar izchil, shaffof va auditga yaroqli bo‘ladi; Moliyaviy inklyuziya (bank xizmatlariga kira olmayotgan aholiga qulaylik) kuchayadi. Kamchiliklari: Kiberxavfsizlik tahdidlari; Bank tizimi ustidan to‘liq nazorat kuchayishi va shaxsiy hayotga aralashuv ehtimoli; Pul aylanishining tezligi inflyatsiyani kuchaytirishi mumkin; Texnologik infratuzilmaning kamligi ayrim davlatlarda to‘liq joriy qilishga to‘sqinlik qiladi. O‘zbekiston tajribasi: Raqamli so‘m loyihasi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 2023-yil oxirida “Raqamli so‘m” konsepsiyasini tasdiqladi va 2024-yilda pilot loyihani ishga tushirdi. 2025-yilga kelib, Toshkent shahri va bir nechta viloyatlarda sinov bosqichlari boshlangan. Raqamli so‘m kredit-pul tizimidan farq qilib, bevosita Markaziy bankdan aholi yoki korxonaga tushadigan to‘g‘ridan-to‘g‘ri raqamli valyuta sifatida ishlaydi. “Raqamli so‘m” ilovalari orqali aholining moliyaviy savodxonligi, tranzaktsiyalar xavfsizligi, tezkorligi oshdi. Raqamli so‘mga o‘tish norasmiy sektorda yurgan pul oqimlarini qonuniylashtirishga, soliqqa tortish bazasini kengaytirishga va korrupsiyaviy risklarni kamaytirishga xizmat qiladi. 2025-yilning birinchi yarmida Raqamli so‘m orqali amalga oshirilgan to‘lovlar hajmi 8 trillion so‘mdan oshdi. Markaziy bank raqamli to‘lov infrastrukturasi uchun maxsus server tizimlari, API platformalar va banklar bilan integratsiyalashgan xizmatlarni joriy qildi. Kriptovalyutalarga rasmiy yondashuv Shuning uchun, ular davlatning pul siyosatiga aralashuvi befoyda deb hisoblab, mustaqil Markaziy bank va inflyatsiyani nazorat qilishga qaratilgan qat’iy siyosatni qo‘llab-quvvatlaydilar. Zamonaviy monetar nazariya (MMT) So‘nggi yillarda, ayniqsa 2008-yilgi moliyaviy inqirozdan keyin va COVID-19 pandemiyasi fonida davlatlarning faol fiskal va pul siyosatiga qaytgan holatlarida, yangi yondashuv – Zamonaviy monetar nazariya (Modern Monetary Theory, MMT) keng muhokama qilinmoqda. MMT tarafdorlari davlat o‘z milliy valyutasini bosib chiqarish huquqiga ega bo‘lgan taqdirda, byudjet defitsiti muammo emas, deb hisoblaydilar. Ularga ko‘ra, davlat ijtimoiy dasturlar, bandlik va infratuzilma uchun istalgancha mablag‘ ajratishi mumkin, to‘g‘ri siyosat orqali inflyatsiyani nazorat qilish imkoni bo‘lsa bas. Bu yondashuv an’anaviy iqtisodiy fikrlarga qarshi bo‘lib, fiskal siyosatni asosiy vosita sifatida ko‘radi, Markaziy bank esa davlat xarajatlarini moliyalashtirishga xizmat qilishi lozim. Tanqidchilarning fikricha esa, bu inflyatsiya xavfini keskin kuchaytiradi. Solishtirma tahlil Nazariya/maktab Pulning roli Pul siyosatiga yondashuv Asosiy vakillar Inflyatsiya sababi Keynschilik Yalpi talabni rag‘batlantiradi Faol aralashuv, foizlar orqali J. M. Keyns Yalpi talabning sustligi Monetarizm Narx barqarorligini ta’minlaydi Pul massasini nazorat qilish M. Fridman Pul miqdorining haddan tashqari ko‘payishi Ko‘rsatkichlar 2024-yil 2025-yil (prognoz) Yillik inflyatsiya darajasi (%) 8.0 7.8 Pul massasining o‘sish sur’ati (%) 9.5 10.0 Asosiy foiz stavkasi (%) 14.0 14.0 Naqd pulsiz to‘lovlar hajmi (trln so‘m) 900 1150 So‘m kursi (USD bo‘yicha) 12 600 13 000 Xalqaro zaxiralar (mlrd USD) 33.5 35.2 2.3. Raqamli pul va kriptovalyutalar: yangi davr pul konsepsiyasi XXI asrga kelib, texnologik inqilob pul tizimining tarixiy shaklini tubdan o‘zgartirdi. Pul endi nafaqat qog‘oz yoki metall vosita, balki raqamli formatda mavjud bo‘lgan, zamonaviy texnologiyalar – internet, blokcheyn, mobil ilovalar orqali ishlaydigan vosita sifatida shakllanmoqda. Bu o‘zgarish pulning nafaqat tashqi shaklini, balki iqtisodiyotdagi o‘rnini, boshqaruv tizimini, moliyaviy suverenitet va xavfsizlikni ham o‘zgartirmoqda. Raqamli pul va kriptovalyutalar XXI asr iqtisodiyotining ajralmas qismiga aylanmoqda. Ular yangi pul konsepsiyasi – ya’ni markazsiz, tezkor, raqamlashtirilgan va ko‘p hollarda davlat nazoratidan mustaqil bo‘lgan valyutalar davrini boshlab berdi. Raqamli pul tushunchasi va turlari Raqamli pul – bu kompyuter tarmoqlari orqali yaratilgan, saqlanadigan va muomalada foydalaniladigan pul shaklidir. Bu to‘lov vositasi asosan internetga ulangan elektron qurilmalar orqali ishlaydi. Raqamli pulni ikki asosiy turga bo‘lish mumkin: Markazlashtirilgan raqamli pullar – davlat yoki markaziy bank tomonidan nazorat qilinadigan (CBDC); Markazsizlashtirilgan raqamli pullar – kriptovalyutalar kabi, blokcheyn texnologiyasi asosida faoliyat yuritadigan mustaqil valyutalar. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Pul to‘g‘risidagi turli xil nazariyalar va hozirgi zamon pulining tabiati Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) kengaytiradi. Pul nazariyasi – iqtisodiy fanlarning markaziy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, u orqali inflyatsiya, foiz stavkalari, investitsiyalar va yalpi talab-kabi makroiqtisodiy tushunchalar bilan bevosita tanishish mumkin. Ayniqsa, Keyns nazariyasi, monetarizm va zamonaviy monetar yondashuvlarni solishtirish orqali pul siyosatining iqtisodiy o‘sishdagi o‘rni chuqur tahlil qilinadi. Shu jihatdan, bu kurs ishi fundamental iqtisodiy tushunchalarni chuqurroq anglashda muhim vositaga aylanadi. Amaliy nuqtayi nazardan qaralganda esa, mazkur ish O‘zbekiston Respublikasining bugungi pul-kredit siyosatini, Markaziy bank faoliyatini, raqamli iqtisodiyotga o‘tish bosqichlarini tahlil qilish imkonini beradi. Pulning inflyatsiyaga, iqtisodiy barqarorlikka va aholi farovonligiga ta’sirini o‘rganish orqali talaba real iqtisodiy jarayonlarni baholash ko‘nikmasiga ega bo‘ladi. Ayniqsa, raqamli pul va kriptovalyutalarning joriy etilishi bilan bog‘liq bo‘lgan amaliy muammolar, xavfsizlik masalalari, qonunchilikdagi bo‘shliqlar va ularning hal etish yo‘llari amaliy jihatdan dolzarb hisoblanadi. Bundan tashqari, ushbu ish O‘zbekistonning milliy valyutasi – so‘mning barqarorligini ta’minlashda qanday siyosiy choralar zarur ekani bo‘yicha ham tavsiyalar ishlab chiqishga xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti – iqtisodiy tizimda pul va uning shakllari, funksiyalari, nazariy va amaliy ko‘rinishlardagi roli hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti – turli davrlarda taklif etilgan pul nazariyalari, ularning zamonaviy talqini, raqamli pul shakllari va ularning iqtisodiyotga ta’siri o‘rganiladi. Kurs ishi mavzusining maqsadi – pul to‘g‘risidagi nazariyalarni tarixiy taraqqiyotda tahlil qilish, hozirgi zamon pulining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish hamda uning iqtisodiyotdagi rolini, ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida baholashdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Pulning kelib chiqishi va dastlabki nazariy qarashlarni o‘rganish;  Klassik va neoklassik maktablarning pulga munosabatini tahlil qilish;  Zamonaviy yondashuvlar – monetarizm, keynschilik va boshqa nazariyalarni solishtirish;  Hozirgi zamon pul tizimining o‘ziga xos jihatlarini aniqlash;  Pulning iqtisodiy barqarorlik va inflyatsiyaga ta’sirini o‘rganish;  Raqamli pullar va kriptovalyutalar konsepsiyasini yoritish;  O‘zbekistondagi pul siyosati tajribasini tahlil qilish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. PUL NAZARIYALARINING RIVOJLANISH TARIXI VA TURLARI 1.1. Pulning kelib chiqishi va ilk nazariy qarashlar Pul insoniyat tarixida eng qadimiy va zarur iqtisodiy institutlardan biri hisoblanadi. Inson jamiyati taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida odamlar o‘z ehtiyojlarini bevosita ayirboshlash yo‘li bilan qondirar edilar. Bu tizim barter deb nomlanadi. Barter almashinuvida odamlar o‘zlarida mavjud ortiqcha mahsulotni o‘zlariga kerakli boshqa bir mahsulotga almashtirar edilar. Masalan, chorvador o‘zining bir necha qo‘yini dehqonning bug‘doyiga almashtirar, kulol esa idishini baliq ovlovchining baliqlariga ayirboshlardi. Ammo vaqt o‘tishi bilan bu almashuv tizimi tobora murakkablasha bordi. Chunki mahsulotlar orasida qiymat jihatdan muvozanat topish qiyinlashdi, hamma har doim ham o‘ziga kerakli mahsulotni almashtira olmadi. Bu holat iqtisodiy faoliyatda umumiy ekvivalent – ya’ni har bir tovar qiymatini bildiruvchi yagona vositaga ehtiyoj tug‘ilishiga olib keldi. Shu tariqa pul tushunchasi shakllana boshladi. Pulga oid ilk tushunchalar Pulning paydo bo‘lishi va tarixiy ildizlari turli nuqtai nazar asosida talqin qilingan. Dastlabki iqtisodchilar pulni faqat ayirboshlash qulayligi nuqtayi nazaridan baholaganlar. Ammo keyinchalik uning jamg‘arma vositasi, to‘lov vositasi, narx o‘lchovi kabi funksiyalari ajralib chiqdi. Pulga oid eng qadimiy neoklassiklar davlatning iqtisodiyotga aralashuvini minimal darajada bo‘lishini ma’qullaydilar.Biroq neoklassiklarning tahlillarida pulning narxlar barqarorligidagi roli muhim o‘rinni egallaydi. Masalan, Alfred Marshall pul bozorida taklif va talab muvozanati asosida foiz stavkalarining shakllanishini izohlaydi. Bu yondashuvda pulga bo‘lgan talab vaqtinchalik saqlash, spekulyativ harakatlar va tranzaktsiyalar uchun zarur bo‘lgan hajm bilan belgilanadi. Neoklassik iqtisodchilarning ushbu yondashuvlari keyinchalik Keyns, Friedman, Lucas kabi iqtisodchilar tomonidan tahlil qilingan. Pulning neytralligi: nazariya va tanqid Klassik va neoklassik maktablarning umumiy fikri – bu pulning neytralligi tamoyilidir. Unga ko‘ra, pul siyosati real sektorga ta’sir qilmaydi, faqat narxlar, ish haqi va boshqa nominal o‘zgaruvchilar orqali ta’sir ko‘rsatadi. Uzoq muddatda iqtisodiyot o‘zining tabiiy muvozanat holatiga qaytadi. Bu yondashuv ayniqsa klassiklar tomonidan mutlaq qabul qilingan, neoklassiklar esa uni yanada aniqlashtirgan.Ammo bu fikrlar keyinchalik J. M. Keyns tomonidan tanqid qilinadi. U pulning qisqa muddatda ish bilan bandlik va yalpi talabga ta’sir qilish qobiliyatini ilmiy asoslab berdi. Keyns nazarida, aynan pul-kredit siyosati orqali davlat iqtisodiy faollikni oshirishi yoki pasaytirishi mumkin. Klassik va neoklassiklar ta’siri bugungi iqtisodiyotga Bugungi zamonaviy iqtisodiy nazariyalarning aksariyati klassik va neoklassik maktablardan ildiz oladi. Masalan, monetarizm aynan klassiklarning pulga bo‘lgan yondashuvini zamonaviy tahlillar bilan boyitgan. Milton Fridman boshchiligidagi monetaristlar inflyatsiyaning asosiy sababi muomaladagi pul miqdorining oshishida, deb hisoblaydi. Bu fikr to‘g‘ridan-to‘g‘ri I. Fisherning tenglamasiga tayangan.Shuningdek, klassiklarning erkin bozor, davlat aralashuviga qarshi bo‘lgan g‘oyalari bugungi neoliberal siyosatlarda o‘z ifodasini topgan. Neoklassiklarning raqobat, bozor muvozanati, iste’molchi tanlovi kabi tushunchalari hozirgi mikroiqtisodiy tahlillarning asosi hisoblanadi. II BOB. HOZIRGI ZAMON PULINING TABIATI VA UNING IQTISODIYOTDAGI O‘RNI O’ZBEKISTON 2.1. Hozirgi davr pul tizimining asosiy xususiyatlari Hozirgi zamon iqtisodiyoti tobora globallashib, raqamli texnologiyalarga asoslangan holda rivojlanib borar ekan, bu jarayonlarda pul tizimi markaziy o‘rin egallamoqda. Tarixan tovar pullar va oltin standarti asosida shakllangan pul tizimi bugungi kunda kredit-pul va raqamli asosga ega tizim bilan almashdi. Endilikda pul faqat qog‘oz yoki metall vosita emas, balki elektron shaklda, mobil ilovalar, bank kartalari, onlayn to‘lov platformalari va hatto kriptoaktivlar ko‘rinishida faoliyat yuritmoqda. Pul tizimi bu – markaziy bank, tijorat banklari, to‘lov vositalari, valyuta regulyatsiyasi, emissiya mexanizmi va pul- kredit siyosati tizimini o‘z ichiga olgan murakkab iqtisodiy institutdir. Zamonaviy pul tizimining asosiy xususiyatlari uni tarixiy tizimlardan tubdan farqlantiradi. Kredit-pul tizimi ustuvorligi Hozirgi zamon pul tizimining eng muhim xususiyati – bu kredit-pul tizimining ustuvorligi hisoblanadi. Agar ilgari pullar to‘liq moddiy O‘zbekistonda kriptovalyutalarga nisbatan ehtiyotkorona, ammo bosqichma-bosqich yondashuv mavjud. 2019-yildan boshlab kripto-aktivlar bilan ishlovchi tashkilotlarni litsenziyalash, kripto-birjalarni ruxsat asosida faoliyatga jalb etish, “Digital Trust” agentligi orqali ularni nazorat qilish amaliyoti yo‘lga qo‘yilgan.2023–2024-yillarda kriptoaktivlar orqali amalga oshirilgan savdo hajmi yiliga 200 mln AQSh dollaridan oshdi. Raqamli aktivlar – tokenlar, kripto-investitsiyalar, NFT’lar bozorida O‘zbekiston aholisi tobora faollashmoqda. Biroq, Markaziy bank va Moliya vazirligi hali kriptovalyutalarni qonuniy to‘lov vositasi sifatida tan olmagan. Yangi davr pul konsepsiyasi: xulosalar Raqamli pul va kriptovalyutalar zamonaviy iqtisodiyotda yangi konseptual bosqichni boshlab berdi. Bu – nafaqat texnologik yangilik, balki iqtisodiy suverenitet, moliyaviy boshqaruv va regulyatsiya madaniyatini tubdan qayta ko‘rib chiqishga sabab bo‘layotgan hodisadir. Raqamli pullar bilan to‘lash qulay, tez va shaffof bo‘lishi mumkin, ammo ular xavfsizlik, qonunchilik va iqtisodiy barqarorlik masalalarini ham o‘rtaga qo‘yadi. Shu bois, raqamli pullarni joriy qilish jarayoni ehtiyotkorlik bilan, texnologik infratuzilma, huquqiy mexanizmlar va moliyaviy savodxonlikni oshirish orqali amalga oshirilishi lozim. O‘zbekiston bu yo‘lda bosqichma- bosqich va strategik yondashuv asosida harakat qilmoqda. Yaqin yillarda raqamli so‘m to‘liq qonuniy to‘lov vositasi sifatida joriy qilinishi kutilmoqda. va pulga talab asosida belgilanadi tranzaktsiyalar, jamg‘arma va spekulyatsiya sababli yuzaga keladi Davlat aralashuvi Minimal bo‘lishi lozim, bozor o‘z-o‘zini boshqaradi Bozor mexanizmlari muvozanatga olib keladi, davlat aralashuvi cheklangan Inflyatsiya sababi Pul miqdorining haddan tashqari ko‘payishi Pul taklifi o‘sishi narxlar oshishiga olib keladi Pulga oid siyosiy tavsiyalar Pul massasini nazorat qilish, oltin standarti Pul muomalasining tezligini va narxlar barqarorligini hisobga olgan holda siyosat yuritish Klassik iqtisodiy maktab va pulga munosabat Klassik iqtisodiy maktab XVIII asrning oxiri va XIX asrning birinchi yarmida shakllangan bo‘lib, uning yetakchi vakillari qatorida Adam Smit, David Rikardo, Jeyms Mill, Jan Batist Se va Karl Marks kabi mutafakkirlar bor edi. Bu maktab iqtisodiyotni o‘z-o‘zidan tartibga soluvchi kuchlarga asoslangan “tabiiy tizim” deb qaradi. Klassik maktab vakillari asosan ishlab chiqarish, erkin bozor, mehnat taqsimoti, raqobat va taklifga asoslangan narx mexanizmlarini asoslab bergan bo‘lsalar-da, pulga nisbatan ham o‘z qarashlariga ega edilar. Adam Smit o‘zining mashhur “Xalqlarning boyligi” asarida pulni ayirboshlashni osonlashtiruvchi vosita sifatida ta’riflaydi. U pulning qadri uning foydalilik darajasida emas, balki u orqali qanday mahsulotlar olish mumkinligida deb hisoblaydi. A. Smit uchun pul – bu vosita, real boylik emas. Uning nazarida pulning iqtisodiyotdagi roli cheklangan bo‘lib, u haqiqiy ishlab chiqarish va iste’mol jarayonlariga nisbatan ikkinchi darajada turgan. David Rikardo esa pulga nisbatan yanada texnik yondashuvni taklif qilgan. U o‘zining kvantitativ pul nazariyasida pul miqdori va narxlar darajasi chidamligini mustahkamlaydi. Raqamli iqtisodiyotning kengayishi fonida Markaziy bank 2025-yilda “Moliyaviy barqarorlik strategiyasi–2030” hujjatini e’lon qildi. Bu strategiyada elektron to‘lovlarni 90% darajagacha kengaytirish, pul siyosatining shaffofligini oshirish va fintech startaplarga soliq yengilliklarini berish kabilar belgilab qo‘yilgan. Aholi va biznes subyektlari o‘rtasida moliyaviy savodxonlikni oshirishga ham alohida e’tibor qaratildi. 2025-yil aprel oyida "Raqamli moliya haftaligi" doirasida o‘tkazilgan tadbirlarda 1 milliondan ortiq fuqaro qatnashdi. Shuningdek, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda ochiq bozor operatsiyalari, ya’ni Markaziy bank obligatsiyalarining bozorga chiqarilishi yo‘lga qo‘yildi. Jadval: 2024–2025-yillarda O‘zbekiston pul tizimi asosiy ko‘rsatkichlari Ko‘rsatkich 2024-yil 2025-yil (I yarmi) Yillik inflyatsiya darajasi (%) 8.0% 7.8% AQSh dollariga nisbatan so‘m kursi 1 USD = 12 400–12 700 so‘m 1 USD = 12 800–13 200 so‘m Naqd pulsiz to‘lovlar hajmi (trln so‘m) 900 trillion so‘m 1 150 trillion so‘m (prognoz) Raqamli so‘m holati Pilot bosqichda joriy etildi Sinovdan o‘tmoqda (Toshkent va hududlarda) Markaziy bank asosiy stavkasi (%) 14% 14% Kreditlash hajmi o‘sishi (%) +17% +20% (yillik prognoz) KOB uchun ajratilgan kreditlar (trln so‘m) 53 trillion so‘m 65 trillion so‘m Xalqaro zaxiralar (mlrd USD) 33,5 milliard 35,2 milliard AQSh aktivlardir. Biroq ular hozircha davlat tomonidan tan olinmagan yoki cheklangan statusga ega. Shu bilan birga, ko‘plab markaziy banklar o‘zining raqamli milliy valyutasi (CBDC) ustida ishlamoqda. O‘zbekiston ham “Raqamli so‘m” loyihasi doirasida Markaziy bank nazorati ostidagi raqamli pul mexanizmini ishlab chiqmoqda. Bu valyutalar naqd pul muomalasini qisqartiradi, norasmiy iqtisodiyotni kamaytiradi va tranzaksiyalarni to‘liq shaffof qiladi. O‘zbekiston pul tizimi misolida O‘zbekistonda ham zamonaviy pul tizimi bosqichma-bosqich shakllanmoqda. 2017-yildan buyon milliy valyutaning erkin konvertatsiyasi, Markaziy bankning mustaqilligi, inflyatsiyani nishonga olish strategiyasi va elektron to‘lov tizimlarini rivojlantirish yo‘lga qo‘yilgan. 2020–2023-yillarda pul-kredit siyosati orqali inflyatsiya 15% dan 8–9% atrofida barqarorlashtirildi. Bundan tashqari, elektron to‘lov vositalari soni ortdi: Payme, Click, Apelsin kabi xizmatlar aholining moliyaviy savodxonligini oshirishga xizmat qilmoqda. Mobil banking mijozlar soni 10 milliondan oshgan. Markaziy bankning statistik ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilda elektron to‘lovlar hajmi 700 trillion so‘mdan oshgan.Zamonaviy pul tizimi – bu faqat naqd pullar va banklar tizimi emas, balki kredit, elektron to‘lov, markaziy bank siyosati, inflyatsiya nishoni, raqamli texnologiyalar kabi ko‘p qirrali institutlar yig‘indisidir. Uning asosiy xususiyatlari: kredit asosida yaratilgan pul, markaziy banklar faoliyati, pul massasining nazorati, inflyatsiyaga qarshi strategiyalar, raqamli to‘lov tizimlari va raqamli valyutalarning joriy etilishi bilan belgilanadi. O‘zbekiston tajribasi ham bu global o‘zgarishlardan chetda qolmayapti, balki bosqichma-bosqich zamonaviy pul tizimiga integratsiyalanmoqda. Shu sababli, hozirgi davrda pul tizimining xususiyatlarini chuqur o‘rganish va ularga mos siyosat ishlab chiqish har qanday davlat iqtisodiy barqarorligi uchun muhim shartdir. 2024-yil O‘zbekiston pul tizimi uchun tarkibiy o‘zgarishlar va texnologik modernizatsiya bosqichining davomiy davri bo‘ldi. Ushbu yilda Markaziy bank 2.2. Pulning iqtisodiy muvozanat va inflyatsiyaga ta’siri Pul iqtisodiyotning asosiy kategoriyalaridan biri sifatida nafaqat to‘lov vositasi, balki butun makroiqtisodiy muvozanatni shakllantiruvchi muhim omil sifatida ham namoyon bo‘ladi. Pulning iqtisodiy muvozanatga va inflyatsiyaga ko‘rsatadigan ta’siri doimiy tahlil va bahs mavzusi bo‘lib kelgan. Bu ta’sir bevosita ham, bilvosita ham shaklda namoyon bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida pul massasining miqdori, pul aylanish tezligi va foiz stavkalari orqali talab va taklif muvozanatining qanday shakllanishi iqtisodiyot barqarorligi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Pul siyosati vositalari to‘g‘ri ishlatilsa, inflyatsiyani jilovlash, yalpi talabni tartibga solish va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish mumkin. Aksincha, noto‘g‘ri yoki beqaror pul siyosati iqtisodiy muvozanatning buzilishiga, inflyatsiya yoki deflyatsiya kabi salbiy jarayonlarga olib keladi.

    Pul to‘g‘risidagi turli xil nazariyalar va hozirgi zamon pulining tabiati kurs ishi 

Купить