Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	479.8KB
Покупки	3
Дата загрузки	11 Октябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Pul tushunchasi, uning funksiyalari va pul

ifodalaydi. Pul muomalasining belgilangan muddat va belgilangan davri uchun
miqdoriy o‘zgarishlarini bilish uchun, shuningdek, pul massasi hajmi va o‘sish
sur’atlarini tartibga solish bo‘yicha tadbirlarni ishlab chiqarish uchun turli xil
ko‘rsatkichlar (pul agregatlari) dan foydalaniladi.
Sanoati rivojlangan mamlakatlarning moliya statistikasida pul massasini
aniqlashda quyidagi asosiy pul agregatlari to‘plamidan (guruhidan) foydalaniladi:
agregati – muomaladagi naqd pullar (banknotalar, tangalar) va joriy bank
schyotlaridagi mablag‘larni o‘z ichiga oladi; agregati – M-1 agregati va tijorat
banklaridagi muddatli va jamg‘arma
qo‘yilmalaridan (to‘rt yilgacha) tarkib topgan; agregati – o‘z ichiga M-2 agregati va
ixtisoslashgan kredit muassasalaridagi
jamg‘arma qo‘yilmalarini kiritgan; agregati – M-3 agregati hamda yillik tijoriy
banklarining depozitli sertifikatlaridan iborat.
AQSh da pul massasini aniqlash uchun 4 ta pul agregati, Yaponiya va
Germaniyada – 3 ta, Angliya va Frantsiyada – ikkita pul agregatidan foydalaniladi.
Rossiya Federatsiyada muomaladagi jami pul massasi hisob-kitobi uchun
quyidagi pul agregatlari qo‘llaniladi. M-O agregati – naqd pullar; agregati – M-O
agregati va hisob-kitob, joriy va boshqa schyotlar (maxsus schyotlar, kapital
qo‘yilmalar schyotlari, akkreditiv va chek schyotlari, mahalliy budjet schyotlari,
budjet, kasaba, uyushmalari, jamoat va boshqa tashkilotlarning schyotlari, davlat
sug‘urta mablag‘lari, uzoq muddatga kreditlash fondi) dagi mablag‘lar tijorat
banklariga qo‘yilmalar va jamg‘arma banklaridagi talab qilib
olinadigan depozitlarning yig‘indisiga teng; agregati – M-1 agregati va jamg‘arma
banklaridagi muddatli qo‘yilmalardan
iborat; agregati – M-2 agregati hamda depozitli sertifikatlar va davlat zayom
obligatsiyalari yig‘indisidan iborat.
Pul massasi tarkibini uning harakatiga qarab ikkiga bo‘lish mumkin, ya’ni pul
massasining aktiv qismi – bu pul mablag‘larining xo‘jalik faoliyatidagi turli xil
20

MUNDARIJA
KIRISH ........................................................................................................................ 3
I BOB PUL TUSHUNCHASINING IQTISODIY MOHIYATI VA
AHAMIYATI. ............................................................................................................. 4
1.1 Pulning iqtisodiy mohiyati ............................................................................... 4
1.2 Pulning zarurligi va uning funksiyalari .......................................................... 9
1.3. Pul agregatlari ................................................................................................ 17
II BOB O'ZBEKISTONDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN PUL .................. 22
ISLOHOTLARI TAHLILI ..................................................................................... 22
2.1 Rivojlangan davlatlar pul tizimi .................................................................... 22
2.2 O'zbekistonda pul tizimini rivojlantirish istiqbollari ................................. 26
XULOSA .................................................................................................................. 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ............................................ 32

2

shakldagi hisob-kitoblarni olib borish bilan bog‘liq qismi va ikkinchisi passiv qism
jamg‘armadagi pullar va hisob raqamlardagi qoldiqlar hisoblanadi.
Pul massasi naqd pullardan tashqari muddatli hisob raqamdagi mablag‘ va
jamg‘armalarni, depozit sertifikatlari, investitsion fondlarning aksiyalarini o‘z
ichiga oladi. Pul massasining yuqoridagi elementlari “kvazi” - “qariyb pullar” deb
ham yuritiladi. Kvazi - pullar likvid aktivlar bo‘lib, ular tez orada pulga aylanishi
mumkin.
Pul massasi tarkibi va dinamikasini tahlil qilish Markaziy bank tomonidan
to‘g‘ri pul-kredit siyosati olib borishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuni hisobga
olish kerakki, bunday agregatlarning belgilanishi turli mamlakatlarda turlicha
amalga oshiriladi. Ushbu agregatlar o‘z holicha mamlakat to‘lov oboroti sohasida
yuz beradigan jarayonlar, jamg‘armalar hajmlari, shuningdek, ushbu jamg‘armani
amalga oshirishda qo‘llanilgan vositalarning sonli ifodasi vositalari hisoblanadi.
Ular iqtisodiyotning joriy holatini belgilashga imkon beradi va keyingi vaziyatni
prognoz qilishda ko‘maklashadi.
Pul massasi agregatlari, iqtisodiyot monetizatsiyasi koeffitsiyentini hisobga
olish yordamidagi hisob-kitob eng namunali hisob-kitobdir. Monetizatsiya
koeffitsiyenti iqtisodiyotning pullar bilan ta’minlanishi darajasi yoki Tovar
aylanishining to‘lov vositalari bilan ta’minlanishi darajasini aks ettiradi. Bunday
koeffitsiyent M2 pul agregati summasi va ushbu iqtisodiyotda mavjud bo‘lgan
xorijiy valyutadagi depozitlarning YaIM hajmiga o‘zaro nisbati sifatida hisoblab
chiqiladi.
Ushbu koeffitsiyentni hisob-kitob qilishda suratga birdaniga
M2 agregatini va xorijiy valyutadagi depozitlarni o‘z ichiga oladigan M4 pul
agregatini qo‘yish qulayroq bo‘ladi. Ushbu koeffitsiyent mohiyati idealda birga teng
bo‘ladi. Shunga qaramasdan, 0,7 yoki 0,8 darajasidagi natijalar yo‘l qo‘yilishi
mumkin mohiyatlar deb hisoblanadi.
Pul massasi o‘zgarishini omillar asosida tahlili, pul massasi o‘sishi turli
davrlarda oltin-valyuta zaxiralarining oshishi hamda iqtisodiyotni kreditlash
hajmlarining kengaytirish hisobiga ta’minlanganligini ko‘rsatmoqda.
21

oldingi davrda yashagan Aristotel (er. oldingi 384 - 322 y.), keyinchalik sarkarda
Aleksandr Makedonskiy kabi buyuk shaxslar tomonidan qoldirgan manbalarda ham
ko'rish mumkin.
Pul - iqtisodiy kategoriya bo'lib, barcha tovarlar uchun umumekvivalent
vazifasini bajaradigan maxsus tovardir. Shu bilan birga pul faqat ayirboshlash
jarayonida zarur bo'ladigan, hukumat tomonidan o'rnatiladigan to'lov vositasidir.
Boshqa tovarlar singari pul ham kishilar tomonidan jamg'ariladi. Kishilar tovarlarni
sotish va xizmatlarni ko'rsatish orqali uni «sotib» oladi yoki jamg'aradi.
Pulning vujudga kelishi kishilik jamiyati sivilizatsiyasining buyuk
kashfiyotlaridan xisoblanadi. “Pul” deb nomlangan maxsus tovarning paydo bo’lishi
natijasida odamlar o’rtasida ayirboshlash bilan bog’liq ziddiyatlar va extiyojlarning
bir biriga mos kelmasligi, kabi muommolar barxam topdi. Pulning vujudga kelishi ,
uning evolyutsion rivojlanishi , nazariyasi , moxiyati va funksiyalari xaqida xorijiy
va maxalliy iqtisodchi olimlar , nazariyachilar , mutaxasislar juda ko’p ilmiy asarlar,
maqolalar va tadqiqot ishlari yaratgan. Hozirgi kunda ham ushbu jarayon davom
etmoqda. Pulning vujudga kelish sababini bilish uchun qadimda odamlar o’rtasida
ro’y bergan ayirboshlash munosabatlarini amalga oshirish jarayoniga e’tibor
qaratish lozim. Chunki, aynan mana shu tabiiy ayirboshlash jarayoni hozirgi kunda
siz bilan biz kundalik hayotda va xisob – kitoblarda foydalanib kelayotgan pulning
vujudga kelishiga zamin yaratadi.
Xususan, pulning vujudga kelishiga quyidagi omillar asos bo’lib xizmat qiladi:
qadimgi davrda odamlar o’z ehtiyojini ortib qolgan iste’mol maxsulotlari turib
qolmasligi va saqlashning imkoniyati bo’lmaganligi bois ularni o’zlariga yaqin yoki
tanish odamlarga bergan, bu o’z – o’zidan odamlar o’rtasida stixiyali ravishda bir
tomonlama ayirboshlash munosabatlari vujudga kelishiga sabab bo’lgan;
keyinchalik odamlarning ongi, dunyoqarashi va hayot kechirish tarzi rivojlanganligi
natijasida, ikki tomonlama ayirboshlash munosabatlari vujudga kela boshladi. Bu
davrda, kishilarda o’ziga zarur bo’lmagan buyumning o’rniga nimadir olish
evaziga, ikkinchi kishiga berishi lozimligini anglay boshladilar. Bularning barchasi
dastlab stixiyali ravishda sodir etilib, bu odamlarning kundalik uchun zarur bo’lgan
6

tizimida umumiy ekvivalent rolini metall (ko'pincha oltin va kumush) bajargan, bu
tizimda ikkala metalldan ham tangalarning erkin muomalaga chiqarilishi va
ularning cheksiz almashishiga amal qilingan. Bimetalizm XVI-XVII asrlarda keng
tarqalgan bo'lib, g'arbiy Yevropaning qator mamlakatlariga XIX asrda yetib kelgan.
Pul tizimi - bu mamlakatda tarixan tarkib topgan va milliy qonunchilik bilan
tasdiqlangan pul muomalasini tashkil qilish shaklidir
1. Metall pul muomalasi tizimlari
2. Qog'oz va kredit pullar muomalasi tizimilari
Mamlakatda umumiy ekvivalent sifatida qabul qilingga metallga va pul
muomalasi bazasiga qarab pul tizimi bimetalizm va monometalizm pul tizimlariga
bo'linadi.
Rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy pul tizimi quyidagi xususiyatlarga
ega:
1.Pul birligining oltin tarkibi, banknotalarini oltin bilan ta’minlash va unga
almashishning bekor qilinishi;
2.oltinga almashinmaydigan, keyinchalik qog’oz pul aylanadigan, kredit
pullarga o’tish;
3.pulni muomalaga nafaqat xo’jaliklarni banklar tomonidan kreditlash, balki
davlat xarajatlarini qoplash uchun chiqarish;
4.pul muomalasida naqdsiz pul oboroti ustunligi;
5.pul muomalasini davlat tomonidan tartibga solishning kuchayishi.

Ko’pincha pul birligi mayda bo’linuvchi qismlarga ajraladi. Ko’pchilik
mamlakatlarda o’nlik bo’linish tizimi o’rnatilgan. Masalan, 1:10:100 (AQSh dollari
100 sentga 1 funt sterling - 100 pensga, indoneziya rupiyasi - 100 senga teng va
h.k.)
Rasman baholar masshtabi o’zining iqtisodiy ma’nosini davlat-monopolistik
kapitalizmi rivojlanishi va kredit pullarni oltinga almashinishi to’xtatilgandan so’ng
yo’qotdi. 1976-1978 yilda o’tkazilagan Yamayka valyuta islohoti natijasida
oltinning rasmiy narxi va pul birliklarning oltin tarkibi bekor qilindi. Qonuniy to’lov
24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, - T.: “O’zbekiston”, 2023.
II.Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar
2. Abdullayeva Sh.Z. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari Toshkent
“Iqtisod- Moliya”, 2005.
3. Abdullayeva Sh. Pul, kredit va banklar . darslik.: -T. “Moliya”, 2000 y
4. Ergashev E.I, Bakiva I, Fayziyev Sh, Shermuxamedov B. «Iqtisod-
Moliya» : darslik – T.: Toshkent nashriyoti, 2019
5. Omonov A.A, Qoraliev T.M. ”Pul va banklar” .darslik.”Iqtisodmoliya”,2018
6. Rashidov.O.Yu, Alimov.I.I, Toymuhamedov. I.R, Tojiyev. R.R.Pul, kredit va
banklar. Darslik. –T.: Cho’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2011
7. Toymuxamedov I.R,Tojiyev R.R, Azlarova A.A,Bazarova. N.R,
Sattorova N.G‘ “Pul va banklar”fani bo‘yicha darslik. –Toshkent: 2021 yil
8. O lmasov.A. O zME. Birinchi jild. ʻ ʻ Toshkent, 2000-yil
9. Shodmonov SH.SH, Yaxshiyeva M.T, Yusupov R.A. Pul nazariyasi:
Darslik. – T.: Cho’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2011
10. Shodmonov.Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: Toshkent nashriyoti,
2020.
III. Maqolalar va internet saytlari
11. https://cbu.uz/uz/monetary - policy/concept/
12. https://cbu.uz/uz/banknotes - coins/gold - bars/prices/
13. https://cyberleninka.ru/article/n/davlat - moliyasi - barqarorligini - ta minlashda - pul -
kredit - siyosatining - ahamiyati
14. https://lex.uz/docs/264548
15. https://images.app.goo.gl/3KT5YynBWda1ZР 23
16. https://images.app.goo.gl/3KT5YynBWda1ZHi27
32

ushbu sektorning hisoblarida moddiy resurslarni sektorlararo harakatini
ifodalaydigan oqimlar dinamikasini aks etadi. Pul, pul aylanishi, pul tizimi
iqtis о diyotning eng as о siy markaziy muamm о laridan biri, ya’ni «q о n t о miri»
his о blanadi. Pul tizimining to’g’ri fa о liyati dar о madlar va х arajatlarning d о iraviy
aylanishiga hayotiy kuch b е radi. Ayni vaqtda yagona elektron platforma Markaziy
bankning bozor operatsiyalari orqali qisqa muddatli foiz stavkalariga tezkor ta’sir
ko‘rsatish imkoniyatlarini kengaytiradi va pul-kredit siyosati uzatish
mexanizmining foiz kanali ta’sirini kuchaytiradi.Inflyatsion targetlash rejimida pul-
kredit sohasida amalga oshiriladigan choralar shaffofligini oshirishga va asossiz
inflyatsion kutilmalarning oldini olishga qaratilgan kommunikatsion kanalining
amal qilishi muhim ahamiyat kasb etadi.Shundan kelib chiqqan holda, Markaziy
bank qabul qilinayotgan qarorlar sabablari hamda mohiyatini elektron va bosma
ommaviy axborot vositalari orqali aholi va biznes hamjamiyatiga tushuntirish
bo‘yicha faol ish olib boradi.
Pul-kredit siyosati sohasida amalga oshirilayotgan o‘zgarishlar va
kutilayotgan natijalarni keng jamoatchilikka yetkazish va ular tomonidan
ma’lumotlarni to‘g‘ri qabul qilinishini ta’minlash maqsadida e’lon qilinadigan
axborotlarda soha mutaxassisi bo‘lmaganlar uchun tushunarli bo‘lgan til va
atamalardan foydalaniladi.Shu bilan birga, aholining moliyaviy savodxonligini
oshirish borasida olib borilayotgan ishlar ko‘lami kengaytirib boriladi Pul-kredit
siyosatini amalga oshirishning aniq strategiyasini ishlab chiqish va uning
instrumentlaridan samarali foydalanish vazifasi ko‘p jihatdan Markaziy bank
tomonidan amalga oshiriladigan tahlil va prognozlar sifatiga bog‘liq. Puxta ishlab
chiqilgan makroiqtisodiy prognozlarga asoslangan pul-kredit siyosati ichki moliya
bozorlaridagi noaniqliklarni kamaytiradi, qabul qilinayotgan qarorlar mohiyatini
tushuntirishni yengillashtiradi va uning yo‘nalishlarini oldindan aniqlash imkonini
yaratadi.Bugungi kunda Markaziy bank xalqaro amaliyotlar asosida prognozlash
ishlarini tashkil etishning boshlang‘ich bosqichida turibdi. Bunda inflyatsiya
darajasini prognozlashning dastlabki modellarini tuzish borasida ilk qadamlar
tashlangan. Xususan, ARIMA
30

Pulning turlarini o'rganishda uni asl qiymatga ega bo'lgan (haqiqiy) pul va asl
qiymatga ega bo'lmagan (o'rinbosar) pul sifatida o'rganish maqsadga muvofiq.
Odatda, haqiqiy pullar to'lov vositasini bajarganda ular o'z qiymati bo'yicha
ayirboshlash jarayonida ishtirok etgan, lqtisodiyotda pul massasini tartibga solish
bo'yicha muammolar mavjud bo'lmagan. Asl qiymatga ega bo'lmagan pullarning
haqiqiy qiymati nominal qiymatiga nisbatan bir necha marta past bo'lib, ular
muomalaga chiqarilgandan keyin doimiy ravishda tartibga solinib turish lozim. Aks
holda, iqtisodiyotda pul massasi tovar massasiga nisbatan ortib ketadi va qog'oz
pullar o'zining to'lov vositasi sifatidagi qobiliyatini yo'qotadi. Haqiqiy pullar
quyidagi xossalarga ega bo'lgan:
- nominal qiymatning real qiymat bilan mutanosibligi;
- qiymatning qardsizlanmasligi, ya'ni haqiqiy pullar bar qanday
sharoitda ham o'zining dastlabki qiymatini yo'qotmagan;
- ulami boshqa tovarlar kabi iste'mol qilish mumkinligi.
Natural pullar - bu real ko'rinishga ega bo'lgan tovarlardir, ushbu pullarning
qiymati tovarning o'zida aks ettirilgan bo'lib, ularning sotib olish qobiliyati tovarlar
qiymati bilan ifodalangan. Ma'lum bir tovarning pul o'rnida foydalanishda uning
iste'mol qiymati muhim ahamiyat kasb etgan.
Natural shakldagi pullarni uchta guruhga ajratgan holda tasniflash mumkin.
1. Hayvonlar shaklida : Ushbu pul tarkibiga tirik hayvonlar va
ulardantayyorlangan buyumlar kiradi. Masalan, qo'y, buqa, jun, suyak va boshqalar.
2. Buyum shaklida: Bu shakldagi pullar tarkibiga foydali qazilmalar va
metallar hamda ulardan yasalgan mehnat qurollarini keltirish mumkin. Masalan,
qimmatbaho toshlar va metallar, tuz va boshqalar.
3. O'simlik shaklida; Bularning tarkibiga turli o'simliklar va ularning
mevalari kiradi. Masalan, bug'doy, mevalar, tamaki va boshqalar.
Metall pullar- Kishilar o'rtasida ayirboshlash jarayonlarining tezlashuvi va
mehnat taqsimotining chuqurlashuvi ayirboshlash hajmining ortishiga olib keldi.
Iqtisodiy munosabatlarning takomillashuvi natijasida kishilar metalni kashf etdilar,
13

1867yildan boshlab oltin davlatlar o’rtasidagi yagona jahon puli sifatida
rasman qabul qilingan. 1922 yildan e’tiboran AQSH dollari va Angliya funt
sterlingi oltinning o’rinbosari sifatida e’lon qilindi, hamda xalqaro to’lovlarda
qo’llanila boshladi. 1944 yildan keyin jahon puli vazifasi oltinda qoldirilgan holda,
xalqaro to’lovlarda AQSH dollaridan ko’proq foydalanishga imkoniyat yaratildi.
1970 yildan boshlab xalqaro to’lovlarda Xalqaro Valyuta Fondi tomonidan
kiritilgan maxsus hisob va to’lov birligi (SDR) qo’llanila boshlandi.
1976 yilda Xalqaro Valyuta Fondiga a’zo mamlakatlar oltindan jahon puli
sifatida foydalanishni bekor qildilar. Hozirda oltindan xalqaro zahira sifatida
foydalanilmoqda.
1979 yildan Yevropaning bir qator mamlakatlarida xalqaro hisob-kitoblarni
olib borish uchun xalqaro hisob birligi EKYU (ECU) qo’llanila boshlandi. 1999
yildan e’tiboran Yevropa ittifoqiga kiruvchi 12 mamlakatda yagona pul birligi
sifatida YEVRO (EURO) naqd pulsiz hisob – kitoblarda, 2002 yil 1 yanvardan esa
naqd pul sifatida ham qo’llanila boshladi. 4

Xalqaro to’lovlarda SDR va YEVRO bilan bir qatorda iqtisodiy qudratli va
rivojlangan mamlakatlarning milliy pul birliklaridan ham foydalanilmoqda. Ular
jumlasiga AQSH dollari, Kanada dollari, Angliya funt sterlingi, Yaponiya iyenasi
va boshqalar kiradi.
Kishilik jarniyatida ayirboshlash munosabatIarining chuqurlashuvi, mehnat
taqsimotining rivojlanishi pulning oddiy tovar shaklidan, hozirgi kunda hisob-
kitoblarda qo'llanilayotgan elektron pullar ko'rinishi darajasigacha yetib kelishiga
sabab bo'ldi. Albatta, bu juda uzoq davrni o'z ichiga oladi. Kishilar stixiyali tarzda
hayot kechirgan va natural xo'jalik tuzumi sharoitida turli buyumlar, hayvonlar,
mahsulotlar pulning vazifasini bajargan bo'lsa, miloddan oldingi VII - VI asrlarda
metallar pul sifatida amal qilgan, XI va XII asrlarda qog'oz pullar, XX asrdan esa
elektron pullar iqtisodiyotga to'lov vositasi sifatida kirib keldi. Demak, pul bugungi
kundagi ko'rinishiga yetib kelguncha juda uzoq davr va ijtimoiy - iqtisodiy
jarayonlarni bosib o'tgan.
4 Omonov A.A, Qoraliev T.M. ”Pul va banklar” .darslik.”Iqtisod-moliya”,2018
12

1.2.2-rasm O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan chiqarilgan
banknotalar 7

Cheklar–dastlab 1683 yilda Angliyada qo’llanila boshlagan. Chek mijozning
o’z bankiga unda ko’rsatilgan mablag’ni naqd pulda berilishi yoki boshqa hisob
raqamiga (schyotiga) o’tkazilishi to’g’risidagi buyrug’idir. Chekning quyidagi
turlari mavjud:
- muayyan bir shaxs nomiga yozilgan chek;
- orderli chek;
-ko’rsatuvchiga beriladigan chek;
-hisob-kitob cheki;
-akseptlangan chek va boshqalar
.
1.2.3-rasm Chek ko’rinishi 8

7 https://images.app.goo.gl/3KT5YynBWda1ZHi27
8 https://images.app.goo.gl/3KT5YynBWda1Z Р 23
16

M1 – muomaladagi naqd pul mablag‘lari (ya’ni, Mo agregati),
korxonalarning hisob-kitob, joriy va maxsus hisobvaraqlaridagi mablag‘lari,
sug‘urta kompaniyalari mablag‘lari, aholining tijorat banklaridagi “talab qilib
olingungacha” hisobvaraqlaridagi depozitlari.
M 2 – M 1 agregati + aholining banklardagi muddatli omonatlari.
M3 – M 2 agregati + davlat zayomlarining sertifikatlari va obligatsiyalari. M
4 – M 3 agregati + xorijiy valyutadagi depozitlar.
Xalqaro amaliyotda quyidagi pul agregatlaridan keng foydalaniladi:
1. M0 – bu agregatni hisoblash uchun Markaziy bank tomonidan
muomalaga chiqarilgan ya’ni emissiya qilingan barcha naqd pullar summasidan
banklar va korxonalarning kassasidagi naqd pullarning qoldig‘i ayirib tashlanadi.
Tarqqiy etgan mamlakatlar bank amaliyotida M0 hisobga olinmaydi.
2. M1 = M0 + talab qilib olinadigan depozitlar + yo‘l cheklari. Ayrim
mamlakatlarda kredit kartalari ham M1 tarkibiga kiritiladi.
3. M2 = M1 + muddatli depozitlar + jamg‘arma depozitlar. M2
hisoblashda summasi uncha katta bo‘lmagan muddatli va jamg‘arma depoztlar
olinadi.
4. M3 = M2 + yirik summadagi muddatli depozitlar + deposit
sertifikatlari
+ jamg‘arma sertifikati.
M4 (L- AQShda) = M3 + davlatning qisqa muddatli obligatsiyalari +
korporativ obligatsiya + jamg‘arma obligatsiyalar + bank akseptlari + pul bozori
o‘zaro fondlari paylari.
Taniqli olim F.Mishkenning fikriga ko‘ra Markaziy bank pul agregatlarining
qisqa muddatli davriy orqalidagi o‘sishini e’tiborga olmasligi lozim, chunki pul
agregatlarining qisqa davrda o‘sishi mavsumiy omillar ta’sisirida bo‘ladi. Shuning
uchun pul massasining yillik o‘sish sur’atlarini nazorat qilish lozim.
Pul muomalasining muhim ko‘rsatkichi pul massasi hisoblanadi. Pul massasi
xo‘jalik aylanmasidagi naqd pullik hisob-kitoblarni aholi, korxonalar, davlat
muassasalariga tegishli harid va to‘lov vositalarining yalpi hajmini o‘zida
19

pul tizimi o’z xususiyatlariga ega bo’lib, uning elementlari u yoki bu tomoniga
o’zgarishi mumkin. Pul tizimi ijtimoiy hayotning ko’zgusi hisoblanadi desak xato
bo’lmasa kerak. Shuning uchun ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni pul tizimini
ob’ektiv talablar, ya’ni pul tizimining yagona bo’lishi, pul birligi qiymatining
doimiyligi va pul muomalasining talabga qarab o’zgarib turishi kerakligini qo’yadi.
Sobiq SSSRning davlat sifatida tarqalib ketishi markazlashgan pul tizimining ham
tugashiga olib keldi. Natijada ba’zi respublikalar rublni o’z milliy valyutasi sifatida
ishlatib turgan holda o’z pul siyosatini olib bordi. Estoniya, Latviya, Litva, Ukraina
birinchi bo’lib rubl zonasidan chiqib o’z milliy valyutasini qabul qilishdi.
Keyinchalik Ozarboyjon, Qirg’iziston va Moldaviya respublikalari bu yo’nalishni
davom qildirdilar. Rubl tizimida vujudga kelgan tartibsizliklar, milliy valyutalar va
kuponlarning muomalaga chiqarilishi, yagona pul-rubl zonasining tugatilishiga,
uning har xil kursga ega bo’lishiga olib keladi. 1992 yil oxiriga kelib Rossiyada
tovarlar bahosining oylik o’sishi 25-30 foizgacha ko’tarildi. Moskva valyuta
birjasida rublning nominal qiymati bir dollarga 125 rubldan, dekabr 1992 yilda 485
rublgacha, mart 1993 yil 1 dollar 660 rublgacha tenglashdi. Pul qadrini tushishi,
naqd pul etishmovchiligiga, oxirgi esa ish xaqi, nafaqalarni to’lashda qiyinchiliklar
bo’lishiga olib keldi. SSSR mavjudligining oxirgi banklar to’g’risidagi qonunga
asosan davlat banki o’rniga Markaziy bank, mustaqil davlatlarda Markaziy (yoki
milliy) banklar tashkil qilindi.
Rossiya Markaziy banki pul emissiyasi bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalarni
bajarish huquqini o’z qo’liga oldi. Undan tashqari davlat pul belgilarini bosib
chiqaruvchi muassasa Rossiyada joylashgan edi. Mustaqil davlatlar Markaziy
banklarning pul muomalasini olib borish bo’yicha harakatlari cheklangan edi.
Natijada pul taqchilligi yuzaga keladi va u alohida olingan respublikalarda har xil
darajada namoyon bo’ldi. Masalan, Rossiya Markaziy banki muomalaga chiqargan
pullarda Rossiyaning salmog’i 1991 yil dekabrida 64 foizini tashkil qilgan bo’lsa,
1992 yil iyuniga kelib emissiyasining 77 foizi Rossiyani naqd pul bilan
ta’minlashga yo’naltirilgan. Qolgan barcha respublikalarni naqd-pul bilan
ta’minlashgan uchun muomalaga chiqarilgan pullarning faqat 23 foizigacha
27

Kredit kartochkasi – bu bank yoki maxsus kredit (savdo) muassasi tomo-
nidan bir kishi nomiga berilgan pul hujjati bo’lib, unda pul egasi hisobidagi summa
ko’rsatiladi. Bu kredit kartochkasi o’z egasiga chakana savdo tarmoq-larida naqd
pulsiz tovarlar va xizmatlar harid kilish huquqini beradi. Kredit kartochkasiga
binoan haridor hisobidagi pul summasi uning ixtiyoridan olinib, tovar sotgan
korxona hisobiga o’tkaziladi. Dastlabki kredit kartochkalari XX asr boshlarida
AQSH da qo’llanila boshlangan. Hozirda jahondagi aksariyat mamlakatlarda, shu
jumladan, O’zbekistonda ham joriy etilmoqda.Banklar faoliyatida elektron
hisoblash mashinalarining ko’llanilishi elektron pullardan foylanish imkoniyatini
berdi.
Elektron pul - elektron kartochka bo’lib, uning xotirasiga egasining
hisobidagi pul summasi yozilgan bo’ladi. Pul to’lash uchun elektron kartochka
EHM ga kiritiladi, kartochkadan avtomatik ravishda to’lanishi zarur bo’lgan pul
summasi o’chiriladi va bu summa pul oluvchi elektron hisobiga yozib qo’yiladi.
Hozir O’zbekistonda faoliyat ko’rsatayotgan qator tijorat banklari o’z
amaliyotlarida elektron kartochkalardan foydalanishmoqda.
1.3. Pul agregatlari
Pul agregatlari pul massasi o‘lchovchilardan (ko‘rsatkichlaridan) iborat. Pul
agregatlari statistikada pullar harakatining muayyan sanaga bo‘lgan yoki muayyan
vaqt davridagi o‘zgarishini tahlil etish uchun qo‘llaniladi. Pul agregatlarini qurish
uchun moddiy ne’matlarning likvidliligi darajasiga qarab ularning bosqichma-
bosqich joylashtirilishi asos qilib olingan. Moddiy ne’matlarning likvidliligi
deganda ushbu ne’matlarning tez va unchalik ko‘p zararlarsiz pulga aylanishi
qobiliyati tushuniladi. Moddiy ne’matlarning likvidliligi vaqt bilan o‘lchanadi.
Moddiy ne’matni pulga aylantirish uchun qanchalik kam vaqt talab qilinsa, uning
likvidliligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Naqd pullar mutloq likvidlilikka ega, chunki
ularni pulga aylantirish uchun zarur bo‘ladigan vaqt nulga tengdir.
Pul agregatlari – bu pul massasini muqobil o‘lchash imkoniyatini beruvchi
ko‘rsatkichlardir.
17

XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam,pulning paydo bo‘lishi turli xil bosqichlarni
bosib o‘tgan ekan.Bu bosqichlarda pulning roli asta sekinlik bilan orta boshlagan va
u mamlakat iqtisodiyoti asosini tashkil qilgan. Dastlab o‘tgan zamonlarda aholi
tomonidan pul va uning ekvivalentlari paydo bo‘lmasdan avval, ular o‘zlarida
mavjud buyumlar ya’ni ish qurollari,o‘zlarining iste’molidan ortib qolgan
mahsulotlarni qolganlar bilan o‘zlariga kerak bo‘lgan narsalarga
almashishgan.Lekin vaqt o‘tgan sayin bu jarayonlar bir muncha qiyinchiliklar
keltirib chiqargan va natijada aholi boshqa yo‘llarni izlay boshlashgan.Va shundan
keyin dastlab oltin tangalar,keyinchalik qog‘oz pullar paydo boshlagan. Hayot tarzi
rivojlangan sari pulning roli va uning bajaradigan funksiyalari olimlar tomonidan
e’tirof etila boshlangan.Uning muomala vositasi,qiymat o‘lchovi vositasi,to‘lov
vositasi va jamg‘arma funksiyalari pulning moxiyatini yanada ochib bergan.
Muomala va to’lov vositasi funksiyalarining amalga oshirilishi natijasida pulning
jamg’arma vositasi funksiyalarining bajarilishiga zamin yaratiladi . Muomala
vositasining bajarilishidan qolgan pullar yoki muomalada b’lmagan pullar
jamg’armaga yo’naltirilishi mumkin. Tolov vositasi funksiyasi yordamida
shakillangan, iste’mol uchun yo’naltirilgan mablag’lar jamg’arilishi mumkin.
Jismoniy shaxslar ehtiyoji va iste’molidan ortiqcha pul mablag’larini qo’llarida yoki
banklar va boshqa kredit muassasalarida jamg’arishlari mumkin bo’lsa, yuridik
shaxslar ehtiyojidan ortiqcha pul mablag’larini o’zlarining banklaridagi
hisobraqamlarida jamg’arishlari mumkin. Xulosa qilib aytganda, pulning barcha
funksiyalari bir – biri bilan uzviy bo’liq va ular bir – birini to’ldiradi. Pulning
funksiyalri aynan shunday uzviy bog’liqligi va bir birini to’ldirishi pul
muomalasining barqarorligi va samarasini ta’minlashga sharoit yaratadi.
Asosiy makroiqtisodiy hisoblar orasida pul-kredit hisoblari bir qancha
sabablarga ko‘ra muhim rol o‘ynaydi.
Birinchidan, asosida pul yotgan bozor iqtisodiyotida moliyaviy tizim
sektorlararo resurslar oqib o‘tadigan vositachi vazifasini bajaradi. Pul-kredit sektori
iqtisodiyotdagi barcha moliyaviy oqimlar bo‘yicha hisob-kitob markazi hisoblanib,
29

funktsiyalari, qiymat shakllarining evolyutsiyasi, qiymatning shakllari, boshqa
iqtisodiy kategoriyalardan ajralib turuvchi o’ziga hos xususiyatlari hamda kredit
pullari va ularning turlarini chuqurroq o’rgatadi.
Kurs ishining predmeti: Predmeti sifatida O'zb е kiston R е spublikasi pul tizimi
xorijiy mamlakatlar tajribasi va valyuta siyosati belgilab olindi.
Kurs ishining maqsadi : Talabalarga pulning zarurligi, mohiyati, pul
nazariyalari va pul aylanmasi, kredit va kredit munosabatlari, banklar va bank
tizimi, valyutalarning xalqaro miqyosdagi harakatini tashkil qilish bo’yicha chuqur
nazariy va amaliy bilimlar berishdan iborat.
Kurs ishining vazifasi: Pulning kelib chiqishi va zarurligi, pulning mohiyati va
pul muomalasi qonunlari, pul aylanmasi va pul tizimi, kreditning mohiyati va
printsiplari, kreditning shakllari va turlari, bank tizimining mohiyati, xalqaro
valyuta munosabatlarini tashkil qilish va tartibga solish asoslari xususidagi nazariy
va amaliy bilimlarni o’rgatishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi umumiy hajmda 33 betdan iborat bo’lib,
kirish, 2 ta bob, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
Birinchi bob “Pul tushunchasning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati” bunda pulning
iqtisodiy mazmuni va mohiyati, zarurligi, va uning funksiyalari hamda pul
agregatlari to’g’risida bayon etilgan. Ikkinchi bob “O’zbekistonda amalga
oshirilayotgan pul islohotlari tahlili” unda rivojlangan davlatlarda pul tizimi hamda
O’zbekistonda pul tizimi va uni rivojlantirish istiqbollari haqida ma’lumotlar bayon
etilgan.
I BOB PUL TUSHUNCHASINING IQTISODIY MOHIYATI VA
AHAMIYATI.
1.1 Pulning iqtisodiy mohiyati
Pulning iqtisodiy mohiyati xususida iqtisodiy adabiyotlarda turli ta'riflar va
talqinlar mavjud bo'lib, uning mohiyatiga nisbatan yagona yondashuv mavjud emas.
Chunki, jamiyatda xo'jalik yuritish tuzumining va ijtimoiy - iqtisodiy sharoitning
o'zgarishi pulning mohiyatini turlicha talqin etilishini talab etmoqda. Jumladan,
4

(avtoregressiya – suzuvchi o‘rtachaning
integrallashgan modeli) modelida iste’mol narxlarining guruhlashtirilgan
indeksini qo‘llash va sinovdan o‘tkazish boshlandi. Shu bilan birga, OLS (eng
kichkina kvadratlar usuli) VAR (vektorli avtoregressiya) modellari ham
qo‘llanmoqda. 2018- 2021 yillarda inflyatsiya va bank tizimidagi likvidlilikni
omillar bo‘yicha tahlil qilish, to‘lov balansi statistikasini zamonaviy usullar asosida
tuzish, asosiy makroiqtisodiy hamda pul-kredit ko‘rsatkichlarini prognozlash va
modellashtirish instrumentlarini takomillashtirish bo‘yicha ishlar yanada
kuchaytiriladi. Zaruriy ma’lumotlar bazasini shakllantirish bilan bir qatorda
yarimtarkibiy va tarkibiy modellar asosida qo‘llaniladigan modellar ro‘yxatini
kengaytirish ko‘zda tutilmoqda.
Shu bilan birga, Markaziy bank tomonidan 2018 yildan boshlab
iqtisodiyotdagi inflyatsion kutilmalarni aniqlash borasida o‘tkazilayotgan so‘rovlar
va kuzatuvlar inflyatsion xatarlarni chuqur o‘rganish, pul-kredit siyosatini ishlab
chiqish va samarali amalga oshirishda ko‘mak beradi.Markaziy bank xalqaro moliya
institutlari va xorijiy mamlakatlar markaziy banklari bilan ham hamkorlikni sifat
jihatdan yangi darajada davom ettiradi.Pul-kredit siyosatini takomillashtirish va
uning instrumentlari rolini kuchaytirish, bank tizimi likvidligini tahlil qilish va
prognozlash hamda pul bozoridagi operatsiyalar samaradorligini oshirish maqsadida
2018-2021 yillarda Xalqaro valyuta jamg‘armasining maxsus texnik missiyalarini
jalb qilish, xorijiy mamlakatlar markaziy banklari ilg‘or tajribasini o‘rganish va
o‘zaro tajriba almashish amaliyotini kengaytirish ko‘zda tutilmoqda. Hozirda
davlatimiz iqtisodiyotni yanada rivojlanish uchun maksimal darajada ish olib
bormoqda.
31

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI

“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan

Pul tushunchasi, uning funksiyalari va pul
agregatlari
mavzusidagi

KURS ISHI

• ishlab chiqaruvchi subektlarning bir- biriga o’zaro bo’liqligining
vujudga kelishi;
• ayirboshlash jarayonida tovarlar ekvivalentligining ta’mnlanganligidir.
Pulning muhim xususiyati shundaki, u ham boshqa tovarlar singari qiymatga
va iste’mol qiymatga ega bo’lishi bilan birga boshqa barcha tovarlarga qarama-
qarshi turadi. Bu bir tomonda pul, ikkinchi tomonda boshqa tovarlar. Pulning
iste’mol qiymati shuki u o’z funksiyasini bajarib iqtisodiyot mushkulini oson qiladi
(vositachi sifatida). Umuman pul insoniyat kashfiyotlari ichida eng oddiy, eng
tushunarli bo’lib hisoblanadi. Insoniyatning butun yutuqlari ham, fojialari ham pul
bilan bog’liqdir. Inson faoliyatini eng muhim xarakatga keltiruvchi kuchlardan biri
pul bo’lib kelgan va shunday bo’lib qoladi.
Taniqli davlat arboblaridan biri ta’kidlaganidek, «Davlatni o’rni uni qancha
soldati yoki pushkalarini qudrati bilan emas, balki milliy valyutaning mustahkamligi
bilan belgilanadi». Bunga shuni qo’shimcha qilish mumkinki, korxonaning mavqeyi
unda necha kishini ishlashi, ishlab chiqariladigan mahsulot miqdori bilan emas,
balki uning moliyaviy barqarorligi bilan belgilanadi. Umumiy ekvivalent ro’lini
uzoq yillar davomida oltin bajarib kelgan bo’lsada, tovar xo’jaligining va pul
muomalasinig rivojlanishi qog’oz pullar, boshqa kredit vositalri, yuzaga kelishiga,
kredit va pul mablag’larining bankda bir schyotidan ikkinchi schyotiga o’tkazilishi
kabi jarayonlar bo’lishiga olib kelgan . Pul qanday shakilda bo’lishidan qat’iy nazar
- u pul bo’lib qoladi.

Pul to’g’risida evolyutsion nazariya uning o’lchov birligi va muomala vositasi
ekanligini ochib beradi. Chet el iqtisodchilari pulning iqtisodiy kotegoriya sifatida
mohiyati va zarurligiga kam e’tibor berishgan. 1857 yillarda taniqli ingiliz
iqtisodchi U.Djevons iqtisodiy fanlar uchun pul masalasi - bu geometriyadagi
aylana kvadraturasiga teng demakdir degan ekan. Shuning uchun chet el
iqtisodchilari bu bobni chetlab o'tishgan. 50 -yillardagi darslikning avtori pulning
mohiyatidan ko'ra uni iqtisodga, ishlab chiqarish va bandlik, moddiy resurslar va
ulardan foydalanishga ta'sirini organish muhimroqdir deb ta'kidlashgan va ko'p chet
8

Veksel, sodda qilib aytganda, qarzdorlik to’g’risidagi tilxatdir. Vekselning
quyidagi turlari mavjud: tijorat veksellari- oddiy va o’tkazma veksellar, moliyaviy
veksel, xazina vekseli, bank vekseli, muddatli veksel va boshqalar.
1.2.1-rasm Oddiy veksel ko’rinishi 6

Banknota – kredit pullarining yetakchi turlaridan bo’lib, Markaziy banklar
tomonidan veksellarni hisobga olish yo’li bilan chiqarilgan. Banknotlar dastlab,
XVII asr oxirlarida chiqarilgan bo’lib, u paytda banknotni hohlagan vaqtda bankga
topshirib, o’rniga unda ko’rsatilgan summaga muvofiq oltin yoki kumush olish
mumkin bo’lgan. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida Germaniya, Rossiya
va AQSH da banknotlarni oltin bilan ta’minlanganligi 30-50%ni tashkil etgan.
Bugunga kelib hech qaysi mamlakatda banknotlar oltin yoki kumush bilan
ta’minlanmagan. Hozirda mamlakatlarning markaziy emissiya banklari qatiy
belgilangan nominalga ega bo’lgan banknotlarni muomalaga chiqarmoqdalar. Bu
banknotlar mamlakatda milliy pul birligi bo’lib hisoblanadi. Xususan, O’zbekiston
Markaziy banki ham muomalaga turli nominalga ega bo’lgan banknotlarni
chiqargan. Masalan:
6 https://images.app.goo.gl/3KT5YynBWda1ZHi27
15

emissiyasining asosiy kanali - depozit chek emissiyasidir. Mijoz schyotlaridagi
depozitlarga muvofiq tarzda to’lov oborotini ta’minlaydigan chek massasini
ko’paytiriladi. Unda tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari ishtirok etadi.
Ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda 70-yillardan monetarlashtirish siyosati
kiritilgan. Bu siyosatga asosan Markaziy banklar muomaladagi pul massasining
o’sishi va kreditlarni tartibga solishda maqsadli mo’ljallarni o’rnatishi lozim. 1975-
yildan boshlab Germaniya Markaziy banki (davlat banki) kelasi 12 oyga
rejalashtirayotgan muomaladagi pul massasining o’sish yoki qisqarish su’ratlari
to’g’risida kongressga hisobot beradi.
Zamonaviy pul tizimi quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi:
1. pul birligi;
2. valyuta kursini o’rnatish qoidalari,
3. baholar masshtabi;
4. pul ko’rinishlari;
5. emissiya tizimi;
6. davlat yoki kredit apparati.
Monometalizm - bu pul tizimida yagona metall (oltin yoki kumush) umumiy
ekvivalent va pul muomalasining asosi bo'lib xizmat qiladi. Amal qilayotgan tanga
va boshqa qiymat belgilari qimmatbaho metallarga almashiniladi. Kumush
monometalizmi Rossiyada 1843-1852-yillarda, Gollandiyada - 1847-1875-yillarda
mavjud bo'lgan. Ilk bor oltin monometalizmi (standart) pul tizimi sifatida Buyuk
Britaniyada 18-asr oxirida qaror topgan va qonun bilan 1816-yilda tasdiqlangan.
ko'pchilik boshqa davlatlarda bu tizim XIX asrning oxirlarida joriy qilingan:
Germaniyada - 1871-1873. Fransiyada - 1876-1878. Rossiya va Yaponiyada -
1897. AQSHda - 1900 - yillarda. Pul tizimining tarkibiy qismi milliy valyuta
tizimidir, nainki u nisbatan mustaqil bo’lsa ham.
Pul biriligi - qonuniy tarzda o’rnatilgan pul belgisi bo’lib, barcha tovarlar
bahosini o’zaro solishtirish va ifodalash uchun xizmat qiladi. Bimetalizm - pul
23

sarflangan, ya’ni boshqa respublikalar ehtiyojini pul bilan ta’minlash salmog’i
tushib ketgan. Masalan,
Belorussiya, Gruziyaning salmog’i 3 foizdan 1,5 foizgacha, Ukraina va Boltiqbo’yi
respublikalarining salmog’i yanada ko’proq qisqargan. O’zbekistonda ham pul
resurslari taqchilligi naqd pulga bo’lgan talabning qondirilmaganligida namoyon
bo’lgan. Shu iqtisodiy tanglik sharoitida pul tizimini shakllantirish bo’yicha
mustaqil davlatlar oldida ikki alternativ yo’l turardi.
1. Yagona pul tizimi zonasi - rubl zonasida qolish va yagona pul
siyosatini olib borish;
2. O’z milliy valyutasini muomalaga chiqarib o’z pul tizimiga ega bo’lish
va qo’shni mamlakatlar inflyatsiyasidan o’zini himoya qilish;
Pul taxchilligi davom qilayotgan va Rossiya rubllari barqaror bo’lmagan
sharoitda pul taqchilligini yo’qotish maqsadida ko’pgina respublikalar, jumladan,
O’zbekiston ham mustaqillikning birinchi yillarda pul tizimini shakllantirishning
loyihasini tuzdi, yuqorida ta’qidlaganimizdek, muomalaga kupon talonlar chiqarildi
va keyinchalik O’zbekiston o’zining milliy valyutasini muomalaga chiqardi.
O’zbekiston milliy valyutasi-so’mning muomalaga chiqarilganiga qariyb o’n yilcha
vaqt o’tdi va u pul sifatida barcha jarayonlarda ishlatilib kelmoqda. O’zbekiston
milliy pul tizimining asosiy elementi bo’lmish so’m jamiyat manfaatlariga xizmat
qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy pulimizning qadrini
mustahkamlashdan iborat. Bu juda mas’uliyatli va oson bo’lmagan vazifa.
O’zbekistonning o’z iqtisodini bozor talablariga mos ravishda rivojlantirishga
qaratishi, bozor iqtisodiga o’tishda O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlariga ega
ekanligi milliy valyutaning barqaror bo’lishini taqozo qiladi. Yoozirgi kunimiz,
iqtisodimizning rivojlanishida amalga oshirilayotgan iqtisodiy jarayonlar, katta
qurilishlar va moliyalashtirishlar O’zbekiston iqtisodiy mustaqillikka erishish uchun
to’g’ri yo’l tanglaganini ko’rsatib turibdi. Zero mustaqil pul tizimiga ega
bo’lmasdan iqtisodiy jihatdan mustaqil davlat bo’lish mumkin emas.
28

iqtisodchi olimlar va soha mutaxassislari pulni - iqtisodiy kategoriya sifatida,
qiymat o'lchovi vositasi, umumekvivalent tovar, maxsus tovar, ayirboshlash vositasi
ekanligini e'tirof etadi. Pul jamiyatda sodir bo'layotgan ijtimoiy iqtisodiy
munosabatlarda, jami ijtimoiy mahsulotni yaratish, taqsimlash va qayta
taqsimlashda, bozordagi talab va taklif asosida tovarlar bahosini aniqlashda bevosita
qatnashishi uning mohiyatini namoyon qiladi. Pulning iqtisodiy mohiyati va uning
zaruriyatiga xorij iqtisodchilari alohida e'tibor qaratgan bo'lmasalarada, iqtisodiy
nazariyachilarning asarlarida unga nisbatan berilgan fikrlarini uchratish mumkin.
Masalan, A.Smit pulni iqtisodiy kategoriya darajasiga ko'tarib, unga «pul - bu
muomalaning buyuk g'ildiragi», «savdo-sotiqning yuksak quroli» sifatida ta'rif
beradi. D. Yum A. Smitning pul xususidagi qarashlariga e'tiroz bildirib, «Pul bu -
savdo - sotiqning g'ildiragi emas, balki u yog', shu savdo sotiq g'ildiragini erkin va
yumshoq yurishiga imkoniyat yaratadigan vositadir degan fikrni bildiradi.
Rossiyalik iqtisodchi olimlar ham pulning iqtisodiy mohiyatiga alohida e'tibor
qaratishgan. Jumladan, iqtisod fanlari doktori, professor B.I.Sokolov pulning
mohiyatiga «pul mehnat taqsimoti chuqurlashib borayotgan ushbu jamiyatda
tovarlarni ayirboshlash va to'lovlarni amalga oshirish ishlarini yengillashtiradi»
deya ta'kidlaydi. O’zbekistonlik iqtisodchi olima Sh.Z.Abdullayeva pul, kredit va
banklar masalasiga bag'ishblangan iqtisodiy adabiyotlarda pulning mohiyatini
ochishda uchta jihatiga e'tibor qaratish lozimligini ta'kidlaydi. «Birinchidan, pulning
iste'mol qiymatida boshqa tovarlarning qiymati o’z aksini topadi. Ikkinchidan, pulda
ifodalanadigan aniq mehnat asosini abstrakt mehnat tashkil etadi. Uchinchidan,
pulda ifodalanuvchi xususiy mehnat ijtimoiy mehnat sifatida namoyon bo'ladi.
Shunga asoslangan holda, pul ham tovar, lekin boshqa tovarlardan farq qiluvchi
xususiyatlarga ega bo'lgan maxsus tovar degan xulosaga kelish mumkim. Iqtisod
fanlari doktori, professor O.Y. Rashidov va boshqalar ishtirokida nashrdan
chiqarilgan darslikda «Pul - bu umumiy ekvivalent sifatida qo'llaniladigan universal
tovarning alohida turi bo'lib, boshqa barcha tovarlarning qiymati u orqali
ifodalanadi. Pulning maqsadi bozorga oid o'zaro harakatlarning transaksion
xarajatlarini tejashdan iborat. Pulning iqtisodiy mohiyati xususida fikrlari eramizdan
5

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Umuman olganda pul iqtisodiyotda katta rol
o‘ynaydi. Jamiyatda mehnat taqsimoti va ishlab chiqarish jarayonining mavjudligi
iqtisodiy hayotda pulning roli doimo oshib boraveradi. Birgina mehnat taqsimotiga
e’tibor qaratadigan bo‘lsak, kompaniya yoki firma biror narsani ishlab chiqarish
yoki xizmat turini ko‘rsatish uchun zarur xomashyo va materiallarni olish
maqsadida bir necha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar bilan iqtisodiy aloqalarni
o‘rnatadi, ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko‘rsatish jarayonida ishtirok etayotgan
xodimlarning mehnati uchun haq to‘laydi va boshqa qator ishlarni amalga oshiradi.
Bularning barchasi tomonlar o‘rtasidagi o‘zaro iqtisodiy hamkorlik va
manfaatdorlik asosida amalga oshiriladi. Mana shu iqtisodiy hamkorlik va
manfaatdorlikni amalga oshirishning iqtisodiy mexanizmi sifatida pulning roli
alohida ahamiyat kasb etadi. Bozor iqtisodiyot sharoitida pul unga yuklatilgan
vazifalarni bajargandagina u iqtisodiyotni barqaror ushlab turishga va taraqqiy
ettirishga xizmat qiladi.
Respublikamiz Birinchi Prezidenti I.A. Karimov 1995 yil 21-dekabrda Oliy
Majlisning IV – sessiyasida ta’kidlaganidek – “Bugungi eng muhim vazifa
valyutamiz baquvvat, dunyoda obro’li valyutaga aylantirishdir, u yuksak qiymatga
va katta kuchga ega bo’lishi lozim. So’mni barqarorligini ta’minlash va qadrini
oshirish umummilliy vazifa”. 1

Respublikamizdagi barcha fuqarolarning farovonligi ana shu vazifani hal
etilishiga bog’liq. Aslini olganda bu iqtisodiy vazifagina emas, hozirgi paytda
ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga molik vazifaga aylanmoqda, chunki iqtisodiyotning
yuksalishi ham, aholi turmush darajasi ham, davlatning obro’-e’tibori ham shu
vazifaning bajarilishiga bog’liq. Hisob-kitoblarimiz hamda bu vazifani hal etish
uchun barpo qilingan va to’plagan salohiyatimiz hozir o’z oldimizga ana shunday
vazifani qo’yishimiz va uni bajarishimiz mumkinligini ko’rsatmoqda.
Kurs ishining ob’ekti: Pulning paydo bo’lish sabablari, pul shakllari va
turlarining evolyutsiyasi, uning mohiyati va uning namoyon bo’lish shakllari,
1 https://lex.uz/docs/-241161
3

chiqarish; - pul muomalasida naqdsiz pul oboroti ustunligi; - pul muomalasini
davlat tomonidan tartibga solishning kuchayishi. 1929-1933 ylardagi jahon iqtisodiy
inqirozi davri va undan keyin yuzaga kelgan valyuta bloklari, rivojlanayotgan
mamlakatlarda emissiya institutlari va ularning operatsiyalari nazorat qilib turgan
metropoliyalarga bog’liq bo’lgan pul tizimlari saqlanib qolishini ta’minlaganlar.
Emissiya miqdori xo’jalik ehtiyojlari bilan emas, to’lov balanslari holati bilan
belgilangan. Ikkinchi jahon urushi va undan keyingi davrda urushgacha bo’lgan
valyuta bloklari asosida alohida valyuta zonalari yaratildi. Bu valyuta zonalari
asosiy valyutaga nisbatan boshqa valyutalarning qa’tiy kursini ushlab turish; milliy
valyutalarni gegimon - davlat banklarida saqlash; zona ichida valyuta hisob-
kitoblarning imtiyozli tartibi kabi xususiyatlarga asoslanib faoliyat olib boradi.
2.2 O'zbekistonda pul tizimini rivojlantirish istiqbollari
Ma’lumki, har bir davlat o’zining pul tizimiga ega bo’ladi. O’zbekistonning
mustaqil davlat sifatida ajralib chiqishi uning mustaqil pul tizimiga ega bo’lishi
taqozo qildi. Mustaqil pul tizimini tashkil topishining 1 bosqichi 1993 yildan
boshlab
«so’m-kupon»larning muomalaga chiqarilishi hisoblanadi. O’zbekiston pul tizimini
qurishning ikkinchi bosqichi - 1994 yil iyuldan boshlab milliy valyuta
«so’m»ning muomalaga chiqarishi bo’lib, u O’zbekiston tarixidan juda katta
ahamiyatiga ega. Yoar bir davlatning pul tizimi ma’lum elementlaridan tashkil
topadi va qonun asosida yuqori davlat organlari orqali boshqarib boriladi.
O’zbekiston Respublikasi pul tizimi elementlari bo’lib, qo’yidagilar hisoblanadi: -
pul birligining nomi; - pul birligining turlari - qog’oz va metall pullar; - ularni
muomalaga chiqarish qoidalari; - pul, kredit, valyuta boshqaruvini amalga
oshiruvchi davlat organlari; naqd pulsiz to’lov oboroti va kredit pullar (chek,
veksel) muomalasini olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar; - milliy
valyutani chetga olib chiqishi va chetdan olib kelish qoidalari; - xalqaro hisob-
kitoblarni tashkil qilish asoslari; - milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish
tartibi va davlat tomonidan o’rnatilgan valyuta kursi. Alohida olingan davlatning
26

Ayni paytda iqtisodiyotni kreditlashning asosiy manbalari markazlashgan
mablag‘lar, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasi tiklanish va taraqqiyot
jamg‘armasi hisobidan moliyalashtirilganligi hamda ushbu mablag‘lar asosan ishlab
chiqarish texnologiyalari va xomashyo materiallarini import qilish maqsadida
foydalanilganligi tufayli iqtisodiyotda pul massasi o‘sishiga va mos ravishda
inflyatsiya darajasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatmagan. 5

Umuman olganda, ushbu omillar ta’sirida pul massasi tez sur’atlarda
oshishining oldi olingan. (1.3.1-rasm)
1.3.1-rasm Inflatsiya va pul agregatlari o’zgarishi dinamikasi 10

Shu bilan birga, amalga oshirilgan tahlillar natijasida inflyatsiya darajasi, YaIM
deflyatori va pul massasi o‘zgarishi o‘rtasida aniq va barqaror o‘zaro bog‘liqliklar
aniqlanmadi.

II BOB O'ZBEKISTONDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN PUL
ISLOHOTLARI TAHLILI
2.1 Rivojlangan davlatlar pul tizimi
Rivojlangan mamlakatlarda bank biletlarining emissiyasi Markaziy banklar
tomonidan, xazina biletlari va tangalar qonunda belgilangan emissiya huquqiga
asosan xazina muassasalari tomonidan chiqariladi. Bu mamlakatlarda pul
10 https://cbu.uz/uz/monetary-policy/concept/
22

undan turli xil mehnat qurollarini yasab kundalik hayotida foydalandilar. Shu bilan
birga, ushbu mehnat qurollari to'lov vositasi vazifasini ham bajardi. Keyinchalik esa
metalldan tanga pullarni zarb qilish yo'lga qo'yildi.
Qog'oz pullarning muomalaga kiritilishi jamiyatda Ijtimoiy iqtisodiy voqelik
bo'lib, ushbu jarayon o'zi bilan birgalikda qator muammolarni keltirib chiqardi. Bu
muammolaming asosiysi infulyatsiya hisoblanadi. Qog'oz pullarining muomalaga
chiqarilishi natijasida infulyatsiya muammosi paydo bo'lishinining asosiy
sabablaridan biri, ushbu pullar haqiqiy qiymatga ega bo'lmagan, ya'ni haqiqiy
pullarning o'rinbosarlari hisoblanadi.
Qog'oz pullarda aks ettirilgan nominal qiymati ularning haqiqatdagi
qiymatidan juda yuqoridir. Chunki qog'oz pullarning haqiqiy qiymati juda past.
Ularni qaytarilishiga yo'l qo'ymaslik maqsadida, oltin tangalarni saqlovchilar va
oltinni saqlashga beruvchilar o'rtasida o'zaro munosabatlar natijiasida qog'oz
pullarni muomlaga chiqarish bilan bog'liq jarayonni qisqacha bayon etmoqchirniz.
Ushbu jarayon Yevropaning ayrim mamlakatlari va AQSH amaliyotida qog'oz
pullarning kirib kelish tajribasida ro'y bergan. Chunki, ushbu mamlakatarda qog'oz
pullar Xitoy, Turkiston, Rossiya malakatlaridan keyin muomalaga kiritilgan
bo'lsada, oltin tangalarni muomaladan chiqib ketishi natijasida ularning o'rniga
qog'oz pullarni kirib kelishi stixiyali tarzda ro'y bergan. 5

Kredit pullar deb, kredit munosabatlari asosida yuzaga keluvchi, to’lov
vositasini bajaruvchi qiymat belgilariga aytiladi. Kredit pullar qog’oz pullardan farq
qilib, ular bir vaqtning o’zida qiymatni ifodalaydi va kredit hujjati bo’lib, qarz
beruvchi va qarz oluvchi o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni aks ettiradi.
Kredit pullari quyidagicha rivojlanish yo’lini bosib o’tgan: veksel, banknot,
chek, kredit kartochkalari, elektron pullar.Veksel- nemischa Wechsel so’zidan
olingan bo’lib, dastlab XII-XIII asrlarda Italiyada paydo bo’lgan. Veksel-bu
qarzdorning ko’rsatilgan summani, kelishilgan muddatda, belgilangan joyda to’lashi
to’g’risidagi yozma majburiyatidir.
5 Abdullayeva Sh. Pul, kredit va banklar . darslik.: -T. “Moliya”, 2000 y
14

el olimlari shu yo'nalishda ish olib borishgan. Hozirgi vaqtda pul to'risida bizda
mavjud chet el adabiyotlarida ko'rilgan masalalar bu fikrimizning isboti bo'lishi
mumkun. Yuqorida bayon etilganlardan ko'rinib turibdiki, pulning mohiyatiga
xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlar, mutaxassislar va nazariyachilar o'zlarining
yondashuvlarini bildirgan. Biz ularning ushbu fikr va yondashuvlarini tadqiq qilish
maqsadidan yiroqmiz. Haqiqatda ham bozor iqtisodiga o'tish sharoitida pulning
zarurligi, mohiyatini tadqiqot qilishdan ko'ra, pulning iqtisodga, ishlab chiqarishga,
bandlikka ta'sirini tadqiqot qilish jamiyatimiz uchun ahamiyatliroq deb o'ylaymiz. 2

1.2 Pulning zarurligi va uning funksiyalari
Pul to’rtta, ya’ni qiymat o’lchovi, muomala vositasi, to’lov vositasi va
jamg’arma vositasi funksiyalarini bajaradi. Pulning qiymat o’lchovi funksiyasi
asosan tovarlar qiymatini baxo shaklida aks ettirish orqali namoyon bo’ladi. Pulning
qiymat o’lchovi barcha tovarlar uchun umumekvivalent vositasi sifatida ularning
qiymatini o’lchaydi. Iqtisodiyotda tovarlar harakati pul harakatini keltirib chiqaradi
va aksincha, pul harakati tovarlar harakatini ta’minlaydi. Pul yordamida tovarlar
oldi-sotdi qilinadi. Pulning muomala vositasi ekanligi tovarlarni naqd pulga sotilishi
jarayonida namoyon bo’ladi. Bu vazifani banklar tomonidan muomalaga
chiqariladigan banknotlar va tangalar bajaradi. Bunda tovar harakati pul harakatiga
mos keladi, ya’ni bir vaqtning o’zida pul to’lanadi va tovar sotib olinadi.
Masalan, talaba do’konga kirib pul to’lab kitob yoki daftar sotib oldi. Pul
muomala vositasi sifatida quyidagi xususiyatlarga ega:
- bu vazifani faqat naqd pullar bajaradi;
- tovar va pul o’zaro qarama-qarshi yo’nalishda harakat qiladi.
- tovar va pul harakati bir vaqtda yuzaga keladi;
- tovar sotuvchi va sotib oluvchi o’rtasidagi munosabat
tugallanadi, tomonlar tovarga yoki pulga ega bo’ladilar.
Pul ishtirokisiz tovarni tovarga almashtirish barter deyiladi. Barter ma’lum
kelishilgan narxlarda amalga oshiriladi.
2 Omonov A.A, Қ oraliev T.M. ”Pul va banklar” .darslik.”Iqtisod-moliya”,2018
9

Muomaladagi naqd pullar Mo agregatini tashkil etadi. Naqd pullar
banknotalar, g‘azna pattalari (biletlari) (agar mamlakatda ikkita emissiya markazi
mavjud bo‘lsa) va metall tangalardan iborat bo‘ladi. Metall tangalar naqd pullarning
juda kam qismini (rivojlangan mamlakatlarda 2%-3% ni) tashkil qiladi.
Mo agregatini pul bazasidan farqlash zarur. Pul bazasi tarkibiga tijorat
banklarining markaziy bankdagi majburiy zahiralari kiradi. Mo agregatining
tarkibiga tijorat banklarining markaziy bankdagi majburiy zahiralari rasman
kirmaydi. Mo agregatiga kamroq likvidli mablag‘larni izchillik bilan qo‘sha borish
bilan M1, M2, M3... MN gacha bo‘lgan agregatlar olinadi.
Pul agregatlarining soni va tarkibi mamlakat kredit tizimining o‘ziga xos
xususiyatlari va tuzilishiga hamda uning moliya bozorlarining rivojlanish darajasiga
bog‘liqdir. Pul massasi alohida elementlardan iborat bo‘lib, bunday elementlar pul
massasining holatini baholash jarayonida qo‘llaniladi. Pul bazasi tarkibiga tijorat
banklarining markaziy bankdagi majburiy zahiralari kiradi Pul massasi alohida
elementlardan iborat bo‘lib, bunday elementlar pul massasining holatini baholash
jarayonida qo‘llaniladi va uni tartibga solish uslublari va Pul bazasi tarkibiga
tijorat banklarining markaziy bankdagi majburiy zahiralari kiradi hajmlarini
birmuncha aniq ravshan va yaqqol, aniqroq tanlashga kora yaxshigina imkon
beradi. 9
Ushbu pul agregatlari asosan to‘lovning turli shakllarda ifodalangan u yoki
boshqa vositalarini hisobga olish asosida ajratiladi. Odatda, har bir agregat nominal
raqamga ega bo‘ladi. Raqamning o‘sib borishi bilan ushbu agregat yordamid
hisobga olinadigan vositalar soni ham oshadi. Shunday qilib, katta sonli
koeffitsiyentli agregat kichik indeksli (raqamli) agregatlarda hisobga olingan barcha
pul mablag‘larini o‘z ichiga oladi. Faqat muomalada bo‘lgan naqd pul mablag‘larini
hisobga oladigan Mo pul agregati o‘z ma’nosi va mohiyatiga ko‘ra birinchi bo‘lib
hisoblanadi.
9 Toymuxamedov I.R,Tojiyev R.R, Azlarova A.A,Bazarova. N.R, Sattorova N.G‘
“Pul va banklar”fani bo‘yicha darslik. –Toshkent: 2021 yil
18

vositasi bo’lgan pul ko’rinishlari - bular asosan bank kredit biletlari, qog’oz pullar
(xazina biletlari) va tangalardir. Masalan, AQSh da muomalada quyidagi pullar
mavjud: 100,
50, 20, 10, 5 va1 dollarlar, bank biletlari. Xazina biletlaridan tashqari kumush-mis va
mis-nikel tangalar (50,20, 10, 5, 1 sentli) chiqariladi
Buyuk
Britaniyada muomalada 50, 20, 10, 5, 1 f. st. banknotalar: 1 f. st., 50, 10, 5, 2
pennli, 1 va 1/2 pensli tangalar amal qiladi. Yana eski 2 va 1 shilling tangalari
yuritiladi, ular yangi 10 va 5 pensga teng. Agar rivojlangan mamlakatlarda asosan
bank biletlari chiqarilsa, qator rivojlanayotgan mamlakatlarda ko’proq xazina
biletlari chiqarish keng tarqalgan. Masalan, Indoneziyada 50, 25, 10, 5, 1 sen
qiymatli, Hindistonda - 1 rupiya qiymatli xazina biletlari chiqariladi. Rivojlangan
mamlakatlarda bank biletlarining emissiyasi Markaziy banklar tomonidan, xazina
biletlari va tangalar qonunda belgilangan emissiya huquqiga asosan xazina
muassasalari tomonidan chiqariladi. Bu mamlakatlarda pul emissiyasining asosiy
kanali - depozit chek emissiyasidir. Mijoz schyotlaridagi depozitlarga muvofiq
tarzda to’lov oborotini ta’minlaydigan chek massasini ko’paytiriladi. Unda tijorat
banklari va boshqa kredit muassasalari ishtirok etadi. Pul siyosati kredit siyosati
bilan chambarchas bog’liq bo’lgani uchun bozor munosabatlari sharoitida
iqtisodiyotni davlat pul-kredit siyosati bilan tartibga solib turadi. Ko’pgina
rivojlangan mamlakatlarda 70-yillardan monetarlashtirish siyosati kiritilgan. Bu
siyosatga asosan Markaziy banklar muomaladagi pul massasining o’sishi va
kreditlarni tartibga solishda maqsadli mo’ljallarni o’rnatishi lozim. 1975 yildan
boshlab Germaniya Markaziy banki (davlat banki) kelasi 12 oyga rejalashtirayotgan
muomaladagi pul massasining o’sish yoki qisqarish su’ratlari to’g’risida kongressga
hisobot beradi. Rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy pul tizimi qo’yidagi
xususiyatlarga ega. Pul birligining oltin tarkibi, banknotalarini oltin bilan ta’minlash
va unga almashishning bekor qilinishi; - oltinga almashinmaydigan, keyinchalik
qog’oz pul aylanadigan, kredit pullarga o’tish; - pulni muomalaga nafaqat
xo’jaliklarni banklar tomonidan kreditlash, balki davlat xarajatlarini qoplash uchun
25

Barter bozor iqtisodiyotiga to’g’ri kelmaydi, shu sababli pul qadrsizlangan,
tovar topish mushkul bo’lgan sharoitda amalga oshiriladi.
Pulning to’lov vositasi ekanligi nasiyaga sotilgan tovarlar va ko’rsatilgan
xizmatlarga ularning haqi to’langanda, qarzga olingan mablag’lar qaytarilganda
namoyon bo’ladi.
Tovarlar har doim ham naqd pulga sotilavermaydi. Tovar sotuvchi tovarni
sotish uchun olib chiqqan vaqtda, iste’molchining shu tovarni sotib olish uchun
yetarli miqdorda naqd puli bo’lmasligi mumkin. Natijada tovarni nasiyaga sotishga
zarurat tug’iladi, ya’ni tovarning pulini to’lash muddati kechiktiriladi. Iste’molchi
sotib olgan tovari uchun uning pulini to’lov muddati kelgandan keyingina to’laydi.
Bu holda tovarlar harakati bilan pul harakati bir vaqtning o’zida sodir bo’lmaydi.
Tovar harakati sodir bo’lgandan so’ng ma’lum muddat o’tgach pul harakati amalga
oshadi. Masalan: 10 avgustda tovarlar yetkazib berildi, puli esa 20 avgustda
to’landi.
Aksariyat hollarda tovar uchun avvaldan avans (bo’nak) to’lanadi, so’ng
tovarlar yetkazib beriladi. Ma’lum muddat o’tgach esa, oxirgi hisob - kitoblar
qilinadi. Masalan, 1 avgustda tovarlar uchun bo’nak to’landi, 10 avgustda tovarlar
yetkazib berildi, 20 avgustda esa oxirgi hisob - kitoblar qilindi.
Pulning to’lov vositasi ekanligi iqtisodiyotda naqd pulsiz hisob-kitoblarni
keltirib chiqaradi. Pulning to’lov vositasi ekanligi quyidagi hollarda ko’rinadi: -
korxonalar va tashkilotlar o’rtasida yetkazib berilgan tovarlar va ko’rsatilgan
xizmatlar uchun xaq to’langanda;
- davlat byudjetiga soliqlar to’langanda;
- banklardan olingan qarzlar qaytarilganda, foizlari to’langanda;
- ish haqi, nafaqa, stipendiya va boshqalar to’langanda; - boshqa har xil
qarzlar va majburiyatlar to’langanda.
Pul to’lov vositasi vazifasini bajarganda to’lovlar naqd pul yoki naqd pulsiz
amalga oshirilishi mumkin.
Kishilarning olgan daromadlari qilgan sarf-harajatlaridan ko’p bo’lsa,
daromadning qolgan qismini jamg’arib borishlariga imkoniyat tug’iladi. Ular o’z
10

jamg’armalari hisobidan turli moddiy boyliklar (kvartira, dala hovli, avtomashina
yoki uy jihozlari) sotib olishlari, to’y-ma’raka qilishlari, sayohatga borishlari,
davolanishlari mumkin. Agar tovar ishlab chiqaruvchi tovarni sotgandan so’ng,
ma’lum muddat davomida boshqa tovar sotib olmasa, pul jamg’armaga aylanadi,
ya’ni harakatdan ma’lum muddatga chetga chiqadi va bo’sh turib qoladi.
Pulning jamg’arma va boylik to’plash vositasi bo’lishiga asosiy sabab, unga
hohlagan vaqtda, juda tez fursatda hohlagan tovarni sotib olish, uni har qanday
to’lovni to’lashga ishlatish mumkin. Pul boylik jamg’arishning eng qulay vositasi
hisoblanadi, chunki u yuqori likvidlik darajasiga ega. Kishilar o’z boyliklarini pulda
emas, balki boshqa shakllarda, masalan, oltin, qimmatbaho metallar va toshlar,
san’at asarlari, noyob buyumlar, uy-joy, yer, mashina, asbob-uskuna, davlat yoki
korxonalarning qimmatli qog’ozlari va boshqalarda mujassamlashtirishlari mumkin.
Ammo ularni pulga aylantirmasdan turib, boshqa maqsadlarda sarflab bo’lmaydi.
Kimdir o’z pulini uyida, kimdir esa bankda saqlaydi. Pul mablag’larini
banklarda omonatlar shaklida saqlashning qulayliklari quyidagilardan iborat:
• ishonchli va behavotir saqlanadi;
• ishlab chiqarishga sarflash va iqtisodiyotni rivoj-lantirishga
imkoniyat yaratiladi;
• foiz ko’rinishida daromad keltiradi, ya’ni o’z-o’zidan ko’payib
boradi. 3

Agar tarixga nazar tashlasak, mamlakatlar o’rtasida savdo-sotiq, xalqaro
iqtisodiy aloqalar va kredit munosabatlari astasekin rivojlanib borgan. Bu jarayon
barcha mamlakatlar tomonidan tan olinadigan va qabul qilinadigan yagona jahon
pulini keltirib chiqargan. Bu vazifani asrlar davomida oltin bajarib kelgan. Ya’ni
mamlakatlar o’rtasidagi hisob-kitoblar, tovarlar va xizmatlar uchun to’lovlar bir
mamlakatdan boshqa mamlakatga quyma shaklidagi sof oltin to’lash vositasida
amalga oshirilgan.
3 Alimov I.I, To‘ymuhamedov I.R, Tojiyev R.R.”Pul, kredit va banklar”.darslik.:
Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi,2011.

11

buyumlar, oziqovqatlar, kiyim-kechaklar va boshqa extiyojlarni qondirish natijasida
ro’y bergan. Bu davr ishlab chiqarish usulining natural xo’jalik tizimi davriga borib
taqaladi.
Ma’limki, natural xo’jalik tizimidan ilgarigi davrda xar bir kishi kunlik extyoj
uchun zarur bo’lgan maxsulotni mustaqil ravishda ishlab topganligi bois, ular
o’rtasida ayirboshlash munosabatlariga extiyoj bo’lmagan. Yuqorida qayd etilgan
ikki omil kishilar o’rtasida ayirboshlash munosabatlarining shakillanishiga zamin
yaratadi, natijada odamlar ixtiyoridagi ortiqcha maxsulotni o’zi uchun zarur bo’lgan
boshqa maxsulotga ayirboshlashga extiyoj seza boshlaydi.
Ayirboshlash- bu kishilarning istak-xoxishlari va extiyojlari maxsuli sifatida
amalga oshiriladigan jarayon bo’lib, buning natijasida, tomonlar extiyojini qondirish
maqsadida ixtiyoridagi narsadan vos kechib, zarur bo’lgan narsaning o’rniga
berishdir. Ayirboshlash kishining extiyoji bo’lgan buyumga ega bo’lish
imkoniyatini beradigan jarayondir. Demak ayirboshlash “A” va “B” tomonlar
o’rtasidagi o’zaro kelishuv natijasida sodir bo’lgan jarayon bo’lib, “A” o’ziga
tegishli tovar yoki xizmatni “B” tomonning tovar yoki xizmati uchun berishdir.
Modomiki ushbu almashuv jarayoni ikki tomonga xam iqtisodiy jixatdan foydali
bo’lib “A” tomon vos kechgan tovar yoki mahsulot o’rniga o’zi uchun zarur
bo’lgan, undan ham foydaliroq tovar yoki xizmatni oladi.
Shuningdek natura xo’jalikning rivojlanib borishi, jamiyatda mehnat
taqsimotini shakillanishiga olib kelgan. Vaqt o’tishi bilan odamlar o’rtasida
mahsulot ayirboshlash jarayoni rivojlanib, ishlab chiqarishning ixtisoslashuv
jarayoni ro’y bera boshlagan. Xususan pulning vujudga kelishida chorvachilikning
dehqonchilikdan ajralib chiqishi, keyinchalik hunarmandchilikning shakillanishi
juda muhum ahamiyat kasb etdi. Ushbu davrda odamlar o’rtasida mahsulotlarni faol
ayirboshlash jarayoni boshlandi. O’sha davrdagi ayirboshlash munosabatlarini
faollashtirishga asosiy omillar sifatida quyidagilarni keltirish mumkun:
• ishlab chiqarishning natural xo’jalik shaklidan tovar ishlab chiqarish
shakliga o’tishi;
7

Pul tushunchasi, uning funksiyalari va pul

Купить